Pobierz - mikroekonomia.net

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
NR 408
PRACE KATEDRY MIKROEKONOMII NR 10
2005
BARBARA KRYK
ETYKA ŚRODOWISKOWA
A POTRZEBY EKOLOGICZNE KONSUMENTÓW
Wprowadzenie
Niezgodne z prawami ekologii prowadzenie działalności gospodarczej
przez człowieka doprowadziło do powstania środowiskowej bariery wzrostu
gospodarczego i zagroziło jego dalszemu bytowi. W takiej sytuacji szczególnej
wyrazistości nabrało pytanie o to, jak powinien postępować człowiek względem
środowiska naturalnego i dlaczego powinien to postępowanie zmienić? Szukając odpowiedzi na to pytanie, nie tylko stworzono koncepcję rozwoju zrównoważonego, ale również zwrócono uwagę na konieczność ekokonsumpcji
i szczególną rolę etyki w tym zakresie. Dostrzeżono bowiem, że możliwe jest
pogodzenie wymogów gospodarki z prawami funkcjonowania środowiska przyrodniczego. Trzeba jednak przede wszystkim gruntownie przewartościować
dotychczasową hierarchię wartości będącą podstawą działalności gospodarczej i
postępowania ludzi1. Z tego względu przedstawiono:
– istotę etyki środowiskowej (ekologicznej),
– ideę ekokonsumpcji i jej związek ze świadomością ekologiczną,
– zależność między potrzebą czystego środowiska a zachowaniami proekologicznymi.
1
Por. m.in. Z. Hull: Aksjologia a ekologia. W: Ekonomia – ekologia – etyka. Red. W. Tyburski. Toruń 1996, s. 23.
142
Barbara Kryk
1. Istota etyki ekologicznej
Źródłem inspiracji, a jednocześnie wsparciem wysiłków związanych
z kształtowaniem właściwych postaw ludzi względem środowiska przyrodniczego (zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju) mogą być dokumenty
wypracowane przez szerokie gremia uczonych i działaczy środowiskowych, na
przykład podczas konferencji UNESCO w Atenach (1995 roku) Edukacja ekologiczna na rzecz zrównoważonego rozwoju. Tematy wskazane tam jako wiodące w procesie edukacji i uświadamiania niezmiennie są ważne. Należą do nich:
godność człowieka, szacunek dla życia i jego różnorodności, prawo do wolności i pokoju, umożliwienie wszechstronnego rozwoju człowieka oraz kształtowanie odpowiedzialności indywidualnej2. Wszystkie te problemy były podejmowane przez etyków od starożytności, ale wszelkie kwestie natury etycznej
odnoszono do człowieka i jego relacji z innymi ludźmi – stosunek człowieka do
bytów pozaludzkich oraz to, w jaki sposób traktuje środowisko przyrodnicze,
nie były przedmiotem oceny moralnej. Za odkrywcę w dziedzinie etyki środowiskowej można uznać Alberta Schweitzera, który w 1915 roku w afrykańskiej
dżungli doznał intelektualnego olśnienia dochodząc do konstatacji: „Jestem
życiem, które pragnie żyć pośród życia, które pragnie żyć”. Uważał, że program
moralny, nazwany przez niego etyką czci dla życia, jest uniwersalny i zgodny z
naturą człowieczeństwa, w której tkwi solidarność z wszelkimi stworzeniami.
Realizacja tego programu wymaga od ludzi czynnej dobroci, trudu i odpowiedzialności.
Koncepcja A. Schweitzera, mimo swojego nowatorstwa, przez lata była
„lekceważona”. Powrócono do niej dopiero w sytuacji zagrożenia katastrofą
ekologiczną, gdy stało się jasne, że konieczne są zmiany, które wymagają między innymi przeobrażenia świadomości większości mieszkańców Ziemi, a pomóc w tym może refleksja etyczna zorientowana na relację człowiek–środowisko przyrodnicze. W sytuacji zagrożenia dalszego bytu człowiek stawia sobie
dwa ogólne zadania: pierwsze to ochrona świata przyrodniczego przed ludzką
agresją i działaniami destrukcyjnymi; drugie – obrona człowieka jako jednostki
i gatunku przed zagrożeniami ekologicznymi wywołanymi przez niego3. Tak
2
Przez edukację do trwałego i zrównoważonego rozwoju. Wyd. Biuro Studiów i Analiz
Kancelarii Senatu, Warszawa 1996.
3
W. Tyburski: Etyka środowiskowa i jej deontologiczny aspekt. „Problemy ekologii”
1999, nr 5.
Etyka środowiskowa a potrzeby ekologiczne konsumentów
143
sformułowane zadania rozszerzają zakres zainteresowań dyscyplin zajmujących
się problematyką ekologiczną o nowy składnik wymiar aksjologiczno-normatywny (aksjologiczno-etyczny). Jednocześnie implikują one, że konieczne jest
wypracowanie określonego modelu aksjologicznych preferencji w relacjach
między człowiekiem a środowiskiem, w którym zasadniczym kryterium regulującym te relacje będą wartości moralne. Miałyby one „wyciszać” istniejące
i potencjalne konflikty między istotą gospodarującą zasobami środowiskowymi
a przyrodą oraz pomagać w podejmowaniu decyzji sprzyjających zachowaniu
równowagi ekologicznej. Można zatem powiedzieć, że próby znalezienia odpowiedzi na pytanie, jaki system wartości i wychowania są najbardziej korzystne dla życia na naszej planecie jako całości, sprzyjały rozwojowi etyki ekologicznej4.
