Zobacz nowy numer Blattin News

B l at t i n N e w s
Numer 3/2012
Dlaczego należy szczepić prosięta lub warchlaki
przeciwko cirkowirusom świń
Zaburzenia okresu międzyciążowego u bydła
Hiszpańska Sjesta
OD REDAKCJI
Drodzy Czytelnicy,
Spotykamy się po dłuższej przerwie,
tuż przed świętami Bożego
Narodzenia. Z tej okazji przyjmijcie
nasze najlepsze życzenia.
Zapraszamy do ciekawej lektury
nowego numeru naszego biuletynu.
Zespół redakcyjny Blattin News
SPIS TREŚCI:
s. 3.
TRZODA
Dlaczego należy szczepić prosięta lub warchlaki przeciwko cirkowirusom świń, dr n. wet. Krzysztof Janeczko
s. 7.
BYDŁO
Zaburzenia okresu międzyciążowego u bydła, Prof. dr hab. Jan Twardoń, lek. wet. Maciej Bednarski
Hiszpańska Sjesta, Paweł Baliński Blattin Polska
18.
2
s.15
PRODUKTY
NOWOŚCI W OFERCIE:
- Blattin Nitro-Mineral
- Blattin Lac-Mix 45M
- Blattivit Mix-Uni
POLECAMY:
- Blattisan Plantasan
s. 21
AKTUALNOŚCI
Zmiana adresu siedziby głównej
Rekordowe plony kukurydzy
Blattin Polska Sp. z o.o. na EuroTier 2012
Czysta hala udojowa bez wysiłku
Dezynfekcja budynków inwentarskich z zastosowaniem ROZPYLACZA
Wydawca:
Blattin Polska Sp. z o.o.
ul. Ciepłownicza 7 Schodnia, 46-040 Ozimek
tel./fax +48 774654 424
www.blattin.pl
[email protected]
Dlaczego naleŻy szczepić prosięta
lub warchlaki przeciwko cirkowirusom świń
dr n. wet. Krzysztof Janeczko
Vet-Trade Polska Sp. z o.o.
Katedra Rozrodu z Kliniką Zwierząt Gospodarskich
Wydział Medycyny Weterynaryjnej
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu.
Historia chorób związanych z cirkowirusami świń ma już 20 lat. W tym czasie
obserwowano różnorodne postacie zachorowań a ich obraz kliniczny ulegał
stopniowym zmianom. Zakażenia cirkowirusowe ciągle znajdują się w centrum
zainteresowania zarówno badaczy jak i lekarzy praktyków i wszystko wskazuje
na to, iż w najbliższych latach tendencja ta zostanie utrzymana. Wynika to z faktu
generowania przez omawianą infekcję wirusową ogromnych strat ekonomicznych,
szacowanych przed wprowadzeniem masowych szczepień na około 500 do 900 mln
euro rocznie. W 2004 roku wyliczono je na poziomie 600 mln euro.
O niesłabnącym zainteresowaniu tym zagadnieniem
świadczą
tematy
wiodących
konferencji
poświeconych zdrowiu świń, które miały miejsce
w 2010 roku (Kongres IPVS w Vancouver)
i w 2011 roku (Sympozjum „Nowe i na nowo
pojawiające się choroby świń” w Barcelonie). Na
kongresie w Vancouver tematyce immunoprofilaktyki
cirkowirusowej poświęcono ponad 100 prac, z czego
24 dotyczyło celowości i efektywności szczepień
loch a reszta dotyczyła efektywności szczepień
prosiąt. Badacze europejscy opisywali badania
dotyczące immunizacji zarówno loch jak i prosiąt,
prace prowadzone w USA poświęcono efektom
szczepienia prosiąt. Na sympozjum w Barcelonie,
spośród 111 prac dotyczących zagadnień
cirkowirusowych, 44 poświęcone były wynikom
szczepień prowadzonych z użyciem dostępnych na
świecie szczepionek.
Obecnie uważa się, że szczepienia przeciwko
cirkowirusowi
świń
typu
2
(PCV2)
są
najpowszechniejszymi i najbardziej efektywnymi
działaniami w całej historii immunoprofilaktyki świń.
W takich krajach jak Niemcy, Holandia czy USA
szczepieniami obejmuje się ponad 80% ich pogłowia.
Polska należy do krajów w których nie docenia się
znaczenia tych szczepień w ochronie zdrowia świń
przed skutkami chorób cirkowirusowych (PCVD).
Świadczy o tym niewielki odsetek szczepionych
zwierząt, który kształtuje się na poziomie niższym
niż 30 %. Zasadniczym powodem jednoznacznie
przemawiającym za prowadzeniem szczepień
profilaktycznych przeciwko PCV2 jest powszechność
występowania tego czynnika zakaźnego na całym
świecie, prawie w każdej fermie. Nie ma więc
możliwości uchronienia się przed wejściem tego
czynnika zakaźnego do obiektu produkcyjnego. PCV2
jest koniecznym ale nie wystarczającym czynnikiem do
wywołania choroby cirkowirusowej. Wspólne działanie
cirkowirusa w połączeniu z tak zwanymi czynnikami
wyzwalającymi (zakaźnymi i środowiskowymi
czynnikami ryzyka) skutkuje wystąpieniem choroby.
Szczepienia przeciwko PCV2 są odpowiedzią na
powszechną obecność wirusa w środowisku fermy
a działania organizacyjne mają za zadanie znieść
wpływ czynników ryzyka na powstanie i rozwój
choroby cirkowirusowej.
Obecnie stosuje się 3 modele szczepień przeciwko
PCV2. Obejmują one w pierwszym przypadku
szczepienie tylko zwierząt stada podstawowego
(loch i loszek), w drugim przypadku tylko prosiąt
3
a w przypadku trzecim szczepienie zarówno loch jak
i prosiąt.
Szczepienie loch, w sytuacji stabilnego statusu PCV2
na danym terenie, przynosi korzystne i wystarczające
efekty zarówno w zakresie poprawy wydajności
rozrodczej, zmniejszenia śmiertelności prosiąt na
porodówce oraz zwiększenia ich masy odsadzeniowej,
jak i w odniesieniu do chorób cirkowirusowych (PCVD)
występujących u prosiąt odsadzonych oraz zwierząt
w tuczu. Dzięki przekazywaniu przez matkę prosiętom
w siarze przeciwciał i komórek odpornościowych,
ogranicza wczesną ekspozycję osesków na PCV2.
Szczepienie loch jest łatwiejsze do przeprowadzenia
oraz tańsze niż szczepienie prosiąt.
Dlaczego więc należy szczepić prosięta lub warchlaki
przeciwko cirkowirusom świń?
Okazuje się, że w niektórych sytuacjach szczepienie
prosiąt jest konieczne i bardzo korzystne. Może ono
być przeprowadzone tylko w odniesieniu do prosiąt
jak i w połączeniu ze szczepieniem loch.
Pierwszym i najważniejszym wskazaniem do
szczepienia prosiąt przeciwko PCV2 jest pojawienie
się choroby cirkowirusowej w stadzie, w którym ona
dotychczas nie występowała lub wystąpiła ponownie
w postaci klinicznej w wyniku błędów w zarządzaniu.
4
W takim klinicznym przebiegu choroby podjęte
szczepienia prosiąt przynoszą szybką poprawę
w postaci znacznego zmniejszenia śmiertelności
zwierząt oraz liczby charłaków w okresie odchowu
i tuczu, polepszenia średnich dziennych przyrostów
masy ciała, wzrostu współczynnika wykorzystania
paszy, ujednolicenia wagi, zmniejszenia zużycia
antybiotyków. Taka kryzysowa sytuacja w stadzie
związana z wybuchem klinicznej postaci PCVD
skłania do szczepienia prosiąt ale zachęca także
do szczepienia loch przeprowadzonego w sposób
masowy czyli dywanowo lub sukcesywnie w każdej
grupie przed porodem. Po pewnym czasie
uspokojenie sytuacji klinicznej i stabilizacja statusu
immunologicznego mogą zachęcać do modyfikacji
programu szczepień, polegającej na kontynuacji
szczepienia loch i uodparniania prosiąt tylko tą
drogą. Najkorzystniejsza po względem skuteczności
jest kontynuacja szczepień zarówno prosiąt jak
i loch.
Kolejnym wskazaniem do szczepienia
prosiąt przeciwko PCV2 jest niewłaściwa strategia
podawania siary dla prosiąt („zarządzanie siarą”) co
bezpośrednio prowadzi do słabego zabezpieczenia
prosiąt. W przypadku złego zarządzania siarą,
szczepienie loch przyniesie tylko częściowe efekty
w postaci poprawy parametrów rozrodu oraz
zmniejszenia presji PCV2 w danym środowisku.
Nie jest w stanie natomiast zabezpieczyć prosiąt
we właściwy sposób, gdyż tyko poprzez siarę
odporność humoralna i komórkowa jest w stanie
dotrzeć do noworodków. W takim przypadku tylko
szczepienie prosiąt przeciwko PCV2 umożliwia
wytworzenie odporności na właściwym poziomie.
Istotnym powodem podjęcia szczepień prosiąt
przeciwko PCV2 są zakażenia wirusem PRRS
i niektórymi innymi patogenami. Zaburzają one
powstawanie odporności przeciwko cirkowirusom
jak też jej przekazywanie przez matkę. W tych
przypadkach szczepienie prosiąt daje szansę
większej skuteczności.
