docSOEP 2015-08 - rewizja.indd - studia oeconomica posnaniensia
download 
Reklamacja Transkrypt
SOEP 2015-08 - rewizja.indd - studia oeconomica posnaniensia
STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA 2015, vol. 3, no. 8 Anna Bernaciak Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Zarządzania, Katedra Inwestycji i Nieruchomości Arnold Bernaciak Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu Autor do korespondencji: Anna Bernaciak, [email protected] OCENA PRESJI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ NA ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE W GMINACH AGLOMERACJI POZNAŃSKIEJ Streszczenie: W artykule podjęto próbę identyfikacji i oceny negatywnych oddziaływań działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach aglomeracji poznańskiej. Punktem wyjścia do podjętych rozważań jest koncepcja świadczeń ekosystemów, których jakość i ilość pod wpływem presji zostaje ograniczona. Na wstępie przedstawiono stan badań nad tym zagadnieniem oraz dokonano przeglądu literatury przedmiotu. Następnie przeprowadzono analizę oddziaływania systemu gospodarczego na otoczenie przyrodnicze pod kątem przestrzennego zróżnicowania formy i intensywności presji. Badaniem objęto 17 gmin powiatu poznańskiego oraz miasto Poznań. W efekcie opisano rozkład przestrzenny wywieranej presji oraz wyróżniono komponenty środowiska szczególnie narażone na presję działalności gospodarczej. Wskazano także prawidłowości, jakie zachodzą w zakresie skali wywieranej presji w zależności od struktury lokalnej gospodarki (jej największych podmiotów). Słowa kluczowe: aglomeracja poznańska, presja antropogeniczna, świadczenia ekosystemów, przestrzenna analiza danych. Klasyfikacja JEL: Q01, Q56, Q57, R11, R14. SOEP 2015-08 - rewizja.indd 131 2015-09-16 12:22:13 132 Anna Bernaciak, Arnold Bernaciak EVALUATION OF THE ENVIRONMENTAL PRESSURE OF ECONOMIC ACTIVITYIN COMMUNITIES OF THE POZNAŃ AGGLOMERATION Abstract: Human economic activity affects the quantity and quality of available resources, environmental values and ecosystem services as well. The article aims to identify and evaluate the nature and scale of the negative impacts of economic activity on the natural environment in the municipalities of the Poznan City Agglomeration. As the starting point the concept of ecosystem services was taken. At the beginning the state of research on this issue and a review of key literature was considered. Then an analysis of the impact of the economic system on the natural environment in terms of spatial diversity of form and intensity of the pressure was made. The study included 17 district municipalities and the City of Poznan. The result confirmed the assumed hypothesis of a non-uniform spatial distribution of the intensity of the pressure. The authors distinguished the components of the environment particularly vulnerable to the pressures of economic activity as well. The regularity that occurs in terms of the scale of the pressure exerted depending on the structure of the local economy (the largest entities) is also demonstrated. Keywords: Poznań agglomeration, anthropogenic pressure, ecosystem services, spatial data analysis. Wstęp Antropogeniczna presja na otoczenie przyrodnicze jest wywierana w różnej skali i w różnorodny sposób. Na terenie aglomeracji poznańskiej prowadzi się wiele form działalności, które negatywnie oddziałują na ekosystemy naturalne. Część komponentów środowiska przyrodniczego jest wykorzystywana do działań produkcyjnych w sposób bezpośredni (wody, powierzchnia ziemi, zasoby geologiczne), inne ulegają przekształceniu, chociaż nie znajdują bezpośredniego zastosowania w procesach wytwarzania dóbr (bioróżnorodność, krajobraz). W efekcie wywieranej presji obniża się jakość świadczeń środowiska wobec systemu społeczno-gospodarczego. W długiej perspektywie czasowej może to prowadzić do osłabienia konkurencyjności gospodarczej i pogarszania się jakości życia na obszarach narażonych na presję. Celem opracowania jest identyfikacja i ocena charakteru oraz skali negatywnych oddziaływań działalności gospodarczej na otoczenie przyrodnicze w gminach aglomeracji poznańskiej. Przeprowadzone badania i analizy mają ukazać przestrzenny rozkład antropogenicznych obciążeń środowiska. SOEP 2015-08 - rewizja.indd 132 2015-09-16 12:22:13 Ocena presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach 133 Przyjęto hipotezę o nierównomiernym rozkładzie przestrzennym wywieranej presji, a miasto Poznań wskazano jako ośrodek dominujący. Wysoką presję zakłada się także na terenach uprzemysłowionych, wzdłuż najważniejszych szlaków komunikacyjnych oraz na terenie gmin, w których dominują pierwotne formy aktywności gospodarczej, jak wydobycie kopalin czy przemysłowa hodowla zwierząt. Zakłada się również, iż z uwagi na duże powierzchnie terenów chronionych w południowej i północnej części badanego obszaru oraz obowiązujące tam restrykcje prawne, presja na środowisko będzie tam niższa aniżeli w pozostałych częściach aglomeracji. W efekcie większą presją środowiskową będą się charakteryzowały gminy leżące na wschód od ośrodka centralnego: Kostrzyn, Pobiedziska, Swarzędz, oraz na zachód: Tarnowo Podgórne, Dopiewo, Luboń, Komorniki, Buk. Opracowanie składa się z trzech części. W pierwszej omówiono kwestię przestrzennego zróżnicowania świadczeń ekosystemów i antropogenicznej presji na środowisko w świetle dotychczasowego dorobku literaturowego. W sposób szczególny skupiono się na presji systemu społeczno-gospodarczego i powodowanych przez nią zmianach w układach aglomeracyjnych i obszarach metropolitarnych. W części drugiej zaprezentowano metodykę przeprowadzonych badań. Część trzecia przedstawia uogólnione wyniki analiz. Prezentowane w niej rezultaty ukazują rozkład przestrzenny presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze aglomeracji poznańskiej. Najważniejsze wnioski płynące z przeprowadzonych badań przedstawiono w podsumowaniu zamieszczonym na końcu opracowania. 