acta biologica nr 15 - Wydział Biologii | Uniwersytet Szczeciński

Transkrypt

UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI
ZESZYTY NAUKOWE NR 537
ACTA BIOLOGICA NR 15
SZCZECIN
Rada Wydawnicza
Urszula Chęcińska, Inga Iwasiów, Danuta Kopycińska, Izabela Kowalska-Paszt
Piotr Niedzielski, Ewa Szuszkiewicz, Dariusz Wysocki
Edward Włodarczyk – przewodniczący Rady Wydawniczej
Aleksander Panasiuk – przewodniczący Senackiej Komisji ds. Wydawnictw
Edyta Łongiewska-Wijas – redaktor naczelna Wydawnictwa Naukowego
Rada Redakcyjna
Marian Ciaciura, Józef Domagała, Jan Głogowski (Instytut Rozrodu Zwierząt
i Badań Żywności PAN w Olsztynie), Ewa Kępczyńska, Zbigniew Mirek
(Instytut Botaniki PAN w Krakowie), Stanisława Rogalska, Maciej Rogalski,
Wojciech Święcicki (Instytut Genetyki PAN w Poznaniu),
Maria Zając (Instytut Botaniki UJ)
Recenzenci
prof. dr hab. Lucjan Agapow
prof. dr hab. Małgorzata Grodzińska-Jurczak
prof. dr hab. Eugeniusz Kuźniewski
prof. dr hab. Krzysztof Lewandowski
prof. dr hab. Janusz Pempkowiak
prof. dr hab. Ewa Ziółkowska-Łajp
Redaktor naukowy
prof. dr hab. Józef Domagała
Redaktor Wydawnictwa
Hanna Naparty
Korektor
Renata Bacik
Skład komputerowy
Ewa Radzikowska-Król
© Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010
ISSN 1640-6818
ISSN 1230-3976
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
Wydanie I. Ark. wyd. 7,0. Ark. druk. 9,75. Format B5.
Nakład 40 egz.
SPIS TREŚCI
Marian Ciaciura, Lucyna Biernikowicz, Beata Bosiacka – Drzewa o rozmiarach pomnikowych na terenie powiatu złotowskiego .......................
5
Marian Ciaciura, Justyna Brymora, Agnieszka Grinn-Gofroń – Drzewa
o wymiarach pomnikowych w powiecie Nowosolskim .........................
25
Marian Ciaciura, Anna Nowak – Przykłady działalności edukacyjnej polskich ogrodów botanicznych ..................................................................
41
Marian Ciaciura, Edyta Stępień, Marta Kostrzycka – Rozmieszczenie
i charakterystyka jemioły pospolitej typowej Viscum album L. subsp.
album na obszarze miejscowości gminy Strzelce Krajeńskie ................
59
Marian Ciaciura, Magdalena Trypuć, Helena Więcław – Jemioła pospolita typowa Viscum album subsp. album na terenie miasta i gminy Stargard Szczeciński .....................................................................................
69
Robert Czerniawski – Warunki biologiczno-chemiczne w zbiorniku retencyjnym oczyszczalni ścieków w Drawnie ..............................................
77
Robert Czerniawski, Małgorzata Pilecka-Rapacz, Józef Domagała
– Analiza jakościowa jesiennej ichtiofauny dopływów Drawy ..............
87
– Wstępna charakterystyka malakofauny wybranych dopływów Drawy
(Pojezierze Południowopomorskie) ........................................................
99
Julia Pławska-Olejniczak – Proporcje ciała marynarzy na tle innych zawodów ......................................................................................................... 109
Gorzysław Poleszczuk, Anna Bucior, Justyna Mikołajczak, Ewa Nowicka – Jezioro Drawsko – ocena zróżnicowania jakości powierzchniowych wód wybranych akwenów w północno-zachodniej części jeziora
w okresie stagnacji letniej ....................................................................... 119
Gorzysław Poleszczuk, Ewelina Kulesza, Anna Bucior, Iwona Jóźwik
– Chemizm wód powierzchniowych w północno-zachodniej części
jeziora Drawsko w okresie od kwietnia do października 2005 roku ...... 131
Marta Umiastowska, Marian Ciaciura, Monika Misiaszek – Szczecinek
i okolice ostoją chronionych, rzadkich i zagrożonych gatunków roślin
naczyniowych ......................................................................................... 143
ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
NR 537
2008
MARIAN CIACIURA
LUCYNA BIERNIKOWICZ
BEATA BOSIACKA
DRZEWA O ROZMIARACH POMNIKOWYCH
NA TERENIE POWIATU ZŁOTOWSKIEGO
Trees of monumental dimensions in the area of Złotów district
Słowa kluczowe: drzewa pomnikowe, lokalizacja, stan zdrowotny
Key words: monumental trees, localization, health state
1. Wstęp
Powiat złotowski jest najbardziej na północ wysuniętym obszarem województwa wielkopolskiego. Utworzony został 1 stycznia 1999 roku i zajmuje
powierzchnię 1661 km2. W skład powiatu wchodzi 8 niższych jednostek administracyjnych: miasto Złotów, gmina Złotów; gmina i miasto Jastrowie, gmina
i miasto Krajenka, gmina i miasto Okonek, gmina Lipka, gmina Tarnówka i gmina Zakrzewo.
Większa część powiatu położona jest na terenie historycznej Krajny, na Pojezierzu Krajeńskim. Krajna to prastara ziemia Polan, zasiedlona niegdyś przez
wielkopolskich osadników, mieszkających tu po dzień dzisiejszy. Są to ziemie
położone pomiędzy Pomorzem a Wielkopolską w dawnych, historycznych granicach. Od południa teren ogranicza rzeka Noteć. Pozostała część powiatu znajduje
się na Pojezierzu Szczecineckim i Równinie Wałeckiej.
Powiat złotowski jest stosunkowo zasobny w wody powierzchniowe. Jezior
i sztucznych zbiorników powyżej 1 ha jest tam ponad 70. Ich łączna powierzchnia wynosi około 2050 ha. Największymi jeziorami są: Sławianowskie, Borówno
6
Marian Ciaciura, Lucyna Biernikowicz, Beata Bosiacka
i Zaleskie. Przez powiat przepływają rzeki Gwda i Łobżonka wraz z dopływami.
Bogate są też zasoby wód podziemnych (Jańczak 1996; Kondracki 2000).
Największym atutem powiatu, oprócz wód powierzchniowych, są lasy. Stanowią one łącznie 44,8% jego powierzchni. Lasy rosnące wzdłuż największej
rzeki w powiecie – Gwdy nazywane są Puszczą nad Gwdą, natomiast lasy okolic
Kujania – Borami Kujańskimi. Na terenie powiatu znajduje się sześć nadleśnictw,
cztery rezerwaty, w tym dwa leśne (Diabli Skok i Uroczysko Jary) oraz dwa torfowiskowe (Kozie Brody i Czarci Staw). Projektowane jest utworzenie siedmiu
kolejnych rezerwatów (Olejnik, Bednorz 2001). W granicach powiatu znajdują
się fragmenty dwóch obszarów chronionego krajobrazu (Dolina Łobżonki i Bory
Kujańskie oraz Pojezierze Wałeckie i Dolina Gwdy), zarejestrowanych jest osiem
użytków ekologicznych oraz 109 pomników przyrody.
Mimo dużego bogactwa i dobrego stanu przyrody brak jest kompleksowych
opracowań dotyczących flory i roślinności, a także waloryzacji przyrodniczych
gmin wchodzących w skład powiatu. Aby zmniejszyć deficyt tego typu opracowań, autorzy niniejszej pracy postanowili dokonać zestawienia dotychczas
zarejestrowanych drzew o rozmiarach pomnikowych na terenie całego powiatu
wraz z weryfikacją ich stanu zdrowotnego oraz wzbogacić tę listę o propozycje
własne i poszczególnych nadleśnictw. Praca stanowi kontynuację monitoringu
cennych przyrodniczo obiektów, w tym monumentalnych drzew, prowadzonego
przez pracowników i magistrantów Katedry Taksonomii Roślin i Fitogeografii
Uniwersytetu Szczecińskiego, głównie na obszarze Pomorza Zachodniego i terenów przyległych.
2. Metody badań
Badania terenowe przeprowadzono w powiecie złotowskim w latach
2005–2007. Poprzedziła je wnikliwa analiza literatury dotyczącej szaty roślinnej
i ochrony przyrody w powiecie. Za drzewo kwalifikujące się do uznania za pomnik przyrody przyjęto takie, które osiąga określone w literaturze progi wymiarowe (Pawlaczyk, Jermaczek 1997). Obwody pni mierzono na wysokości
130 cm nad powierzchnią gruntu. Przedstawiony poniżej wykaz drzew o wymiarach pomnikowych sporządzono na podstawie badań własnych, niepublikowanych materiałów udostępnionych przez nadleśnictwa oraz jednostkowych
opracowań terenów chronionych na obszarze powiatu (Kuczyńska 1963; Boiński 1973; Jasnowska i wsp. 1993). Weryfikacja stanu zarejestrowanych drzew
7
Drzewa o rozmiarach pomnikowych...
pomnikowych polegała na odnalezieniu ich w terenie, pomiarze i aktualizacji
rozmiarów oraz sporządzeniu notatek o uszkodzeniach pnia, korony, obecności
tabliczki oraz ewentualnych, bieżących zagrożeniach w najbliższym otoczeniu
drzew.
3. Wykaz drzew o rozmiarach pomnikowych
Tabela 1. Zarejestrowane drzewa pomnikowe
Table 1. Registered monumental trees
Lp.
Gatunek
Obwód
[cm]
1
2
3
Wysokość
[m]
Lokalizacja
Uwagi
4
5
6
GMINA ZŁOTÓW
1
Acer saccharinum
320
27
Park w Sławianowie,
własność prywatna
2
Fraxinus excelsior
250
23
3
Larix decidua
225
29
4
Larix decidua
234
21
Park w Skicu, własność
prywatna
5
Pinus strobus
300
20
Park w Buntowi, własność
prywatna
6
Quercus petraea
450
22
Leśnictwo Nowy Dwór,
pododdz. 262h
obok leśniczówki
7
Quercus robur
482
29
8
Quercus robur
428
29
Złotów,
za ogrodzeniem cmentarza,
teren prywatny
Złotów,
cmentarz żydowski
9
Quercus robur
568
33
Złotów,
park Zwierzyniec
Zarządzenie Wojewody Pilskiego nr 4
z dn. 28 XII 1985 r.
(brak tabliczki)
z dn. 28 XII 1985 r.
(brak tabliczki)
z dn. 28 XII 1985 r.
(brak tabliczki)
z dn. 28 XII 1985 r.
(brak tabliczki)
Zarządzenie Wojewody Pilskiego
z dn. 29 XII 1986 r.
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Orz. nr 69 Prez. WRN
w Koszalinie
z dn. 15 V 1956 r.
w Koszalinie
z dn. 15 V 1956 r.
(próchniejący pień,
suche konary)
Orz. nr 132 Prez.
WRN w Koszalinie
z dn. 15 V 1956 r.
8
3
4
10
1
Quercus robur
2
403
31
5
11
Quercus robur
(3 szt.)
238–288
24–26
Złotów,
cmentarz żydowski
12
Quercus robur
(„Jan”)
500
26
Leśnictwo Wąsosz,
pododdz. 39f
13
Quercus robur
(13 szt.)
210–467
23–28
Złotów,
cmentarz żydowski
14
Quercus rubra
270
27
teren byłego PGR-u,
obecnie własność prywatna
15
Tilia cordata
500
–
Stawnica,
koło młyna
16
Tilia cordata
475
28
Park w Buntowie,
teren byłego PGR-u
17
Tilia cordata
366
19
Ludwikowo
18
Tilia cordata
(2 szt.)
440–450
27
Park w Buntowi,
teren byłego PGR-u,
obecnie własność prywatna
Złotów,
park Zwierzyniec
6
Orz. nr 133 Prez.
WRN w Koszalinie
z dn. 7 III 1961 r.
w Koszalinie
z dn15 V 1956 r.
(brak tabliczek)
w Koszalinie
z dn. 23 I 1956 r.
(próchniejący pień,
gniazdo szerszeni)
Zarządzenie nr 82
Wojewody Pilskiego
z dn. 27 XII 1984 r.
(brak tabliczek)
z dn. 28 XII 1985 r.,
Dz. Urz. WP
nr 18, poz. 206
(brak tabliczki)
w Koszalinie
z dn. 15 V 1956 r.
z dn. 28 XII 1985 r.,
Dz. Urz. WP nr 18,
poz. 206
(brak tabliczki)
Rozp. nr 62/94 Wojewody Pilskiego
z dn. 14 X1994 r.,
Dz. Urz. nr 18,
poz. 150
Zarządzenie Wojewody Pilskiego
z dn. 29 XII 1986 r.,
Dz. Urz. nr 11a,
poz. 118
GMINA JASTROWIE
19
Fagus sylvatica
310
28
Leśnictwo Hajda,
pododdz. 218f
20
Fagus sylvatica
385
22
Leśnictwo Budy,
pododdz. 214g
z dn. 28 XII 1985 r.,
Dz. Urz. nr 18,
poz. 206
z dn. 31 XII 1992 r.
9
1
2
3
4
254–350
20
Picea abies
220
21
23
Pinus sylvestris
295
16
Płytnica,
Zakład Rolny Krępsko
24
Pinus sylvestris
235
21
Leśnictwo Budy,
pododdz. 169f
25
Quercus robur
580
23
Leśnictwo Smolary,
pododdz. 11f
26
Quercus robur
(„Hubert”)
630
15
Leśnictwo Hajda,
pododdz. 218f
27
Quercus rober
(„Michał”)
485
15
Samborsko
28
Quercus robur
(„Sambor”)
485
15
Samborsko,
działka 209
29
Tilia cordata
(3 szt.)
270–398
14–15
30
Tilia cordata
(„Marysieńka”)
410
20
21
Fagus sylvatica
(4 szt.)
22
5
Leśnictwo Płytnica,
pododdz. 102a
(na trasie Jastrowie–Piła)
Płytnica,
Płytnica,
Samborsko
6
z dn. 31 XII 1992 r.
Rozp. nr 42/82
Wojewody Pilskiego
z 18 II 1982 r.,
Dz. Urz. WRN w Pile
nr 3, poz. 5
Rozp. nr 42/82
Wojewody Pilskiego
z 18 II 1982 r.,
Dz. Urz. WRN w Pile
nr 3, poz. 5
z dn. 28 XII 1985 r.,
Dz. Urz. nr 18,
poz. 206
z dn. 28 XII 1985 r.,
Dz. Urz. nr 18,
poz. 206
Orz. Prez. WRN
w Koszalinie,
1956 r. (zaschnięty,
ogrodzony)
Uchwała RM
Jastrowie nr 152/2000
z dn. 26 IX 2000 r.,
Dz. Urz. Wlkp.
01.2.15 Poznań
12 I 2001 r.
Uchw. RM Jastrowie
nr 152/2000
z dn. 26 IX 2000 r.,
Dz. Urz. Wlkp.
01.2.15 Poznań
12 I 2001 r.
Rozp. nr 42/82
Wojewody Pilskiego
z 18 II 1982 r.,
Dz. Urz. WRN w Pile
nr 3, poz. 5
Uchw. RM Jastrowie
nr 152/2000
z dn. 26 IX 2000 r.,
Dz. Urz. Wlkp.
01.2.15 Poznań
12 I 2001 r.
10
1
2
3
4
5
6
GMINA KRAJENKA
31
Acer saccharinum
(2 szt.)
320–340
22–30
Maryniec,
park
32
Fraxinus excelsior
370
20
Krajenka,
ul. Bydgoska
33
Larix decidua
(2 szt.)
240–330
30
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 44
34
Quercus robur
610
31
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 54d
35
Quercus robur
402
34
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 43d
36
Quercus robur
376
29
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 43a
37
Quercus robur
385
25
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 43a
38
Quercus robur
374
24
Krajenka,
ul. Winiary
39
Quercus robur
410
30
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 57d
z dn. 29 XII 1986 r.,
Dz. Urz. WP nr 11a,
poz. 118
(brak tabliczki)
z dn. 28 XI 1988 r.
z dn. 29 XII 1986 r.,
Dz. Urz. WP nr 11,
poz. 118
z dn. 29 XII 1986 r.,
Dz. Urz. WP nr 11a,
poz. 118
(brak tabliczki)
z dn. 29 XII 1986 r.,
Dz. Urz. WP nr 11a,
poz. 118
z dn. 29 XII 1986 r.,
Dz. Urz. WP nr 11a,
poz. 118
z dn. 29 XII 1986 r.,
Dz. Urz. WP nr 11a,
poz. 118
(pień dziuplasty)
Zarządz. nr 6
Wojewody Pilskiego
z dn. 31 XII 1992 r.
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
11
3
4
40
1
Quercus robur
2
380
28
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 57i
5
41
Quercus robur
(4 szt.)
300–410
25–30
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 43f
42
Quercus robur
(2 szt.)
360–380
26–27
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 56b
(przy drodze leśnej)
43
Quercus robur
(2 szt.)
347–356
27
Leśnictwo Leśnik,
oddz. 44
44
Quercus robur
(11 szt.)
250–440
26–29
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 43f
45
Taxus baccata
63
12
Maryniec, park
46
Tilia cordata
371
31
Leśnictwo Sosnowo,
oddz. 152f
47
Tilia cordata
(2 szt.)
355–430
25
Krajenka,
ul. Szkolna
48
Ulmus minor
650
35
Leśnictwo Płociczno,
pododdz. 153k
6
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
(brak tabliczek)
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
(brak tabliczek)
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
(brak tabliczek)
z dn. 29 XII 1986 r.,
Dz. Urz. WP nr 11a,
poz. 118
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
(brak tabliczek)
z dn. 29 XII 1986 r.,
Dz. Urz. WP
nr 11a, poz. 118
(brak tabliczki)
Rozp. nr 67/82
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 V 1982 r.,
Dz. Urz. WRN nr 10,
poz. 27
z dn. 29 XII 1986 r.,
Dz. Urz. WP nr 11a,
poz. 118
(brak tabliczek)
Zarządzenie nr 6
Wojewody Pilskiego
z dn. 31 XII 1992 r.
12
1
3
4
49
Ulmus minor
2
385
25
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 57b
5
50
Ulmus minor
(4 szt.)
225–265
23–27
Leśnictwo Leśnik,
pododdz. 47g
6
Rozp. nr 62/94
Wojewody Pilskiego
z dn. 14 X 1994 r.,
Dz. Urz. nr 18,
poz. 150
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
(brak tabliczek)
GMINA ZAKRZEWO
51
Acer platanoides
310
33
Zakrzewo
ul. Domańskiego 11
(przy kościele)
52
Fagus sylvatica
370
34
Leśnictwo Kujan,
pododdz. 140f
(w dolinie Łobżonki)
53
Fraxinus excelsior
(2 szt.)
368–615
–
Park w Kujaniu
54
Pinus sylvestris
330
32
Lśnictwo Wierzchołek,
oddz. 54b
55
Quercus robur
300
24
56
Quercus robur
514
–
Leśnictwo Wierzchołek,
pododdz. 34d,
nad strumykiem
łączącym jez. Borówno
z jez. Wierzchołek
Park w Kujaniu
57
Quercus robur
725
30
Prochy
(prywatna posesja)
Rozp. nr 96/81
Wojewody Pilskiego
z dn. 30 XII 1981 r.,
Dz. Urz. WRN w Pile
nr 13, poz. 48
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
(brak tabliczek)
Rozp. nr 10/97
z dn. 6 X 1997 r.,
Dz. Urz. nr 31,
poz. 138 (wiatrołom)
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
(brak tabliczek)
w Koszalinie
z dn. 15 IX 1954 r.
(brak tabliczki)
Rozp. nr 10/97
z dn. 6 X 1997 r.,
Dz. Urz. nr 31,
Rozp. nr 122/82
Wojewody Pilskiego
z dn. 10 IX 1982 r.,
Dz. Urz. WRN nr 13
13
3
4
58
1
Quercus robur
2
580
25
5
59
Quercus robur
(2 szt.)
405–428
35–36
60
Tilia cordata
420
–
Park w Kujaniu
61
Tilia cordata
500
36
Zakrzewo
ul. Domańskiego 11
(przy kościele)
62
Tilia cordata
467
28
Leśnictwo Wierzchołek,
pododdz. 34f
63
Ulmus minor
377
28
Prochy
(prywatna posesja)
64
Acer platanoides
370
29
Ciosaniec
(przy kościele)
65
Acer platanoides
339
19
Okonek,
dworzec PKP
66
Fagus sylvatica
390
30
Leśnictwo Pniewo,
pododdz. 325k
67
Fraxinus excelsior
402
25
Ciosaniec
(100 m od kościoła)
Prochy
Zakrzewo
ul. Domańskiego 11
(przy kościele)
6
Rozp. nr 62/94
Wojewody Pilskiego
z dn. 14 X 1994 r.,
Dz. Urz. nr 18,
poz. 150
Rozp. nr 96/81
Wojewody Pilskiego
z dn. 30 XII 1981 r.,
Dz. Urz. WRN w Pile
nr 13, poz. 48
Rozp. nr 10/97
z dn. 6 X 1997 r.,
Dz. Urz. nr 31,
Rozp. nr 96/81
Wojewody Pilskiego
z dn. 30 XII 1981 r.,
Dz. Urz. WRN w Pile
nr 13, poz. 48
z dn.31 XII 1992 r.
Rozp. nr 122/82
Wojewody Pilskiego
z dn. 10 IX 1982 r.,
Dz. Urz. WRN nr 13
GMINA OKONEK
Rozp. nr 9/97
Wojewody Pilskiego
z dn. 6 X 1997 r.,
Dz. Urz. nr 31,
poz. 137
Rozp. nr 2/03
Wojewody Wlkp.
z dn. 9 I 2003 r.,
Dz. Urz. W. Wlkp. 1.2
Rozp. nr 9/97
Wojewody Pilskiego
z dn. 6 X 1997 r.,
Dz. Urz. nr 31,
poz. 137
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
14
1
2
3
4
420–425
20–22
Quercus robur
400
23
Leśnictwo Marianów,
pododdz. 150d
70
Quercus robur
470
27
Leśnictwo Marianów,
pododdz. 150f
71
Quercus robur
452
25
Drzewice
72
Quercus rober
(4 szt.)
323–503
14–18
Łomczewo
73
Ulmus minor
267
26
Okonek,
park miejski
74
Ulmus minor
361
25
Wojnówko,
przy zabudowaniach
75
Ulmus minor
(3 szt.)
297–368
23–24
Ciosaniec
76
Ulmus minor
(28 szt.)
151–339
19–20
Okonek,
Dworzec PKP
68
Quercus petraea
(2 szt.)
69
5
Ciosaniec
(na pastwisku,
przy drodze gruntowej)
6
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 9/97
Wojewody Pilskiego
z dn. 6 X 1997 r.,
Dz. Urz. nr 31,
poz. 137
Rozp. nr 9/97
Wojewody Pilskiego
z dn. 6 X 1997 r.,
Dz. Urz. nr 31,
poz. 137
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 2/03
Wojewody Wlkp.
z dn. 9 I 2003 r.,
Rozp. nr 2/03
Wojewody Wlkp.
z dn. 9 I 2003 r.,
Rozp. nr 2/03
Wojewody Wlkp.
z dn. 9 I 2003 r.,
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 2/03
Wojewody Wlkp.
z dn. 9 I 2003 r.,
GMINA TARNÓWKA
77
Carpinus betulus
(17 szt.)
108–201
18–20
Ptusza
(prywatna posesja)
78
Carpinus betulus
(3 szt.)