Szczepienia starszych prosiąt czy warchlaków są
jednoznacznie wskazane w przypadku zakupu
tych zwierząt do tuczu z obiektów, w których takich
szczepień się nie prowadzi lub ich status pod tym
względem pozostaje nieznany.
Szczepienia prosiąt podejmowane są nie
tylko w sytuacjach problemów zdrowotnych
przebiegających z wyraźnymi zmianami klinicznymi.
W ostatnim czasie pojawiły się publikacje obrazujące
korzyści ze szczepienia zwierząt subklinicznie
zakażonych bez widocznego obrazu chorobowego.
W tych przypadkach szczepione świnie wykazywały
między innymi mniejszą śmiertelność, wyższe
dzienne przyrosty masy ciała, wyższy procent
mięsności, większą średnią grubość polędwicy oraz
wyższy zwrot inwestycji w porównaniu do świń
nieszczepionych.
Wysoka skuteczność szczepień pozytywnie rokuje
na przyszłość w zakresie zwalczania skutków
zakażeń PCV2. Wybór modelu szczepień zależy
każdorazowo od wielu czynników i powinien być
dokonywany w odniesieniu do każdego obiektu
indywidualnie.
Piśmiennictwo u autora
Artykuł z nieznacznymi zmianami został
opublikowany w katalogu targowym XV
Międzynarodowe Targi FERMA ŚWIŃ i DROBIU
24-26.02.2012 r. w Łodzi
Zaburzenia okresu
międzyciążowego u bydła
Prof. dr hab. Jan Twardoń lek. wet. Maciej Bednarski
Wydział Medycyny Weterynaryjnej
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
W ciągu ostatnich kilkunastu lat wydajność krów mlecznych w Polsce wzrosła kilkakrotnie a
możliwości wzrostu wydajności tych zwierząt nie są jeszcze w pełni wykorzystane. Głównym
czynnikiem hamującym tak olbrzymi wzrost wydajności jest trudność w sprostaniu ich potrzebom,
co ujawnia się w niepłodności i chorobach wymion. Obniżona płodność spowodowana jest
głównie zaburzeniami okresu okołoporodowego i międzyciążowego, których częstotliwość
zwiększa sie wraz ze wzrostem wydajności mlecznej.
Zwierzęta te w coraz to mniejszym stopniu są
w stanie sprostać stawianym im wymogom
a spadek odporności organizmu oraz przeciążenia
metaboliczne prowadzą do stanów chorobowych.
Procentowy udział krów, które ze względu na
niepłodność muszą być coroczne eliminowane ze
stada jest wysoki i może wynosić nawet 25-30 % stada.
Powoduje to zmniejszenie średniego wieku krów w
stadzie i nie wykorzystanie w zadawalającej ilości
ich genetycznego potencjału wysokiej wydajności.
Zaburzenia w okresie przedporodowym, w czasie
porodu i w okresie poporodowym prowadzą do
czasowej lub trwałej bezpłodności i eliminacji krów
ze stada a tym samym do obniżenia wskaźników
płodności. Do najczęściej występujących zaburzeń
w wymienionych okresach należy zaliczyć m.in.
ciężkie porody, zatrzymanie łożyska, zapalenia
macicy, kulawizny, brak rui, cicha ruja i zamieralność
zarodków.
Przyczyny zaburzeń
Najczęściej spotykane przyczyny zaburzeń płodności
krów w okresie okołoporodowym i międzyciążowym
to: błędy żywieniowe u krów wysokociężarnych
i jałówek, złe warunki utrzymania, niewłaściwa
pomoc i zła higiena porodu i okresu poporodowego,
zakup i wstawianie zwierząt bez kwarantanny – nowe
infekcje, za późne rozpoczęcie leczenia w przypadku
wystąpienia zaburzeń poporodowych, niedostateczna
kontrola rui.
Pogorszenie wskaźników płodności
u krów wysokowydajnych wiąże się z wysokim
zapotrzebowaniem
na
składniki
pokarmowe
w laktacji. Wysoka wydajność mleka krów rasy HF
powoduje, że częściej spotykane są u nich przypadki
ujemnego bilansu energii oraz związanych z nim
chorób metabolicznych negatywnie wpływających na
płodność. Jakość żywienia w okresie zasuszenia ma
bezpośredni wpływ na podstawowe funkcje organizmu
w okresie porodu i po wycieleniu. Nadmierne, nie
zbilansowane żywienie w tym okresie prowadzi do
otłuszczenia i osiągania bardzo dobrej kondycji,
najczęściej o BCS (body condition score) powyżej 4.0 .
Krowy z taką kondycją mają z reguły wydłużoną ciążę,
nawet do dwóch tygodni. W tym wydłużonym czasie
krowy poprawiają jeszcze kondycję, jednocześnie
zwiększa się masa płodu, co utrudnia poród i prowadzi
do ciężkiego porodu oraz powikłań poporodowych.
W czasie porodu mogą powstawać uszkodzenia
narządu rodnego z którego rozwiną się miejscowe
stany zapalne, dojdzie do zatrzymania łożyska
i atonii macicy. Słaba kurczliwość macicy powoduje
gromadzenie w jamie macicy lochii poporodowych,
które są wspaniałą pożywką dla rozwoju bakterii a tym
samym powstania stanu zapalnego macicy. Wadliwe
żywienie w okresie zasuszenia upośledza funkcje
5
•
•
•
wykazywały rui, krowy które wykazują nieregularne
ruje, były kryte nieskutecznie 3 i więcej razy,
badanie na cielność po 6 tygodniach po inseminacji
lub wcześniej metodą USG, kontrola zdrowotności
gruczołu mlekowego poprzez cykliczne badania
kliniczne i laboratoryjne
kontrola żywienia w grupach technologicznych, kontrola schorzeń metabolicznych, kontrola schorzeń racic i narządu ruchu
Program opieki nad stadem krów mlecznych może być
realizowany w różnym stopniu, w zależność od wielkości
stada, intensywności produkcji i zainteresowania tym
problemem właściciela stada.
6
wątroby, w tym przemian cholesterolu co zakłóca
produkcję hormonów sterydowych i zaburzenia
czynności rozrodczych w okresie poporodowym.
Przykładem takich zaburzeń jest brak rui, opóźnienie
wystąpienia pierwszej rui, ciche ruje, torbiele
jajnikowe. W zapobieganiu powstawania zapaleń
macicy u krów dużą rolę odgrywają również
warunki utrzymania krów. Dotyczy to systemu
uwięziowego jak i wolnowybiegowego. Wygodne
legowiska ze suchą ściółką, wybiegi, prawidłowa
korekcja racic przeprowadzana w odpowiednim
czasie zapobiegają kulawiznom. Porodówki lub
wyznaczone miejsca do porodu o właściwych
warunkach higieny
zapobiegają powstawaniu
zakażeń poporodowych. W celu wczesnego
wykrywania zaburzeń okresu okołoporodowego
i kontroli rozrodu w stadzie należy ustalić z lekarzem
weterynarii program opieki nad stadem krów
mlecznych. Według wielu autorów i doświadczeń,
systematyczna opieka nad stadem przynosi
poprawę ogólnej zdrowotności, poprawia płodność
i wydajność mleczną. Monitorowanie zdrowotności
stada, wczesne wykrycie zagrożeń wynikających
z wpływu negatywnych czynników na zdrowie
i płodność oraz diagnozowanie podklinicznych
zaburzeń przemiany materii poprawia znacznie
wskaźniki płodności krów. Program opieki nad stadem
Program opieki nad stadem krów mlecznych powinien
uwzględniać następujące czynności:
• regularne, 2-3 krotne badanie każdej krowy
po porodzie, którego celem jest wczesne
wykrycie zaburzeń okresu poporodowego
i natychmiastowe
podjęcie
leczenia
stwierdzonych stanów patologicznych,
• najpierw powinny być badane krowy które
wycieliły się w ostatnich 5-7 dniach, następnie
krowy, które po 40-45 dniach od wycielenia nie
Ciężki poród
Poród stanowi zakończenie ciąży, jest procesem
fizjologicznym i naturalnym.
Odejście łożyska
jest zakończeniem porodu i początkiem okresu
poporodowego. W czasie trwania porodu
dochodzi w organizmie samicy do nagłych zmian
neurohormonalnych, poród jest dużym obciążeniem
organizmu rodzącej samicy. Sytuacja ta sprzyja
powstaniu różnego rodzaju powikłań zarówno
u rodzącej jak i u noworodka. Właściwe postępowanie
hodowcy w okresie przedporodowym, w czasie
porodu i zaraz po porodzie może doprowadzić do
zminimalizowania powikłań związanych z porodem.
Poród naturalny (fizjologiczny) – to taki poród który
odbywa się siłami natury, bez pomocy człowieka.
Jeżeli samica nie może urodzić samodzielnie, z różnych
przyczyn i wymaga pomocy porodowej to określa się
go jako poród ciężki.
Poród ciężki (skomplikowany) spowodowany jest
wieloma przyczynami. Przyczyny te można ująć w 3
grupy: I grupa- ze strony hodowcy i udzielającego
pomocy porodowej, II grupa – ze strony rodzącej i III
grupa- ze strony płodu.
Przygotowania do porodu i okresu poporodowego
powinny rozpocząć się już w okresie zasuszenia.