1. Przestrzenne zróżnicowanie świadczeń ekosystemów i antropogenicznej presji na środowisko Zasoby i walory przyrodnicze to jeden z czynników wywierających istotny wpływ na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego [Dubel 1996, s. 9]. Jak zauważa Śleszyński [2000, s. 71], znacząca rola środowiska przyrodniczego wynika z konieczności korzystania z jego zasobów zarówno w działalności wytwórczej, jak i w aktywności nieprodukcyjnej w celu zaspokajania ludzkich potrzeb. Miejsce zasobów i walorów środowiska przyrodniczego w rozwoju społeczno-gospodarczym prezentują ekologiczno-ekonomiczne modele rozwoju – począwszy od prac wiążących kwestie wzrostu gospodarczego i zanieczyszczeń stworzonych przez Forstera [1973], Stiglitza [1974] czy Brocka [1977], a skończywszy na bardziej aktualnych opracowaniach dotyczą- SOEP 2015-08 - rewizja.indd 133 2015-09-16 12:22:13 134 Anna Bernaciak, Arnold Bernaciak cych m.in. środowiskowej krzywej Kuznetsa, jak dokonania Stokeya [1998], Aghiona i Howitta [1998] czy Jonesa i Manuelliego [2001]. Modele te ukazują złożone zależności pomiędzy systemem gospodarczym a środowiskiem przyrodniczym, kreślą scenariusze potencjalnych konsekwencji wzajemnych zależności oraz pozwalają dokonywać wariantowej oceny rozwiązań problemów powstających na styku analizowanych obszarów. Ich konstrukcja wiąże się bezpośrednio z koncepcją trwałego i zrównoważonego rozwoju. Ilustracją wyników tego typu badań są m.in. prace Brocka i Taylora [2005]. W modelach stworzonych przez tych autorów wzrost gospodarczy odnoszony jest do kwestii jakości środowiska i wielkości emisji zanieczyszczeń. Współcześnie w badaniach relacji gospodarka-środowisko wiele wagi przywiązuje się do kwestii świadczeń ekosystemów [por. np. Engle 2011; Barbier 2007; Daily 1999; Costanza 1997]. Koncepcja ta stawia w centrum zainteresowania usługi dostarczane systemowi społeczno-gospodarczemu przez środowisko przyrodnicze. Europejska Agencja Środowiska [EEA] wyróżnia trzy kategorie świadczeń: zaopatrujące (provisioning), regulacyjne i podtrzymujące (regulation and maintenance) oraz kulturowe (cultural) [Report 2013]. Pierwsza z wymienionych kategorii obejmuje dobra wykorzystywane przez człowieka do produkcji żywności, dóbr przemysłowych i energii. Kategoria świadczeń regulacyjnych i podtrzymujących obejmuje takie usługi, jak np. regulacja klimatu i składu atmosfery, utrzymywanie żyzności gleby czy ochrona przed powodzią. Z kolei wśród świadczeń kulturowych wspomnieć należy dostarczane przez ekosystemy wartości naukowe, edukacyjne i duchowe. Podobne do powyższych kategorie zostały przedstawione w dokumencie Millenium Ecosystem Assessmet [The Millenium 2005]. W opracowaniu tym wskazano 37 rodzajów świadczeń. Każde z nich zostało zaklasyfikowane do jednej z czterech kategorii: podstawowych, zaopatrujących, regulacyjnych i kulturowych. Świadczenia podstawowe są związane z procesami fotosyntezy i oddychania, produkcją biomasy i utrzymywaniem obiegu podstawowych dla życia pierwiastków. Świadczenia zaopatrujące sprowadzają się do dostarczania dla systemu społeczno-gospodarczego wody, surowców mineralnych oraz pożywienia. Kolejna kategoria obejmuje takie świadczenia, jak kształtowanie klimatu, samooczyszczanie się wód czy regulacja cykli hydrologicznych. Funkcje turystyczne, rekreacyjne, psychologiczne i religijne środowiska tworzą ostatnią z wyróżnionych kategorii – świadczenia kulturowe [Mizgajski 2010, s. 14]. Dostępność świadczeń ekosystemów jest w sposób szczególny kształtowana przez: położenie geograficzne, warunki klimatyczne, ukształtowanie terenu, budowę geologiczną, złoża minerałów, zasoby wodne i zróżnicowanie świata SOEP 2015-08 - rewizja.indd 134 2015-09-16 12:22:13 Ocena presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach 135 organicznego [Korol 2007, s. 31]. Wszystkie wymienione powyżej elementy wykazują zmienność przestrzenną. Tworzone przez nie uwarunkowania są różne w różnych częściach świata, kontynentu, kraju czy regionu [Degórski 2010, s. 85–97]. W efekcie powodują różnice w potencjale danego obszaru i jego możliwościach rozwojowych. Ilość i jakość dostępnych zasobów i walorów środowiska, a w konsekwencji również jakość świadczeń ekosystemów, obniża się wskutek działalności gospodarczej człowieka. Przyczyniają się do tego poszczególne rodzaje presji powodowanej przez system społeczno-gospodarczy [por. Ejdys 1996, s. 62; Kupiec 1996, s. 69–70]: – zanieczyszczenia gazowe i pyłowe emitowane do powietrza szczególnie przez gospodarstwa domowe, działalność przemysłową, rolniczą i rozwój transportu drogowego; – zanieczyszczenia gleby powodowane odpadami komunalnymi i przemysłowymi oraz stosowaniem środków chemicznych w rolnictwie; – przekształcenia powierzchni ziemi wskutek działalności wydobywczej i budowlanej; – zmiana retencji wód poprzez ingerencję w naturalny cykl obiegu wody związaną przede wszystkim z działaniami budowlanymi; – wykorzystanie zasobów geologicznych na potrzeby przemysłu, budownictwa i energetyki; – zanieczyszczanie wody powodowane przez ścieki komunalne i przemysłowe; – hałas, wibracje i wstrząsy powodowane przez działalność przemysłową i transport drogowy. Podobnie jak dostępność, ilość i jakość świadczeń ekosystemów, tak również antropogeniczna presja na środowisko i powodowane przez nią skutki wykazują zmienność przestrzenną. Jest ona efektem różnego sposobu i różnej siły oddziaływania na środowisko poszczególnych jednostek przestrzennych. Decyduje o tym szereg czynników, z czego najważniejsze to: charakter danej jednostki (miejski, wiejski, rolniczy, przemysłowy, usługowy), jej dostępność komunikacyjna, aktualny poziom rozwoju cywilizacyjnego, w tym w szczególności postępu techniczno-technologicznego i świadomości ekologicznej, polityka rozwoju społeczno-gospodarczego, polityka przestrzenna i polityka ekologiczna. Przestrzenne zróżnicowanie dostępności, ilości i jakości świadczeń ekosystemów oraz antropogenicznej presji na środowisko i jej skutków wpływa na różny potencjał rozwojowy jednostek przestrzennych. Zmienność ujawnia się zarówno w skali krajowej, jak regionalnej i lokalnej. Kistowski i Staszek SOEP 2015-08 - rewizja.indd 135 2015-09-16 12:22:13 136 Anna Bernaciak, Arnold Bernaciak [1999, s. 93–95] wskazują ograniczenia rozwoju lokalnego wynikające ze stanu zasobów środowiska przyrodniczego i możliwości pełnienia przez nie świadczeń. Należą do nich m.in. ograniczenia rozwoju: – budownictwa – wynikające z braku odpowiednich gruntów (grunty o małej nośności, grunty podmokłe); – budownictwa, rolnictwa i komunikacji – wskutek nieodpowiedniego ukształtowania terenu; – wodochłonnych dziedzin przemysłu oraz turystyki, rolnictwa i rybactwa – w efekcie braku lob niedostatku zasobów wodnych; – osadnictwa, infrastruktury komunalnej, komunikacyjnej, przemysłu, rolnictwa i turystyki – w