244–256
22
Ptusza
(prywatna posesja)
Rozp. nr 9/97
Wojewody Pilskiego
z dn. 6 X 1997 r.
(brak tabliczek)
Rozp. nr 9/97
Wojewody Pilskiego
z dn. 6 X 1997 r.
(brak tabliczek)
15
3
4
79
1
Fagus sylvatica
(4 szt.)
2
210–435
30
Ptusza
(prywatna posesja)
5
80
Fagus sylvatica
(5 szt.)
315–470
25
Ptusza
(prywatna posesja)
81
Quercus robur
370
10
Plecemin,
Rej. Dróg Publicznych
82
Quercus robur
(8 szt.)
162–316
24
Ptusza
(prywatna posesja)
83
Quercus robur
(5 szt.)
250–427
24–26
Ptusza
(prywatna posesja)
84
Ulmus minor
357
26
Plecemin,
przy drodze do Sokolna
85
Ulmus minor
(3 szt.)
179–239
32
Ptusza
(prywatna posesja)
86
Abies procera
362
28
Buczek Mały,
park
87
Acer platanoides
331
30
Leśnictwo Osowo,
pododdz.192b
(park, przy ścieżce)
88
Alnus glutinosa
240
26
Leśnictwo Osowo,
pododdz.192b (park)
89
Carpinus betulus
(164 szt.)
135–144
16–20
6
Rozp. nr 9/97
Wojewody Pilskiego
z dn. 6 X 1997 r.
(brak tabliczek)
Rozp. nr 2/96
Wojewody Pilskiego
z dn. 5 VI 1996 r.,
Dz. Urz. nr 14, poz. 50
(brak tabliczek)
Rozp. nr 5/83
Wojewody Pilskiego
z dn. 20 I 1983 r.
Rozp. nr 9/97
Wojewody Pilskiego
z dn. 6 X 1997 r.
(brak tabliczek)
Rozp. nr 9/97
Wojewody Pilskiego
z dn. 6 X 1997 r.
(brak tabliczek)
Rozp. nr 5/83
Wojewody Pilskiego
z dn. 20 I 1983 r.,
Dz. Urz. WRN nr 11,
poz. 46
Rozp. nr 9/97
Wojewody Pilskiego
z dn. 6 X 1997 r.
(brak tabliczek)
GMINA LIPKA
Buczek Mały
(park)
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269.
16
1
3
4
90
Fagus sylvatica
2
346
26
Leśnictwo Lipka,
pododdz. 225a
5
91
Fagus sylvatica
325
26
Leśnictwo Lipka,
pododdz. 225a
92
Fagus sylvatica
368
33
Leśnictwo Lipka,
pododdz. 228 c
93
Fagus sylvatica
‘Atropunicea’
346
26
Buczek Mały,
park
94
Fagus sylvatica
‘Atropunicea’
440
30
Buczek Mały,
park
95
Fraxinus excelsior
270
31
Leśnictwo Lipka,
pododdz. 218g
96
Fraxinus excelsior
292
31
Buczek Mały
97
Fraxinus excelsior
256
27
Buczek Mały
98
Fraxinus excelsior
343
37
Buczek Mały,
park
99
Pinus sylvestris
340
25
Leśnictwo Lipka,
pododdz. 225a
6
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Zarz. nr 28 Wojewody
Pilskiego
z dn. 29 V 1990 r.
17
3
4
100 Quercus petraea
1
2
410
29
Leśnictwo Lipka,
pododdz. 229i
5
101 Quercus petraea
440
29
Leśnictwo Potulice,
pododdz. 236c
102 Quercus petraea
410
28
pododdz. 236c
103 Quercus petraea
500
27
pododdz. 247x (droga obok
leśniczówki)
104 Quercus robur
412
25
Leśnictwo Lipka,
pododdz. 228m
105 Quercus robur
450
20
Leśnictwo Lipka,
pododdz. 242j
106 Quercus robur
670
28
Buczek Mały
park, przy drodze do
Batorówki
107 Tilia cordata
342
18
Leśnictwo Białobłocie,
Oddz. 143 m
108 Tilia cordata
680
30
Buczek Mały,
na końcu alei grabowej
w parku
109 Tilia tomentosa
470
30
Buczek Mały
park
6
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp.nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Zarządzenie nr 28
Wojewody Pilskiego
z dn. 29 V 1990 r.
Zarządzenie nr 28
Wojewody Pilskiego
z dn. 29 V 1990 r.
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
Zarządzenie nr 28
Wojewody Pilskiego
z dn. 29 V 1990 r.
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269.
Pięć zrośniętych pni
Rozp. nr 14/98
Wojewody Pilskiego
z dn. 13 X 1998 r.,
Dz. Urz. nr 32,
poz. 269
18
Tabela 2. Proponowane pomniki przyrody
Table 2. Suggested monuments of nature
N
propozycje Nadleśnictw, W propozycje własne
Lp.
Gatunek
Obwód
[cm]
Wysokość
[m]
Lokalizacja
5
Uwagi
1
2
3
4
1
Acer platanoides
262
35
Gmina Krajenka,
Leśnictwo Leśnik, pododdz. 45h
Trzypniowy,
propozycjaN
6
2
Acer platanoides
247
35
Gmina Krajenka,
Trzypniowy,
propozycjaN
3
Acer platanoides
241
33
Gmina Krajenka,
PropozycjaN
4
Acer platanoides
320
24
Gmina Okonek,
Nadleśnictwo Okonek, Leśnictwo
Racibórz, pododdz. 391a
PropozycjaN
5
Fagus sylvatica
180
33
Gmina Zakrzewo, Nadl. Lipka,
Leśnictwo Wierzchołek, oddz. 68
Propozycjaw
6
Fagus sylvatica
420
26
Wczesnośredniowieczne grodzisko
k. Buczka Małego
(skarpa przy rzece)
Trzypniowy,
propozycjaw
7
Fagus sylvatica
430
27
Wczesnośredniowieczne grodzisko
k. Buczka Małego
(skarpa przy rzece)
Czteropniowy,
propozycjaw
8
Fagus sylvatica
(4 szt.)
210–
300
28–30
Gmina Zakrzewo, Nadl. Lipka,
(blisko kapliczki)
Propozycjaw
9
Fagus sylvatica
278
31
Gmina Krajenka,
Leśnictwo Leśnik, pododdz. 45z
PropozycjaN
10
Fagus sylvatica
(2 szt.)
320–
333
25–27
Gmina Okonek,
Pniewo,
pododdz. 325r
PropozycjaN
11
Fagus sylvatica
330
21
Gmina Okonek,
Pniewo,
pododdz. 344a
PropozycjaN
12
Fagus sylvatica
345
22
Gmina Okonek,
Racibórz, pododdz. 383a
PropozycjaN
13
Fagus sylvatica
‘Atropunicea’
360
26
Gmina Lipka,
Debrzno, park przy pałacu
Propozycjaw
14
Fagus sylvatica,
‘Atropunicea’
380
27
Gmina Lipka,
Propozycjaw
19
3
4
15
1
Hedera helix
2
45
–
Złotów,
cmentarz przy Kościele p.w. św.
Rocha
5
6
16
Picea abies
280
25
Gmina Lipka
Propozycjaw
17
Pinus sylvestris
(5 szt.)
216–
225
32–34
Gmina Zakrzewo, Nadleśnictwo
Lipka,
(plaża nad jez. Borówno)
Drzewa
dziuplaste,
miejsca lęgu
gągołów,
propozycjaw
18
Pinus sylvestris
340
38
Lipka
„Królowa
Borów
Kujańskich”,
propozycja w
19
Pinus sylvestris
260
33
Gmina Zakrzewo
Nadleśnictwo Lipka, Leśnictwo
Wierzchołek, oddz. 68
Blisko wiaty
turystycznej,
propozycjaw
20
Pinus sylvestris
240
24
Gmina Zakrzewo, Potok
PropozycjaN
21
Populus alba
400
32
Złotów,
park przy alei Piasta
Propozycjaw
22
Populus alba
339
32
Gmina Krajenka,
Leśnictwo Leśnik, pododdz. 63b
PropozycjaN
23
Quercus robur
310
35
Lipka, Leśnictwo Wierzchołek,
oddz. 68
Propozycjaw
24
Quercus robur
510
32
Gmina Lipka,
Przy ścieżce,
propozycjaw
25
Quercus robur
460
32
Gmina Lipka
Propozycjaw
26
Quercus robur
470
33
Gmina Lipka
Propozycjaw
27
Quercus robur
380
26
Gmina Złotów,
100 m na S od Leśnictwa Nowy
Dwór
Propozycjaw
28
Quercus robur
340
26
Gmina Złotów,
Nadleśnictwo Złotów,
Leśnictwo Wąsosz, pododdz. 33b
PropozycjaN
29
Quercus robur
420
32
Gmina Złotów,
Nadleśnictwo Złotów,
Leśnictwo Wąsosz, pododdz. 37m
Dwupniowy,
suche konary,
propozycjaN
Na grochodrzewie,
okaz kwitnący,
propozycjaw
20
1
3
4
30
Quercus robur
2
475
26
Gmina Zakrzewo,
Leśnictwo Zakrzewo,
pododdz. 122b
5
PropozycjaN
6
31
Quercus robur
412
23
Złotów,
park leśny Zwierzyniec
PropozycjaN
32
Quercus robur
349
32
Gmina Okonek,
Nadleśnictwo Okonek, Obręb
Lędyczek, Leśnictwo Węgorzewo,
pododdz. 15f
PropozycjaN
33
Quercus robur
568
24
Okonek, Leśnictwo Marianów,
pododdz. 98h
PropozycjaN
34
Robinia pseudoacacia
295
24
Gmina Krajenka, Śmiardowo
Krajeńskie, stary cmentarz
Propozycjaw
35
Tilia cordata
340
27
Gmina Lipka,
wczesnośredniowieczne grodzisko
k. Buczka Małego
Propozycjaw
36
Tilia cordata
345
26
Gmina okonek,
Okonek, Leśnictwo Racibórz,
pododdz. 400a
PropozycjaN
37
Ulmus minor
244
33
Gmina Krajenka,
Leśnictwo Leśnik, pododdz. 47k
Trzypniowy,
propozycjaN
4. Podsumowanie
Na terenie powiatu złotowskiego zarejestrowanych jest 387 drzew o rozmiarach pomnikowych: 82 pojedyncze okazy i 27 grup drzew, co łącznie daje
109 pomników przyrody (tabela 1). Najwięcej drzew objęto ochroną w Gminie
Lipka (187 sztuk, w tym aleja złożona ze 164 grabów), najmniej w Gminie Zakrzewo (15 sztuk). W ramach badań własnych autorzy wzbogacili listę drzew
pomnikowych o kolejne 26 okazów (17 pojedynczych drzew i dwie grupy) oraz
uzupełnili ją o 18 niezarejestrowanych drzew o rozmiarach pomnikowych, proponowanych do ochrony przez poszczególne nadleśnictwa (tabela 2). Ze względu
na stosunkowo duże zalesienie badanego terenu, niemal połowa z zarejestrowanych i proponowanych pomników przyrody zlokalizowana jest w obrębie lasów.
Zarejestrowane i proponowane do ochrony drzewa należą do 20 gatunków:
Abies procera, Acer platanoides, A. saccharinum, Alnus glutinosa, Carpinus betulus, Fagus sylvatica, Fraxinus excelsior, Larix decidua, Picea abies, Pinus sy-
21
lvestris, P. strobus, Populus alba, Quercus petraea, Q. robur, Q. rubra, Robinia
pseudoacacia, Taxus baccata, Tilia cordata, T. tomentosa, Ulmus minor. Dodatkowo wskazano do ochrony imponujących rozmiarów pnącze Hedera helix.
Najliczniejszą grupę wśród monumentalnych drzew tworzą dęby szypułkowe (89 okazów) oraz, jeśli uwzględnić poszczególne drzewa w pomnikowej
alei, graby (184 okazy). Dosyć liczne są także dorodne wiązy polne (44 okazy),
potężne buki (32 okazy typowe i 4 buki w odmianie czerwonolistnej), lipy drobnolistne (17 okazów). Rzadziej spotykane są jesiony wyniosłe (9 okazów), klony
pospolite (8 okazów), sosny pospolite (7 okazów), dęby szypułkowe (5 okazów),
modrzewie europejskie (4 okazy). Dla pozostałych gatunków odnaleziono tylko po jednym lub dwóch przedstawicielach osiągających rozmiary pomnikowe
(ryc. 1).
10%
inne (others)
A.p. 2%
F.e. 2%
T.c. 4%
43% C.b.
F.s. 8%
U.m. 10%
21% Q.r.
Ryc. 1. Procentowy udział poszczególnych gatunków drzew w ogólnej liczbie drzew
o rozmiarach pomnikowych w powiecie złotowskim
Fig. 1. Percentage of species of trees of monumental dimensions in Złotów district
C.b. – Carpinus betulus, Q.r. – Quercus robur, U.m. – Ulmus minor, F.s. – Fagus sylvatica, T.c. – Tilia cordata, F.e. – Fraxinus excelsior, A.p. – Acer platanoides
Do najgrubszych drzew w powiecie należą: Quercus robur (obwód: 670 cm
– w gminie Lipka, 630 cm – w gminie Jastrowie, 610 cm – w gminie Krajenka,
568 cm – w gminie Złotów), Ulmus minor (obwód: 650 cm – w gminie Krajenka), Fraxinus excelsior (obwód: 615 cm – w gminie Zakrzewo), Quercus petraea
(obwód: 500 cm – w gminie Lipka) i Tilia cordata (obwód: 500 cm – w gminie
Złotów).
22
Aby zapewnić nadzór nad stanem zdrowotnym wszystkich drzew o rozmiarach pomnikowych w powiecie, należałoby je systematycznie inwentaryzować,
a drzewa dotąd niezarejestrowane objąć prawną ochroną jako kolejne pomniki
przyrody. Większość oficjalnie uznanych pomników przyrody nie posiada tabliczek informacyjnych, co utrudnia ich odnalezienie, a także może przyczynić się
do ich zniszczenia, wynikającego m.in. z braku świadomości ich statusu prawnego i związanego z tym obowiązku ochrony.
BIBLIOGRAFIA
Boiński M., 1973: Lasy liściaste środkowej części Pojezierza Krajeńskiego. Stud. Soc.
Scient. Torunensis, sec. D, vol. 9, nr 5.
Jańczak J., 1996: Atlas jezior Polski. T. 1. Jeziora Pojezierza Wielkopolskiego
i Pomorskiego w granicach dorzecza Odry. Instytut Meteorologii i Gospodarki
Wodnej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Jasnowska J., Jasnowski M., Friedrich S., 1993: Badania geobotaniczne w dolinie Rurzycy
na Równinie Wałeckiej. Zeszyty Naukowe AR 155, Szczecin.
Kondracki J., 2000: Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Kuczyńska I., 1963: Zbiorowiska leśne Doliny Gwdy. Acta Univ. Vratisl. 14. Prace Botan.
1.
Olejnik M., Bednorz L., 2001: Rezerwaty przyrody województwa wielkopolskiego – stan
na 1 stycznia 2001 roku. Rocz. AR Pozn. 334. Bot. 4. s. 141–150.
Pawlaczyk P., Jarmaczek A., 1997: Poradnik lokalnej ochrony przyrody. Wyd. Lubuskiego
Klubu Przyrodników, Świebodzin.
TREES OF MONUMENTAL DIMENSIONS IN ZŁOTÓW DISTRICT
Summary
The paper presents the distribution, health state and dimension of monumental trees
in Złotów district (Wielkopolska). Altogether 431 specimens (some treated in the tables
in groups), belonging to 21 species, were distinguished: Acer platanoides, Abies procera,
Acer platanoides, A. saccharinum, Alnus glutinosa, Carpinus betulus, Fagus sylvatica,
Fraxinus excelsior, Hedera helix, Larix decidua, Picea abies, Pinus sylvestris, P. strobus,
Populus alba, Quercus petraea, Q. robur, Q. rubra, Robinia pseudoacacia, Taxus bac-
23
cata, Tilia cordata, T. tomentosa, Ulmus minor. Officially registered as nature monuments
are 279 of tree specimens (some in groups). 55% of registered and proposed nature monuments is situated in towns and villages, usualy in the rural parks, cemeteries and at the
roads, 45% in forests.
The most imposing dimension have a number of Quercus robur trees (4 specimens have more than 500 cm of stem circumnference, including the tickest one, which
reaches 670 cm), Ulmus minor (650 cm), Fraxinus excelsior (615 cm), Quercus petraea
(500 cm), Tilia cordata (500 cm). Some of monumental trees require immediate protection and specialistic treetment; especialy withering of old oaks and elms are a real problem.
Translated by Beata Bosiacka
NR 537
2008
MARIAN CIACIURA
JUSTYNA BRYMORA
AGNIESZKA GRINN-GOFROŃ
DRZEWA O WYMIARACH POMNIKOWYCH
W POWIECIE NOWOSOLSKIM
Trees of monument dimensions in the Nowosolski District
Słowa kluczowe: pomniki przyrody, Nowa Sól, Polska
Key words: monumental trees, Nowa Sól, Poland
1. Wstęp
Powiat Nowosolski leży w południowo-wschodniej części województwa
Lubuskiego, w środkowej części dorzecza Odry. Sąsiaduje z powiatami: Zielonogórskim, Żagańskim, Wschowskim, Głogowskim i Wolsztyńskim.
W skład powiatu wchodzą gminy: Nowa Sól, Kożuchów, Bytom Odrzański,
Nowe Miasteczko, Kolsko, Otyń, Siedlisko.
Według podziału geobotanicznego Polski obszar ten należy do Działu
Brandenbursko-Wielkopolskiego, Krainy Południowowielkopolsko-Łużyckiej
i Podkrain: Południowowielkopolsko-Łużyckiej Wschodniej i Południowowielkopolsko-Łużyckiej Zachodniej (Matuszkiewicz 1994), natomiast według
regionalizacji fizyczno-geograficznej do Strefy Lasów Mieszanych Prowincji
Niżu Środkowo-Europejskiego i północno-zachodniej części Podprowincji Nizin
Środkowopolskich (Kondracki 2000).
Rzeźba terenu została ukształtowana przez lodowiec. Podłoże stanowią
utwory trzeciorzędowe, wykształcone w postaci iłów mioceńskich. Zewnętrzne
warstwy tworzą utwory czwartorzędowe pochodzące z okresu plejstoceńskiego
26
Marian Ciaciura, Justyna Brymora, Agnieszka Grinn-Gofroń
(lodowcowego). Podczas wkraczania lądolodu zlodowacenia środkowopolskiego
doszło do powstawania szeregu zaburzeń glacitektonicznych. Najważniejszym
skutkiem działalności lądolodu są liczne kry i porwaki starszego, głównie trzeciorzędowego podłoża oraz bardzo różna głębokość jego występowania. Trudno
jednoznacznie stwierdzić, czy struktury utworów trzeciorzędowych zachowują
ciągłość w podłożu, czy są to tylko kry i porwaki. Utwory iłów mioceńskich
występują tutaj również w zasięgu zlodowacenia północnopolskiego. Są to prawdopodobnie wypiętrzone wcześniej struktury, które nie do końca zostały rozmyte w zlodowaceniu północnopolskim (Elaborat Nadleśnictwa Nowa Sól 2001).
Według Wosia (1999) obszar powiatu należy do regionu klimatycznego Krainy Wielkich Dolin. Na tym terenie wieją przeważnie wiatry północno-zachodnie i południowo-zachodnie. Opady atmosferyczne wynoszą średnio
ok. 605 mm rocznie. Średnia temperatura roczna wynosi 8,1 °C, a roczna amplituda 20,2 °C. Okres zimowy to około 70–80 dni w roku, czas zalegania pokrywy
śnieżnej 50–60 dni. Lato trwa około 110 dni, wegetacja 220–240 dni. Przymrozki
wiosenne występują średnio do 30 kwietnia, skrajnie do 30 maja. Przymrozki jesienne występują średnio od około 20 października (Operaty Leśne Nadleśnictwo
Nowa Sól 2001).
Najwięcej informacji o pomnikach przyrody i florze poszczególnych części
powiatu można znaleźć w inwentaryzacjach przyrodniczych gmin. Dokumenty
te wymagają jednak aktualizacji, ponieważ zostały sporządzone w 1995 roku.
Nowe inwentaryzacje przyrodnicze są w opracowaniu. Dokumentację posiadają
wszystkie gminy powiatu, zostały one sporządzone przez Ligę Ochrony Przyrody
Z. U. „Natura” 1995.
Praca stanowi kontynuację monitoringu cennych przyrodniczo obiektów,
w tym monumentalnych drzew, prowadzonego przez pracowników i magistrantów Katedry Taksonomii Roślin i Fitogeografii Uniwersytetu Szczecińskiego,
głównie na terenie Pomorza Zachodniego i terenów przyległych.
2. Metody badań
Badania terenowe na obszarze powiatu prowadzono w okresie zimowym
2005 i letnim 2006. Zinwentaryzowano 161 drzew, podanych w waloryzacjach
gmin i nadleśnictw jako pomniki przyrody i określono ich stan zdrowotny. Odnaleziono 14 nowych okazów, których wymiary kwalifikują je do przyznania im
statusu pomnika przyrody. Za drzewo pomnikowe uznano takie, które przekracza
27
Drzewa o wymiarach pomnikowych...
określone w literaturze progi wymiarowe (Pawlaczyk, Jermaczyk 1997). Obwody pni mierzono na wysokości 1,3 m.
Przedstawiony poniżej wykaz drzew o wymiarach pomnikowych sporządzony został na podstawie badań magisterskich oraz informacji uzyskanych
w Nadleśnictwie Nowa Sól. Wykaz ten zawiera:
– liczbę porządkową,
– nazwę gatunkową w języku łacińskim (według Mirka i in. 1995),
– wymiary (obwód w cm),
– lokalizację,
– informacje o stanie zdrowotnym.
3. Wykaz drzew o wymiarach pomnikowych
Tabela 1. Zarejestrowane drzewa pomnikowe
Table 1. Registered monumental trees
Lp.