Bardzo istotne jest w tym okresie właściwe
żywienie, dostosowane do potrzeb ciężarnej samicy
i przygotowujące ją do porodu oraz laktacji po
porodzie. Złe żywienie w okresie zasuszenia prowadzi
do nadmiernego otłuszczenia
krowy (syndrom
tłustej krowy), co jest przyczyną ciężkiego porodu
i zaburzeń okresu poporodowego. Na czas trwania
porodu samica powinna być umieszczona w osobnym
pomieszczeniu tzw. porodówce lub wydzielonym,
obszernym stanowisku, aby zapewnić rodzącej
właściwe warunki przestrzenne i higieniczne oraz
spokój. Miejsca porodowe powinny być przestronne,
ciepłe, wolne od przeciągów, podłogi łatwo zmywalne
z dostępem do ciepłej i zimnej wody. Na porodówce
musi być dostateczna ilość miejsca do udzielenia
pomocy porodowej. Do udzielania pomocy porodowej
powinny być przygotowane czyste, sterylne linki
porodowe, środki odkażające, zastępcze wody
płodowe (parafina, żel).
Przyczyny ciężkiego porodu ze strony hodowcy
i udzielającego pomocy porodowej.
Hodowca może przyczynić się do powstania
ciężkiego porodu poprzez nieznajomość objawów
zbliżającego się porodu, złe udzielanie pomocy
porodowej, np. zbyt wczesne przerwanie błon
płodowych i doprowadzenie do tzw. suchego porodu,
zbyt wczesne pociąganie płodu bez przygotowania
dróg rodnych do porodu co spowodować może
zmiany w ułożeniu główki i kończyn płodu.
Przeszkody porodowe ze strony rodzącej.
Wśród wielu przyczyn należy wymienić wąskość
dróg rodnych: wąskość sromu, pochwy, szyjki
macicznej i miednicy. Zaburzenia te mogą
być spowodowane zbyt wczesnym pokryciem
niedojrzałej pod względem hodowlanym samicy
(jałówki w wieku 9-14 miesięcy), obecnością blizn po
poprzednich ciężkich porodach, umiejscowione w
drogach rodnych torbiele, krwiaki oraz nowotwory.
Przyczyną ciężkiego porodu ze strony matki są
również nienormalne bóle porodowe. Właściwie
przebiegające bóle porodowe odgrywają bardzo
ważną rolę w przebiegu porodu. U samic rodzących
można stwierdzić brak bólów porodowych lub
słabe bóle porodowe które mogą mieć charakter
pierwotny jak również wtórny. Pierwotne osłabienie
bólów porodowych objawia się tym, że ich nasilenie
jest słabe od początku porodu. Natomiast wtórnie
osłabione bóle porodowe obserwujemy wtedy,
kiedy początkowo prawidłowe nasilenie bólów
ulega obniżeniu lub zanika zupełnie w następstwie
zmęczenia mięśniówki macicy. Ma to miejsce np. przy
długo trwających porodach. Występują również
zbyt silne bóle porodowe, kiedy utrudnione zostaje
przejście płodu przez drogi rodne. Zbyt silne bóle
porodowe cechuje nasilone, bezskuteczne wyparcie
płodu a skurcze macicy i tłoczni brzusznej są wtedy
bardzo częste lub ciągłe.
Przyczyny ciężkiego porodu ze strony płodu.
Płód do porodu powinien być odpowiednio
przygotowany i umiejscowiony w macicy. Określane
jest to jako prezentacja płodu czyli właściwe a)
ułożenie jego kończyn i główki do własnego tułowia,
b) położenie płodu czyli stosunek długiej osi płodu
do długiej osi matki i c) postawa płodu jako stosunek
grzbietu płodu do grzbietu matki. Prawidłowe
położenie płodu w drogach rodnych to proste
główkowe, kiedy kończyny przednie są skierowane
do dróg rodnych, są one wyprostowane a na nich
ułożona jest główka. Również prawidłowe jest
położenie proste pośladkowe, kiedy płód skierowany
jest do dróg rodnych wyprostowanymi kończynami
tylnymi (tzw. położenie proste pośladkowe). W obu
przypadkach płód jest w postawie górnej, czyli grzbiet
płodu zwrócony jest do grzbietu matki. Przeszkodą
porodową jest również zbyt duży płód, może on
być bezwzględnie za duży pod względem wielkości
jak i ciężaru przekracza wtedy normę właściwą dla
przeciętnego noworodka danego gatunku i rasy.
A także względnie za duży. Taką sytuację spotykamy
gdy kryte są jałówki przed osiągnięciem ¾ rozwoju
fizycznego.
Brak rui
Zaburzenia czynności jajników i cyklu rujowego są
częstą przyczyną niepłodności krów mlecznych,
co stanowi poważny problem zwłaszcza u krów
wysokomlecznych. Zjawisko to prowadzi do
dużych strat ekonomicznych w hodowli bydła na
skutek wydłużania się okresu międzyciążowego
i pogarszania innych wskaźników płodności. Wielu
autorów podaje, że zjawisko to dotyczy około 2030 % krów w stadzie, a w niektórych oborach
problemowych odsetek krów z brakiem rui może
wynosić nawet 50-60 %. Brak rui to stan fizjologiczny
lub patologiczny żeńskich narządów rozrodczych.
Objawem jest brak cyklicznych zmian czynnościowych
i morfologicznych na jajnikach , błonie śluzowej macicy
i zewnętrznych narządach płciowych. Brak rui może
być następstwem wrodzonych wad rozwojowych (brak
lub niedorozwój jajników, obojnactwo lub frymartynizm
u jałówek), pozapalnego zaniku jajników, torbieli
jajnikowych, obecności ciałek żółtych przetrwałych
lub
rzekomociążowych,
nowotworów
jajnika.
Najczęściej spotykaną przyczyną braku rui u krów jest
obecność na jajnikach ciałek żółtych przetrwałych lub
rzekomociążowych oraz torbieli jajnikowych. Przyczyną
tych nieprawidłowości jest brak lub niedostateczne
uwalnianie naturalnego czynnika luteolitycznego
(PgF2alfa ) wskutek patomorfologicznych zmian
zapalnych błony śluzowej macicy lub obecności w jej
jamie treści patologicznej. Wymienione przyczyny są
następstwem nieprawidłowego żywienia (niedobór
energii, wit.E, beta karotenów), utrzymania krów
a także choroby pasożytnicze i inne schorzenia
ogólne. Szczególną rolę odgrywa niedobór energii,
obniżony poziom glukozy i insuliny oraz podwyższony
poziom wolnych kwasów tłuszczowych. Zjawiska te
powodują zmniejszenie częstotliwości pulsów GnRH
i gonadotropin z przysadki mózgowej. Praktyka
hodowlana wskazuje na ssanie krów przez cielęta jako
przyczynę opóźnienia poporodowej funkcji jajników
i wystąpienia pierwszej rui p.p. p. Często przyczyną
braku rui są błędy organizacyjne, nieznajomość
objawów rujowych u krów (tzw. cicha ruja). Badaniem
klinicznym, jajniki w stanie afunkcji określa się jako
małe, gładkie i twarde twory a poziom progesteronu
we krwi jest niski.
7
Postępowanie przy anoestrus u krów polega przede
wszystkim na poprawie warunków środowiskowych,
w tym żywienia (dostosowanego do wydajności
i okresu laktacji), utrzymania oraz właściwej
organizacji wykrywania rui. W terapii stosowane są
metody tradycyjne, polegające na masażu macicy
i jajników przez prostnicę, leczenie stanów zapalnych
macicy oraz różne programy hormonalne z użyciem
preparatów GnRH, preparatów gestagenowych.
Leczenie hormonalne zaburzeń funkcji jajników można
podjąć dopiero po dokładnej analizie przyczyn tych
zaburzeń. Skuteczność terapii jest zależna od poprawy
warunków środowiskowych i organizacji hodowli.
Cicha ruja
Cicha ruja to postać popędu płciowego, który
przebiega bez zewnętrznych objawów rujowych lub
są one bardzo niewyraźnie zaznaczone, przy czym
zachowana jest cykliczna aktywność jajników: są
one czynne, a owulacja i tworzenie się ciałek żółtych
przebiega normalnie. Zjawisko to dotyczy najczęściej
bydła, rzadziej owiec i kóz, tylko wyjątkowo loch
i zwierząt towarzyszących. Suboestrus jest częstym
zjawiskiem u krów z wysoką wydajnością mleczną,
stale przebywających w oborze w okresie późnej zimy
i wczesnej wiosny. U krów nie wykazujących rui do 60
dnia po porodzie stwierdza się najczęściej cichą ruję,
natomiast inne stany patologiczne jajników występują
jedynie w niewielkim odsetku. Można więc mówić o:
a) cichej rui właściwej (głównie na tle błędów
żywieniowych i systemu utrzymania)
b) pozornej cichej rui (przyczyny organizacyjne: zła
obserwacja rui, niedostateczna znajomość objawów
rujowych).
Do głównych przyczyn występowania cichej rui
należy zaliczyć czynniki żywieniowe, takie jak: deficyt
energetyczny, niedobór beta-karotenu i witaminy
A, niedostateczne zaopatrzenie i niezbilansowanie
składników mineralnych i pierwiastków śladowych,
nadmiar w paszy surowego białka, niedobór
w paszy włókna surowego o właściwej strukturze.