konsekwencji objęcia określonych obszarów konserwatorskimi formami ochrony; – przemysłu, rzemiosła i budownictwa – wskutek braku lub braku dostępu do zasobów geologicznych. Podkreślają oni również, że presja antropogeniczna i zanieczyszczenie środowiska niszczą wszystkie formy gospodarowania. Szczególnym rodzajem problemu jest dostępność i zróżnicowanie świadczeń ekosystemów na obszarach aglomeracyjnych i metropolitarnych. O specyfice tego problemu stanowi ograniczona dostępność świadczeń oraz poddanie ich intensywnej presji ze strony systemu społeczno-gospodarczego. Na silne oddziaływanie narażone są obszary aglomeracji znajdujące się poza miastem centralnym. Przyczyny tego zjawiska opisuje Drzazga [2009, s. 176– 177]. Wyższa wartość renty budowlanej powoduje, że właściciele terenów rolniczych położonych w pobliżu strefy zurbanizowanej są zainteresowani zmianą sposobu zagospodarowania. Jednocześnie tereny gmin ościennych wobec miasta centralnego stwarzają korzystne pod względem podatkowym warunki lokalizacji inwestycji, w tym w szczególności budownictwa mieszkaniowego. Największej presji poddawane są obszary najbardziej wartościowe pod względem przyrodniczym. Często stanowią one najatrakcyjniejszy teren dla lokalizacji inwestycji mieszkaniowej. Dodatkowo presję na środowisko wzmagają takie konieczne z punktu widzenia systemu społeczno-gospodarczego działania jak rozbudowa infrastruktury komunalnej i drogowej. Działania te, same w sobie stanowiące element presji na środowisko, czynią dostępnymi obszary coraz bardziej odległe od centrów miast, sprzyjając suburbanizacji1. 1 Jednym z istotnych instrumentów polityki ekologicznej i polityki przestrzennej, którego rozsądne stosowanie może przeciwdziałać opisywanym zjawiskom i ich skutkom, jest planowanie przestrzenne. Szerzej na ten temat piszą: Drzazga [2007] oraz Drzazga i Markowski [2005]. SOEP 2015-08 - rewizja.indd 136 2015-09-16 12:22:13 Ocena presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach 137 Z kolei procesy suburbanizacji prowadzą to takich niekorzystnych zjawisk, jak przekształcanie naturalnego krajobrazu, wprowadzanie obcych gatunków, synantropizacja roślinności czy przerywanie korytarzy migracyjnych [Sołtys 2009, s. 52–54]. Procesy suburbanizacji i ich negatywne skutki środowiskowe były przedmiotem wielu badań. Kistowski i Korwel-Lejkowska [2009, s. 124–140] podjęli próbę określenia zmian środowiskowych związanych z rozwojem metropolii trójmiejskiej. Obserwowane przez nich tendencje to szybki przyrost zabudowy, systematyczne zmniejszanie się powierzchni gruntów ornych, fragmentacja najcenniejszych struktur przyrodniczych, nieznaczny przyrost powierzchni obszarów leśnych, wodnych i użytków zielonych, jednakże o niewielkiej wartości przyrodniczej i bez możliwości pełnienia przez nie funkcji rekreacyjnych. Prowadząc badania metropolii krakowskiej, Gołąb-Korzeniowska [2009, s. 146; 2005, s.119–127] wskazała rozpraszanie się zabudowy w miejscach dotychczas słabiej zurbanizowanych oraz prowadzenie działalności inwestycyjnej na obszarach cennych przyrodniczo jako najważniejsze zagrożenia dla ciągłości i spójności systemu terenów otwartych. Zwróciła uwagę, że procesy te zachodzą pomimo podejmowania takich działań, jak inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza, tworzenie planów ochrony czy planów zagospodarowania przestrzennego. Negatywne konsekwencje środowiskowe rozwoju przestrzennego wałbrzyskiego zespołu miejskiego zostały przedstawione przez Potockiego i Szczęśniak [2009, s. 162–171]. Jako najważniejsze, negatywne efekty środowiskowe zachodzących procesów przestrzennych wskazali: degradację krajobrazu przez budowę dużych obiektów przemysłowych oraz przejmowanie gruntów ornych na cele pozarolnicze (green fields), pomimo dużej dostępności terenów poprzemysłowych (brown fields). Wśród aktualnych zagrożeń dla bioróżnorodności wyróżnili penetrację turystyczno-rekreacyjną terenów najcenniejszych pod względem przyrodniczym. Podobne badania zostały przeprowadzone dla poznańskiego obszaru metropolitarnego. W tym przypadku jako szczególne zagrożenia dla systemu przyrodniczego wskazano wzrost zagęszczenia ludności i zabudowy o charakterze nierolniczym na terenach otwartych oraz rozbudowę infrastruktury technicznej i drogowej, które przyczyniają się do tworzenia nowych barier ekologicznych, a w konsekwencji do przerywania spójności i ciągłości obszarów otwartych [Raszka i Kasprzak 2009, s. 155–159]. Dostępność świadczeń ekosystemów stanowi o potencjale rozwojowym danej jednostki przestrzennej. Potencjał ten jest pomniejszany wskutek antropogenicznej degradacji ekosystemów. Dla dużych jednostek przestrzennych, SOEP 2015-08 - rewizja.indd 137 2015-09-16 12:22:13 138 Anna Bernaciak, Arnold Bernaciak powodujących silne oddziaływania środowiskowe, takich jak aglomeracja czy obszar metropolitarny, niezwykle ważne jest właściwe zaplanowanie rozwoju przestrzennego, które pozwoli skierować presję na tereny najmniej atrakcyjne pod względem przyrodniczym, przy jednoczesnej ochronie terenów o najwyższej wartości świadczeń. Stanowi to jeden z warunków zachowywania trwałości rozwoju społeczno-gospodarczego i systematycznego podnoszenia jakości życia mieszkańców. 2. Metodyka badań Badaniem przestrzennego zróżnicowania formy i intensywności presji systemu gospodarczego na środowisko aglomeracji poznańskiej objęto 17 gmin powiatu poznańskiego oraz miasto Poznań. W każdej z gmin wyróżniono dziesięć podmiotów gospodarczych, które powodują największy negatywny wpływ na środowisko. Analizie poddano relacje każdego z podmiotów z otoczeniem przyrodniczym. Do oceny intensywności presji przyjęto sześciostopniową skalę oraz pięć współczynników różnicujących. Podmioty gospodarcze powodujące największą w danej jednostce samorządowej presję na środowisko zostały wskazane przez pracowników wydziałów zajmujących się ochroną środowiska w poszczególnych urzędach gmin. Do jednostek tych zwrócono się z prośbą o wskazanie dowolnej liczby podmiotów, które na danym terenie w sposób szczególny oddziałują na otoczenie przyrodnicze. Poproszono o gradację tych podmiotów, poczynając od wykazujących największą presję. Opierając się na przekazanych informacjach z każdej gmin, wybrano do analizy dziesięć podmiotów wykazujących się największym negatywnym oddziaływaniem środowiskowym. W ten sposób badaniem objęto 180 podmiotów, które w poszczególnych gminach cechuje