Etyka środowiskowa to dyscyplina etyczna, która podejmuje zagadnienia
moralnych relacji między jednostką ludzką, różnymi grupami społecznymi
i całymi społeczeństwami a przyrodniczym środowiskiem człowieka. Jej
przedmiotem są wartości, normy i kryteria postępowania człowieka w relacji
do środowiska naturalnego, będące podstawą do oceny moralnej oddziaływania
gospodarki na środowisko5. Etyka ekologiczna zdąża do ujawnienia tych wartości i ich imperatywnych odpowiedników, które sprzyjają zachowaniu i stabilizacji ekosystemu, będącego źródłem wszelkiego życia.
Podstawą etyki ekologicznej jest teza, że istoty mają prawo do życia
i ochrony. Stąd, jak pisze W. Tyburski, etyka ta zaleca wartości i normy determinujące działania, które nie tylko nie zagrażają życiu, ale sprzyjają jego zachowaniu i utrzymaniu homeostazy.
Analizując szczegółowo przedmiot zainteresowań etyki, można mówić
o jej trzech rodzajach:
– etyce antropocentrycznej (homocentrycznej),
– etyce biocentrycznej (idywidualistycznej),
– etyce holistycznej (wspólnot).
Taka klasyfikacja etyki ma pomóc rozwiązać dylemat: czy powinności i działania człowieka dotyczące środowiska przyrodniczego przyjmują wymiar moral-
4
W. Tyburski: Pojednać się z ziemią. W kręgu zagadnień humanizmu ekologicznego.
IPIR Toruń 1993.
5
Por. K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki: Ochrona środowiska. Problemy społeczne,
ekonomiczne i prawne. PWE Warszawa 1995, s. 75.
144
Barbara Kryk
ny tylko ze względu na to, że ich ostatecznym odbiorcą jest człowiek, czy też
dlatego, że są bezpośrednio skierowane na środowisko przyrodnicze.
Zgodnie z etyką antropocentryczną, dobro człowieka jest najwyższą
wartością, której zostaje podporządkowane dążenie do ochrony środowiska
przyrodniczego6. Uważa się, że określony (wyższy od dopuszczalnego) stopień
degradacji przyrody zagraża właściwej i dalszej egzystencji człowieka na ziemi
i dlatego wyprowadza się imperatyw ochrony środowiska. W podejściu antropocentrycznym etyczny wymiar stosunków między człowiekiem a środowiskiem w procesie gospodarowania jest kształtowany przez etyczne relacje człowiek–człowiek i człowiek–społeczeństwo. Ludzie prowadząc działalność gospodarczą, oddziałują negatywnie na warunki życia i zdrowia (swoje i innych)
przyczyniają się w ten sposób do dewastacji przyrody. Każde zaś naruszenie
praw przyrody i działania je powodujące powinny wywołać negatywną ocenę
moralną ze względu na „pogwałcenie” podstawowego prawa człowieka. Sugeruje to zatem, że poszanowanie przyrody wynika tylko z szacunku do człowieka
i jego praw. Etyka ekologiczna funkcjonująca w ramach tej etyki stawia w istocie na pierwszym miejscu interesy i pomyślność człowieka, podporządkowując
mu przetrwanie środowiska. Z tego względu ta cecha etyki ekologicznej zorientowanej antropocentrycznie (bezwzględne wynoszenie świata ludzkiego
przed świat przyrody) jest uważana za jej wadę.
Na gruncie etyki biocentrycznej zakłada się równoważność człowieka
i środowiska, odrzucając zasadę dominacji homo sapiens nad przyrodą. Zgodnie
z tą koncepcją, człowiek nie może realizować swych interesów czyniąc szkody
w środowisku naturalnym, odrzuca się bowiem przekonanie o wyłącznie służebnej roli przyrody względem człowieka, twierdząc, że interesy człowieka nie
stanowią wystarczającego usprawiedliwienia dla niszczenia środowiska przyrodniczego7. Działania szkodliwe dla środowiska nabierają charakteru moralnego, dlatego że naruszają autonomiczną wartość przyrody. Oznacza to, że etyka
biocentryczna uwzględnia wszystkie organizmy żywe (zarówno te czujące i
wrażliwe na ból, jak i go nieodczuwające) oraz to, co jest dobre i korzystne dla
6
Rozwijają ją m.in. John Passmore, a w Polsce Tadeusz Ślipko. Por W. Tyburski: Główne
kierunki i zasady etyki środowiskowej. W: Wprowadzenie do filozoficznych problemów ekologii.
Red. A. Papuziński. Wyd. WSP w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1999; S. Czaja, I. Rumianowska:
Etyka ekologiczna w działalności gospodarczej. „Ekonomia i Środowisko” 1998, nr 2.
7
Por. m.in. M. Noga: Społeczeństwo – gospodarka – środowisko. Poznań 1996, s. 42.
Etyka środowiskowa a potrzeby ekologiczne konsumentów
145
nich8, dlatego zwana jest również przez Paula Taylora etyką szacunku dla natury.
Jeszcze szerzej zobowiązania człowieka wobec przyrody traktuje etyka
holistyczna9, odnosząc te obowiązki zarówno do środowiska ożywionego jak
i nieożywionego. Cała biosfera jest uznawana za dobro etyczne i przedmiot
zobowiązań człowieka10. W związku z tym zobowiązania człowieka względem
przyrody nabierają charakteru moralnego. Etyka holistyczna nie tylko nakłada
na ludzi określone obowiązki wobec świata przyrody, ale wręcz wymaga poświęcenia (wyrzeczeń) na jej rzecz, podobnie jak to jest w układach międzyludzkich. Zgodnie z tym podejściem, człowiek powinien być niejako podległy
przyrodzie i wypełniać względem niej swe obowiązki. Taki układ – równoważność dwóch podmiotów człowieka i świata przyrody – skutkowałby koniecznością uznania środowiska naturalnego za podmiot moralności. Oznaczałoby to,
że od przyrody, podobnie jak od człowieka, należałoby wymagać odpowiedzialności, konstruowania systemów etycznych i przestrzegania norm.