Pamiętać przy tym należy, że w okresie wczesnej
laktacji obok wysokiej wydajności mlecznej,
następuje proces regeneracji macicy, uruchomienie
nowego cyklu i ponowne zapłodnienie. Ponieważ te
zjawiska wymagają odpowiednio dużej ilości energii,
może dojść wtedy do zjawiska konkurencji między
wydajnością mleczną a płodnością. Oprócz tego
niewłaściwe żywienie może prowadzić do powstania
schorzeń metabolicznych. Kwasica w przedżołądkach
obniża udział kwasu octowego, a tym samym substancji
wyjściowej do produkcji estrogenów, które są przecież
odpowiedzialne za wystąpienie zewnętrznych
objawów rujowych. Nie można również zapominać,
że w syntezie hormonów (m.in. estrogenów)
uczestniczy witamina A, której odpowiedni poziom
jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania
procesów rozrodczych. Z innych przyczyn cichej
rui należy wymienić błędy w utrzymaniu zwierząt
(brak ruchu, niedostatek światła, nieodpowiednia
temperatura i/lub wilgotność w oborze). Czynniki
te wpływają na czynność wydzielniczą wyższych
centrów regulacyjnych (podwzgórze, przysadka).
Szczególnie niekorzystne są sytuacje stresowe,
które poprzez wzrost wydzielania endogennych
katecholamin hamują wydzielanie GnRH LH. Pewne
znaczenie w powstawaniu cichej rui mają również
predyspozycje genetyczne. Należy pamiętać
również o tym, że cicha ruja może mieć charakter
fizjologiczny. Ma to miejsce u jałówek w okresie
dojrzewania płciowego oraz u krów w okresie
wczesnego puerperium (pierwszej poporodowej
owulacji występującej najczęściej w 3-cim tygodniu
post partum nie towarzyszą zwykle zewnętrzne
objawy rujowe!!). Należy również wspomnieć o tzw.
pozornej cichej rui. Jest to stan, gdzie obok normalnej
czynności jajników występują normalne, fizjologiczne
objawy oestrus, które jednak nie są rozpoznawane
przez obsługę z uwagi na złą obserwację rui oraz
niedostateczną znajomość charakteru i wyrazistości
objawów rujowych. Tak więc pozornie cicha ruja nie
jest żadnym stanem patologicznym, a jej znaczenie
polega przede wszystkim na tym, aby uwzględnić ją
w diagnozie różnicowej w stosunku do prawdziwej
rui.
Objawy cichej rui
W wywiadzie stwierdza się, że krowa (jałówka)
od dłuższego czasu nie latuje się. Badaniem
ginekologicznym per rectum stwierdza się, iż jajniki
wykazują normalną wielkość, przy czym na jednym
lub obydwu znajdują się ciałka żółte w różnym
okresie ich rozwoju (w fazie tworzenia, dojrzałe
lub w zaniku) oraz różnej wielkości pęcherzyki.
Na gonadach będą więc stwierdzane różne stadia
czynnościowe, normalnie przebiegającego cyklu
rujowego. Pomimo tego, że zmiany na jajnikach
wskazują na obecność rui, to jednak ze względu
na małą ilość wytworzonych estrogenów- brak jest
typowych zewnętrznych objawów rujowych lub są
one bardzo miernie wyrażone. Jedynie niekiedy
w przebiegu suboestrus pojawia się mała ilość
rzadkiego śluzu rujowego, częściej natomiast ok.
2 dni po owulacji występuje krwisto zabarwiony,
śluzowaty wyciek z pochwy (tzw. krwawienie
porujowe). W konsekwencji, krowy wykazujące ciche
ruje nie są w ogóle unasienniane lub unasienniane
w niewłaściwym terminie- kiedy widoczny jest
wspomniany krwisty wypływ- ale jest to jednak dwa
dni za późno!!!
Leczenie
Warunkiem skutecznego leczenia jest przede wszystkim
poprawa żywienia i utrzymania. Jest to jednak
raczej działanie długofalowe. Doraźne a zarazem
natychmiastowe działanie terapeutyczne polega na
stosowaniu prostaglandyny F2 alfa lub jej analogów u
tych zwierząt, u których badaniem rektalnym stwierdza
się ciałko żółte. U większości krów 2-4 dni po injekcji
obserwuje się objawy rujowe a po inseminacji odsetek
zacieleń jest dobry. Nie jest raczej polecane (tak
popularne dawniej) wyłuszczanie (enukleacja) ciałka
żółtego ze względu na niebezpieczeństwo krwawień
i powstania zrostów jajnika z otaczającymi tkankami.
Terapia uzupełniająca polega na podawaniu witamin
(A i E).
Rozpoznanie
Diagnoza cichej rui stawiana jest na podstawie
jedno- lub dwukrotnego badania rektalnego
jajników. Pomocne jest wziernikowanie pochwy,
którym można wykazać mniej lub więcej zaznaczony
obraz rujowy błony śluzowej. Wystąpienie odruchu
tolerancji w czasie cichej rui można sprawdzić za
pomocą odruchu łechtaczkowego lub lędźwiowego.
Tradycyjną, prostą oraz tanią metodą wykrywania rui
jest bezpośrednia obserwacja krów. Przeprowadzać
ją można kilka razy dziennie
(minimum 2-3
razy) przez około 20-30 minut na przykład przy
okazji doju, ruchu na wybiegu, pastwisku, ale i na
stanowisku z bliskiej odległości. Przy tak minimalnym
nakładzie czasu obserwacji hodowca jest w stanie
wykryć 50-70 % latujących się krów. Zwiększając
nakład czasu na bezpośrednią obserwację można
uzyskiwać jeszcze lepsze efekty. Nawet do 40 %
rui jest manifestowanych wczesnym rankiem,
co można obserwować przy porannym doju.
Pomocnym w wykrywaniu rui może być buhaj –
próbnik lub specjalistyczne urządzenia (pedometry,
aktywometry) pracujące w różnych systemach
mechanicznych lub elektronicznych np. tzw.
wykrywacze rui, wykorzystujące różnice pomiaru
oporności śluzu pochwowego u krów. Możliwe
jest też wykrywanie rui przy wykorzystaniu badań
laboratoryjnych dokonując pomiaru ilościowej
zawartości progesteronu w mleku lub stosowaniu
szybkich, terenowych metod jakościowych przy
użyciu stosownych testerów.
Rokowanie
Prognoza jest na ogół pomyślna z uwagi na to, że
cicha ruja jest połączona z owulacją, więc jeśli się
tę ruje rozpozna, to krowa czy jałówka pokryta
lub sztucznie unasienniona (w odruchu tolerancji)
zajdzie w ciążę.
Zapobieganie
Zapobieganie cichej rui polega przede wszystkim na
zapewnieniu prawidłowego i dobrze zbilansowanego
żywienia (odpowiednie zaopatrzenie w energię,
białko, składniki mineralne, pierwiastki śladowe
i witaminy) oraz dobrych warunków utrzymania. Dobre
efekty daje prowadzenie w oborze tzw. kalendarza
rujowego- na jego podstawie zwraca się szczególna
uwagę (w wypatrywaniu rui) na te samice, u których
podejrzewa się cichą ruję. Jeżeli przypadki cichej rui
są coraz częstsze najlepszą metodą profilaktyczną
będzie zapewnienie krowom ruchu (wypędzanie na
pastwisko lub wypuszczanie na wybieg przyoborowy)
oraz obecność w stadzie buhaja-próbnika. Ruch na
świeżym powietrzu oraz obecność samca intensyfikują
przemianę materii i pobudzają pierwotne instynkty
płciowe krów.
Każda z metod wykrywania rui jest dobra jeżeli jest
skuteczna i przynosi dobre efekty. Podstawową jednak
zasadą działania jest ciągła, wnikliwa obserwacja,
nadzorowanie krów oraz codzienne monitorowanie,
dokumentowanie i analizowanie wyników rozrodu.
Żadna z krów stada nie może pozostać ani przez
jeden dzień bez nadzoru hodowcy.
Zapalenia macicy
Występują one u samic wszystkich gatunków, ale
największe znaczenie mają u krów i klaczy. Rzadziej
spotyka się je u samic mięsożernych, a bardzo
rzadko u samic małych przeżuwaczy oraz u macior.
Do zapalenia macicy dochodzi najczęściej w okresie
poporodowym, ale zdarzają się również przypadki
zapaleń w okresie porodu a nawet w czasie ciąży.
Macica krowy w czasie prawidłowego porodu
i okresu poporodowego narażona jest na zakażenie
poprzez otwarte po wycieleniu drogi rodne co
umożliwia wnikanie do wnętrza tego narządu
9
różnych drobnoustrojów. U krów u których przebieg
okresu poporodowego jest prawidłowy, największe
nasilenie namnażania się flory bakteryjnej w macicy
spotyka się około 10 dnia od wydalenia płodu.
Jednak w większości przypadków, drobnoustroje
te eliminowane są przez układ odpornościowy
organizmu i nie zagrażają one zdrowiu
zwierzęcia. Procesy zapalne toczące się w macicy
stwarzają niesprzyjające warunki do przenikania
plemników w kierunku jajowodów, uniemożliwiają
zagnieżdżenie się zapłodnionej komórki jajowej
oraz jej dalszy rozwój. Powstające na wskutek
toczących się stanów zapalnych w czasie ciąży
zmiany morfologiczne i czynnościowe w ścianie
macicy prowadzą do zaburzeń w odżywianiu
zarodka lub płodu, powodują uszkodzenia
połączeń łożyska płodowego i matczynego, co
10
może doprowadzić do przenikania drobnoustrojów
i ich toksyn a w konsekwencji do śmierci zarodka.
Główną przyczyną powstania procesów zapalnych
macicy są zakażenia przenikające do macicy
podczas porodu, bezpośrednio po nim, w okresie
rui i w czasie sztucznej inseminacji lub krycia.