Gatunek
Obwód
(cm)
Lokalizacja
Uwagi
1
2
3
4
5
1
Quercus robur
520
Nowa Sól,
ul. Piłsudzkiego
Ogrodzony, 3 konary,
rozpiętość korony 50 m,
stan bardzo dobry
2
Taxus baccata
142
Nowa Sól,
ul. Moniuszki
Ogrodzony,
stan bardzo dobry
3
Quercus robur
472
Nowa Sól,
park „Kacza górka”
rozpiętość korony
30 m, stan bardzo dobry
4
Quercus robur
345
Nowa Sól, park
„Kacza górka”
2 konary,
stan bardzo dobry
5
Quercus robur
420
Nowa Sól,
2 konary,
stan bardzo dobry
6
Platanus x
acerifolia
550
Nowa Sól,
park „Odry”
rozpiętość korony
7
Gingko biloba
175
Nowa Sól,
ul. Witosa
Ogrodzony,
stan bardzo dobry
Gmina Nowa Sól
28
1
2
3
4
5
8
Platanus x
acerifolia
300
Nowa Sól,
ul. Św. Barbary
stan bardzo dobry,
rozpiętość korony 40 m
9
Platanus x
acerifolia
280
Nowa Sól,
ul. Św. Barbary
stan bardzo dobry,
10
Taxodium
distichum
240
Nowa Sól,
ul. Witosa
Ogrodzony,
stan dobry
11
Taxus baccata
115
Nowa Sól,
ul. Muzealna
stan bardzo dobry,
12
Quercus robur
450
Nowa Sól,
stan bardzo dobry
13
Fagus sylvatica
300
Lubięcin
Korona o rozpiętości 25 m,
stan dobry
14
Quercus robur
466
Nowa Sól,
ul. Wrocławska
5 konarów, rozpiętość 20 m,
ubytki kory przy pniu,
stan dostateczny
15
Quercus robur
330
Nowa Sól,
ul. Wrocławska
Rozpiętość korony 22 m,
stan dobry
16
Quercus robur
320
Nowa Sól,
ul. Wrocławska
stan dobry
17
Quercus robur
370
Nowa Sól,
ul. Wrocławska
4 konary,
stan bardzo dobry
18
Quercus robur
370
Nowa Sól,
2 konary,
stan bardzo dobry
19
Quercus robur
300
Nowa Sól,
stan bardzo dobry
20
Quercus robur
375
Nowa Sól,
stan bardzo dobry
Gmina Kożuchów
21
Quercus robur
540
Kożuchów, park
im. Poniatowskiego
Zły stan,
pusty próchniejący pień,
2 konary,
22
Quercus robur
407
Kożuchów, park
im. Poniatowskiego
Stan dobry, 5 konarów,
porośnięty bluszczem
29
1
2
3
4
5
23
Quercus robur
382
Kożuchów, park
im. Poniatowskiego
Stan dobry, 2 duże konary,
24
Quercus robur
592
Kożuchów, park
im. Poniatowskiego
Stan dobry, 3 konary,
25
Quercus robur
533
Kożuchów, park
im. Poniatowskiego
Stan bardzo dobry, 3 konary,
26
Larix decidua
310
Kożuchów, park
im. Poniatowskiego
Stan bardzo dobry,
27
Larix decidua
429
Kożuchów, park
im. Poniatowskiego
Korona obcięta
lub powalona przez wiatr
28
Larix decidua
370
Kożuchów, park
im. Poniatowskiego
Stan bardzo dobry
29
Platanus x
acerifolia
500
Radwanów,
park PGR
Stan dobry,
pochylona nad stawem,
duża dziupla,
30
Quercus robur
467
Bielice,
park PGR
Zły stan, ubytki kory, dziuple,
suche gałęzie,
31
Quercus robur
373
Bielice,
park PGR
Korona o rozpiętości
ok. 20 m
32
Quercus robur
491
Czciradz
3 konary, rozgałęziona korona
o rozpiętości 20 m,
próchniejący pień
33
Quercus robur
550
Czciradz
2 konary, rozpiętość korony
25 m, stan bardzo dobry,
34
Quercus robur
620
Czciradz
stan dobry
35
Quercus robur
600
Czciradz
2 duże konary, zdrowy,
porośnięty mchem
i bluszczem
36
Quercus robur
479
Czciradz
6 konarów, rozpiętość korony
37
Quercus robur
471
Czciradz
Rozpiętość korony
17 m, stan dobry
38
Quercus robur
620
Drwalewice,
park PGR
Liczne połamane konary,
wypalone dziuple,
rozpiętość korony ok. 40 m
30
1
2
3
4
5
39
Quercus robur
425
Drwalewice,
park PGR
Stan bardzo dobry
40
Quercus robur
360
Studzieniec,
park PGR
Stan dobry,
41
Quercus robur
400
Studzieniec,
park PGR
Stan dobry,
42
Tilia cordata
320
Broniszów,
park
Stan dobry, wielka dziupla,
korona wysoko
43
Quercus robur
430
Broniszów,
park
Stan bardzo dobry,
liczne rozgałęzienia korony
44
Quercus robur
432
Broniszów,
park
Stan bardzo dobry,
oznaczony tabliczką,
2 konary – jeden usycha
45
Quercus robur
490
Mirocin Górny,
park
Stan dobry, 3 konary
– jeden uschnięty
46
Quercus robur
530
Mirocin Górny,
park
Stan dobry, jedna dziupla,
3 konary,
47
Fagus sylvatica
460
Mirocin Górny,
park
2 konary, gniazda,
na pniu wyryte napisy,
korzenie nad powierzchnią
gleby
48
Fraxinus exelsior
180
Studzieniec,
przy kościele
Zły stan zdrowotny,
uszkodzony pień
49
Fraxinus exelsior
179
Studzieniec,
przy kościele
Zły stan zdrowotny,
usycha
50
Fraxinus exelsior
182
Studzieniec,
przy kościele
Stan zdrowotny dobry
51
Lipa Tilia sp.
Książ Śląski
Nieodnaleziony, wycięty
(wywiad środowiskowy)
52
Quercus robur
382
Książ Śląski,
przy PKS
Stan bardzo dobry,
53
Quercus robur
340
Książ Śląski,
przy PKS
3 konary, stan bardzo dobry,
54
Lipa Tilia sp.
355
Solniki
55
Quercus robur
600
Solniki,
łąka PGR
6 konarów,
stan dobry
31
1
2
3
4
5
56
Quercus robur
500
Solniki,
szkoła
Stan bardzo dobry,
9 konarów,
57
Populus sp.
420
Solniki, park PGR
Brak dostępu do posiadłości
58
Populus sp.
510
Solniki, park PGR
59
Fagus sylvatica
360
Solniki, park PGR
60
Fraxinus excelsior
378
Solniki, park PGR
61
Quercus robur
644
Solniki, park PGR
62
Platanus x
acerifolia
455
Czciradz,
park PGR
Zły stan,
pusty próchniejący pień,
2 konary,
63
Populus sp.
406
Czciradz,
park PGR
64
Populus sp.
500
Czciradz,
park PGR
Stan dobry, 2 duże konary,
porośnięta bluszczem
65
Populus sp.
542
Czciradz,
park PGR
66
Quercus robur
568
Radwanów,
park PGR
67
Quercus robur
362
Radwanów,
park PGR
Stan bardzo dobry,
68
Quercus robur
312
Radwanów,
park PGR
Korona obcięta
lub powalona przez wiatr
69
Quercus robur
360
Radwanów,
park PGR
Stan bardzo dobry
70
Tilia cordata
426
Radwanów,
park PGR
Stan dobry,
pochylona nad stawem,
duża dziupla,
71
Quercus robur
400
Radwanów
Zły stan, ubytki kory, dziuple,
suche gałęzie,
72
Fagus sylvatica
436
Kożuchów,
koło szkoły nr 1
73
Quercus robur
320
Dziadoszyce
Brak dostępu,
posiadłość prywatna
32
1
2
3
4
5
74
Quercus robur
387
Dziadoszyce
Brak dostępu,
75
Quercus robur
420
Lasocin,
park PGR
Brak dostępu,
76
Lipa Tilia sp.
330
Lasocin,
park PGR
Brak dostępu,
77
Fagus sylvatica
320
Lasocin,
park PGR
Brak dostępu,
78
Taxus baccata
80
Lasocin,
park PGR
Brak dostępu,
79
Quercus robur
434
Drwalewice,
park PGR
Stan bardzo dobry
80
Tilia cordata
415
Drwalewice,
park PGR
Zniszczona,
wypalona dziupla,
81
Quercus robur
360
Drwalewice,
park PGR
4 konary,
82
Quercus robur
557
Czciradz,
park PGR
6 konarów,
stan bardzo dobry
83
Acer sp.
328
Czciradz,
park PGR
3 konary, stan bardzo dobry,
84
Fagus sylvatica
341
Kożuchów,
koło szpitala
Stan dobry,
występują guzy na pniu
85
Salix chrysocoma
390
Kożuchów,
koło szpitala
Stan bardzo dobry,
otoczenie drzewa zadbane
86
Populus tremula
555
Kożuchów,
koło szkoły nr 1
Stan bardzo dobry,
rozpiętość korony 4 m.
87
Gingko biloba
164
Kożuchów,
koło szkoły nr 3
stan bardzo dobry
88
Platanus x
acerifolia
462
Kożuchów,
ul. Chopina
Ogrodzony,
stan bardzo dobry, 2 konary,
89
Fagus sylvatica
356
Kożuchów, park
im. Poniatowskiego
Stan dobry
90
Platanus acerifolia
412
Studzieniec,
park PGR
Stan bardzo dobry,
33
1
2
3
4
5
91
Quercus robur
342
Studzieniec,
park PGR
Stan dobry
92
Quercus robur
390
Studzieniec,
park PGR.
93
Quercus robur
420
Radwanów,
park PGR
Rozpiętość korony 14 m
94
Quercus robur
360
Radwanów,
park PGR
Stan dobry,
porośnięty bluszczem,
złamany konar
95
Tilia cordata
314
Radwanów,
park PGR
Stan dobry,
3 konary
96
Fagus sylvatica
359
Kożuchów,
siedziba RDLP
Stan bardzo dobry,
rozpiętość korony 12 m.
97
Taxus baccata
120
Kożuchów,
siedziba RDLP
98
Tilia cordata
455
Broniszów,
przy drodze
do szkoły
Stan dobry, liczne dziuple,
połamane gałęzie
99
Fagus silvatica
500
Sobolice,
park
100
Fraxinus exelsior
392
Sobolice,
park
101
Tilia platyphyllos
380
Sobolice,
park
102
Quercus robur
460
Sobolice,
park
Stan dobry,
103
Platanus x
acerifolia
565
Sobolice,
park
104
Fagus silvatica
534
Sobolice,
park
105
Quercus robur
490
Bytom Odrz.,
park koło cmentarza
Stan dostateczny,
liczne dziuple, 2 konary,
korona z góry przycięta
o rozpiętości 20 m
106
Quercus robur
660
Bytom Odrz.,
Stan dostateczny,
liczne dziuple,
obcięte i usychające konary
Gmina Bytom Odrzański
34
1
2
3
4
5
107
Quercus robur
400
Bytom Odrz.,
Stan dobry, dziuple, 2 konary,
108
Quercus robur
490
Bytom Odrz.,
Stan dobry, dziuple,
109
Quercus robur
454
Bytom Odrz.,
Stan dostateczny,
liczne dziuple,
110
Quercus robur
500
Sobolice,
park
Stan dostateczny,
uschnięte, połamane konary,
wysoki pień, mała korona
111
Platanus x
acerifolia
720
Bonów,
park PGR
112
Fagus silvatica
445
Bonów,
park PGR
Stan dobry,
4 konary, wielka dziupla
113
Fagus silvatica
470
Bonów,
park PGR
Stan bardzo dobry,
3 konary
114
Fagus silvatica
432
Bonów,
park PGR
Stan dobry,
2 splecione konary
115
Populus tremula
770
Bonów,
park PGR
Stan bardzo dobry,
2 potężne konary,
116
Quercus robur
550
Królikowice,
park
Stan dobry,
117
Quercus robur
360
Królikowice,
park
Stan dobry,
rozgałęziony,
118
Quercus robur
610
Królikowice,
park
119
Quercus robur
417
Królikowice,
park
Stan dobry,
120
Quercus robur
430
Królikowice,
park
Stan dobry,
121
Platanus x
acerifolia
410
Sobolice,
park
122
Platanus x
acerifolia
440
Sobolice,
park
35
1
2
3
4
5
123
Tilia cordata
400
Sobolice,
park
Stan dostateczny,
porośnięta bluszczem,
duża dziupla,
ślady po wypalaniu
Gmina Otyń
124
Tilia cordata
600
Otyń,
ul. Lipowa
125
Tilia cordata
340
Otyń,
ul. Lipowa
126
Tilia cordata
420
Otyń,
ul. Lipowa
127
Tilia cordata
330
Otyń,
ul. Lipowa
128
Tilia cordata
450
Otyń,
ul. Lipowa
Stan dobry,
2 konary
129
Tilia cordata
280
Otyń,
ul. Lipowa
Stan dobry, 1 konar,
130
Tilia cordata
430
Otyń,
ul. Lipowa
131
Tilia cordata
417
Otyń,
ul. Lipowa
132
Platanus x
acerifolia
425
Otyń,
zamek
Brak dostępu,
ogrodzona posiadłość
prywatna
133
Quercus robur
310
Modrzyce
Teren prywatny,
brak dostępu
134
Quercus robur
460
Borów Wielki
Stan dobry
135
Quercus robur
430
Borów Wielki
Stan dobry
136
Quercus robur
353
Borów Wielki
Stan dobry
137
Tilia cordata
565
Borów Wielki
Stan dobry,
138
Fagus silvatica
655
Leśnictwo
Nowe Miasteczko
liczne dziuple
139
Quercus robur
425
Żuków,
przy przystanku
PKS
Stan zdrowotny zły,
dużo usychających konarów
i gałęzi
Gmina Nowe Miasteczko
Gmina Kolsko
140
Quercus robur
440
Kolsko,
teren szkoły
36
1
2
3
4
5
141
Quercus robur
420
Kolsko,
teren szkoły
142
Acer platanoides
370
Kolsko,
teren szkoły
Stan dobry, 3
konary, jeden obcięty,
korzenie nad powierzchnią
gleby
143
Quercus robur
400
Konotop,
park PGR
Stan bardzo dobry
144
Quercus robur
410
Konotop,
park PGR
Stan bardzo dobry,
145
Quercus robur
540
Konotop,
park PGR
spękana kora,
uschnięte 2 konary,
146
Quercus robur
510
Konotop,
park PGR
147
Platanus x
acerifolia
540
Kolsko,
park
148
Platanus x
acerifolia
275
Kolsko,
park
Stan bardzo dobry
149
Platanus x
acerifolia
340
Kolsko,
park
150
Quercus petraea
470
Leśnictwo
Świętobór
Stan bardzo dobry
151
Fagus silvatica
330
Leśnictwo Karcz
Stan bardzo dobry
Gmina Siedlisko
152
Taxus baccata
150
Siedlisko,
park przy zamku
Teren prywatny ogrodzony
murem, zakaz wstępu
153
Quercus robur
600
Siedlisko,
na wale Odry
154
Quercus robur
600
Siedlisko,
na wale Odry
Stan dobry, 1 konar,
ubytki kory
155
Quercus robur
570
Siedlisko,
na wale Odry
Stan dobry,
dziupla
156
Chamaecyparis sp.
80
Siedlisko,
park przy zamku
Teren prywatny
ogrodzony murem,
zakaz wstępu
37
1
2
3
4
5
157
Thuja occidentalis
80
Siedlisko, obok
wieżyczki zamku
Teren prywatny
ogrodzony murem,
zakaz wstępu
158
Tilia cordata
288
Siedlisko,
park przy zamku
Teren prywatny
ogrodzony murem,
zakaz wstępu
159
Chamaecyparis sp.
280
Siedlisko,
park przy zamku
Teren prywatny
ogrodzony murem,
zakaz wstępu
160
Quercus robur
520
Siedlisko,
teren Zasadniczej
Szkoły Rolniczej
Stan dobry,
2 konary
161
Taxus baccata
230
Siedlisko,
teren Zasadniczej
Szkoły Rolniczej
2 grube konary,
drzewo usycha
Tabela 2. Proponowane pomniki przyrody
Table 2. Suggested monuments of nature
Lp.
Gatunek
Obwód
(cm)
Lokalizacja
Uwagi
(liczba egzemplarzy)
1
Platanus x acerifolia
398
Kożuchów
1
2
Quercus robur
420
Solniki
1
3
Quercus robur
600
Solniki
1
4
Quercus robur
450
Kolsko
1
5
680
Sobolice
1
6
Fagus sylvatica
440
Sobolice
1
7
Fagus sylvatica
560
Sobolice
1
8
Quercus robur
450
Borów Wielki
1
9
Quercus robur
420
Borów Wielki
1
10
Quercus robur
340
Borów Wielki
1
11
Acer platanoides
370
Borów Wielki
1
12
Quercus robur
440
Kolsko
1
13
Quercus robur
410
Kolsko
1
14
Acer platanoides
355
Kolsko
1
38
4. Podsumowanie
Na obszarze powiatu nowosolskiego zinwentaryzowano 161 istniejących
pomników przyrody. Dla wszystkich określono przynależność systematyczną,
obwód pnia, szczegółową lokalizację i stan zdrowotny. Dane zestawiono w tabelach 1 i 2. W gminie Kożuchów odnaleziono najwięcej (88) pomników przyrody,
a w gminie Nowe Miasteczko najmniej (6) (tabela 1).
Ponad 50% zinwentaryzowanych gatunków stanowi dąb szypułkowy
Quercus robur, około 10% odpowiednio: buk zwyczajny Fagus sylvatica, platan
klonolistny Platanus x acerifolia i lipa drobnolistna Tilia cordata (ryc. 1). Udział
pozostałych gatunków nie przekracza 5%. Dla 11 drzew określono tylko przynależność rodzajową, ponieważ znajdowały się na terenie prywatnym i dostęp
do nich był utrudniony.
21%
inne
Querqus
robur
Fagus sylvatica
51%
10%
9%
9%
Tilia cordata
Ryc. 1. Procentowy udział gatunków drzew pomnikowych w powiecie nowosolskim
Fig. 1. Percentage of species of trees of monumental dimensions in Nowa Sól district
Stan zdrowotny większości jest dobry, jedynie 19 egzemplarzy jest w złym
stanie i wymaga natychmiastowych zabiegów konserwatorskich. Stanu zdrowotnego 17 okazów pomnikowych nie określono, ponieważ znajdowały się na terenie prywatnym i dostęp do nich był niemożliwy.
Dla pomników przyrody powiatu nowosolskiego zaproponowano następujące zabiegi konserwatorskie:
– oznaczenie wszystkich drzew tabliczką informacyjną lub odnowienie nieczytelnych tabliczek,
39
–
–
–
–
–
–
–
ogrodzenie wszystkich okazów,
usunięcie suchych i połamanych gałęzi,
podparcie największych i najbardziej pochylonych konarów,
likwidację grzybów pasożytniczych,
usunięcie próchniejących części pni,
usunięcie zakrzewień wokół drzew i uporządkowanie otoczenia,
bieżący monitoring stanu zdrowotnego wszystkich zinwentaryzowanych
drzew.
Podczas badań terenowych zinwentaryzowano także 14 drzew o wymiarach
pomnikowych, które podano jako propozycje własne do objęcia ochroną (tabela 2). Ich stan zdrowotny jest dobry.
BIBLIOGRAFIA
Elaborat Nadleśnictwa Nowa Sól, 2001: Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej,
Oddział w Gorzowie Wlkp.
Warszawa.
Matuszkiewicz J., 1994: Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., 1995: Flowering plants and pteridophytes of Poland a Checklist. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
Operaty Leśne Nadleśnictwo Nowa Sól, 2001: Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej,
Gorzów Wielkopolski.
Pawlaczyk P., Jeramczek A., 1997: Poradnik lokalnej ochrony przyrody. Wyd. Lubuskiego
Klubu Przyrodników, Świebodzin.
Woś A. 1999. Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
40
TREES OF MONUMENTAL DIMENSIONS IN NOWA SÓL DISTRICT
Summary
The paper presents the distribution, health state and dimension of monumental trees
in Nowa Sól district.
Altogether 161 specimens belonging to 15 species, were distinguished: Acer
platanoides (1 specimens), Fagus sylvatica (15 spec.), Fraxinus excelsior (5 spec.),
Gingko biloba (2 spec), Larix decidua (3 spec.), Platanus x acerifolia (15 spec.), Populus tremula (2 spec), Quercus petraea (1 spec.), Q. robur (81 spec.), Salix chrysocoma
(1 spec), Taxodium distichum (1 spec), Taxus baccata (6 spec.), Thuja occidentalis
(1 spec.), Tilia cordata (16 spec.), T. platyphyllos (1 spec.). 161 of tree specimens are
officially registred as nature monuments. The greater part of monumental trees grow
in towns and villages, usualy in the rural parks and at the roads. In natural habitats (in the
forests, at the rivers) grow 4% from among all noted trees of monumental dimensions.
The most imposing dimension have a number of Quercus robur trees: 37 specimens
have more than 450 cm of stem circumnference, including the tickest one, which reaches
660 (cm). Some of monumental trees require immediate protection and specialistic treetment; especially withering of old oaks is a real problem.
Translated by Agnieszka Grinn-Gofroń
NR 537
2008
MARIAN CIACIURA
ANNA NOWAK
PRZYKŁADY DZIAŁALNOŚCI EDUKACYJNEJ
POLSKICH OGRODÓW BOTANICZNYCH
Examples of educational activity in polish botanical gardens
Słowa kluczowe: edukacja, ogrody botaniczne
Key words: education, botanical gardens
1. Wstęp
Ogrody botaniczne w swej długiej historii rozwoju, sięgającej 3000 lat
p.n.e., pełniły funkcję naukową, a także edukacyjną, np. ogród botaniczny Arystotelesa. Miały również, zwłaszcza w starożytnym Rzymie, charakter użytkowy. Polegał on na gromadzeniu roślin leczniczych (Łukasiewicz 1978). Wiele
ogrodów prowadziło badania związane z uprawą roślin użytkowych, np. drzewa
kauczukowego, herbaty, kawy, muszkatołowca, drzewa goździkowego. Charakter działalności ogrodów nie był stały. Odstępowano również od budowy małych,
kilkuhektarowych placówek na rzecz dużych ogrodów (zwłaszcza po wielkich
odkryciach geograficznych). Powstające, szczególnie w XX wieku, duże ogrody
botaniczne, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, Australii i niektórych
krajach Europy, dostosowały swoją działalność do nowych zadań naukowych
i edukacyjnych (Ciaciura 1997). Oprócz typowych ogrodów botanicznych tworzono także arboreta, ogrody roślin leczniczych, ogrody biblijne, ogrody z kolekcjami drzew sadowniczych, ogrody alpejskie. W ogrodach XX wieku zakładano
działy edukacyjne z licznymi kolekcjami roślin. Miały one ułatwić poznanie różnych zagadnień botanicznych w aspekcie interdyscyplinarnej nauki przyrodni-
42
Marian Ciaciura, Anna Nowak
czej i środowiskowej (Prandecka 1993). Ich celem było również przybliżenie
wiadomości z dziedziny geografii, geologii, architektury, ochrony przyrody
i wielu innych.
Obecnie mianem ogrodów botanicznych określa się placówki, w których
gromadzone są różnorodne kolekcje roślinne o udokumentowanym pochodzeniu.
Są to zarówno gatunki występujące w naturze, jak i otrzymywane w wyniku prac
hodowlanych oraz zabiegów genetycznych. Kolekcje te pochodzą z różnych stref
klimatycznych, są odpowiednio eksponowane i wysadzane w poszczególnych
działach ogrodu (Łukasiewicz 1978).
Ogród botaniczny jest instytucją o wszechstronnych i różnorodnych zadaniach. Jest przede wszystkim placówką naukowo-badawczą i dydaktyczną, która
realizuje swoje założenia, wykorzystując specjalnie utworzone w tym celu, oparte na kryteriach naukowych, działy roślin oraz kolekcje roślinne o znaczącej roli
dydaktycznej. Istniejące na świecie ogrody botaniczne różnią się między sobą nie
tylko zajmowaną powierzchnią, przestrzennym układem kolekcji oraz ich składem gatunkowym, ale również programem działania i sposobem realizacji zadań
(Molski 1976).
Botanic Gardens Conservation podaje, że na całym świecie istnieje 1846
ogrodów botanicznych. W Polsce status ogrodu botanicznego mają 33 placówki.
Ogród Botaniczny w Kielcach jest w trakcie tworzenia, a planowane są także
Górnośląski Ogród Botaniczny w Mikołowie i Ogród Botaniczny w Szczecinie.
2. Materiał i metody badań
W przedstawionym opracowaniu wykorzystano dostępną literaturę oraz zasoby internetowe zawierające informacje na temat działalności edukacyjnej polskich ogrodów botanicznych.