Specyficznym ujęciem etyki środowiskowej jest psychocentryzm proponowany przez myślicieli skupionych wokół Ruchu Wyzwolenia Zwierząt11.
Nadrzędną wartością w tym ujęciu jest odczuwanie cierpienia i przyjemności,
a status moralny przyznaje się żywym istotom zdolnym do odczuwania, co
można obrazowo określić słowami „zwierzę nie jest rzeczą”. Niezależnie od
rodzaju etyki ekologicznej można wymienić jej pięć wspólnych zasad12.
8
Przyt. za W. Tyburskim: Etyka...
9
Jej prekursorem jest Aldo Leopold, który twierdził, że przyczyna kryzysu ekologicznego
tkwi w ludzkiej ignorancji, zatem początkiem drogi do poprawy stanu środowiska jest znajomość
przyrody i praw nią rządzących.
10
Ze względu na przedmiot zobowiązań człowieka względem przyrody wyróżnia się holizm aksjologiczny i holizm deontologiczny. Pierwszy pogląd przyjmuje, że wartość etyczną
mają działania korzystne dla ekosystemu, a drugi, że obowiązki moralne człowieka w tym zakresie wynikają z bezsprzecznego faktu jego udziału i przynależności do tego środowiska (biosfery).
Zob. W. Tyburski: Pojednać..., s. 79–81; P. Vardy, P. Grosch: Etyka. Zysk i S-ka. Poznań 1995.
11
Współcześnie psychocentryzm upowszechnił Tom Regan, ale idee tkwiące u jego podstaw sięgają Pitagorasa, św. Franciszka z Asyżu czy Mahatmy Gandhiego. W Polsce pisała o tym
Ija Lazari-Pawłowska. Przyt. za J. Tomczyk-Tołkacz: Filozofia i etyka w edukacji dla ekorozwoju. W: Rola wyższych uczelni w edukacji dla ekorozwoju. Red. T. Borys. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2003.
12
G. Dobrzański, B.M. Dobrzańska, D. Kiełczewski: Ochrona środowiska przyrodniczego.
Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1997, s. 329–331.
146
Barbara Kryk
1. Etyczne postępowanie wobec człowieka – nakazuje respektowanie
trzech uprawnień ludzi związanych z jego relacją do środowiska przyrodniczego:
a) prawa do zachowania stanu środowiska przyrodniczego zapewniającego dobry stan biologicznego i psychicznego zdrowia człowieka;
b) prawa do kontemplacji przyrody, czyli realizacji poprzez przyrodę dążeń do prawdy, dobra, piękna oraz doskonałości moralnej;
c) prawa do przetwarzania przyrody dla dobra pracy.
2. Etyczne postępowanie wobec zwierząt – jest ukierunkowane zasadami
ustalonymi w Światowej Deklaracji Praw Zwierzęcia ONZ (1978 roku). Głoszą
one, że wszystkie zwierzęta rodzą się równe wobec życia i mają prawo do istnienia oraz poszanowania przez człowieka. Mają również prawo oczekiwać od
człowieka opieki i ochrony oraz wykorzystania posiadanej przez niego wiedzy
dla dobra zwierząt. Każdy akt prowadzący do zabicia zwierzęcia bez koniecznej
potrzeby został w deklaracji określony jako zbrodnia przeciw życiu. Uśmiercanie dużej liczby zwierząt dzikich jest zbrodnią przeciw gatunkowi.
3. Powściągliwość wobec środowiska przyrodniczego – oznacza konieczność oszczędnego korzystania z zasobów środowiska przyrodniczego oraz
dbałość o czystość wody, powietrza, gleb, zachowanie naturalnych, pięknych
krajobrazów, ochronę roślin.
4. Tolerancja wobec osób i wobec środowiska życia – oznacza szacunek
dla dokonań człowieka oraz dzieł przyrody, a zatem reguła ta nakazuje ochronę
i wspieranie różnorodności form przyrodniczych i kulturowych.
5. Odpowiedzialność człowieka za środowisko przyrodnicze – wynika z
możliwości ludzi do jego przekształcania i technicznego wykorzystania. Jest to
więc odpowiedzialność za stan środowiska, sposób jego wykorzystania i za
wszelkie działania, które na nie wpływają.
Odpowiedzialność zajmuje szczególne miejsce wśród zasad etyki ekologicznej i stanowi równocześnie jedną z podstawowych wartości w etyce ekologicznej. Człowiek będąc elementem globalnego ekosystemu, musi troszczyć się
o jego stan, co jednocześnie oznacza troskę o samego siebie i warunki swojej
egzystencji. Wiąże się to ze zmianą stosunku człowieka do otaczającej go rzeczywistości. Zmiana ta w odniesieniu do przyrody powinna dotyczyć jej nadmiernej eksploatacji, nieracjonalnego wykorzystywania jej zasobów oraz brutalizmu w stosunku do innych form życia. Odpowiedzialność wyraża się w wyborze takich sposobów działania, technik wytwarzania i wzorców konsumpcji,
Etyka środowiskowa a potrzeby ekologiczne konsumentów
147
które minimalizują negatywne oddziaływania środowiskowe. Dominujący
obecnie model konsumpcji niezrównoważonej (konsumpcjonizm) jest oparty na
rosnących potrzebach nabywczych, których zaspokojenie wymusza rosnącą
eksploatację bogactw naturalnych (w znacznej mierze nieodnawialnych)13. Rosnące potrzeby nabywcze wynikają zaś z utożsamiania poziomu i jakości życia
z maksymalizowaniem konsumpcji. Zaspokajanie nadmiernych (dysfunkcyjnych) potrzeb ludzkich, doprowadzające do przeciążenia środowiska, jawi się
w warunkach ograniczoności zasobów nie tylko jako niemoralne, ale i nieefektywne ekonomicznie. Oznacza to przedkładanie krótkookresowych celów ekonomicznych nad cele moralno-kulturowe i długookresowe cele społeczno-ekonomiczne. Nie dostrzega się bowiem nie tylko interesów i praw przyszłych
pokoleń czy innych form życia, ale również tego, że nieracjonalne gospodarowanie zasobami środowiska pociągnie za sobą koszty większe od spodziewanych efektów. Należałoby więc wytyczyć granice zaspokojenia sztucznych
(zbędnych) potrzeb, tym bardziej że wywołały one negatywne skutki w środowisku przyrodniczym i zagroziły dalszej egzystencji ludzi. W takiej sytuacji
niezbędne stało się zrównoważenie poziomu konsumpcji. Odbywa się to przez
upowszechnienie idei ekokonsumpcji14, która wymaga zmiany modelu liniowego użytkowania zasobów na model kołowy, zapewniający zamknięty obieg
materii i gwarantujący nieustanny dopływ energii. Dla gospodarstw domowych
i konsumentów oznacza to konieczność „zazielenienia” swojego stylu życia.