największe oddziaływanie na środowisko. Nie jest to równoznaczne z tym, że jest to 180 przedsiębiorstw o największym poziomie presji na ekosystemy w aglomeracji poznańskiej. Dzięki temu zabiegowi stworzono obraz przestrzennego rozmieszczenia odziaływania systemu gospodarczego na środowisko w aglomeracji poznańskiej oraz uzyskano możliwość porównania poziomu presji w poszczególnych jej częściach (gminach). Negatywnym efektem takiego podejścia jest utrata możliwości ilościowego określenie poziomu oddziaływania na środowisko całej aglomeracji, co byłoby możliwe wtedy, gdyby ocenie poddać wpływ na otocznie wszystkich przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie aglomeracji albo przynajmniej określoną ich liczbę wyróżnioną według poziomu presji, bez względu na lokalizację. SOEP 2015-08 - rewizja.indd 138 2015-09-16 12:22:13 Ocena presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach 139 W sześciostopniowej skali oceniono wpływ poszczególnych podmiotów na kolejne komponenty środowiska. Pod uwagę wzięto elementy wskazywane przez ustawę o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko jako te, które należy poddać analizie w strategicznej ocenie oddziaływania [Ustawa z 3 października 2008]. Oceniono wpływ na: bioróżnorodność, wody, powietrze, powierzchnię ziemi, krajobraz, zasoby geologiczne i klimat akustyczny. Zrezygnowano ze wskazywanej przez ustawę oceny wpływu na klimat oraz określania presji na zwierzęta i rośliny (co zostało częściowo ujęte w kategorii – bioróżnorodność). Dodatkowo wzięto pod uwagę wpływ na otoczenie przyrodnicze hałasu generowanego przez działalność gospodarczą. Oddziaływanie na bioróżnorodność zróżnicowano w zależności od liczby i rangi ochronnej siedlisk, na które jest wywierany bądź może być wywierany negatywny wpływ. Intensywność wpływu na zwierzęta i rośliny oceniono w zależności od zmian powodowanych w pojedynczych organizmach oraz możliwości eliminacji gatunku z danego terenu. Presję na wody oceniono w zależności od wielkości jej zużycia, zaburzeń powodowanych w retencji oraz możliwych skażeń. W ocenie powietrza uwzględniono rodzaje emitowanych zanieczyszczeń, ich źródło oraz ewentualne przekraczanie standardów emisyjnych. Oceniając ingerencję działalności gospodarczej na powierzchnię ziemi, wzięto pod uwagę przekształcenia jej struktury oraz potencjalne skażenia. Analizując przekształcenia krajobrazu, zwrócono uwagę, czy zmiany są wprowadzane w obszarach zurbanizowanych, czy na terenach otwartych. Jednocześnie zbadano rodzaj i ilość elementów powodujących przekształcenie krajobrazu. W przypadku zasobów geologicznych odnotowywano rozmiar ich eksploatacji. Z kolei oceniając hałas, uwzględniono jego źródła (produkcyjny, komunikacyjny) oraz możliwość przekraczania standardów (tabela 1). Przyjęta skala oddziaływania pozwoliła ocenić intensywność wpływu poszczególnych podmiotów na każdy z wyróżnionych komponentów środowiska. Określoną intensywność wpływu poddano dodatkowej weryfikacji poprzez zastosowanie pięciu współczynników różnicujących. Współczynniki mają charakter autorski i uwzględniają: zasięg oddziaływania (lokalny, regionalny, krajowy, ponadkrajowy), charakter (pośredni, bezpośredni), czas (okresowe, stałe), okres utrzymywania się skutków w środowisku (krótkoterminowe, średnioterminowe, długoterminowe) oraz warunki występowania (awaryjne, normalne). Przyjęto zakres wartości współczynników różnicujących od 0,8 do 1,4 (tabela 2). SOEP 2015-08 - rewizja.indd 139 2015-09-16 12:22:13 [140] SOEP 2015-08 - rewizja.indd 140 2015-09-16 12:22:13 2 1 0 Pkt Element środowiska powierzchnia wody powietrze ziemi brak oddziały- brak oddziaływania brak oddziaływania wania gazy i pyły wprowadzone są do niewielkie nieznaczne powietrza z kotłów o nominal- przekształcenia zaburzenia powierzchni nej mocy do 5MW (na które retencji wód ziemi lub nieznaczny nie jest wymagane pozwolepoziom poboru nie) w niewielkiej ilości lub nieznaczna emisja ze środków wody transportu krajobraz zasoby geologiczne brak oddziałybrak oddziaływania wania niewielki niewielki poziom zupoziom nasyceżycia jednego nia krajobrazu zurbanizowanego rodzaju zasobu geologicznego przynajmniej jednym z elementów: obiektami przemysłowymi, liniami przesyłowymi, infrastrukturą drogową niewielki poznaczny pogazy i pyły wprowadzone są do niewielkie nieznaczne negatywne ziom zużycia ziom nasycenia powietrza z kotłów o nominal- skażenia pozaburzenia oddziaływania kilku rodzajów wierzchni ziemi krajobrazu nej mocy do 5 MW (na które retencji wód na kilka typów zurbanizowanego zasobów geonie jest wymagane pozwolenie) siedlisk przyrod- i nieznaczny logicznych przynajmniej poziom poboru w znacznej ilości lub emisja do niczych nieobjednym z elemenwody lub średni powietrza z procesów produkjętych ochroną tów: obiektami poziom poboru cyjnych (przynajmniej jednego w ramach sieci przemysłowymi, z wymienionych elementów): wód Natura 2000 liniami przesyłobenzenu, dwutlenku azotu, wymi, infrastruktlenków azotu, dwutlenku siarturą drogową ki, ołowiu, pyłu, tlenku węgla bez przekraczania standardów emisyjnych lub znaczna emisja ze środków transportu bioróżnorodność brak oddziaływania negatywne oddziaływania na jeden typ siedliska przyrodniczego nieobjętego ochroną w ramach sieci Natura 2000 Tabela 1. Deskryptory ocen presji gospodarczej na elementy środowiska przyrodniczego niewielki poziom hałasu komunikacyjnego i produkcyjnego klimat akustyczny brak oddziaływania niewielki poziom hałasu komunikacyjnego lub produkcyjnego [141] SOEP 2015-08 - rewizja.indd 141 2015-09-16 12:22:13 4 3 znaczne zaburzenia retencji wód lub znaczny poziom poboru wody lub nieznaczny poziom skażenia wód przez odprowadzanie nieoczyszczonych zanieczyszczeń lub spływ biogenów znaczny poziom negatywne skażenia wód oddziaływania przez odprona kilka typów wadzanie niesiedlisk przyoczyszczonych rodniczych objętych ochroną lub niedoczyszczonych zaniew ramach sieci czyszczeń lub Natura 2000 spływ biogenów negatywne oddziaływania na jeden typ siedliska przyrodniczego objętego ochroną w ramach sieci Natura 2000 emisja do powietrza z procesów produkcyjnych (przynajmniej jednego z wymienionych elementów): benzenu, dwutlenku azotu, tlenków azotu, dwutlenku siarki, ołowiu, pyłu, tlenku węgla z przekroczeniami standardów emisyjnych lub emisja do powietrza (przynajmniej jednego z wymienionych elementów): arsenu, bezno(α)pirenu, kadmu, niklu lub ozonu