frankfurtczyk z Pleszewa, Rocznik Pleszewski 2010, wyd. Muzeum

ROCZNIK
PLESZEWSKI
2010
Pleszew 2011
ZESPÓŁ REDAKCYJNY:
Witold Hajdasz, Elżbieta Mielcarek, Arkadiusz Ptak, Adam Staszak, Ewa Szpunt
KOREKTA:
Zespół Redakcyjny
OPRACOWANIE KALENDARIUM:
Renata Kramer
PROJEKT OKŁADKI:
Iwona Wieruszewska
Zespół Redakcyjny zaprasza wszystkich zainteresowanych do przekazywania informacji
do kalendarium. Zespół zastrzega sobie prawo ostatecznego wyboru wydarzeń.
Copyright by Muzeum Regionalne w Pleszewie.
Korzystanie dla celów dydaktycznych i publicystycznych dozwolone tylko pod warunkiem
podania źródła.
WYDAWCA:
Muzeum Regionalne w Pleszewie
ul. Poznańska 34, 63-300 Pleszew
www.muzeum.pleszew.pl, e-mail: [email protected]
Nakład: 500 egz.
ISSN: 1643-8213
Adres do korespondencji:
Muzeum Regionalne w Pleszewie
ul. Poznańska 34, 63-300 Pleszew
tel. 62 742 83 59
Skład i druk: Zakład Poligraficzny SUPER PRINT s.c. ul. Kaliska 67, 63-300 Pleszew
Spis treści
I. Miasto i Gmina w liczbach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
II. Kalendarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
III.Artykuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1. E. Małecki – „…bo nie wydali oddziału w ręce UB”
(losy Antoniego Małeckiego i jego dzieci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2. E. Pisarski – Profesor zw. dr hab. nauk medycznych Tadeusz Pisarski.
24.09.1927 r. – 22.03.2010 r. Honorowy Obywatel Miasta Pleszewa . . 53
3. Z.Mianowski – Eugeniusz Waliszewski 1938 – 2000 . . . . . . . . . . . . . . . 64
4. G. Gmyrek – Z prac archeologicznych na terenie
miasta lokacyjnego Pleszewa w latach 2005 – 2009 . . . . . . . . . . . . . . . . 72
5. M. Jaeger – Życie pleszewian w świetle raportów policyjnych
w l. 1918 – 1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
6. M. Kaczmarek, A. Staszak – Pleszewianie
– ofiary zbrodni katyńskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
7. A. Ratajczyk – Namiestnik „Kraju Warty” na Ziemi Pleszewskiej. . . 91
8. S. Szurek – Państwowy Ośrodek Maszynowy w Pleszewie . . . . . . . . . 98
9. I. Kuczyńska – Dwadzieścia lat temu wymyśliliśmy sobie gazetę . . . 107
10. M. Rutkowska – Jubileusz 20-lecia istnienia Państwowej Szkoły
Muzycznej I stopnia w Pleszewie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
11. I. Stefaniak – Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta . . . . . . . . 118
12. K. Piasecki – Centrum Kształcenia i Wychowania
Ochotniczych Hufców Pracy w Pleszewie (1994 – 2009) . . . . . . . . . . . 123
13. M. Mikołajczak – Biblioteka Parafialna Akcji Katolickiej przy
parafii pw. Najświętszego Zbawiciela w Pleszewie (1995 – 2010) . . . . 130
14. A.Ptak – Elekcja samorządowa na terenie miasta i gminy Pleszew
w 2010 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
3
IV. Z prac nad monografią Pleszewa pod red. A.Gulczyńskiego . . . . . . . . . 149
1. A. Gulczyński - Jedność i różnorodność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
2. O. Kiec – Zarys dziejów ewangelickiej parafii w Pleszewie
1794 – 1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
3. B. Dölemeyer – Julius Blau – frankfurtczyk z Pleszewa . . . . . . . . . . . 175
4. H. Maćkowiak, A. Tobolska – Z badań nad strukturą
społeczeństwa i gospodarki miasta i gminy Pleszew . . . . . . . . . . . . . . 180
5. B. Janik, R. Necel – Zaufanie i kultura, czyli o dwóch
wymiarach kapitału społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
6. K. Korona – Władza jako element życia lokalnego . . . . . . . . . . . . . . . 205
7. J. Bednarski, W. Dohnal, J. Schmidt – Etnolog w Pleszewie . . . . . . . 215
8. A.W. Brzezińska – Obrazki etnograficzne z Pleszewa i okolic . . . . . . 225
9. Najstarsze opisy zwyczajów w Pleszewskiem
(do druku podał A. Gulczyński) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
V. Odznaczeni i wyróżnieni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
4
Barbara Dölemeyer
Max-Planck-Institut für Europäische Rechtsgeschichte
JULIUS BLAU –
– FRANKFURTCZYK Z PLESZEWA
Julius Blau urodził się 31 maja 1861 w Pleszewie, leżącym wówczas w pruskiej prowincji poznańskiej (Provinz Posen) i noszącym urzędową nazwę Pleschen 1. Niewiele wiemy
o jego rodzinie. W połowie XIX w. mieszkał w tym mieście Salomon Blau. Podobnie jak
jego żona Frumel, pochodził z Koźmina, ale wszystkie ich dzieci urodziły się w Pleszewie.