Ekokonsumpcja a świadomość ekologiczna
Konieczność promowania ekokonsumpcji w społeczeństwie wynika z wielu przyczyn15:
a) kształtowania przez reklamę postaw sprzyjających rosnącej, nieograniczonej racjonalnymi przesłankami konsumpcji dóbr;
13
H. Jastrzębska-Smolaga: Edukacja w kierunku trwałej konsumpcji. W: Mechanizmy
i uwarunkowania ekorozwoju. Materiały II międzynarodowej interdyscyplinarnej konferencji
naukowej. Politechnika Białostocka. Białystok 1998, s. 185–193.
14
Pojęcie to zostało po raz pierwszy użyte w Deklaracji ze Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro
(1992 r.), w Agendzie 21 skonkretyzowano zaś zalecenia, które umożliwiłyby jej realizację.
15
A. Kassenberg: Jakie środowisko mamy dziś? „Ekoprofit” 1999, nr 3.
148
Barbara Kryk
b) braku zainteresowania znacznej części społeczeństwa problemami
ekologicznymi;
c) małym zrozumieniem problemów związanych z zachowaniem różnorodności biologicznej i walorów estetycznych w ochronie środowiska;
d) utrzymywania się postawy społecznej typu „nie na moim podwórku”
w odniesieniu do działań środowiskowo szkodliwych;
e) niewielkiego społecznego udziału w procesach decyzyjnych, nieznacznego wpływu na podejmowanie decyzji, niedostatecznego dostępu do informacji;
f) utrzymywania się silnego lobbingu, na przykład paliwowo-energetycznego i hydrotechnicznego, na bazie państwowych przedsiębiorstw
oraz kształtowania się nowego lobby autostradowego;
g) braku silnego i znaczącego lobby ekologicznego (polityczno-gospodarczo-społecznego).
Ekokonsumpcję charakteryzuje16:
a) ograniczenie stałego wzrostu nabywania dóbr, uwzględniające potrzeby środowiska;
b) rynkowe decyzje konsumenckie ograniczające nabywanie produktów
nieekologicznych;
c) efektywne i oszczędne zachowania w ramach gospodarstw domowych;
d) uczestnictwo społeczne – świadomość ekologiczna, zmiana systemów
wartości ograniczających procesy zaspokajania potrzeb, aktywne
uczestnictwo w działaniach organizacji proekologicznych.
Zasada ograniczeń, nazwana również ascezą ekologiczną17, staje się nie
tyle ograniczeniem komfortu i tradycyjnie rozumianego dobrobytu jednostki, ile
szansą pełniejszego zaspokojenia potrzeb. Strategie ascezy proponują więc
rozwiązania, których realizacja umożliwi dalszy rozwój jednostek i zaspokojenie tych potrzeb. Rozwiązania te możliwe są w kontekście aktualnej wiedzy
i możliwości społeczeństw z określoną strukturą technologiczną, polityczną
i społeczną.
16
R. Janikowski: Zarządzanie ekologiczne. Akademicka Oficyna Wydawnicza PLJ, Warszawa 1999, s. 165; A. Kubasik: Idea ekokonsumpcji a wzorce konsumpcji. „Przegląd Organizacji” 2000, nr 12.
17
E. Kośmicki: Strategie działania i środki ich wprowadzania a wymiar społeczno-ekonomiczny „trwałego rozwoju” (maszynopis) 1997, przyt. za D. Pieńkowski: Konsumpcja
w warunkach kryzysu społeczno-przyrodniczego, „Ekonomia i Środowisko” 1997, nr 2.
Etyka środowiskowa a potrzeby ekologiczne konsumentów
149
Wprowadzenie zasady ograniczeń napotyka trudności związane z istnieniem szeroko rozumianej infrastruktury społecznej, wzmacniającej określone
formy zachowań, niedorozwojem infrastruktury ekorozwoju oraz ze sposobem
postrzegania ekokonsumpcji jako nienaturalnego procesu cofania się z drogi
postępu. Niewłaściwe przedstawianie istoty ekokonsumpcji utrudnia jej zrozumienie i zmianę zachowań konsumpcyjnych.
Idea ekokonsumpcji opiera się na trzech filarach:
– imperatywie ekologicznym konsumenta,
– zmianie funkcjonowania jednostki jako konsumenta,
– świadomości ekologicznej.
W sposób bardzo uproszczony imperatyw ekologiczny konsumenta oznacza
myślenie o środowisku w całym procesie zaspokajania potrzeb, czyli od momentu ich pojawienia się aż do momentu usunięcia skutków ich realizacji. Ten
proces można przedstawić jako łańcuch następujących zasad:
jeśli możesz:
⇓
selekcjonuj produkty i wybieraj mniej uciążliwe dla środowiska
oraz zaspokajaj potrzebę przez usługę, jeżeli jest to możliwe
⇓
minimalizuj wielkość konsumpcji
⇓
maksymalizuj czas oraz wielofunkcyjność wykorzystania produktu
⇓
segreguj powstające odpady.