3. Wyniki
Działalność edukacyjna ogrodów botanicznych jest zróżnicowana. Na przykład na terenie Ogrodu Botanicznego we Wrocławiu utworzono Dział Edukacji
Przyrodniczej. Proponuje on m.in. trasy zwiedzania, które pozwalają poznać najciekawsze gatunki roślin, w tym 29 pomników przyrody. Dziesięć ruchomych
znaków zwraca uwagę na interesujące rośliny. Kolorami specjalnie przygotowanych tabliczek wyróżnia się gatunki podlegające całkowitej ochronie w Polsce
(pomarańczowe), rzadkie i ginące gatunki na świecie (czerwone) oraz pozostałe
Przykłady działalności edukacyjnej...
43
rośliny (zielone). Tabliczki zawierają informacje dotyczące występowania wybranych gatunków, ich znaczenia oraz morfologii z opisem kwiatów i owoców.
W terenie i w szklarniach ustawionych jest ponad 100 tablic dydaktycznych.
Można się z nich dowiedzieć m.in. o magnetyzmie ziół, związanej z roślinami
mitologii, a także poznać rośliny aromatyczne, miododajne, okrywowe. Uczniom
szkół podstawowych, gimnazjów, szkół ponadpodstawowych oraz studentom
służy Dział Biologii i Morfologii Roślin. Stanowi on cenną pomoc w praktycznym zilustrowaniu wielu zagadnień botanicznych objętych programem szkolnym
oraz programem studiów. Na licznych poletkach prezentujących biologię i morfologię roślin można przyjrzeć się budowie kwiatu, poznać przykłady kwiatostanów, liści, owoców, pędów, systemów korzeniowych. Dobór roślin obejmuje
gatunki gruntowe, w większości zielne. Można tu zobaczyć różne typy owoców:
strąk, rozłupkę, łuszczynę, jagodę i owocostan, oraz zapoznać się ze sposobami
ich rozprzestrzeniania. Prezentowane są też różne typy kwiatów, z uwzględnieniem sposobów zapylania, rozmieszczenie kwiatów na pędzie, typy łodyg oraz
kształty liści i ich układ na łodydze. Dział ten uzupełnia kolekcja roślin użytkowych, takich jak podstawowe zboża, ziemniaki, buraki, len i inne. Znajdują się tu
również niewielkie, lecz ciekawe kolekcje roślin: barwierskich (m.in. janowiec
barwierski Genista tinctoria i szkarłatka amerykańska Phytolacca americana),
przyprawowych (np. czarnuszka siewna Nigella sativa, hyzop lekarski Hyssopus
officinalis, kminek zwyczajny Carum carvi), leczniczych i związanych z obyczajem ludowym (np. lubczyk ogrodowy Levisticum officinale, bylica piołun Artemisia absinthium, chmiel zwyczajny Humulus lupulus). Zaprezentowano także
rośliny, które są częstym motywem w sztuce – wśród nich irysy Iris sp., nasturcja
większa Tropaeolum majus, fiołki wonne Viola odorata i róże Rosa sp. Ważnym
aspektem z punktu widzenia ochrony środowiska są informacje dotyczące roślin
chronionych. W bezpośrednim sąsiedztwie Działu Edukacji Przyrodniczej znajduje się Zielona Klasa – pomieszczenie profesjonalnie przygotowane do prowadzenia lekcji botaniki. Dla nauczycieli odwiedzających Ogród Botaniczny we
Wrocławiu przygotowano Pomoce dydaktyczne... (Kochanowska, Nowak 2003).
Zawierają one spis plansz z opisem rodzin, charakterystyką wybranych rodzajów,
gatunków i grup, biologią i morfologią roślin. Ogród Botaniczny we Wrocławiu,
podobnie jak inne ogrody, wydaje foldery, np. Miłorząb, Pomniki przyrody (Nowak, Ciaciura 2007).
Ciekawym elementem wrocławskiego Ogrodu Botanicznego jest wystawa
„Panorama Natury”, otwarta w 1996 roku. Ukazuje ona ewolucję świata orga-
44
nicznego. Aby ułatwić zwiedzającym przyswojenie trudnej chronologii geologicznej, na posadzce umieszczono nazwy wszystkich er oraz okresów. Pierwsza
część wystawy poświęcona jest skałom i minerałom Dolnego Śląska: skałom
osadowym, marmurom, granitoidom i piaskowcom. Głównym jednak jej elementem jest okazały kolorowy obraz o rozmiarach 36 x 2m. W realistyczny sposób
przedstawia on rozwój życia na Ziemi od kambru do czwartorzędu. Zobrazowany jest wystawionymi skamieniałościami, wśród których można zobaczyć m.in.:
trylobity, orthocerasy, fragmenty roślin karbońskich, amonity, bennetyty, jajo dinozaura, szyszki, ogromny liść palmy Sabal sp., cios mamuta, pięściaki. Uzupełnienie ekspozycji stanowi komentarz odtwarzany z taśmy (wzbogacony efektami
specjalnymi). W drugiej części wystawy prezentowana jest jedna z największych
na świecie kolekcji tropikalnych i subtropikalnych roślin wodnych i błotnych, licząca ponad 350 gatunków i odmian. Mieszczą się one w 29 akwariach, z których
każde ma pojemność 1200 litrów. Wystawę zamyka ekspozycja roślin lądowych
strefy tropikalnej i subtropikalnej w uprawie hydroponiczej, czyli bez podłoża
glebowego, a na pożywce wodnej (http://www.wroclaw.pl/m3338/p4268.aspx).
W ofercie dydaktycznej Ogrodu Botanicznego UMCS w Lublinie znajdują
się ścieżki dydaktyczne, opracowane przez pracowników Ogrodu oraz Pracowni
Metodyki Biologii Instytutu Biologii UMCS. Opublikowano je w przewodniku
dydaktycznym i zeszytach metodycznych. Książki te oraz materiały pomocnicze można wypożyczyć w kasie Ogrodu Botanicznego i przeprowadzić zajęcia
samodzielnie lub skorzystać z pomocy przewodnika. Zakres tematyczny ścieżek dostosowano do odbiorców w różnym wieku: od 6 do 10 lat oraz dla dzieci
starszych i młodzieży. Różny jest też czas prowadzenia zajęć. Wykaz ścieżek dla
młodszych dzieci obejmuje:
• „Tajemniczy ogród” (wycieczka zapoznająca z najciekawszymi obiektami
Ogrodu. Zajęcia na tej ścieżce prowadzone są w maju i czerwcu),
• „Zwiastuny wiosny” (dzieci odnajdują pierwsze wiosenne rośliny leśnego
runa, w tym kilka gatunków chronionych. Zajęcia odbywają się w kwietniu),
• „Barwy wiosny” (zabawa kształtująca wrażliwość na barwy występujące
w przyrodzie. Czas prowadzenia zajęć: pierwsza połowa maja),
• „Zapachy roślin” (wycieczka zapoznaje uczniów z roślinami leczniczymi
i przyprawowymi oraz wskazuje na związki między roślinami a światem
owadów. Odbywa się w czerwcu),
•
•
•
•
•
•
•
•
45
„Roślinną jadłodajnię” (dzieci poznają warzywa pospolicie uprawiane
w Polsce oraz te mniej znane. Zapoznają się również z drzewami i krzewami
o jadalnych owocach (Jarocka 1997). Czas realizacji zajęć przewidziano na
wrzesień),
„Poszukiwania wśród drzew” (celem zajęć jest samodzielne rozpoznawanie
drzew najczęściej występujących w polskiej florze oraz na terenach zieleni
miejskiej. Termin realizacji: wrzesień–październik, ewentualnie czerwiec),
„Barwy jesieni” (zabawa połączona z zajęciami plastycznymi wykorzystującymi różnorodność barw i kształtów jesiennych liści (Jarocka, Trębaczewska-Smutek 1997). Zajęcia odbywają się we wrześniu i październiku),
„Gdzie pieprz rośnie” (wycieczka do szklarni, zapoznająca dzieci z tropikalnymi roślinami uprawnymi, takimi jak banan, kawa, cytryna itp.),
„Dżunglę i pustynię” (zajęcia zapoznające dzieci z przystosowaniami roślin
do różnych warunków wodnych i termicznych. Ich realizację przewidziano
na miesiące zimowe).
Ścieżki dydaktyczne dla starszych dzieci i młodzieży:
„Wiosna” (Sałata 1992). Na ścieżce tej można przeprowadzić zajęcia na następujące tematy:
– drzewa i krzewy ozdobne (początek maja),
– rozpoznawanie najpospolitszych gatunków (zapylanie, rozsiewanie),
– rośliny prawnie chronione (maj),
– przegląd rodzin okrytonasiennych (czerwiec),
– ptaki (maj – obserwacja zachowań godowych i opieki nad potomstwem);
„Lato” (Sałata 1994). Zajęcia na tej ścieżce prowadzone są głównie w sezonie wakacyjnym i obejmują następujące zagadnienia:
– poznanie podstawowych działów Ogrodu (lipiec–sierpień),
– rośliny prawnie chronione (lipiec–sierpień),
– struktura fitocenozy (czerwiec–lipiec),
– przystosowania ekologiczne roślin (kserofity, liany i epifity – zajęcia
w szklarni),
– owady (mimikra, przystosowania ekologiczne – sierpień),
– przegląd różnych typów skał (w alpinarium – cały rok);
„Jesień” (Sałata 1993). Dla tej ścieżki proponuje się realizację tematów dotyczących:
46
–
–
roślin leczniczych (wrzesień),
roślin użytkowych (oleiste, włókniste, barwierskie, przyprawowe i warzywa – wrzesień),
– różnorodności owoców i nasion, sposobów rozsiewania (październik),
– ssaków występujących w Ogrodzie Botanicznym UMCS.
Podobną ofertę dydaktyczną przygotował Ogród Botaniczny Uniwersytetu
Warszawskiego w Warszawie. Na terenie Ogrodu wytyczono następujące ścieżki:
• „Pomniki przyrody”,
• „Polskie rośliny chronione”,
• „Dla kogo kwitną kwiaty?”,
• „Podróże roślin”,
• „Rośliny różnych środowisk”,
• „Pożytki roślin”,
• „Tropikalne rośliny użytkowe”.
Oprócz zajęć na ścieżkach dydaktycznych w warszawskim Ogrodzie Botanicznym prowadzone są zajęcia akademickie z botaniki edukacyjnej, ogrodniczej i praktycznej oraz z biologii zapylania roślin, dendrologii i sukulentów
świata. Dla studentów, nauczycieli i uczniów szkół ponadpodstawowych oraz
wszystkich zainteresowanych problematyką ochrony przyrody i handlu dzikimi
gatunkami roślin i zwierząt pracownicy Ogrodu przygotowali pakiet edukacyjny.
Jest on ściśle związany z Konwencją Waszyngtońską (CITES – Convention on
International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora). Konwencja
ta jest umową międzynarodową i dotyczy handlu gatunkami zagrożonymi wyginięciem. Jej celem jest ochrona dziko występujących populacji zwierząt i roślin
zagrożonych w skali świata poprzez kontrolę i ograniczanie międzynarodowego
handlu żywymi zwierzętami i roślinami, rozpoznawalnymi ich częściami i produktami pochodnymi, takimi jak np.: wyroby skórzane, drewniane, instrumenty
muzyczne, kości, muszle, nasiona, produkty żywnościowe lub medyczne. CITES
przewiduje różne stopnie ochrony dla ponad 30 tys. gatunków zwierząt i roślin.
Obowiązuje dzisiaj w ponad 160 krajach. Została sporządzona w Waszyngtonie,
3 marca 1973 roku, a Polska ratyfikowała ją w 1989 roku (http://www.ogrod.
uw.edu.pl/; http://wwf.pl/kampanie/kampania_cites_przepisy_2.php).
Działalność akademicka jest również jednym z elementów dydaktycznych
Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Obejmuje ona
wykłady dla studentów biologii oraz innych kierunków studiów na Uniwersytecie
47
i poza nim. Katedra Ochrony Roślin AR zorganizowała i wprowadziła w szklarniach Ogrodu kompleksowy system ochrony biologicznej. Zajęcia prowadzą
lub zlecają do prowadzenia również inne uczelnie, np. Akademia Wychowania
Fizycznego w Krakowie, Wydział Farmacji Akademii Medycznej w Sosnowcu,
Akademia Pedagogiczna i Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie.
Edukacja w krakowskim Ogrodzie Botanicznym to także działalność szkolna. Na terenie Ogrodu odbywają się lekcje dla szkół podstawowych, gimnazjów,
średnich szkół ogólnokształcących i zawodowych.
Przykładowe tematy zajęć dla dzieci:
• „Wiosenne kwiaty polskie”,
• „Poznajemy rośliny chronione”,
• „Rośliny z krain dalekich” (zajęcia w szklarniach),
• „W tropikalnym lesie i na pustyni”.
Przykładowe tematy zajęć dla uczniów:
• „Poznajemy polskie drzewa i krzewy”,
• „Przystosowania roślin do środowiska”,
• „Roślinność różnych klimatów”,
• „Rośliny użytkowe”.
Zajęcia organizowane są zarówno przez placówki edukacyjne, jak i przez
pracowników Ogrodu. Istnieje też możliwość przeprowadzenia lekcji na uzgodniony temat po uprzednim zgłoszeniu i konsultacji.
Dla uczniów szkół ogrodniczych różnych stopni organizowane są praktyki
zawodowe:
• „Uprawa gruntowych roślin ozdobnych”,
• „Rośliny doniczkowe”,
• „Biologiczna ochrona roślin przed szkodnikami i chorobami”.
Zajęcia odbywają się w Ogrodzie, w szklarniach i w muzeum. Ogród posiada własne pomieszczenia dydaktyczne oraz wspólną z Instytutem Botaniki salę
wykładową i sale ćwiczeń.
Kolejnym elementem działalności edukacyjnej Ogrodu Botanicznego
w Krakowie jest działalność popularyzatorska i społeczna. Wyraża się ona m.in.
przez:
• oprowadzanie wycieczek,
• organizowanie koncertów, wystaw i prezentacji roślin,
• audycje telewizyjne i radiowe.
48
Prelekcje dla szerokiej publiczności prowadzone są przez pracowników
Ogrodu i zaproszonych gości (http://www.ogrod.uj.edu.pl).
Celowe zgrupowanie roślin w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w poszczególnych działach umożliwia
zapoznanie się z ewolucją świata roślinnego i naturalnym ich pokrewieństwem,
właściwościami systematycznymi roślin, ich biologią, pochodzeniem, wymaganiami życiowymi, zastosowaniem w praktyce oraz gatunkami rzadkimi i ginącymi.
Studenci biologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu mogą
zapoznać się tu z najważniejszymi zagadnieniami dotyczącymi upraw roślin
(uprawa i nawożenie gleby, produkcja kompostu, zakładanie inspektów, pielęgnacja roślin doniczkowych i gruntowych, mnożenie roślin, metody walki ze
szkodnikami i chorobami roślin itp.). Odbywają się tu również wykłady i ćwiczenia z zakresu morfologii i biologii wybranych grup roślin i ich ekologii. Pracownicy naukowo-dydaktyczni zakładów botanicznych UAM oraz innych uczelni prowadzą zajęcia terenowe w istniejących tu kolekcjach roślin gruntowych
i szklarniowych. Z Ogrodu pobierany jest także materiał roślinny na potrzeby
innych zakładów dydaktycznych.
Corocznie Ogród jest odwiedzany przez zorganizowane grupy szkolne. Pracownicy Ogrodu oprowadzając młodzież zapoznają ją z zagadnieniami botaniczno-ogrodniczymi.
W Ogrodzie odbywają się również prelekcje i pokazy dla nauczycieli szkół
podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Ogród przekazuje szkołom materiał roślinny zarówno do zajęć dydaktycznych, jak i gabinetów biologicznych oraz ogrodów przyszkolnych. Pracownicy udzielają porad i konsultacji
w zakresie zakładania i prowadzenia ogrodów przyszkolnych, uprawy roślin doniczkowych itp. (Łukasiewicz 2004).
Na terenie Ogrodu zostały wytyczone ścieżki dydaktyczne. Poszczególne
ich przystanki wyposażono w tablice informacyjne. W toku są prace nad drukiem tekstów do ścieżek, które będzie rozprowadzała księgarnia uniwersyteckiego Centrum Ogólnospołecznej Edukacji Przyrodniczej. Dużą pomocą w samokształceniu na podstawie roślinnych zbiorów Ogrodu są multimedialne materiały
dydaktyczne, które można kupić we wspomnianej księgarni.
Do ważnych zadań Ogrodu Botanicznego UAM w Poznaniu należy popularyzacja wiedzy przyrodniczej w całym społeczeństwie. Zgodnie z wytycznymi IV Światowego Kongresu Ogrodów Botanicznych w Asherville (USA, 2000
49
rok), kolekcje roślinne są przekształcane w celu przystosowania ich do szeroko
rozumianych potrzeb ogólnospołecznej edukacji botanicznej. Realizacja różnorodnych programów edukacyjnych wpisywana jest w projekty koordynowane
przez światowe, regionalne i krajowe organizacje, m.in. Międzynarodową Unię
Ogrodów Botanicznych (IABG), Radę Ogrodów Botanicznych w Polsce oraz
Polskie Stowarzyszenie Ogrodów Botanicznych. Wprowadzane są wielotematyczne oferty edukacyjne. Rozbudowuje się systemy ścieżek dydaktycznych oraz
wzbogaca zestawy różnorodnych tablic informacyjnych. Powstają liczne publikacje popularyzatorskie, m.in. pierwszy w Polsce Multimedialny przewodnik po
Ogrodzie Botanicznym UAM.
Funkcjonuje tu Centrum Edukacji Przyrodniczej. W dwukondygnacyjnym
budynku znajdują się: obszerna sala ekspozycyjna, czytelnia internetowa, księgarnia wydawnictw przyrodniczych, sala wykładowa na około 100 osób oraz
biblioteka. Do odwiedzenia Ogrodu zachęca również kawiarenka zlokalizowana
na malowniczym tarasie widokowym.
Ogród Botaniczny w Poznaniu jest organizatorem lub współorganizatorem różnych imprez (np. ciesząca się dużym zainteresowaniem mieszkańców
„Majówka”) i wystaw (np. „Wyprawy”, „Wdzięczne lilie, dumne lotosy”)
(http://www.ogrod.amu.edu.pl).
Ciekawa jest również działalność edukacyjna Ogrodu Botanicznego w Łodzi. Na jego terenie i w sali dydaktycznej prowadzone są następujące zajęcia:
• wycieczki terenowe, tzw. żywe lekcje przyrody, z zakresu botaniki, zoologii,
ekologii i ochrony przyrody;
• zajęcia laboratoryjno-ćwiczeniowe w pracowni dydaktycznej lub w terenie
dla dzieci i młodzieży różnych grup wiekowych;
• praktyki zawodowe dla uczniów szkół ogrodniczych;
• zajęcia dla studentów Wydziału Biologii UŁ i Farmacji UM;
• porady i konsultacje dla instytucji oraz osób prywatnych w zakresie uprawy
i pielęgnacji roślin, zakładania i prowadzenia działek szkolnych i ogródków
przydomowych;
• wystawy przyrodnicze połączone z kiermaszami roślin.
W ramach zajęć laboratoryjno-ćwiczeniowych przygotowano bogatą ofertę tematyczną. Obejmuje ona różne grupy wiekowe: od przedszkola do szkoły
średniej.
Dla dzieci przedszkolnych proponuje się następujące tematy: „Znaki
wiosny”, „Wiosenne kwiaty”, „Kolorowe lato w Ogrodzie”, „Znaki jesieni”,
50
„Barwy jesieni”, „Wędrówka przedszkolaka”. Są one realizowane zarówno na
terenie Ogrodu, jak i w sali dydaktycznej. Uczestnicy zajęć mają bezpośredni
kontakt z otaczającą przyrodą. Mogą więc obserwować rośliny i zwierzęta w środowisku ich życia oraz zmiany, jakie zachodzą wraz ze zmieniającymi się porami
roku (bogactwo barw liści, kwiatów, owoców).
Ofertę edukacyjną dla dzieci szkół podstawowych dostosowano do możliwości uczniów młodszych (klasy I–III) oraz starszych (klasy IV–VI). Wśród
propozycji tematycznych znajdują się m.in.: „Wiosna w przyrodzie”, „Jesień
w przyrodzie”, „Owoce jesieni”, „Młody detektyw”, „Poszukiwacz skarbów”,
„Przyroda i sztuka”, „Ciekawostki z życia roślin”, „Ciekawostki z życia zwierząt”. Podczas zajęć rozwijane są różnorodne umiejętności, np. dokładnej obserwacji, orientacji w terenie, rozpoznawania wybranych roślin, ich owoców.
Kształtowana jest również pozytywna postawa wobec otaczającej nas przyrody.
Na zajęciach wykorzystywane są różne pomoce dydaktyczne. Oprócz naturalnych okazów roślin i zwierząt prowadzący ćwiczenia przygotowują karty pracy
z mapkami, puzzlami, krzyżówkami, zagadkami, rebusami. Z zebranych podczas
wędrówki materiałów uczniowie wykonują różne prace plastyczne.
Młodzież gimnazjalna wprowadzana jest w tajniki oznaczania roślin („Flora
wiosenna”). Przybliżane są jej zagadnienia związane z ochroną przyrody, utrwalane podstawowe pojęcia sozologiczne („Rośliny prawnie chronione”). Przedstawiane są podstawowe typy siedlisk oraz przystosowania roślin do różnych
warunków życia z przykładami gatunków należących do różnych grup ekologicznych („Przystosowania roślin do różnych siedlisk”). W sposób naturalny
uczniowie wprowadzani są w zagadnienia systematyki roślin. Na konkretnych
przykładach poznają ich różnorodność oraz rolę w środowisku i życiu człowieka („Mszaki i paprotniki”, „Rośliny nagonasienne”, „Rośliny okrytonasienne”,
„Różnorodność świata roślin”). Zaznajamiają się również z tajnikami uprawy
roślin ozdobnych oraz zasadami dobierania gatunków przy tworzeniu kompozycji roślinnych („Układanie kompozycji z roślin doniczkowych”).
Dla młodzieży szkół średnich Ogród Botaniczny w Łodzi proponuje zajęcia doskonalące umiejętność oznaczania roślin („Flora wiosenna – oznaczanie
pospolitych gatunków za pomocą klucza obrazkowego”). Inne proponowane tematy dotyczą rozpoznawania roślin („Rozpoznawanie drzew i krzewów w stanie
bezlistnym”, „Rozpoznawanie pospolitych roślin zielnych”). Przygotowano również zajęcia poświęcone zwierzętom („Ptaki Ogrodu Botanicznego”, „Bezkręgowce wodne i lądowe”). Istnieje możliwość poznania podstawowych sposobów
51
rozmnażania roślin w warunkach domowych („Amatorskie rozmnażanie roślin
doniczkowych”). Podczas omawiania zagadnienia „Ptaki Ogrodu Botanicznego” doskonalona jest umiejętność dokładnej obserwacji przyrody połączona
z rozpoznawaniem wybranych gatunków ptaków. Uczniowie zapoznawani są ze
zwyczajami tej grupy zwierząt związanymi z zakładaniem gniazd, wychowywaniem piskląt oraz wędrówkami sezonowymi. Podczas zajęć możliwe jest również
obserwowanie ssaków żyjących na terenie Ogrodu, np. saren, królików, wiewiórek. Istnieje też możliwość poznania makrofauny bezkręgowej na przykładach
żywych okazów odłowionych na terenie Ogrodu. Młodzież w trakcie zajęć zapoznaje się z budową, biologią, cyklami życia oraz rolą w przyrodzie pospolitych bezkręgowców zarówno lądowych, jak i wodnych. Prowadzący wskazuje
charakterystyczne cechy każdej z grup poznanych organizmów oraz przedstawia
ciekawostki z ich życia. W sali dydaktycznej można obejrzeć pod mikroskopem
stereoskopowym wcześniej przygotowane preparaty. W porównaniu z zajęciami proponowanymi młodzieży gimnazjalnej rozszerzono zagadnienia dotyczące
roślin różnych siedlisk i grup systematycznych oraz przyrody Ogrodu Botanicznego.