bez przekraczania standardów emisyjnych emisja do powietrza (przynajmniej jednego z wymienionych elementów): arsenu, bezno(α)pirenu, kadmu, niklu lub ozonu z przekroczeniami standardów emisyjnych znaczny poziom hałasu komunikacyjnego lub produkcyjnego, bez przekroczeń dopuszczalnych norm znaczny poziom hałasu komunikacyjnego i produkcyjnego, bez przekroczeń dopuszczalnych norm znaczny poziom zużycia jednego rodzaju zasobu geologicznego znaczny poziom zużycia kilku rodzajów zasobów geologicznych niewielki poziom nasycenia krajobrazu otwartego przynajmniej jednym z elementów: obiektami przemysłowymi, liniami przesyłowymi, infrastrukturą drogową znaczny poziom nasycenia krajobrazu otwartego przynajmniej jednym z elementów: obiektami przemysłowymi, liniami przesyłowymi, infrastrukturą drogową niewielkie przekształcenia i skażenia powierzchni ziemi lub średniej wielkości przekształcenia powierzchni ziemi znaczne przekształcenia lub skażenia powierzchni ziemi bez konieczności wyłączenia gruntów z produkcji rolniczej [142] SOEP 2015-08 - rewizja.indd 142 2015-09-16 12:22:13 5 Pkt. Bioróżnorodność negatywne oddziaływania na kilka typów siedlisk przyrodniczych objętych ochroną w ramach sieci Natura 2000 z zagrożeniem całkowitej degradacji przynajmniej jednego z nich degradacja ekosystemów wodnych lub skażenie wód podziemnych Wody Element środowiska Powierzchnia Powietrze ziemi emisja do powietrza (przynaj- znaczne mniej jednego z wymienionych przekształcenia elementów): arsenu, bezno(α) lub skażenia pirenu, kadmu, niklu lub ozonu powierzchni z przekroczeniami standardów ziemi, istnieje emisyjnych oraz emisja dodat- konieczność wyłączenia kowych zanieczyszczeń gruntów z produkcji rolniczej całkowita degradacja krajobrazu naturalnego lub otwartego Krajobraz Zasoby geologiczne zagrożenie całkowitym zużyciem przynajmniej jednego rodzaju zasobu geologicznego Klimat akustyczny znaczny poziom hałasu komunikacyjnego lub produkcyjnego z przekroczeniami dopuszczalnych norm cd. tabeli 1 143 Ocena presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach Tabela 2. Wartości przyjętych współczynników różnicujących Wartość współczynnika różnicującego Zasięg oddziaływania 0,8 lokalny pośredni okresowe regionalny · · 1,2 krajowy bezpośredni stałe 1,4 ponadkrajowy · · 1 Charakter Czas oddziaoddziaływaływania nia Okres utrzyWarunki mywania występowasię skutków nia w środowisku krótkoterminowe (do awaryjne 1 roku) średnioterminowe (2–3 · lata) długoterminowe (powynormalne żej 3 lat) · · Przyjęto, że wartość presji określonej na podstawie zdefiniowanej skali obniżają o 20% takie jego cechy, jak: lokalny zasięg oddziaływania, pośredni charakter, okresowy wpływ na środowisko, krótkoterminowy charakter utrzymywania się skutków w otoczeniu oraz awaryjne warunki jego pojawiania się. Regionalny charakter presji oraz średnioterminowy czas utrzymywania się negatywnych efektów nie powodują zmian – wartość ich współczynnika wynosi 1. Z kolei wzrost wartości oddziaływania o 20% (współczynnik 1,2) powodują następujący cechy: krajowa skala oddziaływania, bezpośredni charakter, stałość wpływu, długoterminowy okres utrzymywania się skutków oraz normalne warunki występowania. Jedna cecha została objęta wartością współczynnika 1,4 – jest to ponadkrajowa skala oddziaływania. Po zastosowaniu powyższych współczynników minimalna wartość wpływu na dany komponent środowiska to 0,33 punktu. Wartość taka może być uzyskana, gdy intensywność wpływu zostaje oceniona na 1, a wszystkie współczynniki różnicujące mają wartość minimalną. Z kolej największa możliwa wartość do osiągnięcia to 14,52 punktu. Wynika ona z pomnożenia największej możliwej wartości intensywności wpływu przez pięć współczynników różnicujących, również o największej wartości. W efekcie całkowita wartość wpływu na środowisko dla pojedynczego podmiotu może przyjmować wartości od 0,33 do 101,61 punktu. Z kolei sumaryczne oddziaływanie na środowisko przyrodnicze dziesięciu najbardziej ingerujących w danej gminie podmiotów znajdzie się w zakresie wartości od 3,3 do 1016,1 punktu. SOEP 2015-08 - rewizja.indd 143 2015-09-16 12:22:13 144 Anna Bernaciak, Arnold Bernaciak 3. Oddziaływanie systemu gospodarczego na otoczenie przyrodnicze w aglomeracji poznańskiej – wyniki badań Najsilniejsze oddziaływanie na otocznie przyrodnicze gmin aglomeracji poznańskiej jest notowane na terenie miasta Poznania. W przejętej metodyce wartość tego odziaływania wynosi 222,6. Natomiast najsłabsza presja notowana jest w gminie wiejskiej Kleszczewo, gdzie wynosi 62,9 punktu. Niewiele wyższy poziom oddziaływania ujawnia się w gminie miejskiej Puszczykowo, w której wynosi 65,4 punktu. Zmienność dla całej badanej grupy wynosi niemal 160 punktów (tabela 3). Tabela 3. Presja działalności gospodarczej prowadzonej na terenie aglomeracji poznańskiej na środowisko przyrodnicze Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Gmina Poznań Pobiedziska Buk Kostrzyn Luboń Murowana Goślina Tarnowo Podgórne Kórnik Czerwonak Swarzędz Komorniki Rokietnica Dopiewo Stęszew Mosina Suchy Las Puszczykowo Kleszczewo Sumaryczna ocena oddziaływania 222,6 174,8 153,9 150,5 144,6 134,0 133,6 133,0 130,3 121,8 114,6 101,6 97,3 93,6 87,1 81,7 65,4 62,9 Oddziaływanie dziewięciu gmin znajduje się na poziomie powyżej średniej arytmetycznej dla całej badanej zbiorowości – tj. powyżej 122,4 punktu. Są to: miasto Poznań, Pobiedziska, Buk, Kostrzyn, Luboń, Murowana Goślina, Tarnowo Podgórne, Kórnik oraz Czerwonak. Pozostałe gminy znajdują się na poziomie poniżej średniej. Podobny rozkład otrzymano dla wartości średniej wyliczonej dla 17 gmin powiatu poznańskiego, po wyłączeniu miasta SOEP 2015-08 - rewizja.indd 144 2015-09-16 12:22:13 Ocena presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach 145 Poznania. Średnia wynosi wówczas 116,5 punktu i w grupie gmin przekraczających tę wartość, oprócz wymienionych wyżej, znajduje się także Swarzędz. Rozkład przestrzenny dziesięciu gmin o największym sumarycznym oddziaływaniu na środowisko jest zróżnicowany. Dominującą rolę odgrywa ośrodek centralny – miasto Poznań, trzy z gmin najsilniej oddziałujących na środowisko leżą na wschód od Poznania – Pobiedziska, Kostrzyn, Swarzędz, po dwie na zachód – Buk, Tarnowo Podgórne, południe – Luboń, Kórnik oraz północ – Czerwonak, Murowana Goślina. Układ ten odpowiada przebiegowi najważniejszych szlaków komunikacyjnych na terenie aglomeracji. W pasie równoleżnikowym – przebieg dróg krajowych nr 92 i nr 5 oraz autostrady A2 przez teren gmin: Pobiedziska, Kostrzyn, Swarzędz, Tarnowo Podgórne i Buk. W pasie południkowym – przebieg dróg nr 11 oraz 196 przez Murowaną Goślinę, Czerwonak i Kórnik (rysunek 1). Poziomy presji na środowisko przyrodnicze Rysunek. 