Realizacja tych zasad, a jednocześnie idei ekokonsumpcji wymaga zmiany
funkcjonowania jednostki jako konsumenta i wykreowania konsumenta
proekologicznego. Jest to niezbędny warunek zaistnienia rynku produktów
przyjaznych środowisku. Proekologiczny konsument jest bowiem skłonny zapłacić za produkt ekologiczny, czyli pokryć zwiększone koszty jego produkcji,
a także zmienić swój model konsumpcji na bardziej przyjazny środowisku. Pojawiło się nawet pojęcie homo ecologicus, człowiek odpowiedzialny za środowisko przyrodnicze, z rozwiniętą świadomością ekologiczną, który ogranicza
używanie produktów szkodliwych dla ludzi i otoczenia. Podatność konsumentów na argumenty przemawiające za ekokonsumpcją jest determinowana mię-
150
Barbara Kryk
dzy innymi ich skłonnością do uwzględniania wewnętrznej satysfakcji wynikającej z redukcji konsumpcji i prowadzenia działań o charakterze proekologicznym. Potwierdził to badaniami R. de Young, który wskazał trzy zasadnicze
postawy względem środowiska przyrodniczego, mianowicie zorientowanie18:
a) na siebie samego – antropocentryczne podejście charakteryzujące się
zainteresowaniem środowiskiem w kontekście fizycznych lub materialnych korzyści, jakie może osiągnąć jednostka zachowując się
w określony sposób względem środowiska;
b) na świat – uogólnione podejście do samej biosfery, określane jako
ekocentryzm;
c) prospołeczne – podejście skoncentrowane na dobrobycie innych ludzi,
związane z przestrzeganiem norm i wartości społecznych, zasadami
moralnymi jednostki oraz empatią; bardzo dobrym odzwierciedleniem
takiego podejścia są hasła: „Ziemia nie jest naszą własnością, albowiem wypożyczyliśmy ją od naszych wnuków” lub „myśl globalnie,
działaj lokalnie”.
Można więc powiedzieć, że „ludzi do zachowań proekologicznych motywują
inni ludzie, szeroko definiowane środowisko, sama jednostka19”.
Motywacja do zachowań proekologicznych jest ściśle związana ze świadomością ekologiczną, którą można rozpatrywać w różny sposób20. W szerokim ujęciu jako całokształt uznawanych idei i poglądów oraz poznanych zasad
kształtowania relacji: człowiek–środowisko. W wąskim ujęciu jako stan wiedzy,
poglądów i wyobrażeń o środowisku przyrodniczym, jego antropogennym obciążeniu, stopniu wyeksploatowania, zagrożeniu i ochronie, a także o sposobach
i instrumentach sterowania użytkowaniem i ochroną środowiska. Świadomość
ekologiczna obejmuje nie tylko wiedzę o stanie środowiska, ale również system
wartości przejawiający się w ekologicznych preferencjach oraz postawach rozumianych jako gotowość do pozytywnego działania na rzecz ochrony środowiska21. Wykształcenie świadomości ekologicznej u konsumentów wymaga:
18
R. de Young: Some psychological aspects of reduced consumption behaviour. „Environment and Behaviour” 1996, vol. 28, nr 3, przyt. za D. Pieńkowski: op.cit.
19
Ibidem.
20
B. Poskrobko: Kształtowanie świadomości ekologicznej społeczeństwa. W: Społeczne
uwarunkowania ochrony środowiska przyrodniczego. TWP. Białystok 1990.
21
W. Łuczka-Bakuła: Świadomość i zachowania ekologiczne konsumentów a ekorozwój.
W: Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju. T. I. Red. S. Wrzosek. Materiały konferencyjne.
Białystok 1996, s. 156.
Etyka środowiskowa a potrzeby ekologiczne konsumentów
151
– rozbudzenia ich sumienia ekologicznego,
– pobudzenia odpowiedzialności za stan środowiska naturalnego,
– wartościowania postaw i czynów ludzkich ze względu na stan środowiska.
W. Sztumski przez sumienie ekologiczne rozumie „wrażliwość moralną na poczynania ludzi wobec środowiska przyrodniczego i społecznego”22. Od tej
wrażliwości zależy zachowanie jednostek wobec innych ludzi, zwierząt i pozostałych elementów środowiska naturalnego. Brak sumienia ekologicznego
uniemożliwia realizację wewnętrznego nakazu tworzenia szansy jak najdłuższego przetrwania oraz poczucia odpowiedzialności za stan środowiska jako materialnego warunku przetrwania ludzkości.
Poczucie własnej odpowiedzialności za stan środowiska jest ściśle związane z przeświadczeniem o uczestniczeniu w degradacji środowiska oraz skutecznością indywidualnego reagowania na problemy środowiskowe. Znajduje to
odzwierciedlenie w procesie uczestniczenia obywateli w ochronie środowiska,
które można przedstawić za pomocą modelu rozwoju faz tego uczestnictwa
(zob. rysunek 1)23.
W pierwszej fazie następuje uświadomienie ludziom problemu degradacji
środowiska przyrodniczego i ich wpływu na ten proces. Na tym etapie bardzo
często ludzie nie widzą związku między swoim zachowaniem a degradacją środowiska, twierdząc, że jest za to odpowiedzialne przede wszystkim państwo.