Gołubieński Ogród Botaniczny w ramach „Oferty edukacyjnej” proponuje zwiedzanie bogatych kolekcji żywych roślin zgromadzonych na jego terenie
(około 4500 taksonów), warsztaty ekologiczne, zwłaszcza poświęcone poznawaniu gatunków chronionych, rzadkich i ginących oraz osobliwości flory Pomorza.
W realizacji oferty uwzględniany jest wiek uczniów, szkolne programy nauczania oraz termin zwiedzania proponowany przez zainteresowanych.
W wariancie podstawowym zajęcia odbywają się z przewodnikiem w grupie
nie większej niż 50 osób. Jeżeli grupa jest liczniejsza, to (za dodatkową opłatą)
towarzyszy jej drugi przewodnik. Temat zajęć wiąże się z ogólną charakterystyką
zebranej w Ogrodzie kolekcji roślin. Zakres przekazywanych treści dostosowuje
się do wieku i zainteresowań uczniów. Realizacja materiału przewidziana jest na
jedną godzinę.
W wariancie rozszerzonym zajęcia trwają 1,5 godziny i dotyczą szczegółowej charakterystyki kolekcji uwzględniającej zbiorowiska naturalne Polski, gatunki chronione, rzadkie i ginące, a także ścieżkę dydaktyczną lub inne tematy.
W „Ofercie edukacyjnej” Gołubieński Ogród Botaniczny proponuje również warsztaty botaniczne (zajęcia edukacyjne na wybrany temat połączone
z ćwiczeniami praktycznymi). Obejmują one następujące zagadnienia: sadzonkowanie roślin (IV–VI, IX–X), zakładanie zielników (VI–VIII), oznaczanie
52
gatunków roślin (IV–X), oznaczanie owoców i nasion (IX–X). Zajęcia trwają
3 godziny. Prowadzone są w grupach do 25 osób.
„Oferta edukacyjna” Gołubieńskiego Ogrodu Botanicznego to także zajęcia
na ścieżce dydaktycznej połączone z wykorzystaniem przyległego do Ogrodu
terenu. Zajęcia te poświęcone są rozpoznawaniu roślinności lasu, pola uprawnego i stawu. Czas trwania zajęć przewidziano na 3 godziny, a liczba osób w grupie
nie powinna być większa niż 50. Dopuszcza się również możliwość realizacji
propozycji osób zainteresowanych.
Szkoła organizująca wyjazd uczniów do Ogrodu otrzymuje nieodpłatnie jeden krzew lub drzewo do posadzenia i pielęgnowania na swoim terenie
(http://www.golubie.pl/pg/oferta_edukacyjna.html).
Za działalność edukacyjną na obszarze Ogrodu Zoobotanicznego w Toruniu
odpowiedzialny jest Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej. Podstawowymi celami jego działalności są:
• służenie mieszkańcom Torunia i regionu poprzez prowadzenie działalności
edukacyjnej, zmierzającej do systematycznego podnoszenia świadomości
ekologicznej społeczeństwa,
• propagowanie idei zrównoważonego rozwoju.
Każdego roku Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej przygotowuje dla najmłodszych propozycję spędzenia wakacji letnich na terenie Ogrodu
Zoobotanicznego. Jedną z takich ofert zatytułowano „Ogród widziany oczami
dziecka”. Zajęcia te kierowano do grup zorganizowanych (kluby osiedlowe,
świetlice szkolne, uczestnicy półkolonii, przedszkola dyżurujące w okresie wakacyjnym). Podczas zajęć dzieci uczyły się rozpoznawania poszczególnych gatunków zwierząt żyjących w Ogrodzie na podstawie charakterystycznych cech
budowy. Starały się przyporządkować rozpoznane gatunki do właściwych grup
systematycznych. Jednocześnie poznawały różnorodność środowisk życia zwierząt. Prowadzący zwracał uwagę na parametry środowiska potrzebne zwierzętom do przeżycia w poszczególnych typach siedlisk, np. specyficzne rodzaje pokarmu, woda, drzewa jako miejsce bytowania i rozrodu wielu ptaków czy też
promieniowanie słoneczne jako stymulator syntezy witaminy D w organizmie
gadów i ssaków. Treść zajęć dostosowywano do wieku uczestników. Podsumowaniem zajęć była praca zespołowa polegająca na zbudowaniu „ZOO w miniaturze’ z wykorzystaniem m.in. plasteliny, kredek i zapałek. Zwierzęta są tworzone
z kolorowego papieru przy zastosowaniu techniki origami. Dzieci pracowały nad
makietą ZOO korzystając z wiedzy zdobytej podczas terenowej części zajęć.
53
W czasie roku szkolnego w toruńskim Ogrodzie Zoobotanicznym prowadzone są zajęcia dla dzieci przedszkolnych, szkolnych, młodzieży gimnazjalnej,
szkół średnich i wyższych.
Przykłady ofert tematycznych dla przedszkoli i szkół podstawowych:
• „Pory roku”,
• „Obserwacje fenologiczne”,
• „Tropy zwierząt na śniegu”,
• „Jaki to ptak pięknie śpiewa?”,
• „Ekologia zbiornika wodnego”,
• „Kasztanowce ratujemy, szrotówka likwidujemy”.
Przykłady ofert tematycznych dla uczniów gimnazjum i szkół średnich:
• „Zioło czy chwast?”,
• „Formy ochrony przyrody”,
• „Rozpoznawanie i oznaczanie bezkręgowców wodnych”,
• „Chemia zbiornika wodnego”,
• „Odnawialne źródła energii”.
Pełna oferta tematów zajęć prowadzonych przez Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej znajduje się na stronie internetowej Ogrodu Zoobotanicznego w Toruniu. Jest ona sukcesywnie wzbogacana. Istnieje możliwość zgłaszania
tematów zajęć do realizacji na terenie Ogrodu.
Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej jest również organizatorem
cyklicznych kampanii edukacyjnych, np. „Europejski Dzień bez Samochodu”,
„Ochrońmy nasze kasztanowce”, oraz wystaw, np. „Drwęca – rzeka dziewicza
i piękna”.
Podobną rolę do Ośrodka Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej Ogrodu
Zoobotanicznego w Toruniu odgrywa Centrum Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej w Powsinie. Jest ono jednostką Ogrodu Botanicznego PAN w Warszawie.
Centrum jest organizatorem warsztatów przyrodniczych dla uczniów różnych poziomów nauczania. Przykłady tematów warsztatów dla:
• dzieci z przedszkoli: „Wiosna”, „Jesień”, „Życie w ogrodzie”;
• uczniów szkoły podstawowej: „Wstęp do botaniki – komórki roślinne”,
„Różnorodność świata roślin”, „Punktualni goście – wiosna w Ogrodzie”,
„Jak rozpoznać drzewo”, „Kwiaty i owoce”, „Życie w stawie”, „Ptaki w powsińskim Ogrodzie”;
54
•
uczniów gimnazjum: „Różnorodność świata roślin”, „Bakterie, glony, grzyby,
porosty”, „Rośliny bez kwiatów – mszaki i paprotniki”, „Rośliny nagonasienne – rozpoznawanie gatunków rodzimych oraz innych pochodzących z różnych części świata”, „Rośliny okrytonasienne czyli kwiatowe”, „Przetrwanie
– przystosowanie roślin do różnych siedlisk”, „Kwiaty i owoce”, „Rośliny
chronione flory Polski – zobacz i naucz się nazywać”;
• młodzieży licealnej: „Różnorodność świata roślin”, „Rośliny nagonasienne”,
„Rośliny okrytonasienne”, „Zioła w naszym życiu”, „Bank nasion przechowywanych w ultraniskich temperaturach, polskich gatunków ginących”.
Centrum w Powsinie proponuje również wybrane tematy z programu szkolnego – botanika, które mogą być współrealizowane przez nauczyciela. Od wielu
lat Ogród Botaniczny PAN w Warszawie prowadzi zajęcia dla studentów szkół
wyższych następujących kierunków: biologia, rolnictwo, ogrodnictwo. W ramach
współpracy z uczelniami pracownicy naukowi są opiekunami i promotorami prac
magisterskich z dziedziny biologii molekularnej, biotechnologii i krioprzechowywania oraz prowadzą wykłady, np. z zakresu genetyki roślin. Samodzielni
pracownicy naukowi są promotorami i recenzentami prac doktorskich, a także
recenzentami prac habilitacyjnych.
Oprócz zajęć prowadzonych w ramach edukacji szkolnej działalność Ogrodu jest ukierunkowana na popularyzację wiedzy przyrodniczej i ogrodniczej
w całym społeczeństwie. Wyraża się to m.in. w publikacjach zamieszczanych
w specjalistycznych czasopismach: „Kwietnik”, „Ogrody”, „Działkowiec”,
„Kwiaty”, „Owoce Warzywa Kwiaty”, „Szkółkarstwo”, „Hasło Ogrodnicze”,
„Ogrodnictwo”.
Ogród jest również organizatorem stałych lub cyklicznych imprez (np.: niedzielne koncerty fortepianowe, wystawy, plenery malarskie, kiermasze i inne)
(http://www.ogrod-powsin.pl).
Innym ośrodkiem edukacyjnym jest Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej
w Rogowie. Podobnie jak istniejące tu Arboretum jest jednostką organizacyjną
Leśnego Zakładu Doświadczalnego SGGW. Główne cele działalności Centrum
to: podnoszenie kwalifikacji kadr leśnych, edukacja przyrodniczo-leśna dzieci
i młodzieży oraz realizacja zadań naukowo-dydaktycznych SGGW.
Podstawową działalność Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej (CEPL)
stanowią: organizacja szkoleń i konferencji, tworzenie programów edukacyjnych, prowadzenie warsztatów ekologicznych, zajęcia z młodzieżą szkolną, dzia-
55
łalność wydawnicza, konkursy przyrodnicze, organizacja wystaw i prowadzenie
muzeum.
Dla dzieci w wieku szkolnym („zerówka”, nauczanie zintegrowane i blokowe) oraz dla młodzieży (gimnazjum, szkoła ponadgimnazjalna) przygotowano
propozycje tematów zajęć realizowanych w lesie, parku lub w Muzeum Lasu
i Drewna.
Organizowane są również szkolenia (dotyczące np. pielęgnacji drzewostanów), studia podyplomowe, konferencje naukowe. XIII już konferencja
(9–10.12.2008 r.) przebiegała pod hasłem „Współczesne zagadnienia edukacji
leśnej społeczeństwa”. Towarzyszy jej konkurs pt. „Co jest największym hitem
w mojej izbie edukacyjnej?” Głównym celem konkursu była promocja i rozpowszechnianie oryginalnych pomysłów na urządzenie izby edukacyjnej za pomocą zdjęć.
Inną formą pracy CEPL w Rogowie jest działalność wydawnicza. Przygotowywane są tu m.in. zeszyty CEPL (zawierające np. referaty wygłaszane na
konferencjach), płyty audio-CD (np. Jaki to ptak? – rozpoznawanie ptaków po
śpiewach i głosach, cz. 1 i 2), filmy (np. Leśne drzewa), materiały dydaktyczne
(np. Ptaki drapieżne – scenariusze zajęć lekcyjnych) (http://cepl.sggw.waw.pl/
edukacja).
4. Podsumowanie
Działalność edukacyjna polskich ogrodów botanicznych jest zróżnicowana.
Składa się na nią oferta zajęć przewidziana w ramach zarówno tzw. edukacji formalnej, jak i nieformalnej. Edukacją formalną obejmowane są wszystkie grupy
szkolne: od przedszkola do studiów wyższych. Przygotowywana i realizowana
tematyka zajęć jest niejednakowa. Obejmuje szeroką gamę zagadnień: od ujęcia
specjalistycznego do interdyscyplinarnego. Pracownicy ogrodów są otwarci na
propozycje zajęć zgłaszanych przez osoby zainteresowane.
Działalność ogrodów, w ramach edukacji nieformalnej, przyjmuje różny
charakter: publikacji, wykładów, wystaw, konkursów, festiwali, koncertów, stałego poradnictwa i konsultacji.
W niektórych ogrodach utworzono odrębne jednostki zajmujące się edukacją, np. Centrum Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej w Powsinie (jednostka
Ogrodu Botanicznego PAN w Warszawie).
56
Opisane przykłady działalności edukacyjnej świadczą o wielkim zaangażowaniu tych jednostek w przekazywanie wiedzy o przyrodzie, jej skomplikowanych mechanizmach. Mogą się przyczynić do świadomego i racjonalnego podchodzenia do problemów ochrony przyrody.
Edukacja prowadzona na terenie ogrodów botanicznych jest o tyle ważna, że
obejmuje całe społeczeństwo, a bezpośredni wpływ otaczającej przyrody sprzyja
kształtowaniu pozytywnych wobec niej postaw.
BIBLIOGRAFIA
Ciaciura M. (red.), 1997: Współczesna rola ogrodów botanicznych w ochronie środowiska przyrodniczego. Wyd. Oficyna in Plus, Szczecin.
Jarocka M., 1997: Ekologiczna jadłodajnia. Wyd. UMCS, Lublin.
Jarocka M., Trębaczewska-Smutek Z., 1997: Barwy jesieni. Wyd. UMCS, Lublin.
Kochanowska J., Nowak T., 2003: Pomoce dydaktyczne dla nauczycieli odwiedzających
Ogród Botaniczny we Wrocławiu. Wyd. A.U.T. INTERIOR, Wrocław.
Łukasiewicz A., 1978: Ramowy program budowy nowoczesnych ogrodów botanicznych
w Polsce, Wyd. UAM, Poznań.
Łukasiewicz A., 2004: Przewodnik po Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu. Wyd. UAM, Poznań.
Molski B., 1976: Kierunki rozwoju nowoczesnych ogrodów botanicznych. Wiad. Bot.
T. XX; 1. Warszawa–Kraków.
Nowak A., Ciaciura M., 2007: Edukacja przyrodnicza społeczeństwa na przykładzie
wybranych ogrodów botanicznych. W: M. Pedryc-Wrona (red.): Nauka, technika,
społeczeństwo – wyzwania i perspektywy w zakresie kształcenia przyrodniczego.
Wyd. UMCS, Lublin, s. 98–107.
Prandecka B., 1993: Interdyscyplinarne podstawy ochrony środowiska przyrodniczego.
Ossolineum, Wrocław.
Sałata B. (red.), 1992: Wiosna w Ogrodzie Botanicznym UMCS. Ścieżki dydaktyczne.
Wyd. UMCS, Lublin.
Sałata B. (red.), 1993: Jesień w Ogrodzie Botanicznym UMCS. Ścieżki dydaktyczne.
Wyd. UMCS, Lublin.
Sałata B. (red.), 1994: Lato w Ogrodzie Botanicznym UMCS. Ścieżki dydaktyczne.
Wyd. UMCS, Lublin.
Strona internetowa Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Rogowie http://cepl.sggw.
waw.pl/edukacja.
57
Strona internetowa dotycząca kampanii CITES http://wwf.pl/kampanie/kampania_
cites_przepisy_2.php.
Strona internetowa Gołubieńskiego Ogrodu Botanicznego www.golubie.pl/pg/oferta_
edukacyjna.html.
Strona internetowa Ogrodu Botanicznego PAN w Warszawie – Centrum Zachowania
Różnorodności Biologicznej PAN w Powsinie www.ogrod-powsin.pl.
Strona internetowa Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu www.ogrod.amu.edu.pl.
Strona internetowa Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
www.ogrod.uj.edu.pl.
Strona internetowa Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie
www.ogrod.uw.edu.pl/.
Strona internetowa Ogrodu Botanicznego w Łodzi www.ogr-botaniczny.strefa.pl.
Strona internetowa Wrocławskiego Ogrodu Botanicznego www.wroclaw.pl/m3338/
p4268.aspx.
EXAMPLES OF EDUCATIONAL ACTIVITY
IN POLISH BOTANICAL GARDENS
Summary
Educational activity of ten Polish botanical gardens was described in this paper.
This activity consist of formal (school) and informal education. Examples of classes
for kindergarten’s children, primary, secondary and higher schools students were described. The educational proposals of gardens designed for interested persons were also
described.
Translated by Anna Nowak
NR 537
2008
MARIAN CIACIURA
EDYTA STĘPIEŃ
MARTA KOSTRZYCKA
ROZMIESZCZENIE I CHARAKTERYSTYKA JEMIOŁY POSPOLITEJ
TYPOWEJ VISCUM ALBUM L. SUBSP. ALBUM
NA OBSZARZE MIEJSCOWOŚCI GMINY STRZELCE KRAJEŃSKIE
The distribution and characteristic of the Viscum album L. subsp. album
in the area of villages and tows in commune Strzelce Krajeńskie
Słowa kluczowe: jemioła pospolita, ekologia, stanowiska, Pomorze Zachodnie, Polska
Key words: mistletoe, ecology, stations, Pomerania District, Poland
1. Wstęp
Nadleśnictwo Strzelce Krajeńskie o powierzchni 48,3 tys. ha jest położone
głównie w województwie lubuskim, jedynie niecałe 2% jego powierzchni administracyjnie należy do województwa zachodniopomorskiego. Największa miejscowość – Strzelce Krajeńskie leży w centrum badanego obszaru. Obszar ten
obejmuje sześć gmin (Kłodawa, Strzelce Krajeńskie, Stare Kurowo, Zwierzyń,
Dobiegniew i Bierzwnik).
Zgodnie z regionalizacją fizyczno-geograficzną Kondrackiego (2000), północna i środkowa część obszaru badań znajduje się w obrębie makroregionu
Pojezierzy Południowopomorskich – głównie mezoregionu Pojezierza Dobiegniewskiego oraz (niewielki fragment) Równiny Gorzowskiej. Południowa część
należy do Makroregionu Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej – mezoregionu
Kotliny Gorzowskiej. Pojezierze Dobiegniewskie jest wysoczyzną moreny dennej o charakterze pojeziernym, z największym jeziorem eutroficznym – Osiek.
60
Marian Ciaciura, Edyta Stępień, Marta Kostrzycka
W rzeźbie terenu kulminacje wysokości bezwzględnej osiągają 118 i 121 m.
Powierzchnia leśna Nadleśnictwa obejmuje 16,5 tys. ha (34% powierzchni).
Największe kompleksy leśne z drzewostanami dębowo-sosnowymi, bukowymi,
dębowo-grabowymi i grądami rosną wokół jezior (Król 1994). Północno-zachodni skraj Nadleśnictwa stanowi równina sandrowa z licznymi zagłębieniami, często połączonymi ciekami wodnymi, porośnięta lasami. Część południowa
(Kotlina Gorzowska) jest ukształtowana w formie tarasów lodowcowo-rzecznych, powstałych w czasie recesji zlodowacenia (Kondracki 2000). Centralna
część Nadleśnictwa, wokół Strzelec Krajeńskich, charakteryzuje się równinnym
krajobrazem rolniczym (Król 1994).
Obszar Nadleśnictwa znajduje się głównie w strefie oddziaływania klimatycznego Regionu Środkowopomorskiego, w części południowej natomiast
w strefie Regionu Dolnej Warty (Woś 1999). Klimat charakteryzuje się łagodnymi zimami, chłodnym okresem wegetacyjnym, także letnim, przeciętnym średnim opadem w roku i w okresie wegetacyjnym (poniżej przeciętnej dla kraju)
oraz długą i ciepłą jesienią. Średnia temperatura roczna w latach 1988–1997 dla
stacji Gorzów Wielkopolski wynosiła około 9 ºC. Występują tu częste późne
przymrozki wiosenne (od końca kwietnia do połowy maja) oraz susze wiosenne
(kwiecień, maj) (Elaborat... 2000). Najniższe opady roczne, nieprzekraczające
550 mm notuje się w dolinie Noteci, natomiast najwyższe na wzniesieniach Pojezierza Dobiegniewskiego – w granicach 575–625 mm (Król 1994).
Celem pracy było poznanie rozmieszczenia Viscum album L. subsp. album
na obszarach nieleśnych położonych w granicach Nadleśnictwa Strzelce Krajeńskie oraz poznanie gatunków jej żywicieli i sposobów umiejscawiania się jemioły w obrębie żywiciela.
2. Metody badań
Badania terenowe prowadzono w latach 2005–2006, jesienią i zimą. Objęto
nimi obszary nieleśne położone w granicach Nadleśnictwa Strzelce Krajeńskie,
głównie miejscowości oraz łączącą je sieć dróg. Stanowiska żywicieli nanoszono punktowo na mapę topograficzną w skali 1 : 10 000. Za stanowisko uznano
pojedynczego osobnika żywiciela. Dla każdego stanowiska notowano: gatunek
żywiciela, obwód pnia żywiciela w cm (na wysokości pierśnicy – 1,30 m n.p.g.),
liczbę osobników jemioły, umiejscowienie jemioły na żywicielu (na pniu, w dol-
Rozmieszczenie i charakterystyka jemioły pospolitej typowej...
61
nej, środkowej i górnej strefie korony). Uzyskane dane przedstawiono w pracy
w tabeli zbiorczej (tabela 1). Nazewnictwo podano według Mirka i wsp. (2002).
3. Wyniki
Na badanym obszarze odnaleziono 1048 drzew żywicieli jemioły pospolitej
typowej, na których stwierdzono łącznie 17 374 osobniki jemioły. Jemioła pasożytuje na 11 gatunkach drzew. Gatunkiem najczęściej porażanym przez jemiołę
jest Populus nigra (37,5% żywicieli), a także, w nieco mniejszym stopniu, Malus
domestica, Betula pendula i Populus ×canadensis (ryc. 1).
Biorąc pod uwagę liczbę osobników jemioły na poszczególnych okazach
drzew żywiciela, najwięcej osobników jemioły zaobserwowano na Populus
nigra – 52,62%, Betula pendula – 15,70% i Populus ×canadensis – 14,48%
(ryc. 2). Najwięcej osobników jemioły – 101 zanotowano na okazie Populus nigra, rosnącym w miejscowości Rzekcin. Na jedno drzewo żywiciela przypada
średnio 16,58 osobników jemioły. Koncentrują się one głównie w strefie górnej
(41,23%) i środkowej korony (42,26%). O wiele rzadziej występują w dolnych
partiach korony (14,92%), najrzadziej na pniu (1,59%) (ryc. 3). Proporcje te są
dość podobne u poszczególnych gatunków żywicieli. Różnice dotyczą jedynie
preferencji górnych bądź środkowych partii korony – najwyższą liczbę osobników jemioły w górnych partiach korony żywiciela notowano u Acer platanoides,
A. pseudoplatanus, Crataegus monogyna, Malus domestica, Populus alba, Tilia
platyphyllos, Sorbus aucuparia, natomiast w środkowych partiach korony u Betula pendula, Populus nigra, Populus ×canadensis, Robinia pseudoacacia.
Najwięcej drzew porażonych jemiołą zaobserwowano w miejscowościach:
Strzelce Krajeńskie – 160 drzew, Długie – 110 drzew, Zwierzyn – 85 drzew.
Najmniej stanowisk żywicieli notowano w Bronowicach – 2 drzewa i Wełminie
– 1 drzewo (tabela 2). Największą liczbę osobników jemioły stwierdzono w miejscowościach: Strzelce Krajeńskie – 4020 osobników, Długie – 1643 osobniki,
Zwierzyn – 1178 osobników, Lipie Góry – 1082 osobniki.