Ważną rolę w powstawaniu zakażenia macicy
odgrywa aktualna faza cyklu płciowego, głównie
stan równowagi hormonalnej między estrogenami
a progesteronem. Ze stanem tym związany jest
mechanizm naturalnej oporności błony śluzowej
macicy. Uważa się, że macica jest bardziej oporna
na zakażenie podczas rui niż w fazie ciałka żółtego
cyklu płciowego. Przypisywane jest to wzmożonemu
wydzielaniu estrogenów w tym okresie. Ważną
rolę odgrywa również otwarcie szyjki macicy, co
podczas rui umożliwia odpływ wydzieliny macicznej.
Oporność na zakażenie wzrasta również na skutek
zmiany stężenia jonów potasu w tej wydzielinie. Przy
powikłaniach cyklu płciowego dochodzi do zaburzeń
wydzielania oraz zmian w budowie histologicznej błony
śluzowej macicy, co ułatwia przenikanie i rozmnażanie
zarazków saprofitycznych oraz chorobotwórczych
i powstanie zapalenia. Stan zapalny macicy może
dotyczyć całej jej ściany – wszystkich warstw, chociaż
najczęściej proces zapalny ogranicza się tylko do jej
błony śluzowej. Dlatego ze względu na umiejscowienie
się procesu zapalnego rozróżniamy:
• zapalenie błony śluzowej macicy – które występuje
najczęściej,
• zapalenie przenoszące się z błony śluzowej
macicy na jej warstwę mięśniową – występuje
zawsze wspólnie z zapaleniem błony śluzowej,
• zapalenie przenoszące się na błonę surowiczą
oraz narządy sąsiadujące –
występuje
przy ostrych procesach zapalnych w okresie
poporodowym, cechuje je powstawanie zrostów
macicy z okolicznymi narządami.
Ze względu na intensywność przebiegu procesu
zapalnego macicy możemy wyróżnić zapalenie ostre
oraz zapalenie przewlekłe. W toczącym się procesie
zapalnym dochodzi do wytwarzania wydzieliny
zapalnej i w zależności od jej charakteru zapalenia
dzieli się na nieżytowe,
śluzowo-ropne, ropne
i posokowate. Ostre zapalenia macicy występują
najczęściej we wczesnym okresie poporodowym,
w ciągu pierwszego tygodnia po wycieleniu.
Dotyczy przede wszystkim krów po ciężkim porodzie,
z zatrzymanym łożyskiem i atoniczną macicą. Słaba
kurczliwość macicy powoduje zaleganie dużej ilości
odchodów poporodowych, które stają się doskonałą
pożywką dla wnikających do światła macicy bakterii.
Innymi predysponującymi czynnikami do wystąpienia
tego schorzenia są wypadnięcia macicy oraz
urodzenia martwego cielęcia. Przy ostrym zapaleniu
macicy zaburzony jest stan ogólny krowy. Objawia
się to utratą apetytu, obniżeniem wydajności mlecznej
a nawet niekiedy jej zahamowaniem, osowieniem
i otępieniem zwierzęcia oraz obecnością cuchnącego
surowiczo-krwistego
(posokowatego)
wypływu
z pochwy. Zdarzają się sytuacje kiedy brak jest objawu
wypływu wydzieliny zapalnej z dróg rodnych. Ma to
miejsce w przypadku atonii macicy i zamknięcia
szyjki macicznej. Stan taki określa się ropomaciczem.
Zwiększona jest również temperatura wewnętrzna
organizmu, podwyższone jest tętno i oddechy. Jeżeli
nie podejmie się w odpowiednim czasie leczenia
to może dojść nawet do zejścia śmiertelnego
zwierzęcia. Przewlekłe zapalenie błony śluzowej
macicy jest najczęstszą postacią schorzenia macicy u
krów. Pojawia się w okresie 2-3 tygodni po porodzie
i wywiązuje się z reguły z ostrego zapalenia, ale
spotykane jest również u krów które nie miały
komplikacji okołoporodowych. Ten stan zapalny
często związany jest z występującymi zakażeniami
macicy w okresie poporodowym. Do zakażenia
narządu rodnego dochodzi podczas niehigienicznie
przeprowadzanego porodu, przy ciężkich i długo
trwających porodach, oraz podczas zatrzymania
łożyska co powoduje opóźnienie inwolucji macicy
i zaleganie lochii poporodowych w świetle macicy.
Do powstania omawianych zaburzeń przyczynia
się również uszkodzenie lokalnych mechanizmów
obronnych oraz opóźniony powrót cyklicznej
aktywności jajników po wycieleniu. Zapalenie
błony śluzowej macicy może występować również
po zabiegu unasienniania lub krycia na skutek
zakażenia specyficznymi drobnoustrojami takimi jak
mętwik płodowy lub rzęsistek bydlęcy, ale również z
powodu braku higieny i przy złej technice zabiegu
inseminacji. W przypadku poronienia istnieje
także poważne zagrożenie wywiązania się stanu
zapalnego macicy o różnym stopniu nasilenia.
Przewlekłemu zapaleniu macicy towarzyszą
różnorodne objawy zewnętrzne, zmiany w budowie
ściany macicy oraz zaburzenia w jej funkcji. Na
podstawie tych zmian wyróżnia się cztery formy
przewlekłego zapalenia macicy u krów
Najbardziej łagodna forma
to
nieżytowe,
przewlekłe zapalenie błony śluzowej macicy
(E 1). Przy zapaleniu tego stopnia mało widoczne
są objawy kliniczne. Objawia się głównie tym, że
krowa przejawia prawidłowy przebieg cyklu, jest
unasienniana i nie zachodzi w ciążę ale ponownie
powtarza ruję w regularnych odstępach czasu.
Badaniem przez prostnicę nie stwierdza się żadnych
odchyleń od normy. Zauważa się zwiększone
wydzielanie śluzu, którego zaschnięte ślady można
znaleźć na ogonie i guzach kulszowych. Badaniem
przez pochwę widoczne są zmiany w postaci stanu
zapalnego zewnętrznego ujścia szyjki macicy.
Drugi stopień to śluzowo-ropne przewlekłe zapalenie
błony śluzowej macicy (E 2).Powstaje najczęściej
z ostrego procesu zapalnego lub jako powikłanie
zapalenia I stopnia. Obraz chorobowy jest bardziej
wyrazisty, a zmiany kliniczne są stwierdzane zarówno
badaniem przez pochwę jak i przez prostnicę. Cykl
jajnikowy jest zachowany, krowa jest nieskutecznie
unasienniana i powtarza w regularnych odstępach.
Śluz rujowy zawiera ropne smużki lub zmętnienia.
Wydzielina śluzowo-ropna pojawia się również
poza okresem rujowym. W badaniu przez prostnicę
stwierdza się nieznaczne pogrubienie ścian macicy
a badaniem przez pochwę rozwarcie i stan zapalny
szyjki macicy z nieznaczną ilością wydzieliny śluzoworopnej na dnie pochwy. Objawy E 2 bywają często
stwierdzane przy torbielowatości jajników. E 3 to ropne zapalenie błony śluzowej macicy.
U krów objawia się wyciekiem mniejszej lub większej
ilości żółtobiałej, śmietankowatej i cuchnącej ropnej
wydzieliny. Zewnętrzne narządy płciowe, nasada
ogona oraz pośladki są powlekane wydzieliną ropną.
Wydzielina ta widoczna jest również na stanowisku.
Badaniem przez prostnicę stwierdza się zgrubienie
i stwardnienie ściany macicy a w pochwie wyraźnie
uwidacznia się stan zapalny rozwartej szyjki macicy
przez którą wycieka ropa. Ropne zapalenie często jest
połączone z zaburzeniami cyklu płciowego w postaci
braku rui i występowaniu acyklii ze względu na
obecność ciałka żółtego rzekomociążowego na
jajniku. Ropomacicze czyli E 4 to czwarty stopień zapalenia
przewlekłego macicy. Jest to ciężka postać ropnego
zapalenia błony śluzowej macicy z jednoczesnym
nagromadzeniem się ropy w macicy przy zamkniętej
szyjce macicznej. Duże ilości wydzieliny ropnej w jamie
macicy powodują jej symetryczne powiększenie co
można pomylić z trzymiesięczną ciążą. Przy dużym
wypełnieniu ropą (nawet kilkadziesiąt litrów), stan
ogólny się pogarsza, mogą wystąpić objawy ropnicy
(pyemia)
w postaci braku apetytu, wypadania
sierści, podwyższonej temperatury i obrzęku stawów.
Rokowanie przy tej postaci zapalenia jest niepomyślne
i może skończyć się śmiercią zwierzęcia.
11
Hiszpańska Sjesta
Paweł Baliński
Blattin Polska Sp. z o.o.
Pod koniec czerwca br. doradcy żywieniowi Blattin mieli okazję szkolić się w Hiszpanii. Wyjazd
obejmował między innymi zwiedzanie hiszpańskich gospodarstw oraz szkolenia teoretyczne
z zakresu żywienia prowadzone przez dr Alexa Bacha z ośrodka badawczo-naukowego IRTA
oraz Jerzego Kosieradzkiego z American Soybean Association. Z szybkiej rewizji terenowej
okazało się że Polskie i Hiszpańskie rolnictwo ma ze sobą wiele wspólnego…
Cena mleka 0,34 € za litr
Ceny mleka w Hiszpanii kształtują się w granicach
0,34 € za litr w skupie i wahają się w poszczególnych
regionach, najwyższa jest w Valencjii i wynosi 0,35
€, natomiast najniższa jest w Baleares, tylko 0,30 €.