W drugiej fazie, w miarę rozwijania świadomości, ludzie stopniowo uznają, że za stan środowiska przyrodniczego oprócz państwa odpowiadają również
sektory gospodarki szkodliwe dla środowiska, inne podmioty mające za zadanie
dbanie o interesy społeczeństwa (a zatem i środowiska) oraz oni sami. Z tego
względu angażują się w bezinwestycyjne popieranie ochrony środowiska przez
działalność społeczno-polityczną czy edukację. Działalność ekologiczna obywateli w sferze społeczno-politycznej z reguły polega na popieraniu w wyborach do władz centralnych i samorządowych takich ugrupowań lub osób, które
zagwarantują spełnienie postulatów ekologicznych bądź uczestniczenie w ruchach ekologicznych oddziałujących na polityków lub społeczeństwo. Aktyw-
22
W. Sztumski: Wychowanie w sytuacji zagrożenia globalnych. „Problemy ekologii” 2000,
nr 4.
23
L. Dziawgo: Pozyskiwanie kapitałów osób fizycznych na rynku finansowym w celu
ochrony środowiska naturalnego. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1998, s. 31.
152
Barbara Kryk
ność edukacyjna oznacza zaś gotowość do zdobywania wiedzy na temat ochrony środowiska i jej rozpowszechniania wśród innych ludzi.
Faza I
Uświadomienie problemu
↓
Faza II
Działalność społeczno-polityczna
Edukacja
Bezinwestycyjne popieranie
ochrony środowiska
↓
Faza III
Konsumpcja – wybór towarów
o walorach ekologicznych
Odpowiednie postępowanie
z odpadkami pokonsumpcyjnymi
↓
Faza IV
Inwestowanie z zachowaniem
kryteriów ekologicznych
Ponoszenie kosztów wynikających
z postawy ekologicznej
Inwestycyjne wspieranie ochrony
środowiska
Rys. 1. Fazy uczestnictwa obywatela w ochronie środowiska naturalnego
Źródło: L. Dziawgo: op.cit.
Trzecia faza to aktywne podjęcie ochrony środowiska na poziomie gospodarstwa domowego, zarówno w fazie konsumpcji (na przykład wybór towarów
o walorach ekologicznych, racjonalne zużywanie wody, energii elektrycznej,
gazu i różnych zasobów środowiska) jak i pokonsumpcyjnych (segregowanie
i ograniczanie odpadów, dbanie o jakość „zrzucanych” ścieków). W tej fazie
konsument z pełną świadomością ponosi koszty swojej postawy ekologicznej
(na przykład płaci wyższe ceny za towary proekologiczne) i różnego typu sa-
Etyka środowiskowa a potrzeby ekologiczne konsumentów
153
moograniczenia (na przykład rezygnuje z używania samochodu osobowego na
rzecz transportu publicznego lub z używania zmywarki do naczyń, poświęca
czas na odnoszenie surowców wtórnych do daleko położonych miejsc ich skupu).
Rzadko na razie spotykana czwarta faza to uczestniczenie w ochronie środowiska naturalnego przez inwestowanie na rynku finansowym ze świadomością skutków zawieranych transakcji dla środowiska.
Trzecim warunkiem ukształtowania świadomości ekologicznej konsumentów jest wartościowanie postaw i czynów ludzkich ze względu na stan środowiska. Oznacza to umiejętność określania, co jest dobre, a co złe ze względu
na powinność ochrony środowiska, przetrwania gatunku ludzkiego, wydłużenia
czasu naszej egzystencji i życia na Ziemi.
Spełnienie tych trzech warunków prowadzi do rozwinięcia u ludzi gotowości i zdolności do działań respektujących wymogi harmonijnego współżycia
człowieka z przyrodą, opartego na wiedzy, znanych i akceptowanych wartościach, zasadach postępowania oraz sferze emocjonalnej i racjonalnej, co decyduje o stopniu realizacji postulowanych wartości i zasad. Będzie to możliwe
wówczas, gdy weźmie się pod uwagę czynniki oddziałujące na sposób postrzegania świata przez ludzi, ich zachowanie i sposób bycia24. Badania oraz potoczna obserwacja wykazują, że oprócz wspomnianego już poziomu wiedzy o zależnościach między człowiekiem i przyrodą do najważniejszych czynników
kształtujących świadomość ekologiczną należą poczucie zagrożenia zaspokojenia potrzeb czystego środowiska oraz dostęp do wiarygodnych informacji. Jednocześnie oba te czynniki oddziałują na zachowania proekologiczne konsumentów.
3. Zachowania proekologiczne konsumentów
24
Zob. Proekologiczne zachowania przedsiębiorstw. Red. G. Kobyłko. Wyd. Akademii
Ekonomicznej we Wrocławiu. Wrocław 2000, s. 74 i n.; H. Łuczka-Bakuła: Czynniki warunkujące proekologiczne zmiany modelu konsumpcji. „Człowiek i Przyroda” 1996, nr 4.
154
Barbara Kryk
Potrzeba czystego środowiska oznacza, że ludzie odczuwają brak czystego środowiska25. Ponieważ środowisko przyrodnicze jest traktowane przez ludzi
na ogół w kategoriach użytkowych (umożliwia życie, przetrwanie i rozwój),
więc potrzeba czystego środowiska może być postrzegana w kontekście zaspokojenia różnych potrzeb. W takim rozumieniu czyste środowisko jest środkiem
do osiągnięcia takich celów, jak zdrowie i związane z nim poczucie bezpieczeństwa, zaopatrzenie w wodę i żywność bezpieczną dla zdrowia, oszczędne gospodarowanie zasobami nieodnawialnymi i/lub trudnymi do zastąpienia, odpoczynek w plenerze, rozwijanie potrzeb duchowych i estetycznych przez kontakt
z przyrodą. Jak widać, potrzeb czystego środowiska nie można zakwalifikować
do jednej z grup w hierarchii potrzeb A. Maslowa, pojawiają się bowiem one na
różnych poziomach (zob. tabelę 1).