1. Delimitacja przestrzenna typów presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w aglomeracji poznańskiej SOEP 2015-08 - rewizja.indd 145 2015-09-16 12:22:14 146 Anna Bernaciak, Arnold Bernaciak Rozpatrując średnią wartość oddziaływania, największa presja jest notowana w gminach położonych na wschód i na zachód od Miasta Poznania (tabela 4). Wiąże się to bezpośrednio ze stanem zagospodarowania przestrzennego tych jednostek oraz przyjętymi przez nie kierunkami rozwoju. Tabela 4. Ocena presji gospodarczej na środowisko przyrodnicze aglomeracji poznańskiej w układzie przestrzennym Gminy Kierunek Rokietnica, Suchy Las, Murowana północ Goślina, Czerwonak Swarzędz, Pobiedziska, Kostrzyn, wschód Kleszczewo Kórnik, Mosina, Puszczykowo, Luboń południe Komorniki, Stęszew, Dopiewo, Buk, zachód Tarnowo Podgórne Sumaryczna ocena oddziaływania (punkty) Średnia ocena oddziaływania (punkty) 447,6 111,9 510,0 127,5 430,0 107,5 592,9 118,6 Wysoka presja w takich gminach jak Pobiedziska czy Kostrzyn wynika z funkcjonowania na ich terenie przedsiębiorstw zajmujących się wydobyciem surowców mineralnych – głównie piasku i żwiru. Jest to rodzaj pierwotnej działalności gospodarczej, bardzo silnie oddziałującej na szereg komponentów środowiska naturalnego, w tym na powierzchnię ziemi, która ulega znaczącym, nieodwracalnym przekształceniom, oraz wód, których retencja zostaje zaburzona. Działalność ta w dużej mierze determinuje sumaryczny wynik dla każdej z gmin, na której terenie jest prowadzona. Każdorazowo suma oddziaływania przedsiębiorstw z tej branży przekracza 20. Także w przypadku Buku stosunkowo wysoki wynik wiąże się z wydobywaniem surowców naturalnych oraz lokalizacją wielkopowierzchniowych gospodarstw rolnych zajmujących się przemysłową hodowlą drobiu. Dodatkowo pozostałe inwestycje oceniane w tej gminie w znaczący sposób przekształcają krajobraz, gdyż w zdecydowanej większości są zlokalizowane na terenach otwartych. Niska presja w takich jednostkach jak Puszczykowo czy Mosina wynika z konsekwentnej polityki przestrzennej i rozwojowej tych gmin, która eliminuje działalność wielkoskalową i uciążliwą dla środowiska z uwagi na posiadany potencjał przyrodniczy – przede wszystkim Wielkopolski Park Narodowy. W przypadku Kleszczewa o niskiej presji działalności gospodarczej decyduje rolniczy charakter gminy. Większość mieszkańców jest zatrudniona w tym sektorze gospodarki, a niemal 90% powierzchni gminy zajmują użytki rolne. SOEP 2015-08 - rewizja.indd 146 2015-09-16 12:22:14 Ocena presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach 147 Działalność gospodarcza na tym terenie jest prowadzona na niewielką skalę, bez znaczącego oddziaływania na zasoby środowiska naturalnego. Miasto Poznań największą presję wykazuje aż w czterech z siedmiu badanych kategorii oddziaływania. Zaliczają się do nich: wody, powietrze, powierzchnia ziemi oraz hałas. Szczególnie duże różnice między wynikami dla miasta i dla kolejnej gminy występują w przypadku presji na powietrze oraz powierzchnię ziemi. Sumaryczna ocena presji na powietrze miasta Poznania została oceniona na: 44,8 punktu, natomiast kolejne gminy – Kórnik i Czerwonak – osiągnęły wartości na poziomach 20,3 i 20,2 punktu. Dla presji na powierzchnię ziemi wartość osiągnięta przez Poznań wynosi 51,4 punktu, a dla kolejnej gminy – Pobiedzisk – 44,8 punktu. Analizując wyniki dla miasta Poznania, należy jednak podkreślić jego zdecydowaną odmienność od pozostałych gmin poddanych badaniu. Zgodnie z przyjętą metodyką każdorazowo analizowano w jednostce dziesięć podmiotów gospodarczych, które powodują największy wpływ na środowisko. W przypadku Poznania liczba podmiotów oddziałujących na podobnie wysokim poziomie na otoczenie wynosi kilkadziesiąt. Istotną presję wykazują także obiekty, których nie można uznać za podmioty gospodarcze, np. lotniska, w zakresie emisji hałasu. Tym samym ogólna skala oddziaływań przedsiębiorstw z terenu miasta Poznania jest nieporównywalnie większa niż w przypadku pozostałych gmin. Rozpatrując oddziaływania z punktu widzenia komponentów środowiska, które są najbardziej narażone na presję wynikającą z prowadzonej przez człowieka działalności gospodarczej, największą wartość wykazano dla zmian krajobrazu: 540,4 punktu, co stanowi 25% całkowitej sumy oddziaływania. Wraz z przekształceniami powierzchni ziemi komponent ten osiąga niemal 50% wartości wskaźnika presji (rysunek 2). Tak wysoka wartość wskaźników dla przekształceń powierzchni ziemi i krajobrazu jest związana z lokalizacją na terenie gmin aglomeracji poznańskiej form aktywności gospodarczej, które w znaczny sposób zaburzają naturalną strukturę powierzchni ziemi oraz wpływają niekorzystnie na krajobraz. W toku badania wykazano, iż niemal każda działalność przekształca powierzchnię ziemi poprzez zaburzenie jej przepuszczalności, wyłączenie z użytkowania na inne cele bądź zmianę, a nawet zniszczenie pierwotnego układu warstw geologicznych. Najsilniej na presję w tym obszarze narażone są tereny miasta Poznania oraz gmin Pobiedziska i Tarnowo Podgórne. W przypadku Poznania oraz Tarnowa Podgórnego presja w tym obszarze wynika ze skali obiektów, jakie są zlokalizowane na ich terenie. Duże obiekty przemysłowe lub magazynowe oraz towarzysząca im infrastruktura trwale SOEP 2015-08 - rewizja.indd 147 2015-09-16 12:22:14 148 Anna Bernaciak, Arnold Bernaciak przekształcają powierzchnię ziemi. W Pobiedziskach wysoka ocena tego komponentu wynika z prowadzenia na szeroką skalę działalności wydobywczej. zasoby geologiczne bioróżnorodność 2 4 wody 19 powietrze klimat akustyczny 15 13 25 krajobraz 22 powierzchnia ziemi Rysunek 2. Presja na poszczególne komponenty środowiska (%) Niekorzystny wpływ na krajobraz uwidacznia się szczególnie w przypadku gmin o dużym udziale inwestycji zlokalizowanych na terenach otwartych. Wzrost nasycenia takiej formy krajobrazu obiektami przemysłowymi zmienia go w sposób trwały i nieodwracalny. Najwyższe wartości w tym obszarze zanotowano dla takich gmin, jak Buk, Murowana Goślina czy Czerwonak. Kolejnym, szczególnie narażonym na presję komponentem środowiska