W 2008 roku Hiszpania zajmowała czwarte miejsce
w Unii Europejskiej pod względem liczby bydła,
oraz ósme miejsce za Polską i Irlandią w liczbie krów
mlecznych (0,9 miliona sztuk). Ponad 97 procent krów
to rasa Holsztyńsko- Fryzyjska. Roczna produkcja
mleka to 6,5 mld ton, natomiast roczna konsumpcja
to 10 mld ton. Pozostała ilość brakującego mleka
jest importowana z Francji i Niemiec. Wielkość stad
jest bardzo zróżnicowana i waha się od 24 (region
Galicia) do 208 krów w stadzie (region Muricia),
w 65% roczna kwota mleczna w gospodarstwie nie
przekracza 200 tyś. Według Alexa Bacha nie do
końca przemyślaną decyzją rządu Hiszpańskiego
było przyznawanie kwoty mlecznej dla gospodarstw
produkujących 140 tyś litrów surowca rocznie,
ponieważ tam opłacalność produkcji pozostała na
niskim poziomie. Najwyższa wydajność mleczna
krów jest w okolicach Madrytu i wynosi ponad 10
tyś litrów, natomiast najniższa jest we wspomnianym
rejonie Muricia – tylko 5400 litrów.
12
Typowe hiszpańskie gospodarstwo
W trakcie naszego pobytu mieliśmy okazję zwiedzić
zarówno gospodarstwa mleczne, te nastawione na
bydło opasowe oraz jedną odchowalnię jałówek
hodowlanych. Na pierwszym odwiedzonym
gospodarstwie nie małym szokiem było dla nas
utrzymywanie 282 krów na 35 hektarach. Krowy
były utrzymywane w systemie wolnostanowiskowym,
legowiska dla krów ścielone trocinami, podział na
dwie grupy laktacyjne (powycieleniowa i powyżej 70
dnia laktacji). Posadzki dla krów były samospławialne,
woda spłukiwała posadzkę dwa razy w ciągu dnia,
jednocześnie chłodząc przy okazji krowy.
Na gospodarstwie zamontowany był separator
do gnojowicy, który oddzielał separat od wody
i umożliwiał jej krążenie w zamkniętym obiegu przez
3 miesiące.
Ciekawostką było pojenie cieląt mlekiem pełnym do
75 dnia życia i utrzymywanie indywidualne do 40
dnia, ponadto do 6 miesiąca cieliczki otrzymywały
tylko sypką paszę treściwą oraz sieczkę ze słomy
jęczmiennej.
Bawełna na stole paszowym...
W drugim odwiedzonym gospodarstwie rodzinnym
było 680 krów dojnych, właściciele zaczynali od
czterdziestu sztuk. Krowy dojone trzykrotnie w ciągu
dnia, łącznie czas doju to 22 godziny. Krowy po
porodzie do 50 dnia karmione jedną dawką TMR,
rozcieńczoną sieczką ze słomy. Średnia wydajność za
laktację 305 dniową to 11 tyś, mleko o parametrach
3,5% tłuszczu i 3,2% białka, LKS poniżej 200 tyś.
W dawce pokarmowej znajdowało się 8 kg nasion
bawełny, która stanowiła źródło białka (zawartość
30%), tłuszczu 20% oraz włókna 30%. Jakość oraz
strawność białka bawełny mieści się pomiędzy
białkiem sojowym a rzepakowym. W dawce nie było
sianokiszonki z traw, natomiast był dodatek siana
z lucerny w ilości 2 kg. Obory wolnostanowiskowe,
legowiska z matami ścielonymi trocinami.
W upalne dni krowy chłodzone były wentylatorami
oraz wodą spływającą po dachu.
Dawka pokarmowa dla krów była bilansowana
według stosunku białka do energii.
Kiszonka z kukurydzy
22 kg ( 44%)
Kiszonka z trawy
10 kg ( 20,24%)
Pasza pełnoporcjowa
2,32 kg ( 4,7%)
Śruta kukurydziana
3,20 kg ( 6,41%)
Śruta rzepakowa granulat
5,4 kg ( 10,91%)
Młóto browarniane
4 kg (8,09%)
Słoma jęczmienna
1,2 kg ( 3,81%)
Śruta sojowa
0,65 kg (1,32%)
Tab. 1 Przykładowa dawka TMR dla krów w laktacji.
13
Procent brakowania krów na poziomie 30 %,
średnia długość przebywania krów w stadzie to 2,2
laktacji. Krowy o wydajności poniżej 25 litrów na
dzień i niecielne – brakowane ze stada, warunek
ekonomicznej opłacalności produkcji.
Odchowalnie jałowizny – pomysł na specjalizację
gospodarstw
Tygodniowe cieliczki przywożone były raz w tygodniu z
siedmiu okolicznych gospodarstw. Ferma była w stanie
pomieścić około 2000 sztuk. Koszt odchowania takiej
jałówki do momentu oddania z gospodarstwa to
około 1900 € (w wieku 21 miesięcy i w 7 miesiącu
cielności). Pierwsze 3 miesiące utrzymania były
najdroższe ze względu na preparaty mlekozastępcze,
dziennie około 4,5 € , powyżej 3 miesiąca 2,9 € na
zwierzę. Po przyjeździe na gospodarstwo zwierzęta
były ważone, badane przez lekarza weterynarii
oraz przepajane były preparatem elektrolitowym.
14
Gospodarstwa z których pochodziły jałóweczki
objęte były identycznym programem szczepień
profilaktycznych krów. Cielęta odpajane dwukrotnie
w ciągu dnia preparatem mlekozastępczym w ilości
4 litrów na raz.
Cielęta miały stały dostęp do wody oraz sypkiej
paszy starterowej. Celem było osiągnięcie masy
ciała 100 kg w 3 miesiącu życia. Średnie przyrosty
za cały okres odchowu pomiędzy 800-850 g. Od
140 kg jałówki przesuwane były do grupy żywionej
dawką TMR, ta sama dawka do momentu inseminacji.
Pierwsze krycie w wadze 330kg, wysokość w krzyżu
130 cm, wiek około 13 miesięcy. Po 13 miesiącu
życia jeżeli nie wystąpiła naturalna ruja jałówka
była synchronizowana. USG wykonywane 4 razy
– w 28 dniu, 42, 100 i 200 dniu ciąży. Zużycie
nasienia to 2 słomki na skuteczną inseminację.
Waga wyjeżdżających z gospodarstwa jałówek
wahała się pomiędzy 550-580 kg (na dwa miesiące
przed wycieleniem). Na 100 sztuk przywiezionych
zwierząt 88 z nich wracało do gospodarstwa
cielnych. Śmiertelność i brakowanie w skali roku
na poziomie 6%. Średnia wydajność mleczna od
tak odchowywanych jałówek wynosiła 10 tyś litrów
mleka.
Pożegnanie z Hiszpanią
Na początku lipca żegnając się z upalną Hiszpanią
szkoda było opuszczać ten piękny i sprzyjający
wakacyjnym podróżom klimat. Wzbogaceni o nowe
doświadczenia oraz wiedzę powróciliśmy do kraju
przywożąc ze sobą miłe wspomnienia oraz ciekawe
pomysły podsunięte rozwiązaniami podpatrzonymi
u hiszpańskich rolników.
PRODUKTY
NOWOŚCI W OFERCIE:
Blattin Nitro Mineral
Mieszanka mineralno-witaminowa z mocznikiem dla krów mlecznych
i młodzieży
Blattin Nitro Mineral to nowy produkt w ofercie Blattin zawierający
mocznik. Blattin Nitro Mineral przeznaczony jest dla krów mlecznych
i młodzieży żywionych systemem TMR jak również może być wykorzystany
do przygotowania pasz treściwych. Zawartość mocznika w mieszance
pozwala na zastąpienie 0,5 kg śruty sojowej. Zaleca się stosowanie produktu
w dawkach pokarmowych zawierających duże ilości łatwo fermentujących
węglowodanów dlatego też produkt powinien być stosowany w dawkach
z dużym udziałem kiszonki z kukurydzy.
Blattin Nitro Mineral
WYBIERZ
EKONOMICZNIE!
Dawkowanie:
Produkt należy wprowadzać stopniowo od 150 g w przypadku bydła dorosłego tak aby w ciągu 7-10 dni dojść
do rekomendowanej dawki 300g /sztuka duża/dzień. Mieszankę można stosować maksymalnie w dawce do
400 g/sztuka duża/dzień. W przypadku żywienia młodzieży produkt może być stosowany tylko w przypadku
młodzieży starszej (powyżej 6 miesięcy) w początkowej dawce 80 g zwiększanej stopniowo do 200 g.
Preparat zawiera w swoim składzie pełen zestaw witamin łącznie z B-komplex i charakteryzuje się wysokim
poziomem mikroelementów. Mieszanka w pełni pokrywa zapotrzebowanie krów średnio- i wysokowydajnych
w witaminy i minerały.