Mieli dwie córki i dwóch synów; prawdopodobnie właśnie któryś z nich: Arje (ur. 1822)
lub Elias Itzig (ur. 1823) był ojcem Juliusa 2 . W Pleszewie nie było wówczas gimnazjum
i młody Julius podjął naukę w Krotoszynie, gdzie istniała również prężnie działająca gmina
żydowska 3. Krotoszyńskie gimnazjum (Königliches Wilhelms-Gymnasium zu Krotoschin)
dzięki staraniom miejscowych władz zyskiwało coraz większe znaczenie 4 . W aktach szkoły
zachował się jedynie wpis potwierdzający pobieranie nauki przez Juliusa. Tam znajdujemy
Fragment księgi uczniów gimnazjum w Krotoszynie
(Archiwum I Liceum Ogólnokształcącego im. H.  Kołłątaja w Krotoszynie).
1. A.  Heppner, I.  Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in
den Posener Landen nach gedruckten und ungedruckten Quellen, Koschmin-Bromberg 1909, s.  702.
2. R.  Witkowski, Wykaz rodzin żydowskich zamieszkujących w Pleszewie ok. 1848  r. (w druku).
Do Pleszewa mogli sprowadzić się inni Żydzi o tym nazwisku, w połowie XIX w. była to jednak
jedyna żydowska rodzina o tym nazwisku.
3. Zob. Żydowscy mieszkańcy Krotoszyna w XIX i XX w./Jewish inhabitants of Krotoszyn (Krotoschin) in
the 19th and 20th century, opr. R.  Witkowski, Poznań 2004; Krotoszyn, red. D.  Kosiński, R.  Marciniak
J.J.  Parysek, Krotoszyn-Poznań 1996, s.  194-196 (P.  Hanbdrych).
4. Zob. W.  Gill, Z dziejów gimnazjum w Krotoszynie w latach 1836 – 1920, „Rocznik Kaliski” 12: 1979,
s.  104-106.
175
informację, że jego ojciec był kupcem 5 .
W 1874  roku przeniósł się do tzw. wyższej
tercji – jak dopisano w księdze uczniów –
prawdopodobnie do Ostrowa. Gdy podejmował studia we Wrocławiu odnotowano,
że naukę pobierał w Krotoszynie, co może
świadczyć, że powrócił do krotoszyńskiego
gimnazjum.
Metryka studentów uniwersytetu
we Wrocławiu (Archiwum Uniwersytetu
Wrocławskiego, P. 255, s.  23).
Po ukończeniu gimnazjum w Krotoszynie Julius rozpoczął studia prawnicze. W 1880 roku jeden semestr spędził
we Wrocławiu (imię studenta brzmi jednak
Joseph; jego ojcem był rentier, czyli osoba
żyjąca z odłożonego kapitału) 6 , po czym
19 listopada 1880  roku immatrykulował się
na uniwersytecie w Lipsku 7. Po studiach
i zdaniu pierwszego egzaminu państwowego,
rozpoczął jako referendariusz służbę przygotowawczą we Frankfurcie nad Menem.
W mieście tym spędził resztę swojego życia.
Tu poślubił Fanny (zm. 28 sierpnia 1913),
córkę Leopolda Hirschlera, będącego jedną
z najbardziej znaczących osobistości zaangażowanych w żydowską opiekę społeczną
we Frankfurcie, organizatora wielu instytucji
humanitarnych. Fanny i Julius Blau mieli
jednego syna, Fritza, który urodził się 18 maja
1894  roku a poległ 14 kwietnia 1917  roku 8 .
Po zdaniu drugiego egzaminu państwowego (sędziowskiego) Julius Blau został
w 1890  roku wpisany na listę adwokatów przy sądzie krajowym we Frankfurcie nad Menem.
W maju 1908  roku uzyskał godność radcy sprawiedliwości, a w sierpniu 1920  roku został
notariuszem. Po wprowadzeniu antyżydowskiej ustawy o dopuszczeniu do adwokatury
z 7 kwietnia 1933  roku, Blau zachował możliwość wykonywania zawodu (jako tzw. „Altanwalt”). W zachowanych źródłach znajduje się wpis informujący, że dr Blau stracił syna
5. Archiwum I Liceum Ogólnokształcącego im. H.  Kołłątaja w Krotoszynie, Księga uczniów Gimnazjum
Króla Wilhelma.
6. Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, Allgemeines Studenten Register, Juristische Fakultät
Abgegangene Studenten 1879 (P. 255, s.  23): immatrykulacja 19 kwietnia 1880  r., odejście 10 sierpnia
1880: „Joseph Blau, jüd[isch], geb[oren] den 31. Mai 1861 zu Pleschen, Sohn des das[igen] Rentier
B[lau]“. Dziękuję prof. J.  Koredczukowi za pomoc w dotarciu do tych materiałów.
7. Die Matrikel der Universität Leipzig, t. IV: Die Jahre 1876 bis 1884, Weimar 2009, s.  250 (Blau,
Joseph; vorher Breslau).
8. P.  Arnsberg, Die Geschichte der Frankfurter Juden seit der Französischen Revolution, t. 2: Struktur
und Aktivitäten der Frankfurter Juden, Darmstadt 1983, s.  314.
176
na wojnie: „Dr. Blau hat Sohn im Weltkrieg
verloren”. Jako ojciec żołnierza poległego na
froncie mógł – zgodnie z § 3 wspomnianej
ustawy – domagać się szczególnego traktowania.
Na liście adwokatów prowadzonej w sądzie
krajowym we Frankfurcie znajduje się wpis
z datą 2 grudnia 1933  roku, informujący, że
J.  Blau został skreślony zgodnie ze złożonym
wnioskiem („auf Antrag gel[öscht] 2.12.1933”).
Powody, dla których Julius Blau zrezygnował
z wykonywania zawodu, nie są niestety znane.
Julius Blau znany był nie tylko jako
adwokat, ale przede wszystkim jako oddany
i wszechstronny działacz Frankfurckiej Gminy
Izraelickiej (Frankfurter Israelitische Gemeinde)
oraz różnych organizacji żydowskich. Był określany jako umiarkowanie liberalny. Z Fritzem
Auerbachem i innymi działaczami założył
w 1891  roku Liberalny Związek Żydowskiego
Życia we Wspólnocie (Freisinnigen Verein für
jüdisches Gemeindeleben), który przyczynił
się do powstania Liberalnego Zjednoczenia
Żydostwa w Niemczech (Liberale Vereinigung
des Judentums in Deutschland).
Okładka jednej z prac J.  Blaua z 1900  r.
Od 1894  roku wchodził w skład rady
(Universtitätsbibliothek, Frankfurt am Main).
frankfurckiej gminy żydowskiej (Gemeindeausschuss) i w jej ramach był odpowiedzialny
za fundacje i sprawy podatkowe. W 1900  roku został wybrany do zarządu gminy (Gemeindevorstand). Jako członek tego gremium wziął udział w powołaniu w 1902  roku liberalnego
rabina Caesara Seligmanna. W 1904  roku został wybrany na przewodniczącego zarządu
gminy i urząd ten sprawował, po obowiązkowym roku karencji, aż do śmierci.
Julius Blau przewodnicząc gminie żydowskiej był aktywny na wielu płaszczyznach,
musiał nie tylko zmierzyć się z nasilającym się szczególnie po 1933  roku antysemityzmem,
ale i różnymi nurtami, wokół których skupiali się frankfurccy Żydzi. W 1901 działał na
rzecz rozbudowy konserwatywnej synagogi przy placu Börne’a (Börneplatzsynagoge). Pomagał także w przygotowaniach do budowy oraz w wyborze architektów liberalnej synagogi
w dzielnicy Westend (Westend-Synagoge). W 1910  roku Blau wygłosił, jako przewodniczący
zarządu gminy, mowę na jej otwarcie. Mówił wówczas, że prawdziwe żydostwo musi być
zjednoczone, by nie stracić wyznawców. Miała w tym pomóc nowa synagoga. Gmina
miała podchodzić sprawiedliwie do wyznawców obu kierunków religijnych – liberalnego
177
i konserwatywnego. Blau stwierdził, że młodzi Żydzi powinni
być wychowywani według patriotycznego hasła „Treudeutsch
und jüdisch allzeit” („Zawsze niemieccy i żydowscy”) 9.
Julius Blau był także zaangażowany w budowę
nowej szkoły żydowskiej opierającej się na zasadach filantropii i nazwanej „Philanthropin”, nowego szpitala oraz
utworzeniu nowego cmentarza. Pod jego egidą nastąpiło
także przeniesienie biur zarządu gminy żydowskiej do
ówczesnego banku Rothschilda przy Fahrgasse. Zmiany
statutu gminy po zakończeniu I wojny światowej, reforma
szkolnych lekcji religii, stworzenie liberalnych komisji do
spraw kultu, wzorowa rozbudowa obiektów służących kultowi
religijnemu, utworzenie gminnej biblioteki oraz muzeum,
uwzględnienie konieczności opieki nad młodzieżą w gminie
to kolejne przedsięwzięcia, w które był zaangażowany Julius Julius Blau, przed 1909  r.