naturalnego są zasoby wodne, dla których suma oddziaływania wyniosła 425,6 punktu (19%). Oddziaływanie na ten element wiąże się zarówno z wykorzystaniem wód w procesach produkcyjnych i skalą ich poboru na ten cel, jak i z zaburzeniami naturalnej retencji wodnej. Największą wartość osiągnęło w tym obszarze miasto Poznań (45,5). Wynika to z wielkości poboru wody na cele przemysłowe – głównie przez zakłady przemysłów: energetycznego, spożywczego, piwowarskiego oraz motoryzacyjnego. Drugie w tej klasyfikacji – Pobiedziska – osiągnęły wartość 39,8 punktu, która wynika z zaburzeń w retencji wód, związanych z funkcjonującymi na terenie tej gminy zakładami wydobywczymi. SOEP 2015-08 - rewizja.indd 148 2015-09-16 12:22:14 Ocena presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach 149 Podobny poziom cechuje presję na klimat akustyczny (324,1 punktu, 15%) oraz na jakość powietrza (294,9 punktu 13%). Obydwa elementy wiążą się z podobnymi aspektami działalności gospodarczej: procesami produkcyjnymi, spalaniem paliw oraz wykorzystaniem środków transportu. W obu z tych obszarach najsilniejsze oddziaływanie zachodzi na terenie miasta Poznania. Istotnej presji poddane są także: Kórnik, Czerwonak, Komorniki, Rokietnica, Suchy Las (w zakresie zanieczyszczeń powietrza) oraz Luboń, Kórnik, Murowana Goślina i Tarnowo Podgórne (w zakresie emisji hałasu). Największy udział w generowaniu zanieczyszczeń powietrza ma przemysł energetyczny na terenie miasta Poznania, a także zapylenie i niska emisja ze środków transportu wykorzystywanych na potrzeby działalności produkcyjnej. Natomiast w zakresie hałasu, oprócz hałasu produkcyjnego, znaczące jest także oddziaływanie związane z przewożeniem środków produkcji oraz wytworzonych dóbr na terenie aglomeracji poznańskiej oraz poza nią. Najmniejszej presji działalności gospodarczej poddane są takie komponenty środowiska przyrodniczego, jak zasoby geologiczne i bioróżnorodność. W zakresie eksploatacji zasobów geologicznych największa intensywność oddziaływania ma miejsce na terenie gmin: Pobiedziska (16,6), Kostrzyn (11,6) oraz Buk (6,6 punktu). Jednak w przypadku większości gmin na terenie aglomeracji nie wykazano znaczącej presji z tym związanej, stąd niski udział tego elementu w ogólnej ocenie – zaledwie 2%. Nieco wyższą wartość wskaźnika (4%) zanotowano w przypadku negatywnego oddziaływania na bioróżnorodność. Zagadnienie to rozpatrywano na trzech płaszczyznach: w zakresie oddziaływania na poszczególne typy siedlisk oraz na pojedyncze organizmy zwierzęce i roślinne. Kluczowe w ocenie skali oddziaływania były obszary objęte ochroną w ramach sieci ochronnej Natura 2000. Najwyższą wartość otrzymano dla gminy Kostrzyn (11,4) oraz dla gmin Czerwonak, Buk, Pobiedziska i miasto Poznań, dla których wartości oscylowały między 9 a 10 punktami. Podsumowanie W studiach przeprowadzonych nad przestrzennym zróżnicowaniem wpływu działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w aglomeracji poznańskiej osiągnięto postawiony cel. Dokonano identyfikacji, oceniono siłę presji oraz określono jej zmienność przestrzenną. Wyniki badań potwierdziły przyjęte wstępnie hipotezy. Przeprowadzone analizy pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków: SOEP 2015-08 - rewizja.indd 149 2015-09-16 12:22:14 150 Anna Bernaciak, Arnold Bernaciak 1. Presja systemu gospodarczego na otoczenie przyrodnicze aglomeracji poznańskiej wykazuje znaczne zróżnicowanie przestrzenne. Najsilniejsza jest notowana w mieście Poznaniu (222,6), a najniższa w gminach południowej i południowo-wschodniej części aglomeracji (65,4 – Puszczykowo, 62,9 – Kleszczewo). 2. Szczególnie silne oddziaływanie presji jest notowane w gminach, przez które przebiegają główne szlaki komunikacyjne – drogi krajowe nr 11 i nr 92. Powoduje to charakterystyczny, krzyżowy układ na mapie aglomeracji poznańskiej gmin o wyższym poziomie oddziaływania na środowisko. 3. Znaczny poziom oddziaływania na otoczenie przyrodnicze jest obserwowany w gminach, które w strukturze prowadzonej na ich terenie aktywności gospodarczej charakteryzują się znacznym udziałem przemysłu wydobywczego. 4. Konsekwentna polityka przestrzenna, ograniczająca na terenie gminy działalność silnie ingerującą w środowisko, prowadzona przez gminy posiadające szczególne walory przyrodnicze skutkuje niewielkim poziomem presji (Puszczykowo, Mosina). 5. Duża skala prowadzonej na terenie gminy działalności gospodarczej nie jest czynnikiem wystarczającym dla silnej presji środowiskowej. Charakter prowadzonej działalności, miejsce lokalizacji oraz kultura organizacyjna i technologiczna amortyzują negatywne konsekwencje środowiskowe dużej skali aktywności gospodarczej (Tarnowo Podgórne, Swarzędz, Kórnik). 6. Komponentami środowiska szczególnie narażonymi na presję działalności gospodarczej prowadzonej na terenie aglomeracji poznańskiej są powierzchnia ziemi i krajobraz, a w nieco mniejszym zakresie wody i klimat akustyczny otoczenia. 7. Stosunkowo niewielkie oddziaływanie gospodarki dotyczy takich komponentów środowiska przyrodniczego aglomeracji poznańskiej, jak bioróżnorodność i zasoby geologiczne. 8. Gminy posiadające na swoim terenie najcenniejsze walory przyrodnicze badanego terenu – obszary objęte ochroną konserwatorską jako Wielkopolski Park Narodowy i Rogaliński Park Krajobrazowy oraz wyróżnione jako obszary sieci Natura 2000: Ostoja Rogalińska, Rogalińska Dolina Warty i Biedrusko – wykazują zdecydowanie niższą presję działalności gospodarczej na środowisko aniżeli pozostałe gminy (Mosina, Puszczykowo, Stęszew, Komorniki). 