Rozmieszczenie Viscum album L. subsp. album na badanym obszarze nie
jest równomierne. Najwięcej porażonych drzew żywicieli spotyka się wzdłuż
dróg, na obrzeżach lasów, cmentarzach, w zaniedbanych sadach, przy boiskach
szkolnych, w ogródkach przydomowych oraz wzdłuż torów kolejowych i wokół
zbiorników wodnych. Rzadko jemioła występuje w centrum badanych miejscowości, a szczególnie w strefie zabudowy blokowej.
62
4. Dyskusja
Na badanym obszarze jemioła preferuje podobne gatunki żywicieli jak na
obszarze całej Polski (Bojarczuk 1971; Stypiński 1997). Najczęściej zarażany
przez jemiołę na badanym terenie rodzaj Populus stanowi dodatkowo dominujący element w nasadzeniach wielu miejscowości, oraz przydroży, dotyczy to także
rodzaju Malus i Betula.
Jemioła częściej wybiera strefę górną i środkową korony żywiciela aniżeli
strefę dolną, a zwłaszcza pień. Podobne wyniki uzyskano na obszarze rezerwatu
Bielinek dla Viscum album L. subsp. austriacum (Wiesb.) Vollm. (Ciaciura i in.
1999). Jurzyk i Kluczyński (2000) podają, że takie usytuowanie jemioły wynika
z częstszego przebywania w wymienionych strefach korony drzewa ptaków roznoszących jej owoce. Natomiast bezpośrednio na pniu nasienie jemioły dodatkowo ma znacznie mniejszą szansę na wykiełkowanie – ze względu na niewygodną
dla nasion pozycję spoczynkową, a także większą grubość kory w porównaniu
z pędami korony.
Nierównomierne rozmieszczenie jemioły na badanym obszarze wynika
w dużej mierze z przestrzennej i jakościowej struktury nasadzeń. Jej skupienia
występują głównie wokół miejscowości i dróg obsadzanych preferowanymi przez
nią gatunkami drzew – szczególnie z rodzaju Populus.
W centrach większych miejscowości, ze zwartą zabudową obserwowano niewiele osobników jemioły lub nawet w ogóle jej nie notowano; podobnie
wzdłuż głównego ciągu komunikacyjnego, biegnącego z Gorzowa Wielkopolskiego przez Strzelce Krajeńskie na Dobiegniew. W gęsto zabudowanych centrach miejscowości, na obszarach odznaczających się dużym ruchem ulicznym,
hałasem i zanieczyszczeniem środowiska te współwystępujące ze sobą czynniki
negatywnie oddziałują na ornitofaunę rozsiewającą nasiona jemioły. Tam, gdzie
hałas i ruch komunikacyjny są umiarkowane, częstość występowania jemioły jest
większa (Jurzyk, Kluczyński 2000; Boratyński, Piórkowska 2003).
63
Tabela 1. Liczba stanowisk i umiejscowienie Viscum album L. subsp. album na poszczególnych gatunkach żywicieli (1 – Acer platanoides, 2 – A. pseudoplatanus,
3 – Betula pendula, 4 – Crataegus monogyna, 5 – Malus domestica,
6 – Populus alba, 7 – P. nigra, 8 – P. ×canadensis. 9 – Robinia pseudoacacia,
10 – Sorbus aucuparia, 11 – Tilia platyphyllos)
Table 1. Number of localities and situation of Viscum album L. subsp. album
on different species of hosts (1 – Acer platanoides, 2 – A. pseudoplatanus,
3 – Betula pendula, 4 – Crataegus monogyna, 5 – Malus domestica, 6 – Populus
alba, 7 – P. nigra, 8 – P. ×canadensis. 9 – Robinia pseudoacacia, 10 – Sorbus
aucuparia, 11 – Tilia platyphyllos)
Żywiciel
Liczba stanowisk żywiciela
Ogólna liczba osobników
jemioły na żywicielu
Liczba osobników jemioły występujących
w górnej strefie
korony żywiciela
w środkowej strefie
korony żywiciela
w dolnej strefie korony
żywiciela
na pniu żywiciela
1
2
3
4
158
32
180
331
125 2727
401
195
63 1054
85
54 1129
13
3
5
6
7
8
9
59
393
141
58
2
863
716 9143 2515
346
3
204 17374
188
495
342 3711
827
153
3
133
7164
134
288
267 3911 1254
158
0
62
7342
365
33
0
9
2592
69
2
0
0
276
49
8
526
79
80
2
0
18
0
0
73 1370
34
151
10
11
9
Suma
1048
64
Tabela 2. Liczba stanowisk żywicieli Viscum album L. subsp. album w poszczególnych
miejscowościach (1 – Acer platanoides, 2 – A. pseudoplatanus, 3 – Betula
pendula, 4 – Crataegus monogyna, 5 – Malus domestica, 6 – Populus alba,
7 – P. nigra, 8 – P. ×canadensis. 9 – Robinia pseudoacacia, 10 – Sorbus aucuparia, 11 – Tilia platyphyllos)
Table 2. Number of localities of host trees of Viscum album L. subsp. album in the
different towns and villages (1 – Acer platanoides, 2 – A. pseudoplatanus,
alba, 7 – P. nigra, 8 – P. ×canadensis. 9 – Robinia pseudoacacia, 10 – Sorbus
Błotno
Bobrówko
Bronowice
Brzezinka
Brzoza
Buszów
Chomętowo
Czyżewo
Danków
Długie
Gardzko
Gościmiec
Górecko
Górki
Górki Noteckie
Górzno
Górzyca
Kolsk
Licheń
Lipie Góry
Lubicz
Lubiewko
Łącznica
Ługi
Ogardy
Osiek
Ostromęcko
Pielice
Pławin
Przyłęg
Przysieka
Rokitno
Rzekcin
Santocko
Sarbiewo
Sidłów
1
–
–
–
–
–
–
–
–
–
2
–
–
–
–
–
–
11
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
2
–
–
–
–
–
2
–
–
–
–
–
–
–
–
–
1
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
3
–
1
–
–
6
1
–
–
–
24
2
–
1
–
–
11
–
–
2
2
2
–
–
4
–
3
2
–
–
7
1
26
–
3
–
–
4
–
–
–
–
1
–
–
–
–
27
–
1
–
–
–
–
1
–
–
2
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
5
–
–
–
2
34
24
1
–
–
3
1
5
2
–
–
–
–
–
–
7
3
6
–
–
4
56
–
5
–
–
–
2
–
–
–
–
6
1
–
–
–
–
–
1
5
–
–
–
2
–
4
–
–
–
–
–
34
–
–
–
–
–
–
–
–
–
4
2
–
–
–
–
–
7
3
–
–
2
2
1
11
14
7
2
2
11
11
–
–
–
–
5
13
15
–
–
5
3
19
–
2
6
5
–
12
–
6
1
10
22
8
–
12
–
–
7
–
–
–
–
48
–
5
1
6
8
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
2
–
–
–
–
2
9
–
1
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
10
–
1
2
–
1
–
4
–
–
1
2
–
–
–
–
8
–
–
–
4
–
–
–
5
–
–
–
–
–
2
–
1
–
–
–
–
11
–
–
–
–
–
–
–
–
–
3
–
–
–
–
–
–
–
–
–
5
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Suma
4
15
2
4
51
28
17
19
7
110
7
24
15
10
8
20
12
5
15
69
5
6
5
12
23
59
4
11
5
13
17
29
6
4
10
24
65
Sierosławice
Sławno
Sokólsko
Stare Kurowo
Strzelce Krajeńskie
Tuczno
Wełmin
Wielisławice
Wilanów
Zagaje
Zwierzyn
Żółwin
1
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
2
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
3
–
2
–
6
16
–
1
–
6
8
21
–
4
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
11
0,86%
10
0,19%
9
5,54%
5
2
–
2
3
–
–
–
–
–
–
15
3
6
–
5
–
–
–
–
–
–
–
–
–
1
7
8
1
8
9
106
–
–
6
–
5
44
15
8
7
–
–
6
23
12
–
–
–
–
1
1
9
–
–
–
–
1
–
–
–
–
–
–
–
10
–
1
4
3
14
–
–
–
–
1
4
–
11
–
–
–
1
–
–
–
–
–
–
–
–
Suma
17
9
14
28
160
12
1
6
6
14
85
20
1
1,15%
2
0,29%
3
15,09%
8
13,47%
4
3,06%
5
17,19%
7
37,54%
6
5,64%
Ryc. 1. Udział poszczególnych gatunków żywicieli Viscum album L. subsp. album
w ogólnej liczbie zinwentaryzowanych drzew (1 – Acer platanoides, 2 – A. pseudoplatanus, 3 – Betula pendula, 4 – Crataegus monogyna, 5 – Malus domestica,
6 – Populus alba, 7 – P. nigra, 8 – P. ×canadensis, 9 – Robinia pseudoacacia,
10 – Sorbus aucuparia, 11 – Tilia platyphyllos)
Fig. 1. Participation of different host species of Viscum album L. subsp. album in the
total number of inventoried trees (1 – Acer platanoides, 2 – A. pseudoplatanus,
alba, 7 – P. nigra, 8 – P. ×canadensis, 9 – Robinia pseudoacacia, 10 – Sorbus
66
10
0,02%
9
1,99%
8
14,48%
11
1,17%
1
1,91%
2
0,72%
3
15,70%
4
2,31%
5
4,97%
6
4,12%
7
52,62%
Ryc. 2. Procentowy udział osobników Viscum album L. subsp. album u poszczególnych
gatunków żywicieli (1 – Acer platanoides, 2 – A. pseudoplatanus, 3 – Betula
pendula, 4 – Crataegus monogyna, 5 – Malus domestica, 6 – Populus alba,
7 – P. nigra, 8 – P. ×canadensis, 9 – Robinia pseudoacacia, 10 – Sorbus aucuparia, 11 – Tilia platyphyllos)
Fig. 2. Percentage of Viscum album L. subsp. album individuals on different host species
(1 – Acer platanoides, 2 – A. pseudoplatanus, 3 – Betula pendula, 4 – Crataegus
monogyna, 5 – Malus domestica, 6 – Populus alba, 7 – P. nigra, 8 – P. ×canadensis, 9 – Robinia pseudoacacia, 10 – Sorbus aucuparia, 11 – Tilia platyphyllos)
3
14,92%
67
4
1,59%
1
41,23%
2
42,26%
Ryc. 3. Procentowy udział osobników Viscum album L. subsp. album w poszczególnych
partiach drzew żywicielskich (1 – górne partie korony, 2 – środkowe partie korony, 3 – dolne partie korony, 4 – pień)
Fig. 3. Percentage of Viscum album L. subsp. album in the different parts of crowns
of the host trees (1 – high part of tree’s crown, 2 – middle part of tree’s crown,
3 – lower part of tree’s crown, 4 – the trunk)
BIBLIOGRAFIA
Ciaciura M., Grinn-Gofroń A., Radziszewicz M., Stępień E., 1999: Rozmieszczenie
jemioły pospolitej rozpierzchłej (Viscum album L. subsp. austriacum (Wiesb.) Vollm.)
na terenie rezerwatu leśno-stepowego „Bielinek” nad Odrą. Rocznik Dendr. 47,
s. 53–63.
Bojarczuk T., 1971: Żywiciele jemioły pospolitej (Viscum album L.) w Polsce. Rocznik
Sekcji Dendr. PTB 25, s. 189–203.
Boratyński A., Piórkowska M., 2003: Charakterystyka populacji jemioły pospolitej
(Viscum album L. subsp. album) w Grudziądzu. Rocznik Sekcji Dendr. PTB 51,
s. 113–130.
Elaborat siedliskowo-glebowy dla Nadleśnictwa Strzelce Krajeńskie, 2000: Biuro
Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Gorzów Wielkopolski.
Jurzyk S., Kluczyński B., 2000: Występowanie oraz charakterystyka ekologiczna jemioły
pospolitej typowej (Viscum album L. subsp. album) w Słupsku. Rocznik Sekcji Dendr.
PTB 48, s. 77–91.
68
Warszawa.
Król S., 1994: Regiony fizyczno-geograficzne, geomorfologia i rzeźba terenu.
W: S. Król (red.): Przyroda województwa gorzowskiego. Wojewódzki Fundusz
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Wydział Ochrony Środowiska Urzędu
Wojewódzkiego. Gorzów Wielkopolski.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., 2002: Flowering plants and
Pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1: 1–442. W. Szafer
Institute of Botany. Polish Academy of Scientes. Kraków.
Stypiński P., 1997: Biologia i ekologia jemioły pospolitej (Viscum album, Viscaceae)
w Polsce. Fragm. Flor. Geobot., ser. Polonica, Supll. 1, s. 1–117.
Woś A., 1999: Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
THE DISTRIBUTION AND CHARACTERISTIC OF THE VISCUM ALBUM L.
SUBSP. ALBUM IN THE AREA OF VILLAGES AND TOWNS
IN COMMUNE STRZELCE KRAJEŃSKIE
Summary
The investigations was carried out in unforested areas of Strzelce Krajeńskie
Forest District in 2005–2006. Viscum album L. subsp. album was fund growing on 1048
trees of hosts (17 374 specimens of mistletoe). The mistletoe parasitize on 11 species
of threes. Most often Viscum attack Populus nigra (37,5% of hosts), Malus domestica, Betula pendula and Populus ×canadensis. Generally mistletoe grows in a high part
of tree’s crown (41,23%) and in a middle part of tree’s crown (42,26%), rarely in lower
part of tree’s crown (14,92%) and on a trunk (1,59%). The distribution of Viscum on the
study area is irregular. The most of attacked trees groves along the roads and railways,
et the forest edges, in cemeteries, abandoned gardens and around water bodies.
Translated by Edyta Stępień
NR 537
2008
MARIAN CIACIURA
MAGDALENA TRYPUĆ
HELENA WIĘCŁAW
JEMIOŁA POSPOLITA TYPOWA VISCUM ALBUM SUBSP. ALBUM
NA TERENIE MIASTA I GMINY STARGARD SZCZECIŃSKI
Viscum album subsp. album in Stargard Szczeciński city and municipality
Słowa kluczowe: jemioła pospolita typowa, Stargard Szczeciński, Pomorze Zachodnie
Key words: Viscum album subsp. album, Stargard Szczeciński, Western Pomerania
1. Wstęp
We florze Polski w obrębie gatunku Viscum album L. wyróżnia się trzy
podgatunki: jemiołę pospolitą jodłową Viscum album L. subsp. abietis (Wiesb.)
Janch., jemiołę pospolitą typową Viscum album L. subsp. album oraz jemiołę
pospolitą rozpierzchłą Viscum album L. subsp. austriacum (Wiesb.) Vollm. (Mirek i wsp. 2002). Jemioła pospolita typowa jest najszerzej rozprzestrzenionym
gatunkiem, którego zasięg obejmuje prawie całą Polskę, z wyjątkiem najbardziej
na północ wysuniętych fragmentów Pomorza (Stypiński 1997). Ze względu na
obserwowaną dość silną ekspansję jemioły pospolitej typowej w środowiskach
zurbanizowanych, jej dużą żywotność oraz odporność na szkodliwe czynniki
atakujące współczesne biocenozy zasadne wydaje się podjęcie szczegółowych
studiów nad rozmieszczeniem tego gatunku w skali lokalnej. Wieloletnie badania nad populacjami jemioły pospolitej typowej prowadzone są na Pomorzu Zachodnim przez Katedrę Taksonomii Roślin i Fitogeografii US (m.in. Więcław,
Ciaciura 1998; Ciaciura, Grinn-Gofroń 2005; Ciaciura i wsp. 2005; Ciaciura
70
Marian Ciaciura, Magdalena Trypuć, Helena Więcław
i wsp. 2006). Teren miasta i gminy Stargard Szczeciński jest kolejnym obszarem,
na którym podjęto badania nad tą ciekawą rośliną.
Celem przeprowadzonych badań była inwentaryzacja lokalnych populacji
jemioły pospolitej typowej na terenie miasta i gminy Stargard Szczeciński oraz
oszacowanie stopnia zainfekowania poszczególnych gatunków drzew będących
jej żywicielami. Ponadto celem pracy było ustalenie, jakie na badanym terenie
gatunki drzew są najczęściej przez jemiołę atakowane i w jakich partiach korony
jest ona najczęściej ulokowana.
2. Teren badań
Gmina Stargard Szczeciński, o powierzchni 31 847 ha, jest położona w południowo-zachodniej części województwa zachodniopomorskiego. Na obszarze
gminy znajduje się 38 miejscowości, należących do 30 sołectw, w których zamieszkuje 11,3 tys. osób (Olszewski, Skwara 2005). Gmina Stargard Szczeciński
obejmuje swym zasięgiem część Równiny Pyrzycko-Stargardzkiej oraz część
Równiny Nowogardzkiej w makroregionie Pobrzeże Szczecińskie (Kondracki
2000).
Obecna rzeźba terenu gminy została ukształtowana w wyniku bezpośredniej
i pośredniej działalności lądolodu zlodowacenia bałtyckiego. Równina Pyrzycko-Stargardzka przedstawia płaską lub lekko falistą morenę denną (Mikołajski 1966).
Równina Nowogardzka w obrębie badanego terenu obejmuje przede wszystkim
obszary wysoczyzn morenowych. Obszar wysoczyzny jest tutaj w dużej mierze
zajęty przez pole drumlinów, rynny glacjalne oraz ozy. W okolicach Grzędzic
i Stargardu stwierdzono występowanie największego w Polsce i Europie skupiska pagórków, tzw. stargardzkich pól drumlinowych, wymodelowanych przez
topniejący lodowiec (Olszewski, Skwara 2005). Tereny na wschód od Stargardu
Szczecińskiego objęto ochroną rezerwatową i powołano rezerwat krajobrazowy
o powierzchni 4,7 ha o nazwie „Ozy Kiczarowskie” (Kondracki 2000).
Obszar gminy odwadnia sieć rzek, wśród których główną rolę odgrywa rzeka Ina wraz ze swymi dopływami – Małą Iną, Krąpielą i Pęzinką. Zachodnia
część badanego terenu należy do dorzecza rzeki Płoni. Ina i Płonia odprowadzają
swe wody do Odry. Największym jeziorem jest położone w zachodniej części
gminy jezioro Miedwie o powierzchni 36,8 km2 i maksymalnej głębokości 42 m
(Olszewski, Skwara 2005).
Jemioła pospolita typowa...
71
Gmina Stargard Szczeciński należy do IV krainy klimatycznej, tzw. Pyrzycko-Goleniowskiej (Prawdzic 1961). Najwyższą średnią temperaturę mają równinne poziomy zastoiskowe wraz z przyległymi do nich dolinami Iny i Małej Iny
oraz rynna jeziora Miedwie. Średnia roczna temperatura jest zbliżona do +8 °C.
Na ogół na obszarze gminy dominują umiarkowanie wilgotne lata, z wyjątkiem
jej południowo-wschodnich kresów (okolice Kluczewa), gdzie liczba opadów
jest niewielka (Dopierała 1969).
3. Metody badań
Badania terenowe przeprowadzono w okresie zimowym i wczesnowiosennym (kiedy drzewa były w stanie bezlistnym) na przełomie 2006 i 2007 roku na
obszarze miasta i gminy Stargard Szczeciński.
Określono liczbę zainfekowanych drzew oraz podano stopień ich opanowania przez półpasożyta. Stopień zainfekowania drzew oszacowano na podstawie
liczby krzewów Viscum album subsp. album. W tym celu wykorzystano następującą ośmiostopniową skalę:
1 – od 1 do 10 krzewów jemioły,
8 – od 71 do 80 krzewów jemioły
Obliczono również procentowy udział krzewów Viscum album subsp.
album na pniach oraz w różnych strefach korony zaatakowanych drzew (górna,
środkowa, dolna i brzeżna strefa korony).
Pozycję systematyczną jemioły pospolitej oraz nomenklaturę gatunków
drzew przyjęto za Mirkiem i wsp. (2002).
4. Wyniki badań
Na terenie miasta i gminy Stargard Szczeciński zlokalizowano 635 stanowisk Viscum album subsp. album. Jemioła pospolita typowa występowała na
17 gatunkach drzew należących do 10 rodzajów (tabela 1).
72
Do najczęściej spotykanych na badanym terenie żywicieli jemioły należą:
Populus nigra, Betula pendula, Salix alba, Robinia pseudoacacia, Salix fragilis
oraz Populus canadensis i P. tremula. Pozostałe gatunki drzew były zainfekowane w znacznie mniejszym stopniu (ryc. 1). Na obszarze gminy stosunkowo rzadko jemioła osiedlała się na Acer saccharinum, Crataegus monogyna, Fraxinus
excelsior, Malus domestica i Tilia platyphyllos (tabela 1, ryc. 1 i 2).
Stopień opanowania poszczególnych żywicieli, wyrażony procentowym
udziałem krzewów Viscum album subsp. album, jest zgodny z sekwencją gatunków najczęściej atakowanych przez jemiołę na badanym terenie (ryc. 1 i 2).
Największą liczbę okazów półpasożyta odnotowano na topoli białej (do 74 na
jednym drzewie). Na gatunkach najrzadziej atakowanych przez jemiołę obserwowano pojedyncze krzewy Viscum album subsp. album. Zaobserwowano odwrotnie proporcjonalną zależność pomiędzy liczbą zainfekowanych drzew i ilością krzewów jemioły na poszczególnych żywicielach. Najczęściej spotykano na
badanym terenie drzewa zainfekowane przez maksymalnie 10 krzewów jemioły,
najmniej drzew było z liczbą krzewów dochodzącą maksymalnie do 80 (ryc. 3).
Jemioła pospolita typowa najczęściej rośnie w różnych strefach korony,
natomiast stosunkowo rzadko atakuje pień drzew (ryc. 4). Na podstawie analizy rozmieszczenia półpasożyta w koronie żywicieli stwierdzono, że najwięcej
okazów Viscum album subsp. album występuje w środkowej i szczytowej strefie
korony, następnie w jej części brzeżnej. W najmniejszym stopniu jemioła atakuje
dolną część korony (ryc. 4).
Stanowiska Viscum album subsp. album na terenie miasta i gminy Stargard
Szczeciński skupiają się głównie na terenach o dobrej gospodarce wodnej, przy
zbiornikach i ciekach wodnych oraz na terenach otwartych z dużym dostępem
światła. Największą liczbę krzewów półpasożyta zaobserwowano wzdłuż brzegów jeziora Miedwie. Wiele drzew z jemiołą znajdowano również na stanowiskach antropogenicznych, czyli wzdłuż dróg oraz na terenach wiejskich i podmiejskich, np. wzdłuż ul. Bydgoskiej w Stargardzie Szczecińskim. Pojedyncze
osobniki jemioły notowano wzdłuż głównych ulic miasta. Ze względu na zacienienie i brak odpowiednich żywicieli jemioła nie występowała na nowych osiedlach, w miejscach wysokiej i ścisłej zabudowy miejskiej. Pielęgnacja ogrodów
działkowych całkowicie wyeliminowała półpasożyta z działek i terenów do nich
przyległych. Szczegółowe informacje na temat występowania jemioły pospolitej
typowej na terenie miasta i gminy Stargard Szczeciński zamieszczono w pracy
Trypuć (2007).
73
Tabela 1. Żywiciele Viscum album subsp. album na terenie miasta i gminy Stargard
Szczeciński
Table 1. Hosts of Viscum album subsp. album in the Stargard Szczeciński city and municipality
Lp.