Tabela 1
Zasadnicze potrzeby czystego środowiska w hierarchii potrzeb Maslowa
Potrzeby samorealizacji
– wytrwanie w ekologicznym stylu życia (gotowość do samoograniczeń dla dobra
środowiska, pogłębianie świadomości ekologicznej)
– zachowanie bogactwa przyrody dla obecnych i przyszłych pokoleń (krajobraz,
bioróżnorodność)
– poczucie jedności z przyrodą
– rozwijanie „duchowości” przez kontemplację przyrody
Potrzeby szacunku i uznania
– uznanie za jednostkę proekologiczną w środowiskach, w których modny i uznawany za społecznie pozytywny jest ekologiczny sposób konsumpcji i model wykorzystania zasobów
– bycie ważnym i szanowanym (przez pełnienie funkcji kierowniczych w organizacjach i instytucjach zajmujących się ochroną środowiska)
Potrzeby społeczne
– przynależność do organizacji lub grupy społecznej zajmującej się ochroną środowiska
– zrobienie czegoś dobrego dla środowiska (szczególnie dla zdrowia człowieka)
Potrzeby bezpieczeństwa
– konsumpcja produktów i usług bezpiecznych dla zdrowia i życia
25
S. Zaremba: Potrzeba czystego środowiska a rozwój zrównoważony. W: Ekonomia
a rozwój zrównoważony. Red. F. Piontek. T. 2. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001,
s. 151 i n.
Etyka środowiskowa a potrzeby ekologiczne konsumentów
155
– poczucie, że w otoczeniu nie znajdują się przedmioty (obiekty) oddziałujące negatywnie na zdrowie
– oddychanie „czystym” powietrzem, picie i używanie „czystej” wody
– mieszkanie w domu wykonanym z materiałów budowlanych bezpiecznych dla
zdrowia
– zachowanie zasobów na poziomie umożliwiającym przynajmniej dotychczasowy
poziom konsumpcji
Potrzeby fizjologiczne
– aktywności na „łonie natury”
Źródło: S. Zaremba: op.cit.
W grupie potrzeb fizjologicznych celowo pominięto „zdrową” żywność, wodę,
czyste powietrze, ich brak bowiem jest odczuwany dopiero wówczas, gdy pojawia się zagrożenie i ludzie są go świadomi (czyli w długim okresie i przy
odpowiednio wysokim poziomie życia). W zaspokajaniu potrzeb fizjologicznych istotniejszy jest krótki okres, czyli najpierw liczy się posiadanie na przykład żywności w wystarczającej ilości, a dopiero potem kwestia jej oddziaływania na zdrowie i jakość życia. Wniosek stąd taki, że potrzeby ochrony i czystego
środowiska nabierają znaczenia dopiero po zaspokojeniu potrzeb podstawowych lub w przypadku ekstremalnego zagrożenia życia i zdrowia ludzi
(na przykład w przypadku katastrof ekologicznych). Ludzie odczuwają te potrzeby z reguły dopiero wtedy, gdy dysponują relatywnie wysokimi dochodami
i funduszem „swobodnej decyzji”, ułatwiającymi „oderwanie się od problemów
dnia codziennego”26. Można zatem powiedzieć, że im bardziej widoczne jest
uzależnienie zaspokojenia podstawowych potrzeb od stanu środowiska przyrodniczego, czyli większe jest poczucie zagrożenia, tym wyższy staje się poziom świadomości ekologicznej. To z kolei rzutuje na odczuwanie potrzeb wyższego rzędu związanych z czystym środowiskiem (przynależności, szacunku i
uznania oraz wiedzy, samorealizacji i estetycznych)27, czyli im wyższy poziom
świadomości ekologicznej, tym bardziej odczuwane są pragnienia dotyczące
„zazielenienia” swojego stylu życia. Jednak nawet gdy konsument jest zdecy26
Takie zachowanie jest zgodne z prawem Engla, z którego wynika, że zapotrzebowanie
na dobra luksusowe i wyższego rzędu (a tak są traktowane potrzeby czystego środowiska) pojawią się dopiero przy odpowiednio wysokim poziomie dochodów.
27
Tego typu wnioski przedstawił m.in. T. Burger: Raport. Świadomość ekologiczna: między lękiem a działaniem. Instytut na Rzecz Ekorozwoju. Warszawa 1992; T. Burger, A. Sadowski: Raport. Świadomość społeczna: Niderlandy ekologiczne. Instytut na rzecz Ekorozwoju.
Warszawa 1994; badania Demoskopu ze stycznia 1997 r. Ekologia w oczach Polaków.
156
Barbara Kryk
dowany prowadzić proekologiczny styl życia, to napotyka następujące problemy:
a) brak produktów proekologicznych zaspokajających określoną potrzebę, na przykład brak papierowych lub materiałowych toreb na zakupy
w marketach, ograniczone stosowanie opakowań zwrotnych, brak
ścieżek rowerowych;
b) niedostatecznie rozwinięty system informacji o produktach i zachowaniach proekologicznych (na przykład, co oznacza zasobooszczędne
pranie, energooszczędne gotowanie, które produkty stają się niebezpiecznymi odpadami, jak segregować odpady czy oszczędzać papier
lub jak pogodzić nabywanie produktów z drewna z wycinaniem lasów);
c) trudności w nabyciu produktów przyjaznych dla środowiska;
d) niepewność, czy zakupiony produkt jest faktycznie „przyjazny” dla
środowiska;
e) często wyższą cenę wyrobów proekologicznych;
f) niższą wartość użytkową i estetyczną pewnych „zielonych” produktów;
g) poczucie bezradności i braku efektywności jednostkowych działań
– indywidualny udział w degradacji lub poprawie stanu środowiska
przyrodniczego jest postrzegany przez pojedynczych konsumentów jako akt marginalny (czyli niewiele znaczący w kontekście postępowania większości społeczeństwa).