Zawartość składników w 1 kg:
12,6% wapń, 3% fosfor, 6% sód, 4% magnez, 500 000 j.m. witamina A, 80 000jm witamina D3, 3 000mg
witamina E, 20mg witamina B1, 30mg witamina B2, 25mg witamina B6, 250µg witamina B12, 160mg
kwas nikotynowy, 4mg kwas foliowy, 70mg kwas pantotenowy, 100 mg jod, 20mg kobalt,1 500 mg miedź,
3 000mg mangan, 9 000mg cynk, 40mg selen, 28,5% mocznik
Opakowanie: worek 25 kg
15
PRODUKTY
NOWOŚCI W OFERCIE:
Blattin Lac-Mix 45M
Koncentrat dla krów z mocznikiem
Blattin Lac- Mix 45M to nowy, kolejny już produkt w ofercie firmy Blattin
zawierający mocznik. Mieszanka należy do grupy wysokobiałkowych
koncentratów dla bydła Blattin Lac-Mix charakteryzujących się
zawartością najwyższej jakości białka, niezbędnych składników
mineralnych, witamin oraz substancji biologicznie czynnych. Teraz
wykorzystując własne zboża z pomocą Blattin Lac-Mix 45M
sporządzisz pełnowartościową paszę za niewielkie pieniądze.
Koncentrat Blattin Lac-Mix 45M przeznaczony jest dla bydła
powyżej 6 miesiąca życia. Zawartość mocznika w mieszance pozwala
na zastąpienie śruty sojowej w proporcji 1:1. Zaleca się stosowanie
produktu w dawkach pokarmowych zawierających duże ilości łatwo
fermentujących węglowodanów dlatego też produkt powinien być
stosowany w dawkach z dużym udziałem kiszonki z kukurydzy.
Stosowanie:
maksymalny udział do 10% dawki kompletnej dziennej,
maksymalnie 2,5 kg/szt.
Produkt może częściowo zastąpić śrutę sojową, wówczas zamiany
dokonuje się w proporcji 1:1.
ix 45M
-M
c
a
L
Blattin
ANIA!
Z
D
Ę
Z
SZC
KRÓL O
Zawartość składników w 1 kg:
45% białko surowe, 8,1% włókno surowe, 3% tłuszcz surowy, 4,32% wapń, 0,76% fosfor, 0,5 % sód, 0,35%
magnez, 40 000 j.m. witamina A, 5 000jm witamina D3, 36,36 mg witamina E, 40 mg żelazo, 4 mg jod, 2mg
kobalt,30 mg miedź, 160 mg mangan, 300mg cynk, 1mg selen, 60g mocznik, 30 mg BHT
16
Mieszanka zawiera 150 g/kg białka surowego z mocznika.
wartość energetyczna: 5,5 MJ
Opakowanie: worek 25 kg
Przykładowe receptury mieszanek paszowych na bazie koncentratu Blattin lac-Mix 45M Dawka oparta na
kiszonce z kukurydzy:
składnik
jm
1
2
3
4
5
Pszenica
%
25
15
35
35
14
Pszenżyto
%
20
15
-
-
15
Jęczmień
%
35
25
40
39
30
Kukurydza
%
-
20
-
-
10
Blattin glimel
%
-
-
-
1
-
glukoza
%
-
-
-
-
1
Blattin Lac-Mix 45 M
%
20
25
25
25
30
białko
%
18,07
19,18
19,54
19,44
20,89
nel
MJ
6,84
6,78
6,73
6,96
6,89
Parametry mieszanki
Ć
Ś
WO
O
N
Gwarancja
wysokich zysków!
Wysokobiałkowe koncentraty dla bydła.
Produkty Blattin LAC-MIX zawierają odpowiednią ilość
najwyższej jakości białka, oraz niezbędne składniki mineralne, witaminy, substancje biologicznie czynne. Dzięki temu
wykorzystując własne zboża sporządzisz pełnowartościową paszę za niewielkie pieniądze.
Teraz zaoszczędzisz jeszcze więcej
stosując Blattin Lac-Mix 45M!
Linia koncentratów Blattin Lac-Mix:
“Blattin Lac-Mix 45M
“Blattin Opas Mix
“Blattin Lac-Mix 34
“Blattin Lac-Mix 33
“Blattin Lac-Mix 38 by-pass
BLATTIN LAC–MIX 45M. Król oszczędzania!
Blattin Polska sp. z o.o. tel./fax: +48 77 465 44 24, tel.: +48 77 402 63 55 do 57; e-mail: [email protected]; www.blattin.pl
NOWO
ŚĆ
PRODUKTY
NOWOŚCI W OFERCIE:
Blattivit Mix Uni 15/10%
Nowy koncentrat dla tuczników
Koncentraty dla trzody Blattivit Mix umożliwiają sporządzanie
paszy wykorzystując własne zboże i nie wymagają uzupełniania
śrutą sojową. Dostarczają zwierzętom wszystkich niezbędnych
składników i dostosowane są do różnorodnych potrzeb:
uwzględniając wiek zwierząt, masę ciała oraz kierunek
użytkowania. Wysoki poziom aminokwasów, preparatów
enzymatycznych i zakwaszających, naturalny stymulator
wzrostu - Sangrovit, dodatek fitazy oraz wysoka jakość białka to
gwarancja wysokich przyrostów i wzrost efektywności produkcji.
Moc koncentratów Blattivit Mix to zdrowe i silne zwierzęta.
Blattivit Mix Uni 15/10% to nowa propozycja w grupie
koncentratów dla trzody przeznaczona dla tuczników na cały
okres tuczu. W pierwszej fazie, tj. od 25 kg do 65-70 kg, należy
go stosować na poziomie 15%, natomiast w drugiej fazie,
powyżej 70 kg na poziomie 10%.
Wartość energetyczna: 10,8 MJ
Zawartość składników w 1 kg:
białko ogólne 36%, włókno surowe 6%, tłuszcz surowy 2,8%, lizyna 3,6%, metionina 0,65%, treonina 1,4%,
wapń 4,2%, fosfor 0,86%, sód 1%, witamina A 42000 j.m., witamina D 9000 jm, witamina E – 350 mg, 8
mg witamina B1, 16 mg witamina B2, 11,4 mg witamina B6, 113,8 mg witamina B12, 10 mg witamina K,
100 mg kwas nikotynowy, 40 mg kwas pantotenowy, 228 mg chlorek choliny, 1,6 mg kwas foliowy, 450 mg
cynk, 450 mg żelazo, 297,6 mg mangan, 375 mg miedź, 2 mg kobalt, 7,45 mg jod, 1,52 mg selen, Sangrovit,
aromat
Stosowanie:
I faza tuczu 15% koncentratu + 85% zboża
II faza tuczu 10% koncentratu + 90% zboża
Opakowanie: worek 25 kg
18
PRODUKTY - POLECAMY
Blattisan Plantasan. I kaszel nie straszny…
Okres przejściowy między zimą a wiosną, lub jesienią a zimą jest dla młodych zwierząt dużym obciążeniem
prowadzącym do spadku odporności organizmu a co się z tym wiąże - kaszlu. Osłabienie systemu immunologicznego
prowadzące do różnych infekcji powodują także stresujące sytuacje takie jak: zmiana miejsca w chlewni czy oborze,
transport oraz słaba wentylacja pomieszczeń.
Blattisan Plantasan to specjalistyczna mieszanka z fitobiotykami przeciw kaszlowi u prosiąt i cieląt. Jej
zastosowanie podnosi status zdrowotny zwierząt, co w efekcie prowadzi do większego pobrania i wykorzystania
paszy oraz przynosi zadowalające wyniki odchowu.
Korzyści stosowania produktu:
• sprawnie działający system immunologiczny dzięki wysokim poziomom witamin E i C
• ustępujący odruch kaszlu
• lepsze pobieranie paszy dzięki kombinacji wysokostrawnej chętnie pobieranej
glukozy oraz preparowanej kukurydzy
• prawidłowe funkcjonowanie płuc przez dodatek roślinnego Plantasankomplex
Plantasankomplex ma działanie wykrztuśne, bakteriostatyczne i antywirusowe.
To połączenie doskonałych właściwości fitobiotyków: olejku eukaliptusowego oraz
Sangrovitu, które sprawia, że Blattisan Plantasan łagodzi kaszel oraz wzmacnia
odporność młodych organizmów.
Zawartość składników w 1 kg:
składnik
jedn.
Blattisan Plantasan
białko
%
3,4
tłuszcz
%
1,5
włókno
%
0,9
fosfor
%
0,1
witamina E
jm
5 000
witamina C
mg
10 000
Plantasankomplex
+
Stosowanie:
• prosięta: do 1% dawki dziennej
• cielęta: 20-30 g/sztuka/dzień
Opakowanie: worek 10 kg
19
AKTUALNOŚCI
Zmiana adresu siedziby głównej firmy
W związku z zakończeniem prac budowlanych i modernizacyjnych na terenie Wytwórni Pasz w Siedlcu, z których
kluczowym było oddanie do użytku nowej hali magazynowej wysokiego składowania o powierzchni 1800m2 oraz
wyremontowanie powierzchni biurowych, z dniem 29.11.2012 r. zmianie uległa lokalizacja siedziby głównej firmy.
Magazyn główny oraz biuro zostały przeniesione na poniższy adres:
Blattin Polska Sp. z o.o.
Siedlec, ul. Poznowicka 1
47-180 Izbicko
Dane rejestrowe spółki nie uległy zmianie, na tą chwilę zmienił się jedynie adres korespondencyjny firmy. W związku
z tym wszelka korespondencja powinna być kierowana na powyższy adres. Wszystkie dotychczasowe numery
telefonów praz adresy e-mail pozostają bez zmian.
Bieżący rok to bardzo ważny rok w życiu firmy Blattin. Mamy nadzieję, że ukończenie tej ważnej inwestycji przyczyni
się do poprawy jakości obsługi naszych klientów oraz stworzy możliwości dalszego rozwoju.