Rodzaj
1
2
3
4
5
6
Acer
Betula
Crataegus
Fraxinus
Malus
Populus
7
8
Robinia
Salix
9
Sorbus
10
Tilia
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Liczba i udział
zainfekowanych drzew
liczba
%
1
0,15
126
19,84
1
0,15
1
0,15
1
0,15
4
0,62
2
0,31
40
6,29
211
33,22
34
5,35
68
10,71
79
12,44
51
8,03
7
1,10
6
0,94
2
0,31
1
0,15
Gatunek
Acer saccharinum
Betula pendula
Crataegus monogyna
Fraxinus excelsior
Malus domestica
Populus alba
P. berolinensis
P. canadensis
P. nigra
P. tremula
Robinia pseudoacacia
Salix alba
S. fragilis
Sorbus aucuparia
S. intermedia
Tilia cordata
T. platyphyllos
17
14
13
15
16
1
2
4
3
5
12
6
7
8
11
10
9
Ryc. 1. Procentowy udział żywicieli Viscum album subsp. album w mieście i gminie
Stargard Szczeciński
Fig. 1. The percentage participation of host’s of Viscum album subsp. album in the
Stargard Szczeciński city and municipality
1 – Acer saccharinum, 2 – Betula pendula, 3 – Crataegus monogyna, 4 – Fraxinus excelsior, 5 – Malus domestica, 6 – Populus alba, 7 – P. berolinensis, 8 – P. canadensis,
9 – P. nigra, 10 – P. tremula, 11 – Robinia pseudoacacia, 12 – Salix alba, 13 – S. fragilis,
14 – Sorbus aucuparia, 15 – S. intermedia, 16 – Tilia cordata, 17 – T. platyphyllos
74
50
46,5
45
40
35
30
25
20
16,23
15,1
15
8,2
10
5
5,8
3,6
0
1
2,9
0,09 0,02 0,02 0,16 0,07
0,2
2
3
4
5
6
7
8
9
0,5 0,55 0,04 0,02
10 11 12 13 14 15 16 17
Ryc. 2. Procentowy udział krzewów Viscum album subsp. album na poszczególnych gatunkach żywicieli
Fig. 2. The percentage participation of bushes of Viscum album subsp. album on particular host species
1 – Acer saccharinum, 2 – Betula pendula, 3 – Crataegus monogyna, 4 – Fraxinus excelsior, 5 – Malus domestica, 6 – Populus alba, 7 – P. berolinensis, 8 – P. canadensis,
9 – P. nigra, 10 – P. tremula, 11 – Robinia pseudoacacia, 12 – Salix alba, 13 – S. fragilis,
14 – Sorbus aucuparia, 15 – S. intermedia, 16 – Tilia cordata, 17 – T. platyphyllos
77,1
80
70
60
50
40
30
16,85
20
3,6
10
0,6
1,1
0,6
0
0,15
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Liczba krzewów (Number of bushes)
Ryc. 3. Stopień zainfekowania drzew wyrażony liczbą krzewów Viscum album subsp.
album 1 – od 1do 10 krzewów, 2 – od 11 do 20, 3 – od 21 do 30, 4 – od 31 do 40,
5 – od 41 do 50, 6 – od 51 do 60, 7 – od 61 do 70, 8 – od 71 do 80
Fig. 3. The infection degree of the trees expresed by the number of bushes Viscum
album subsp. album 1 – 1–10 bushes, 2 – 11–20, 3 – 21–30, 4 – 31–40, 5 – 41–50,
6 – 51–60, 7 – 61 –70, 8 – 71–80
75
100
93,7
90
80
70
53,2
60
53,5
47,8
50
40
30
14,5
20
6,3
10
0
K
P
K1
K2
K3
K4
Ryc. 4. Procentowy udział krzewów Viscum album subsp. album na pniach oraz w różnych strefach korony drzew
K – korona, P – pień, K1 – strefa górna korony, K2 – strefa środkowa korony, K3 – strefa brzeżna
korony, K4 – strefa dolna korony
Fig. 4. The percentage participation of bushes of Viscum album subsp. album located on
tree stems and crowns
K – crown, P – stem, K1 – upper crown, K2 – middle crown, K3 – edge crown, K4 – bottom
crown
BIBLIOGRAFIA
Ciaciura M., Grinn-Gofroń A., 2005: Populacja jemioły pospolitej typowej Viscum album subsp. album w wybranych dzielnicach Szczecina. W: M. Dutkowski, J. Jurek
(red.): Struktura przestrzenna i problemy rozwoju Szczecina w okresie transformacji. Materiały dla edukacji ekologicznej i równoważenia rozwoju miasta. Polskie
Towarzystwo Grograficzne. Instytut Nauk o Morzu US. In Plus Oficyna, Szczecin,
s. 38–43.
Ciaciura M., Grinn-Gofroń A., Więcław H., 2006: Populacje jemioły pospolitej typowej Viscum album subsp. album na terenie miasta Szczecina i w gminie Lipaiany.
W: J. Tarasiuk, J. Kępczyński (red.): Człowiek i środowisko przyrodnicze Pomorza
Zachodniego. I. Środowisko biotyczne – biologia środowiskowa, eksperymentalna
i stosowana. 1: 143–152. Wydział Nauk Przyrodniczych US. Wyd. Print Group,
Szczecin.
Ciaciura M., Grinn-Gofroń A., Wójcicka A., 2005: Populacja jemioły pospolitej typowej
w gminie Lipiny. W: M. Ciaciura (red.): Flora roślin naczyniowych województwa
zachodniopomorskiego. 1: 217–226. Katedra Taksonomii Roślin i Fitogeografii
WNP US. Wyd. Z.U.P. Optimex, Szczecin.
76
Dopierała B. (red.), 1969: Z dziejów ziemi stargardzkiej. Wyd. Poznańskie, Poznań.
Warszawa.
Mikołajski J., 1966: Geografia województwa szczecińskiego. Szczec. Tow. Nauk.
Szczecin.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., 2002: Flowering plants and pteridophytes of Poland – a checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1: 1–442. W. Szafer
Institute of Botany. Polish Academy of Sciences. Kraków.
Olszewski E., Skwara M., 2005: Ziemia stargardzka z bliska. Oficyna In Plus, Stargard.
Prawdzic K., 1961: Klimat województwa szczecińskiego w świetle potrzeb rolnictwa.
Wiad. Zach., Szczecin.
Stypiński P., 1997: Biologia i ekologia jemioły pospolitej (Viscum album, Viscaceae)
w Polsce. PAN, Kraków, s. 1–55.
Trypuć M., 2007: Struktura populacyjna jemioły Viscum album w gminie Stargard
Szczeciński. Praca magisterska wykonana w Katedrze Taksonomii Roślin i Fitogeografii Uniwersytetu Szczecińskiego. Szczecin (mskr).
Więcław H., Ciaciura M., 1998: Występowanie jemioły pospolitej (Viscum album L.)
na terenie miasta Szczecina. Zeszyty Naukowe US 218. Acta Biologica 4, s. 25–37.
VISCUM ALBUM SUBSP. ALBUM IN STARGARD SZCZECIŃSKI CITY
AND MUNICIPALITY
Summary
The 635 sites of Viscum album subsp. album were located in the area of Stargard
Szczecinski and municipality. The mistletoe ocurred on 17 tree species that belong to 10
genuses (tab.1). Most Viscum album subsp. album bushes were noted on Populus nigra,
Betula pendula, Salix alba, Robinia pseudoacacia, Salix fragilis, Populus canadensis
and Populus tremula. Fairly rare occurance of mistletoe was observed on Acer saccharinum, Crataegus monogyna, Fraxinus excelsior, Malus domestica and Tilia platyphyllos
(tab. 1, fig. 1, 2, 3). The majority of mistletoe bushes grow in the middle and upper sections of host’s crown (fig. 4). The distribution of mistletoe is irregulat in the investigated
area and depands on enviromental conditions, such as water availability and sun exposure.
Translated by Marek Więcław
NR 537
2008
ROBERT CZERNIAWSKI
WARUNKI BIOLOGICZNO-CHEMICZNE
W ZBIORNIKU RETENCYJNYM OCZYSZCZALNI ŚCIEKÓW
W DRAWNIE
Biological and chemical conditions in holding pond
of the sewage treatment plant in Drawno
Słowa kluczowe: oczyszczalnia ścieków, warunki biotyczne, warunki abiotyczne
Key words: sewage treatment, biotic conditions, abiotic conditions
1. Wstęp
Ogólnie wiadomo, że małe zbiorniki wodne stosunkowo szybko podlegają
procesom eutrofizacji i w związku z tym charakteryzują się szybkim tempem
produkcji pierwotnej, gęstym porośnięciem przez makrofity oraz silną dominacją
określonego gatunku fauny i flory. Ich niewielka powierzchnia oraz głębokość
szczególnie sprzyjają postępowaniu tego procesu, który jest dostrzegalny zwłaszcza w zbiornikach poddanych wpływowi antropogenicznemu. Skład chemiczny
i biologiczny często warunkowany jest działaniem czynnika limitującego, np.
pierwiastków biogennych, które w pewnych przypadkach mogą prowadzić do
zahamowania procesów życiowych, a nawet do wyginięcia organizmów żywych,
z drugiej zaś strony znacznie przyspieszają i korzystnie wpływają na rozwój
organizmów w wodzie, przyspieszając tym samym eutrofizację. Zbiornikiem,
w którym zaobserwowano w przebiegu kilku miesięcy szybki wzrost i znaczne
ilości elementów abio- i biotycznych środowiska, będących skutkiem procesów
eutrofizacyjnych, jest drugi staw retencyjny oczyszczalni ścieków w Drawnie.
78
Robert Czerniawski
Celem niniejszej pracy było wykazanie zależności pomiędzy warunkami
chemicznymi wody a składem jakościowym i ilościowym fauny zasiedlającej
zbiornik. Drugim celem było określenie perspektyw wykorzystania zooplanktonu zasiedlającego ów zbiornik do podchowu wylęgu ryb i narybku.
2. Miejsce, materiał i metoda
Badania prowadzono w październiku 2003 roku. Miejsce badań stanowił drugi, a zarazem ostatni staw retencyjny oczyszczalni ścieków w Drawnie,
o wymiarach [m]: długość – 65,2; szerokość – 36,7; głębokość – 1,7. Komunalna
oczyszczalnia ścieków w Drawnie pracuje na podstawie reaktora biologicznego
z osadnikiem wtórnym z pionowym piaskownikiem. Oczyszczone ścieki, bytowo-gospodarcze, w końcowej fazie trafiają do dwóch zbiorników stabilizacyjnych. Odbiornikiem ścieków jest rzeka Drawa.
Badano skład chemiczny wody oraz faunę i florę. Dane oznaczeń chemicznych, z października 2003 roku, zostały udostępnione przez miejską oczyszczalnię ścieków. Ze stawu pobrano dwie próby zooplanktonu: ilościową (przecedzając 100 dm3 wody przez siatkę z gazy młyńskiej), służącą do określenia liczebności osobników, oraz jakościową, służącą do oznaczenia występujących gatunków.
Następnie przystąpiono do realizacji zadań, które miały na celu określenie jakościowe i ilościowe zooplanktonu. Przeliczono osobno samce i samice poszczególnych grup systematycznych skorupiaków, określono gatunki i ilość wrotków
oraz stadiów larwalnych owadów. Materiał do badań jakościowych ichtiofauny
pozyskiwano za pomocą elektrycznego urządzenia impulsowego IUP-12. Ryby
tuż po określeniu jakościowym zostały wpuszczone do wody. Oznaczono także
skład gatunkowy makrofitów. Procent porośnięcia powierzchni stawu przez makrofity obliczono metodą kwadratów.
3. Wyniki
Ostatni zbiornik stabilizacyjny jest całkowicie zarośnięty elodeidami
(rogatkiem sztywnym – Ceratophyllum demersum), niewielki procent stanowią
isoetidy (Lemna gibba – rzęsa garbata) i porastające północny brzeg helofity (pałka szerokolistna – Typha latifolia i tatarak zwyczajny – Acorus calamus). Roślinność stawu tworzy doskonałe podłoże do rozwoju, rozmnażania i żerowania
poszczególnych grup zwierząt zasiedlających ten zbiornik. Oprócz ichtiofauny,
tj. karasia (Carasius carassius) i lina (Tinca tinca), można wyróżnić ogromne
Warunki biologiczno-chemiczne w zbiorniku retencyjnym...
79
ilości zooplanktonu, wchodzącego w skład diety wylęgu i narybku wyżej wymienionych gatunków ryb. Zagęszczenie zooplanktonu w 1 dm3 wynosiło ca
57 osobników, natomiast biomasa liczyła ca 5,3048 mg · dm–3. W tej grupie zwierząt
wyraźnie dominowały Daphnia pulex (12 osobn. · dm–3, 1,9757 mg·dm–3), Daphnia magna (2,4 osobn. · dm–3, 1,6785 mg · dm–3), Daphnia juv. (15 osobn. · dm–3,
0,1665 mg · dm–3) i Cyclops abyssorum (10,2 osobn. · dm–3, 1,1201 mg · dm–3)
(ryc. 1, 2). Liczebność i biomasa pozostałych składników zooplanktonu wynosiły: Ceriodaphnia sp. – 0,3 osobn. · dm–3, 0,0255 mg · dm–3; Ceriodaphnia juv.
– 0,3 osobn. · dm–3, 0,0052 mg · dm–3; Eucyclops serrulatus – 0,9 osobn. · dm–3,
0,0876 mg · dm–3; Kopepodit Cyclopoida – 8,7 osobn. · dm–3, 0,1531 mg·dm–3;
Nauplii Cyclopoida – 4,2 osobn. · dm–3, 0,0028 mg · dm–3; Keratella cochlearis
cochlearis – 0,6 osobn. · dm–3, 0,0001 mg · dm–3; Keratella cochlearis tecta –
0,3 osobn. · dm–3, 0,0001 mg · dm–3; Rotatoria not determinata – 1,2 osobn. · dm–3,
0,0002 mg · dm–3; larwy Chironomidae – 0,9 osobn. · dm–3, 0,09 mg · dm–3. Najliczniejszą grupę systematyczną w stawie stanowiły skorupiaki niższe (Entomostraca), osiągając 54 osobn. · dm–3 i 5,2196 mg · dm–3. Liczebność i biomasa
wrotków (Rotatoria) wynosił w kolejności: 2,1 osobn. · dm–3, 0,0004 mg · dm–3).
Spośród owadów wchodzących w skład zooplanktonu zanotowano tylko larwy
Chironomidae, których liczebność i biomasę podano wyżej. Wśród niektórych
gatunków skorupiaków, takich jak Daphnia magna, Ceriodaphnia sp. i Eucyclops serrulatus, nie stwierdzono w ogóle obecności samców. U innych gatunków
było zdecydowanie więcej samic niż samców: Daphnia pulex (11,1 osobn. · dm–3,
0,9 osobn. · dm–3), Cyclops abyssorum (7,8 osobn. · dm–3, 2,4 osobn. · dm–3).
Najwyższą wartością średniej długości ciała charakteryzowały się Daphnia magna (2,3691 mm), larwy Chironomidae (1,7649 mm) oraz samice Daphnia pulex (1,5264 mm), natomiast najniższą wartością tego parametru odznaczały się
Keratella cochlearis cochlearis (0,1113 mm) i Keratella cochlearis tecta
(0,1272 mm) (ryc. 3).
Pierwiastki chemiczne, których zawartość w wodzie odgrywała największą rolę w procesach zarówno życiowych jak i eutrofizacji, to azot ogólny
(19,5 mg · dm–3) i fosfor ogólny (2,88 mg · dm–3). Ilość w 1 dm3 metali ciężkich mieściła się w dopuszczalnych normach: chrom 0,06 mg · dm–3, cynk
0,091 mg · dm–3, kadm 0,019 mg · dm–3, miedź 0,017 mg · dm–3, nikiel
0,009 mg · dm–3, ołów 0,005 mg · dm–3. W wodzie stawu nie stwierdzono
w ogóle azotu amonowego. Wygląd i kolor wody określono jako klarowny
i słomkowy. Odczyn wody wynosił 7,3.
80
Robert Czerniawski
4. Dyskusja
Oczyszczanie ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych odbywa się na ogół trójstopniowo: mechanicznie, chemicznie i biologicznie. Jedną
z metod biologicznych jest przetrzymanie oczyszczonego ścieku w zbiornikach
zwanych odstojnikami, w których podlega on retencji. Czas przebywania ścieku
w stawie zależy od przepustowości oczyszczalni i rozmiarów zbiornika i może
się wahać od kilkunastu godzin do kilku tygodni. W tym okresie stabilizuje się
temperatura i pH ścieku oraz podlega on dalszemu procesowi oczyszczania
z udziałem organizmów zwierzęcych i roślinnych rozwijających się w zbiorniku.
Odstojnik działa również jak bufor w przypadku awarii oczyszczalni. Podobny
układ funkcjonuje przy oczyszczalni ścieków w Drawnie.
Szczerbowski (1993) uważa, że skład chemiczny wody jest jednym z ważniejszych czynników ekologicznych, które kształtują rodzaj i ilość związków
wprowadzanych do zbiorników. Ścieki komunalne nawet po oczyszczeniu nadal
zawierają dość duże ilości pierwiastków. W związku z tym produkcja biologiczna
w stawie jest bardzo wysoka. Zawartość azotu ogólnego w wodzie stawu wynosi
19,5 mg · dm–3, jednak pierwiastek ten ze względu na stosunkowo wysoką zawartość fosforu ogólnego nie jest czynnikiem limitującym. Szczerbowski (1993)
podaje, że w wodach epilimnionu stawów i jezior zawartość fosforu ogólnego
powinna się wahać w granicach 0,01–0,1 mg · dm–3. Wartość tego parametru
w wodzie stawu oczyszczalni wynosi 2,88 mg · dm–3, dzięki czemu następuje
tutaj bardzo szybki rozwój roślinności. Domniemywać należy, iż do stawu dostają się ścieki ze znacznie większą ilością fosforu, ograniczanego później przez
rozwijające się makrofity. Masowo rozwijający się w stawie fitoplankton, roślinność naczyniowa oraz zooplankton – głównie duże wioślarki: Daphnia magna
i Daphnia pulex, stanowią olbrzymią i niewykorzystaną bazę pokarmową dla narybku różnych, w tym cennych gospodarczo gatunków ryb. Wyżej wymienione
wioślarki ze względu na rozmiary i wysoką wartość energetyczną są ulubionym
pożywieniem stadiów młodocianych wielu gatunków ryb nadających się do podchowu w sztucznych warunkach, a w szczególności szczupaka, karpia, okonia
i amura białego (Czerniawski, Czerniejewski 2003a, Wolska-Neja 2000). Ponadto, przy ogólnej biomasie zooplanktonu wynoszącej 5,3048 mg · dm–3, wyliczono, że można produkować na nim narybek o masie jednostkowej 5 g w obsadzie
5,5 szt. · dm–3. Wolska-Neja (2000), karmiąc narybek szczupaka, w pierwszych
dniach podchowu, zooplanktonem pozyskiwanym ze ścieków zakładu prze-
81
twórstwa rybnego stosowała obsady od 7,3 szt. · dm–3 do 2,3 szt. · dm–3. Należy zaznaczyć, że wyżej wymieniona wartość biomasy zooplanktonu w stawie
występowała w miesiącu październiku. Przypuszczać trzeba, że w miesiącach,
w których temperatura wody jest wyższa, biomasa zooplanktonu proporcjonalnie
się zwiększy. Czerniawski i Czerniejewski (2003b), badając skład jakościowy
i ilościowy zooplanktonu wynoszonego z jeziora Adamowo stwierdzili, że
w miesiącach wiosennych i letnich biomasa zooplanktonu zwiększyła się
kilkakrotnie w stosunku do miesięcy zimowych i jesiennych, wynosząc:
0,3881 mg · dm–3 (w sierpniu) i 0,0096 mg · dm–3 (w styczniu). Zooplankton
zasiedlający staw retencyjny można wykorzystywać i pozyskiwać poprzez: instalowanie sadzów z narybkiem w plosie stawu, umieszczanie w pobliżu stawu
zbiorników, np. plastikowych miednic z wylęgiem lub narybkiem (Wolska-Neja
2000) i karmienie zooplanktonem pozyskanym ze stawu, instalowanie w odpływie stawu sieci i narzędzi do odłowu zwierząt planktonowych (Szlauer 1976).
Za wykorzystaniem zooplanktonu żyjącego w stawie retencyjnym oczyszczalni
ścieków w Drawnie przemawia jego masowe występowanie i stosunkowo wysoki współczynnik pokarmowy. Bardzo istotny wydaje się również czynnik ekonomiczny, bowiem w porównaniu z paszami sztucznymi koszty i możliwości
pozyskania zooplanktonu są zdecydowanie mniejsze (Szlauer, Szlauer 1983).
Ze względu na stuprocentowe porośnięcie stawu roślinnością miękką istnieje możliwość zarybienia go narybkiem amura białego. Gatunek ten, osiągając po 3–4 tygodniach kilka centymetrów długości ciała, odżywia się pokarmem
roślinnym (Czerniawski, Czerniejewski 2003a; Wolny 1969). Penzes i Tolg (za:
Tolg, Antalfi 1975) podają, że jednym z makrofitów chętnie zjadanych przez narybek amura białego jest rogatek sztywny. W objętym badaniami stawie gatunek
ten występuje w przeważającej ilości, porastając ponad 90% powierzchni stawu. Przy obsadzaniu stawu narybkiem amura białego należy zwrócić szczególną
uwagę na obsadę materiału zarybieniowego. Odchody ryb roślinożernych, w tym
również amura białego, zawierają znaczny procent niestrawionych roślin, które
mogą wpływać bezpośrednio na przyspieszenie procesów eutrofizacji.
Wprowadzenie w sposób kontrolowany do biocenozy odstojnika dodatkowego czynnika, jakim jest narybek, spowoduje wydłużenie łańcucha pokarmowego, a tym samym umożliwi przejście soli biogennych na wyższy poziom troficzny. Efektem może być spadek stężenia nutrientów w wodzie odprowadzanej
do odbiornika, którym jest rzeka Drawa.
0
2
4
6
8
10
12
14
16
gatunek
Ryc. 1. Liczebność poszczególnych taksonów zooplanktonu w stawie oczyszczalni w Drawnie
Fig. 1. Abundance of zooplankton in pond of sewage treatment in Drawno
osobn./l
Daphnia magna
Daphnia pulex
Daphnia juv.
Ceriodaphnia sp. Ƃ
Cyclops abyssorum Ƃ
Eucyclops serrulatus Ƃ
Kopepodit Cyclopoida
Nauplii Cyclopoida
Keratella cochlearis cochlearis
Keratella cochlearis tecta
Rotatoria n. det.
Chironomidae larwy
Robert Czerniawski
82
0
0,5
1
1,5
2
2,5
gatunek
Ryc. 2. Biomasa poszczególnych taksonów zooplanktonu w stawie oczyszczalni w Drawnie
Fig. 2. Biomass of zooplankton in pond of sewage treatment in Drawno
mg/l
Daphnia magna
Daphnia pulex
Daphnia juv.
Ceriodaphnia sp. Ƃ
Nauplii Cyclopoida
Keratella cochlearis
cochlearis
tecta
Rotatoria n. det.
Chironomidae larwy
83
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
gatunek
Ryc. 3. Średnia długość ciała (mm) poszczególnych taksonów zooplanktonu
Fig. 3. Mean length of body of zooplankton in pond of sewage treatment in Drawno
(mm)
Daphnia magna
Daphnia pulex
Daphnia juv.
Ceriodaphnia sp. Ƃ
Nauplii Cyclopoida
cochlearis
Keratella cochlearis tecta
Rotatoria n. det.
Chironomidae larwy
Robert Czerniawski
84
85
BIBLIOGRAFIA
Czerniawski R., Czerniejewski P., 2003a: Zróżnicowanie jakościowe oraz znaczenie
planktonu w pokarmie niektórych, ważniejszych gospodarczo gatunków ryb. Magazyn
Przemysłu Rybnego, 3 (33), s. 37–40.