W rozwiązywaniu tych problemów dużą rolę odgrywają przedsiębiorstwa.
One to bowiem, kształtując ofertę wyrobów i usług, powinny uwzględniać
zmiany świadomości ekologicznej i potrzeb obsługiwanych konsumentów. Ma
to miejsce wówczas, gdy przedsiębiorstwa traktują wytwarzanie produktów
proekologicznych jako czynnik oddziałujący na konkurencyjność i inne, ważne
aspekty ich działalności gospodarczej. W przeciwnym wypadku nie podejmują
wysiłków związanych z przystosowaniem produktów i metod wytwarzania do
„niestandardowych” oczekiwań grupy nabywców.
Biorąc pod uwagę poziom świadomości ekologicznej konsumentów,
przedsiębiorstwa dzielą ich na cztery grupy (zob. tabelę 2). W miarę wzrostu
liczby konsumentów szarozielonych i zielonych nacisk na proekologiczne
zmiany w zarządzaniu przedsiębiorstwem będzie coraz większy. Część przedsiębiorstw wiedząc, że uwzględnianie wymogów ekologicznych staje się ko-
Etyka środowiskowa a potrzeby ekologiczne konsumentów
157
niecznością, przewidująco zmienia swoje relacje ze środowiskiem przyrodniczym.
Tabela 2
Typy konsumentów ze względu na rodzaj popytu i model konsumpcji
Popyt na produkty
− nietrwałe, jednorazowe,
toksyczne
− substytuty wewnętrznych
potrzeb (zakup „treści”
oferowanych w reklamie)
− zakup ze względu na opakowanie
− na ogół jak wyżej
− rzadko na produkty ekologiczne
− zakup ekologicznych
produktów pod wpływem
przypadkowych informacji
− czystej produkcji (powody
zdrowotne lub snobizm)
− reklamowane jako ekologiczne (rzadko sprawdza
prawdziwość reklamy)
− nieekologiczne – rzadko
i kiedy nikt nie widzi (wygodnictwo)
Typ konsumenta
− czarny
− niski poziom świadomości
ekologicznej
− podporządkowany „kultowi materii”
− szary
− średni poziom świadomości ekologicznej
− przeciętny konsument
− szarozielony
− wysoki poziom świadomości ekologicznej
− chce być postrzegany
jako zielony, dba o zdrowie
− ekologiczne, czyli czystej − zielony
produkcji, trwałe, wysokiej
jakości, przeznaczone do
− bardzo wysoki poziom
ponownego użytku, ekoloświadomości ekologicznej
gicznie opakowane
− zaspokajające potrzeby
− chce zmienić i zmienia
rzeczywiste, a nie substyswój styl życia, aby chrotuty potrzeb
nić środowisko
Model konsumpcji, wykorzystanie zasobów
− liniowy (zakup – zużycie
i odpad)
− zakupy znacznie przewyższają rzeczywiste potrzeby
− nieoszczędne użytkowanie
energii, wody, gazu itp.
− na ogół liniowy
− zakupy często przewyższają rzeczywiste potrzeby
− oszczędność zasobów
wyłącznie z przyczyn ekonomicznych
− zamknięty (przemyślany
zakup – świadoma konsumpcja – ponowne wykorzystanie) jedynie wtedy,
gdy nie wymaga to wysiłku
− oszczędność w użytkowaniu zasobów z przyczyn
ekonomicznych lub snobistycznych
− zamknięty
− domaga się wprowadzenia
odpowiednich rozwiązań
organizacyjnych ułatwiających ponowne wykorzystanie produktów
− oszczędne użytkowanie
zasobów w celu ich ochrony
Źródło: Proekologiczne zarządzanie przedsiębiorstwem. Red. G. Kobyłko. Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Wrocław 2000, s. 81.
158
Barbara Kryk
Reasumując, można powiedzieć, że realizacja idei ekokonsumpcji, towarzyszącej koncepcji zrównoważonego rozwoju, wymaga zaangażowania
wszystkich użytkowników środowiska. Będzie to możliwe wówczas, gdy28:
a) zapewni się równość w dostępie do źródeł nauki i informacji;
b) kompleksowo ukształtuje się świadomość ludzi nie tylko w wymiarze
ekologicznym, ale również ekonomicznym i społecznym;
c) nauczy się ludzi, by poddawali swoje aspiracje kryteriom odpowiedzialności za własny los i przyszłość Ziemi;
d) nauczy się ludzi, by ograniczali potrzeby, których zaspokajanie stoi
w rażącej sprzeczności z poczuciem odpowiedzialności;
e) wykształci się u ludzi umiejętność kompleksowej oceny zjawisk zgodnie ze zintegrowanymi kryteriami ekonomicznymi, ekologicznymi,
społecznymi i przyjętą skalą wartości;
f) nauczy się ludzi dokonywania wyborów według kryteriów zintegrowanych (czyli efektywności ekonomicznej, ekologicznej i społecznej),
a nie sektorowych.
ENVIRONMENTAL ETHICS
AND ECOLOGICAL NEEDS OF CONSUMENTS
Summary
While looking for the answer to the question about how people should behave in
environment, there was attention pointed on eco-consumption and exceptional function
of ethics on that field. There is also noticed that it is possible to fulfill demands of
economy and rules of natural environment at the same time. However it demands
changes in current hierarchy of values which is base of running business and people
behavior.
Therefore (in article) there were presented:
– main issue of ecological ethics,
– idea of eco-consumption,
– connection between need of clear environment and pro-ecological behaviors.
28
F. Piontek, B. Piontek, W. Piontek: Ekorozwój i narzędzia jego realizacji. Wyd. Ekonomia i Środowisko. Białystok 1997.
Etyka środowiskowa a potrzeby ekologiczne konsumentów
159
Translated by Barbara Szewczyk