9. Na terenach o wyższym poziomie presji środowiskowej znajdują się również cenne obszary chronione: Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka i Park SOEP 2015-08 - rewizja.indd 150 2015-09-16 12:22:14 Ocena presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach 151 Krajobrazowy Promno, oraz wyróżnione jako obszary sieci Natura 2000: Ostoja Koło Promna, Dolina Cybiny, Uroczyska Puszczy Zielonki, a także Fortyfikacje w Poznaniu. Badania przeprowadzone nad przestrzennym rozmieszczeniem wpływu prowadzonej na terenie aglomeracji poznańskiej działalności gospodarczej na otoczenie przyrodnicze mają jedynie ogólny charakter. Sygnalizują prawidłowości, które ujawniają się w tym zakresie. Aby pogłębić poziom wiedzy w przedmiotowym obszarze, byłoby konieczne przeprowadzenie dokładnych badań ilościowych, z zastosowaniem zaawansowanych metod analitycznych obejmujących swoim zakresem wszystkie rodzaje aktywności gospodarczej, wszystkie podmioty prowadzące działalność oraz wszystkie powodowane przez nie rodzaje presji środowiskowej. Przeprowadzenie takich badań byłoby bardzo czasochłonne i kapitałochłonne. Pozwoliłoby jednak stworzyć dokładniejszy, całościowy obraz oddziaływań środowiskowych działalności gospodarczej aglomeracji poznańskiej. Bibliografia Aghion, P., Howitt, P., 1998, Endogenous Growth Theory, MIT Press, Cambridge. Barbier, E.B., 2007, Valuing Ecosystem Services as Productive Inputs, Economic Policy, vol. 22. Brock, W.A., 1977, Polluted Golden Age, w: Smith, V.L. (ed.), Economics of Natural and Environmental Resources, Gordon & Breach, New York. Brock, W.A., Taylor, M.S., 2005, Economic Growth and the Environment. A Review of Theory and Empirics, w: Aghion, P., Durlauf, S.N. (eds.), Handbook of Economic Growth, vol. 1B, Elsevier B.V., Amsterdam. Costanza, R. i in., 1997, The Value of the World’s Ekosystem Services and Natural capital, Nature, vol. 387. Daily, G.C., 1999, Developing a Scientific Basis for Managing Earth’s life Support Systems, Conservation Ecology, vol. 3. Degórski, M., 2010, Wykorzystanie świadczeń ekosystemów w rozwoju regionów, Ekonomia i Środowisko, vol. 1(37), Białystok. Drzazga, D., 2007, Planowanie przestrzenne jako instrument wdrażania zrównoważonego rozwoju w Polsce – próba oceny, w: Graczyk, A. (red.), Zrównoważony rozwój w teorii ekonomii i w praktyce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław. SOEP 2015-08 - rewizja.indd 151 2015-09-16 12:22:14 152 Anna Bernaciak, Arnold Bernaciak Drzazga, D., 2009, System przyrodniczy w zarządzaniu rozwojem obszarów metropolitarnych (próba konkluzji), w: Markowski, T., Drzazga, D. (red.), System przyrodniczy w zarządzaniu rozwojem obszarów metropolitarnych, Studia KPZK, vol. CXXIII, Warszawa. Drzazga, D., Markowski, T., 2005, Ogólna koncepcja zarządzania procesami suburbanizacji w obszarach metropolitalnych, w: Lorens, P. (red.), Problem suburbanizacji, Biblioteka Urbanisty, vol. 7, Wydawnictwo Urbanista, Warszawa. Dubel, K., 1996, Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju zrównoważonego na przykładzie regionu, w: Wrzosek, S. (red.), Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju, vol. II, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok. Engle, V.D., 2011. Estimating the Provision of Ecosystem Services by Gulf of Mexico Coastal Wetlands, Wetlands, vol. 31. Ejdys, J., 1996, Programowanie przedsięwzięć ekorozwojowych w gminie, w: Wrzosek, S. (red.), Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju, vol. III, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok. Forster, B.A., 1973, Optimal Consumption Planning in a Polluted Environment, Economic Record, vol. 49. Gołąb-Korzeniowska, M., 2005, Problemy przekształceń terenów otwartych strefy podmiejskiej, Czasopismo Techniczne Politechniki Krakowskiej, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków. Gołąb-Korzeniowska, M., 2009, Tereny otwarte krakowskiego obszaru metropolitarnego (potencjał a realia planistyczne), w: Markowski, T., Drzazga, D. (red.), System przyrodniczy w zarządzaniu rozwojem obszarów metropolitarnych, Studia KPZK, vol. CXXIII, Warszawa. Jones, L.E., Manuelli, R.E., 2001, Endogenous Policy Choice: The Case of Pollution and Growth, Review of Economic Dynamics, vol. 4 Konwencja o różnorodności biologicznej, Dz.U. 2002, nr 184, poz. 1532. Korol, J., 2007, Wskaźniki zrównoważonego rozwoju w modelowaniu procesów regionalnych, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Kistowski, M., Korwel-Lejkowska, B., 2009, Zmiany w systemie przyrodniczym metropolii trójmiejskiej (stan i wskazania dla przyszłego rozwoju), w: Markowski, T., Drzazga, D. (red.), System przyrodniczy w zarządzaniu rozwojem obszarów metropolitarnych, Studia KPZK, vol. CXXIII, Warszawa. Kistowski, M., Staszek, W., 1999, Poradnik do opracowania gminnego i powiatowego programu zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska, PUW, WOSiR, Gdańsk. Kupiec, L., 1996, Zasady gospodarowania w regionach przyrodniczo cennych, w: Wrzosek, S. (red.), Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju, vol. III, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok. Mizgajski, A., 2010, Świadczenia ekosystemów jako rozwijające się pole badawcze i aplikacyjne, Ekonomia i Środowisko, vol. 1(37), Białystok. Paprzycka, A., 2005, Kryteria typologii i oceny krajobrazu kulturowego, w: Szponar, A., Horska-Schwarz, S. (red.), Struktura przestrzenno-funkcjonalna krajobrazu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. SOEP 2015-08 - rewizja.indd 152 2015-09-16 12:22:14 Ocena presji działalności gospodarczej na środowisko przyrodnicze w gminach 153 Poskrobko, B., 2010, Usługi środowiska jako kategoria ekonomii zrównoważonego rozwoju, Ekonomia i środowisko, vol. 1(37), Białystok. Potocki, J., Szczęśniak, E. 2009, Rozwój przestrzenny wałbrzyskiego zespołu miejskiego i jego wpływ na przemiany systemu przyrodniczego, w: Markowski, T., Drzazga, D. (red.), System przyrodniczy w zarządzaniu rozwojem obszarów metropolitalnych, Studia KPZK, CXXIII, Warszawa. Raszka, B., Kasprzak, K., 2009, Poznański obszar metropolitalny w systemie przyrodniczym regionu, w: Markowski, T., Drzazga, D. (red.), System przyrodniczy w zarządzaniu rozwojem obszarów metropolitarnych, Studia KPZK, vol. CXXIII, Warszawa. Report to the European Environment Agency, 2013, Common International Classification of Ecosystem Services (CICES). Sołtys, J., 2009, Wybrane problemy respektowania struktury przyrodniczej w zarządzaniu rozwojem obszarów metropolitarnych, w: Markowski, T., Drzazga, D. (red.), System przyrodniczy w zarządzaniu rozwojem obszarów metropolitarnych, Studia KPZK, vol. CXXIII, Warszawa. Stiglitz, J., 1974, Growth with Exhaustible Natural Resources: Efficient and Optimal Growth, Review of Economic Studies, vol. 41. Stokey, N., 1998, Are there Limits of Growth, International Economic Review, vol. 39, no 1, s. 1–31. Śleszyński, J., 2000, Ekonomiczne problemy ochrony środowiska, Aires, Warszawa. Ustawa z 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, tj. Dz.U. 2013 r., poz.1235, ze zm. The Millenium Ecosystem Assessment, Ecosystem and Human Well-being: Synthesis, 2005, World Resources Institute, Island Press, Washington DC. SOEP 2015-08 - rewizja.indd 153 2015-09-16 12:22:14