Rekordowe plony kukurydzy
Chcielibyśmy podzielić się w Wami informacją, o rekordowych plonach kukurydzy jednego z naszych Hodowców.
W Gospodarstwie Rolnym Pani Bożeny Butor w Łanach Wielkich kukurydza osiągnęła w tym roku gigantyczne
rozmiary. Poniżej zamieszczamy fotografię przedstawiająca to zadziwiające i godne podziwu zjawisko.
Gorąco zachęcamy do przesyłania na adres redakcji [email protected] podobnych zdjęć.
Najciekawsze zostaną opublikowane na łamach naszego biuletynu.
20
Blattin Polska Sp. z o.o. na EuroTier 2012
W dniach 13-16 listopada br. w Hanowerze odbyła się Wystawa EuroTier. EuroTier jest największą
w Europie i wiodącą na świecie wystawą dla profesjonalistów z branży hodowli i chowu zwierząt
gospodarskich. Wystawa stale rozwija się, ale tegoroczna ściągnęła rekordową liczbę 2445 wystawców
z 51 krajów, w tym 22 z Polski. Była ona także bardzo bogata w nowości, bowiem aż 182 wystawców
z 23 państw zgłosiło łącznie 300 nowości, co stanowi nowy absolutny rekord. Jak spodziewali się
organizatorzy korzystne warunki dla produkcji zwierzęcej jak i pozycja wystawy zachęciła wielu
profesjonalistów do jej odwiedzenia.
Jedną z grup profesjonalistów odwiedzających tę imprezę, była grupa doradców żywieniowych firmy Blattin Polska
Sp. z o.o. Szefowie Firmy, Andrzej Mirek i Zbigniew Pustuła, ze swoim zespołem odwiedzili wystawę 14 listopada.
Wśród uczestników odwiedzających wystawę był także Volodymyr Vryha Dyrektor Spółki Blattin Ukraina oraz
pracownicy działu marketingu firmy Blattin Polska.
Zapraszamy do zapoznania się z relacją doradców Blattin Polska z wizyty na tagrach EuroTier w Hanoverze.
Znakomite oznakowanie centrum wystawienniczego, doświadczeni kierowcy, a także fakt, że to kolejna wizyta
Blattin na tej imprezie sprawiły, że byliśmy na miejscu przed czasem. Tuż po otwarciu pierwsze kroki skierowaliśmy
na stoisko naszej firmy- matki, koncernu AGRAVIS Raiffeisen AG, światowego lidera produkcji pasz. Agravis
Raiffeisen zaopatruje nas w wybrane komponenty do produkcji, lizawki dla bydła marki Crystalyx® oraz środki
higieny i dezynfekcji.
Po przywitaniu, przeszliśmy do rozmów roboczych na tematy związane z codzienną współpracą między firmami
oraz rozwojem i wdrażaniem nowych rozwiązań. Dzieliliśmy się z naszymi niemieckimi kolegami doświadczeniami
ze współpracy z hodowcami, wymienialiśmy uwagi i nawiązywaliśmy nowe kontakty.
Christian Müller odpowiedzialny w Blattin Niemcy za rozwój produktów dla zwierząt gospodarczych oraz Ludgar
Leifker Szef Działu Pasz i Dodatków w Agravis omawiali z szefami Blattin Polska nowe trendy w żywieniu i utrzymaniu
zwierząt oraz możliwość rozszerzenia oferty o nowe środki żywienia zwierząt.
Innym zagadaniem poruszanym podczas rozmów było rozszerzenie naszej oferty Działu Chemii o produkty
21
do higieny i dezynfekcji marki Desintec. Blattin Polska, której domeną działania jest produkcja i dystrybucja
mieszanek mineralno- witaminowych, pasz i koncentratów dla zwierząt hodowlanych oraz serwis żywieniowy,
dostarcza również swoim Hodowcom produkty stosowane w codziennej higienie zwierząt. O produktach Desintec
rozmawialiśmy z Dieterem Jürgensem product managerem marki Desintec oraz Reinherdem Pröbstingiem szefem
Działu Higieny Agravis.
Na stoisku Agravis uzyskaliśmy wiele szczegółowych informacji o ofercie Agravis i Blattin Niemcy, a także
obejrzeliśmy pokaz dezynfekcji chlewni z zastosowaniem produktów marki Desintec.
Po wizycie na stoisku firmy-matki odwiedziliśmy stoiska innych firm produkujących i dostarczających produkty dla
Blattin Polska m. in. stoiska koncernu FINK TEC GmbH, Ecolab Deutschland GmbH, CidLines N.V. oraz Zill GmbH
& Co. KG. Firmy Ecolab i Cid Lines dostarczają nam środki higieny i dezynfekcji, natomiast FINK TEC produkuje
i zaopatruje nas w produkty higieny nas pod naszą marką.
Podczas
wystawy
nawiązaliśmy
nowe
kontakty
gospodarcze,
a także budowaliśmy dobre relacje
z
dotychczasowymi
partnerami
handlowymi. Na stoisku firmy EW
Nutrition GmbH, należącej do
światowej czołówki przedsiębiorstw
zajmujących się produkcją przeciwciał
dla młodych zwierząt rozmawialiśmy
z Jędrzejem Standar. Natomiast na
stoisku firmy Lucta, która jest wiodącą
firmą produkującą dodatki sensoryczne
do pasz, szefowie Blattin Polska
rozmawiali z Dyrektorem Januszem
Sokołowskim.
Na targach EuroTier spotkaliśmy się również z naszym dobrym znajomym Jerzym Kosieradzkim, z którym
rozmawialiśmy o sytuacji na rynku sojowym w Ameryce i na świecie. Jerzy Kosieradzki jest Dyrektorem Technicznym
Amerykańskiego Związku Sojowego -Marketing Międzynarodowy (American Soybean Association International
Marketing, ASA-IM), z którym to firma Blattin współpracuje od kilku lat. ASA-IM podejmując współpracę z firmą
Blattin w zakresie importu i praktycznego wykorzystania w żywieniu zwierząt amerykańskich sojowych preparatów
białka chronionego (tzw. soja by-pass), wspiera swojego polskiego partnera wiedzą fachową m.in. w zakresie
optymalizacji żywienia wysokowydajnych krów mlecznych i produkcji pasz.
Po wizycie u dobrze znanych nam firm z zainteresowaniem zapoznaliśmy się z ofertą wielu innych wystawców.
Zajrzeliśmy prawie na każde stoisko. Obejrzeliśmy wystawę zwierząt hodowlanych, słuchaliśmy wykładów, a także
próbowaliśmy poznać innowacyjne trendy w dziedzinie chowu bydła i trzody chlewnej.
Korzystając z okazji do chwili rozrywki
nie omieszkaliśmy zaprezentować, że
znakomicie opanowaliśmy nie tylko sztukę
żywienia zwierząt hodowlanych, lecz
także sztukę ujeżdżania byka. Jeden z nas
zmagania z bykiem zakończył po 1,11 min.
Jak się okazało był to jeden z lepszych
wyników w tym dniu.
Zmęczeni i pełni wrażeń zebraliśmy się
przed autokarem, po czym punktualnie
ruszyliśmy w drogę powrotną.
22
Czysta hala udojowa bez wysiłku
Miło nam poinformować o nowej usłudze dostępnej w ofercie naszej firmy. Dział Higieny Blattin
Polska uruchomił usługę mycia hali udojowej z użyciem aktywnych produktów myjących.
Mycie hali udojowej aktywną pianą z zastosowaniem pianownicy pozwala na szybkie i dokładne usunięcie białek
i tłuszczy z powierzchni ze stali nierdzewnej, stali ocynk, tworzyw sztucznych, ceramiki a także gumy. Ponadto
zwiększa wydajność środka myjącego dzięki wykorzystaniu siły wody, zmniejsza zużycie wody i znacznie podnosi
komfort mycia. Proces mycia podzielony jest na dwa etapy:
1. Naniesienie aktywnej piany na powierzchnie ścian, posadzek i urządzeń za pomocą lancy pianowej
2. Po 20 minutach działania środka myjącego spłukanie wszystkich elementów urządzeniem wysokociśnieniowym
W zależności od rodzaju zabrudzenia, w naszej pracy stosujemy aktywne piany marki DESINTEC o odczynie
alkalicznymi lub kwaśnym. Produkty te mogą być stosowane zarówno do mycia hal udojowych jak i budynków
inwentarskich, iglo dla cieląt, porodówek w chlewniach itp.
Fot. 1 Naniesienie aktywnej piany
Fot. 2 Spłukiwanie
Dezynfekcja budynków inwentarskich z zastosowaniem
ROZPYLACZA
Nową propozycją w ofercie produktów Działu Higieny jest ROZPYLACZ
służący do aplikacji środka dezynfekującego w budynkach inwentarskich. Zaletą
zastosowania rozpylacza jest wygoda stosowania dzięki łatwemu i dokładnemu
dozowaniu.
Produkt dostępny w sprzedaży już od stycznia 2013 r.
Przy zakupie wraz ze środkiem do dezynfekcji Blattisan Higiene
dla stałych klientów PROMOCYJNE CENY!
W przypadku zainteresowania Rozpylaczem lub wykonaniem usługi mycia
hali prosimy o kontakt z naszymi doradcami Działu Higieny:
Dariusz Kowalik, woj. śląskie, opolskie, małopolskie tel. 606 688 892
Michał Szydłowski, woj. wielkopolskie i dolnośląskie tel. 668 126 474
Aron Sobkowiak, woj. wielkopolskie tel. 602 643 877
23
N U T R I T I O N