Blau. W 1938  roku negocjował też z wydziałem do spraw (A.  Heppner, I.  Herzberg,
fundacji urzędu miasta podział fundacji na „żydowskie” Aus Vergangenheit, s.  702).
i „nieżydowskie”. Te ostatnie przejść miały pod pieczę
Zarządu Miasta 10. Do nich należała także Uniwersytecka
Fundacja Kathariny i Moritza Oppenheimerów, której celem
było wspieranie nauk ścisłych, a którą Blau sam kierował 11.
Wyróżniały go także zainteresowania kulturalne,
dzięki czemu – już jako referendariusz – został członkiem
utworzonego w 1897  roku przez doktora Adolfa Brülla
Związku Mendelssohna, w którym prowadził wykłady.
Jako aktywny członek wielu organizacji filantropijnych
(np. w latach 1897 – 1905 był członkiem rady wspomnianej
szkoły „Philanthropin”) pozyskał wiele środków dla osób
potrzebujących wsparcia.
Pole działania Juliusa Blaua wykraczało jednakże
daleko poza Frankfurt. Działał w pruskim związku krajowym
oraz Wspólnocie Pracy żydowskich związków krajowych
(Arbeitsgemeinschaft der jüdischen Landesverbände). Był Julius Blau
także założycielem porozumienia dużych gmin żydow- (Institut für Stadtgeschichte,
skich (Konferenzgemeinschaft der Großgemeinden), która Frankfurt am Main).
miała za zadanie wypracowanie wspólnego stanowiska wobec najważniejszych problemów.
Od 1903  roku jako reprezentant gminy frankfurckiej był członkiem zarządu Jewish Colo 9. Cyt. za S.  Korn, Die Westend-Synagoge: Bau, Zerstörung und Wiederaufbau, w: 100 Jahre WestendSynagoge, red. R.  Heuberger, Frankfurt am Main 2010, s.  23; C.  Seligmann, Zur 25-jährigen Erinnerung
an die Weihe der Westend-Synagoge in Frankfurt, „Frankfurter Israelitisches Gemeindeblatt“ 14:
1935, nr  1, s.  3 – 5.
10. Dokumente zur Geschichte der Frankfurter Juden 1933 – 1945, wyd. Kommission zur Erforschung
der Geschichte der Frankfurter Juden, Frankfurt am Main 1963, s.  128 i n.
11. Tamże, s.  148.
178
Julius Blau (rys. Galliner, Institut
für Stadtgeschichte, Frankfurt
am Main).
Westend-Synagoge we Frankfurcie,
w której budowę zaangażowany był Julius Blau.
nization Association 12 . Celem JCA było wspieranie emigracji Żydów z Rosji oraz innych
krajów wschodnioeuropejskich i osiedlania ich w nabytych przez tę organizację osadach
w północnej i południowej Ameryce. Blau zdobył dzięki temu szczególną wiedzę na temat
obszarów wędrówek Żydów, do której mógł sięgnąć w czasach nazistowskiego reżimu. Jeszcze na krótko przed śmiercią prowadził rozmowy z placówkami w Paryżu udzielającymi
pomocy emigrantom.
Jak wiadomo nienawiść wobec Żydów w rosnącej w siłę Rzeszy narastała. Gdy 9 listopada 1938  roku Julius Blau oceniając sytuację w Niemczech odwołał się do opisu starożytnego
miasta Niniwy, w którym panowało zepsucie i miał na nie spaść gniew Boży: „za dziesięć
dni przepadnie Niniwa! Czyż nie tak [...], to przecież czytamy u Jonasza?” Julius Meyer
sprecyzował: „Niniwa, a nie my!”. Ale Blau odparł: „Nie, to my przepadniemy!” 13.
Julius Blau był właścicielem posiadłości w miejscowości Falkenstein, będącej dzisiaj
dzielnicą miasta Königstein im Taunus. Krótko po zacytowanej dyskusji, w nocy z 10 na
11 listopada 1938  roku, spalono jego dom znajdujący się w Falkenstein 14 . Po kilku miesiącach, 16 lutego 1939  roku, Julius Blau zmarł we Frankfurcie nad Menem i tam został
pochowany na cmentarzu żydowskim przy Eckenheimer Landstraße.
Tłumaczenie: Michał Gulczyński
12. Tamże, s.  390 i 399.
13. Tamże, s.  33.
14. H.  Sturm-Godramstein, Juden in Königstein: Leben, Bedeutung, Schicksale, wyd. 2, Kelkheim 1998,
s.  43, 62, 69.
179