Czerniawski R., Czerniejewski P., 2003b: Perspektywy wykorzystania zooplanktonu
wynoszonego z jeziora Adamowo do podchowu wylęgu ryb i narybku. Komunikaty
Rybackie, 3, s. 9–14.
Szczerbowski J.A., 1993: Rybactwo śródlądowe. IRŚ. Olsztyn.
Szlauer B., 1976: Możliwości wykorzystania zooplanktonu wynoszonego z jezior przez
odpływy. Gospodarka Rybna, 5, s. 13–14.
Szlauer B., Szlauer L., 1983: Zooplankton ujęcia wody pitnej z jeziora Miedwie i perspektywy jego wykorzystania do podchowu narybku. Zeszyty Naukowe AR Szczecin
103, s. 124–138.
Tolg I., Antalfi A., 1975: Ryby roślinożerne. PWRiL, Warszawa.
Wolny P., 1969: Ryby roślinożerne aklimatyzowane w Polsce. Brosz. 50. IRŚ. Olsztyn.
Wolska-Neja B., 2000: Możliwości rybackiego wykorzystania ścieków z zakładów przetwórstwa rybnego. Praca doktorska. Zakład Hydrobiologii. Akademia Rolnicza
w Szczecinie.
BIOLOGICAL AND CHEMICAL CONDITIONS IN HOLDING POND
OF THE SEWAGE TREATMENT PLANT IN DRAWNO
Summary
The work show results of biological and physicochemical research of holding pond
waters in sewage treatment area. The pond was characterized: with large amount of macrophytes, with large abundance the zooplankton, in particular Daphnia pulex, with high
concentration of nutrients.
Translated by Robert Czerniawski
NR 537
2008
ROBERT CZERNIAWSKI
MAŁGORZATA PILECKA-RAPACZ
JÓZEF DOMAGAŁA
ANALIZA JAKOŚCIOWA JESIENNEJ ICHTIOFAUNY
DOPŁYWÓW DRAWY
Qualitative structure of autumn ichthyofauna in Drawa tributaries
Słowa kluczowe: rzeka Drawa, małe cieki, ichtiofauna
Key words: Drawa river, small streams, ichthyofauna
1. Wstęp
Najmłodsze, opublikowane wyniki badań rybostanu zlewni Drawy pochodzą z 2005 roku, niemniej dotyczą one jedynie trzech cieków (Raczyński i wsp.
2005). Natomiast ostatnie, gruntowne badania ichtiofauny większości dopływów
środkowej i dolnej Drawy prowadzone były w 1990 roku przez Chełkowskiego
i in., przy okazji badań bonitacyjnych. Podkreślić jednak należy, że większość
prac poświęconych badaniom wód na tym obszarze pochodzi z lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku (Chełkowski i wsp. 1986, 1989; Trzebiatowski i wsp. 1986;
Trzebiatowski i wsp. 1987a, b). Od tego czasu zaszły znaczne zmiany w środowisku cieków stanowiących pośrednią zlewnię tej rzeki. W wielu przypadkach
powstały zapory wodne uniemożliwiające swobodną wędrówkę ryb, szczególnie
łosososiowatych. Zaobserwowano również znaczny spadek poziomu wód w porównaniu z latami ubiegłymi, a nawet całkowity zanik cieków w okresie letnim.
Te wszystkie czynniki wpływające bezpośrednio na stan jakościowy i ilościowy
ichtiofauny spowodowały negatywne zmiany w składzie gatunkowym ryb.
88
Celem badań niniejszej pracy było określenie składu gatunkowego ichtiofauny wybranych cieków Drawy podczas odłowów wsiedlonego wcześniej narybku ryb łososiowatych. Dodatkowo asumpt do przeprowadzonych obserwacji
wynikał z wykonanych przed ponad szesnastoma laty prac bonitacyjnych większości analizowanych cieków.
2. Teren badań
Odłowy ryb prowadzono w październiku i listopadzie 2007 roku na stanowiskach (ryc. 1):
Stanowisko 1 – Sitna. Ciek ten ma swój obszar źródliskowy na zmeliorowanych polach. Stanowi prawostronny dopływ środkowej Drawy, o długości
11 km. W ponad 80% swojej długości ciek biegnie przez las mieszany, uchodząc
do jeziora Adamowo (Raczyński i wsp. 2005). Odłowy odbywały się na odcinku
1 km, od ujścia do jeziora do tamy piętrzącej wodę, stanowiącej barierę dla ryb.
Stanowisko 2 – Ciek leśny. Wypływa z jeziora Piaseczno, a po przepłynięciu ok. 4 km wpada do jeziora Krzywy Róg. Właściwie w 100% swojej długości
ciek biegnie przez las, który zacienia jego powierzchnię (Raczyński i wsp. 2005).
Odłowy prowadzono na odcinku 500 m, od ujścia cieku do jeziora Krzywy Róg.
Stanowisko 3 – Bagnica. Ciek ten ma swój obszar źródliskowy na podmokłych łąkach. Po przepłynięciu 10 km wpada do jeziora Adamowo w obrębie
miasta Drawno. Tylko w środkowym swoim odcinku rzeka płynie przez las (Raczyński i wsp. 2005). Odłowy prowadzono na odcinku 1,5 km, od ujścia cieku
od jeziora.
Stanowisko 4 – Stary Potok. Obszar źródliskowy Starego Potoku znajduje
się na terenach bagnistych. Ciek stanowi prawobrzeżny dopływ Drawy, przepływa przez jezioro Trzebuń, po przepłynięciu 500 m od jeziora łączy się ze Starą
Drawą, z którą stanowi długość 13 km i wpada do Prostyni (Trzebiatowski i wsp.
1986). Odłowy odbywały się na odcinku 500 m, poniżej wypływu cieku z jeziora
Trzebuń.
Stanowisko 5 – Drawica 1. Ciek wchodzi w skład lewobrzeżnych dopływów Drawy i jest najdłuższym z jej dopływów. Drawica po przepłynięciu 27 km,
w tym kilku jezior (w tym największego – Mąkowarskiego) uchodzi do Drawy
(Trzebiatowski i wsp. 1986). Odłowy prowadzono na odcinku 500 m od ujścia
do Jeziora Mąkowarskiego.
Analiza jakościowa jesiennej ichtiofauny...
89
Stanowisko 6 – Drawica 2. Odłowy prowadzono na odcinku 500 m poniżej
wypływu cieku z jeziora Mąkowarskiego.
Stanowisko 7 – Słopica. Wypływa z jeziora Mszanek (80 ha). Dodatkowo
przepływa przez 3 duże jeziora, w związku z tym strefa lenityczna rzeki ma dużą
powierzchnię. Do Słopicy uchodzą dwa prawobrzeżne dopływy (Trzebiatowski
i wsp. 1986). Rzeka po przepłynięciu ok. 9 km uchodzi do Drawy na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego. Odłowy odbywały się w zacienionej części rzeki
na odcinku 1 km, w odległości 2 km przed jej ujściem do Drawy.
Stanowisko 8 – Pokrętna. Ciek ten ma swoje źródło na terenach podmokłych i na początku swego biegu przepływa przez niewielkie jezioro (10 ha). Ten
prawobrzeżny dopływ Drawy w większości płynie przez las mieszany. Po przepłynięciu ok. 15 km wpada do dolnego odcinka Drawy, stanowiąc jednocześnie
ostatni dopływ tej rzeki (Trzebiatowski i wsp. 1986). Odłowy prowadzono na
odcinku 0,5 km, w odległości 3 km poniżej wypływu z jeziora.
Stanowisko 9 – Szczuczna. Uchodzi ona do Drawy jako lewobrzeżny dopływ. Bierze swój początek z jeziora Szczuczarz i po przepłynięciu 13 km wpada
do Drawy. W środkowym biegu przyjmuje jeden dopływ. Rzeka płynie na ogół
przez tereny leśne z przewagą drzew iglastych (Trzebiatowski i wsp. 1986).Odłowy prowadzono na odcinku 0,5 km, od ujścia cieku do Drawy do tamy piętrzącej
wodę, stanowiącej barierę dla ryb.
3. Metody badań
W celu określenia składu gatunkowego ichtiofauny, ryby pozyskiwano za
pomocą agregatu prądotwórczego ELT 60 niemieckiej firmy Hans Grasll. Po
identyfikacji jakościowej ryby natychmiast wpuszczano z powrotem do wody.
Odłowów dokonywano w październiku i listopadzie 2007 roku.
Podobieństwo taksonomiczne pomiędzy stanowiskami obliczono według
wzoru Marczewskiego i Steinhausa (za: Romanowicz 1998).
S = W/A + B – W,
gdzie: S – prawdopodobieństwo statystyczne dwóch porównywanych ze sobą stanowisk, A – liczba elementów dla zbioru A, B – liczba elementów dla zbioru B,
W – liczba elementów wspólnych dla A i B.
90
4. Wyniki badań
Jesienny rybostan dopływów Drawy był niezbyt bogaty gatunkowo (tabela 1). Łącznie stwierdzono występowanie 16 gatunków ryb, w tym: jeden gatunek ryb z rodziny łososiowatych (Salmonidae) – pstrąg potokowy (Salmo trutta
m. fario L.), jeden gatunek ryb z rodziny okoniowatych (Percidae) – okoń (Perca fluviatilis L.), jeden gatunek ryb z rodziny cierniowatych (Gasterosteidae)
– ciernik (Gasterosteus aculeatus L.), dziewięć gatunków ryb z rodziny karpiowatych (Cyprinidae) – płoć (Rutilus rutilus L.), lin (Tinca tinca L.), jelec (Leuciscus leuciscus L.), jaź ((Leuciscus idus L.), kleń (Leuciscus cephalus L.), ukleja
(Alburnus alburnus L.), karaś złocisty (Carassius carassius L.), różanka
(Rhodeus sericeus L.), kiełb krótkowąsy (Gobio gobio L.), jeden gatunek ryb
z rodziny szczupakowatych (Esocidae) – szczupak (Esox lucius L.), jeden gatunek ryb z rodziny dorszowatych (Gadidae) – miętus (Lota lota L.) i dwa gatunki z rodziny kozowatych (Cobitidae): koza (Cobitis taenia L.) i śliz (Barbatula
barbatula L.). Spośród wymienionych gatunków aż trzy: różanka, koza i śliz są
prawnie chronione.
Na wszystkich badanych stanowiskach najczęściej stwierdzano: kiełbia
(8 razy, co stanowiło 14% liczby odnotowanych gatunków ryb), szczupaka (odpowiednio: 7, 13%), okonia (odpowiednio: 6, 12%), płoć (odpowiednio: 5, 10%).
Pstrąg potokowy, który był spotykany na stanowiskach: 1, 3, 7 i 9, stanowił 8%
liczby stwierdzonych gatunków ryb.
Na trzech stanowiskach zanotowano obecność lina, jelca i kozy (6%), natomiast jazia, klenia i śliza na dwóch stanowiskach (4%). Najrzadziej (1 raz)
spotykano ukleję, karasia złocistego i różankę (2%) (ryc. 2).
Podobieństwo taksonomiczne pomiędzy badanymi stanowiskami (S) uzyskało niezbyt wysokie wyniki (tabela 2). Najbardziej podobne pod względem tego
parametru okazały się: Sitna i Słopica (S = 0,87) oraz Ciek leśny i Drawica 1. Stanowiska: Ciek leśny i Drawica 2 uzyskały stosunkowo wysoką wartość S = 0,71.
Godna uwagi może być jeszcze wartość podobieństwa pomiędzy 0,50–0,60, którą obliczono dla stanowisk: Drawica 1 i Drawica 2, Drawica 1 i Słopica oraz
Sitna i Drawica 1, Ciek leśny i Słopica. Pozostałe wyniki podobieństwa taksonomicznego charakteryzowały się znacznie niższymi wartościami. Aż w czterech
przypadkach nie stwierdzono żadnego podobieństwa taksonomicznego, kiedy nie
notowano wspólnych gatunków dla porównywanych stanowisk.
91
Najwięcej gatunków ryb, w liczbie 8, zanotowano w cieku Sitna. Stanowiska na Drawicy 2 i Słopicy charakteryzowały się siedmioma zanotowanymi
gatunkami, natomiast w Starym Potoku i Szczucznej stwierdzono po 6 gatunków. Następne w kolejności okazały się Ciek leśny i Pokrętna (5 gatunków),
a najmniej liczne pod względem bogactwa gatunkowego były Bagnica i Drawica
1 (4 gatunki).
5. Dyskusja
Skład jakościowy ichtiofauny badanych dopływów Drawy jest typowy dla
większości badanych w Polsce cieków o podobnych warunkach środowiskowych.
Przeważająca bowiem część autorów prezentując wyniki swoich badań stwierdza
typowe reofilne gatunki ryb, takie jak: pstrąg potokowy, kiełb, miętus, koza czy
śliz (Dębowski i wsp. 2000; Jelonek i wsp. 2002, 2003; Różańska 1961). Ci sami
autorzy notują również ubikwistyczne gatunki, czujące się dobrze w warunkach
wód zarówno płynących jak i stojących, do których należą, prezentowane także
w niniejszej pracy, szczupak, okoń i płoć. Godne podkreślenia jest występowanie
lina oraz karasia złocistego w wartkich wodach Sitnej i Bagnicy. Cieki te nie
przepływają wcześniej przez żadne z jezior czy zbiorników stojących, nie posiadają również rozlewisk, natomiast wyżej wymienione gatunki należą raczej do
tych, które zdecydowanie wybierają miejsca o łagodnym przepływie lub zupełnie
lenityczne (Brylińska 2000). Ukleja, której biologia związana jest raczej ze zbiornikami stojącymi, była spotkana raz, tuż za wypływem Drawicy (Drawica 2) z dużego Jeziora Mąkowarskiego. Nie stwierdzono jej jednak za wypływem Starego
Potoku z równie dużego jeziora Trzebuń. Jeden raz stwierdzono również ciernika, którego złowiono w niewielkim rozlewisku rzeki Pokrętnej. Godne uwagi jest
występowanie aż trzech gatunków prawnie chronionych: różanki (Stary Potok),
kozy (Stary Potok, Drawica 2) i śliza (Drawica 2, Pokrętna). Obecność różanki
poniżej gęsto porośniętego roślinnością jeziora Trzebuń nie jest przypadkowa,
gatunek ten ze względu na swoje niewielkie rozmiary szczególnie preferuje takie
właśnie miejsca (Brylińska 2000). Kozę i śliza stwierdzano na stanowiskach, które cechowała podobna struktura i ukształtowanie dna, mianowicie drobny żwir
i kamienie. W podobnych miejscach gatunki te stwierdzali również Jelonek
i wsp. 2003 oraz Dębowski i wsp. 2000.
Wyniki badań prezentowane w niniejszej pracy różnią się od rezultatów
badań prowadzonych w innych latach. Najświeższe doniesienia z 2005 roku
92
(Raczyński i wsp.) ukazują różnice, w przeciągu niespełna siedmiu lat, w składzie gatunkowym cieków Sitna, Bagnica i Ciek leśny. W tym ostatnim cieku
w 2007 roku zaobserwowano brak aż sześciu gatunków ryb, a mianowicie klenia,
jazgarza, piskorza, krąpia, miętusa i uklei. W Sitnej w 2007 roku nie stwierdzono jednego gatunku – uklei. Dodatkowo należy podkreślić, że Raczyński i wsp.
(2005), badając Sitną notowali gatunki ichtiofauny na przeważającej jej długości,
natomiast wyniki niniejszej pracy ograniczają się do krótkiego, kilometrowego
odcinka przegrodzonego na swym krańcu zaporą. Różnice w składzie rybostanu można stwierdzić po przeglądzie starszych prac dotyczących zlewni Drawy
(Chełkowski i wsp. 1986; Chełkowski i wsp. 1989; Trzebiatowski i wsp. 1986;
Trzebiatowski i wsp. 1987a, 1987b). Na przykład w Słopicy notowano wówczas w stosunkowo dużych ilościach pstrąga potokowego, szczupaka, jelca czy
głowacza, w Pokrętnej zaś stwierdzano pstrąga potokowego, piskorza, a nawet
węgorza.
Większość różnic w składzie jakościowym ichtiofauny jest spowodowana
zapewne gwałtownymi zmianami krajobrazu i bezpośredniego otoczenia badanych cieków. Wpływ na taki stan rzeczy ma również występujące masowo na
danym terenie kłusownictwo i presja wędkarska, które znacznie przyczyniają
się do zagłady szczególnie cennych gospodarczo i przyrodniczo ryb łososiowatych, szczupaka czy węgorza. Kolejnym powodem nieobecności poszczególnych
gatunków jest zanieczyszczanie wód i szybkie postępowanie eutrofizacji jezior
i rzek. Wszystkie wymienione czynniki negatywnie wpływają na stan lokalnej
ichtiofauny zlewni Drawy, a wyniki niniejszych badań ukazują, że analizowane
dopływy charakteryzują się niezbyt dużym bogactwem gatunkowym.
Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych
Fig. 1. Location of study sites
93
94
koza
6%
Ğliz
4%
pstrąg potokowy
8%
okoĔ
12%
kieáb
14%
ciernik
2%
páoü
10%
miĊtus
6%
lin
6%
szczupak
12%
róĪanka
2%
karaĞ záocisty
2%
kleĔ
4%
ukleja
2%
jaĨ
4%
jelec
6%
Ryc. 2. Procentowy udział gatunków ryb w ilości wszystkich stwierdzonych gatunków
ryb na badanych stanowiskach
Fig. 2. Percentage composition of fish species in amount of all noted species on study
sites
Pstrąg potokowy
OkoĔ
Ciernik
Páoü
Lin
Jelec
JaĨ
KleĔ
Ukleja
KaraĞ záocisty
RóĪanka
Szczupak
MiĊtus
Kieáb
Koza
ĝliz
+
+
+
+
+
+
+
+
Sitna
+
+
+
+
+
Ciek
leĞny
+
+
+
+
Bagnica
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Stary Potok Drawica 1 Drawica 2
Tabela 1. Skład jakościowy ichtiofauny na badanych stanowiskach
Table 1. Qualitative composition of ihthyofauna on study sites
+
+
+
+
+
+
+
Sáopica
+
+
+
+
+
PokrĊtna
+
+
+
+
+
+
Szczuczna
95
x
x
Drawica 2
Szczuczna
x
Drawica 1
x
x
Stary Potok
x
x
Bagnica
PokrĊtna
x
Ciek leĞny
Sáopica
x
Sitna
Sitna
x
x
x
x
x
x
x
x
0,23
Ciek leĞny
x
x
x
x
x
x
x
0,12
0,33
Bagnica
x
x
x
x
x
x
0,11
0,22
0,27
Stary Potok
Table 2. Taxonomical similarity of ihthyofauna between study sites
x
x
x
x
x
0,25
0,14
0,80
0,50
Drawica 1
x
x
x
x
0,57
0,30
0,10
0,71
0,36
Drawica 2
Tabela 2. Podobieństwo taksonomiczne ichtiofauny pomiędzy badanymi stanowiskami
x
x
x
0,40
0,57
0,18
0,37
0,50
0,87
Sáopica
x
x
0,09
0,20
0,00
0,22
0,00
0,00
0,18
PokrĊtna
x
0,00
0,44
0,30
0,43
0,33
0,25
0,37
0,40
Szczuczna
96
97
BIBLIOGRAFIA
Brylińska M., 2000: Ryby słodkowodne Polski. PWN, Warszawa.
Chełkowski Z., Trzebiatowski R., Filipiak J., Chełkowska B., Lubieniecka I., Klasa B.,
Jarczak A., 1986: Bonitacja zlewni Płocicznej. Opracowanie AR Szczecin.
Chełkowski Z., Trzebiatowski R., Filipiak J., Chełkowska B., Ciupiński M, Klasa B.,
Jarczak A., 1989. Bonitacja zlewni górnej Drawy. Opracowanie AR Szczecin.
Chełkowski Z., Trzebiatowski R., Filipiak J., Chełkowska B., Ciupiński M., Piaseczna
K., 1990: Bonitacja zlewni środkowej Drawy. Opracowanie AR Szczecin.
Dębowski P., Terlecki J., Gancarczyk J., Martyniak A., Kozłowski J., Wziatek B., Hliwa
P., 2000: Ichtiofauna rzek Drawieńskiego Parku Narodowego. Roczniki Naukowe
PZW, 13, s. 87–101.
Jelonek M., Klich M., Źurek R., 2002: Ichtiofauna rzeki Wisłoki w rejonie nowo powstałego zbiornika Mokrzec (Starostwo Dębica). Supplementa ad Acta Hydrobiologia,
3, s. 69–78.
Jelonek M., Klich M., Źurek R., 2003: Ichtiofauna Dunajca od zapory zbiornika
w Czchowie do ujścia Wisły. Supplementa ad Acta Hydrobiologia, 6, s. 109–114.
Raczyński M., Czerniejewski P., Czerniawski R., 2005: Możliwości wykorzystania cieków zlewni jeziora Adamowo do podchowu ryb łososiowatych przeznaczonych do zarybień wód Drawieńskiego Parku Narodowego. Komunikaty Rybackie, 6, s. 15–21.
Romanowicz W., 1998: Zróżnicowanie jakościowe i ilościowe zooplanktonu Drawy
i Płocicznej. Drawieński Park Narodowy (maszynopis).
Różańska Z., 1961: Pokarm wylęgu troci jeziorowej (Salmo trutta m. lacustris L.) i innych
gatunków ryb w potoku Trzebiocha. Rocz. Nauk Rol. 93 – D, s. 387–422.
Trzebiatowski R., Chełkowski Z., Filipiak J., Chełkowska B., Domagała J., Lubieniecka
I., Jarczak A., Klasa B., 1986: Inwentaryzacja dorzecza Drawy. Opracowanie AR
Szczecin.
Trzebiatowski R., Chełkowski Z., Filipiak J., Chełkowska B., Ciupiński M., Lubieniecka
I., Klasa B., 1987a: Bonitacja zlewni dolnej Drawy. Opracowanie AR Szczecin.
I., Klasa B., 1987b: Bonitacja Słopicy lewobrzeżnego dopływu środkowej Drawy.
Opracowanie AR Szczecin.
98
QUALITATIVE STRUCTURE OF AUTUMN ICHTHYOFAUNA
IN DRAWA TRIBUTARIES
Summary
The work show the quality composition of ichthyofauna in chosen rivers of the
Drawa drainage area. The number of fish species wasn’t too large. Including appearing
of 16 fish species was stated. On all explored positions a gudgeon has most often been
stated. Taxonomical similarity between sites was little. The most species of fish were
noted in the Sitna river.
NR 537
2008
ROBERT CZERNIAWSKI
MAŁGORZATA PILECKA-RAPACZ
JÓZEF DOMAGAŁA
WSTĘPNA CHARAKTERYSTYKA MALAKOFAUNY
WYBRANYCH DOPŁYWÓW DRAWY
(POJEZIERZE POŁUDNIOWOPOMORSKIE)
Preliminary characteristics malacofauna of Drawa selected tributaries
(Pomeranian lake district)
Słowa kluczowe: rzeka Drawa, małe cieki, malakofauna
Key words: Drawa river, small streams, malacofauna
1. Wstęp
Malakofauna stanowi podstawowy składnik makrozoobentosu i jest często
nieodzownym elementem środowiska, pośrednio wpływającym na stan biologiczny i fizyczno-chemiczny wód. Uwaga ta dotyczy szczególnie małży, będących naturalnym filtrem wód, jak również miejscem do składania ikry jedynego
w Polsce gatunku ostrakofilnego – różanki (Rhodeus sericeus). Drobne małże
i ślimaki stanowią również ważny składnik diety wielu karpiowatych gatunków
ryb, lina (Tinta tinca), karpia (Cyprinus carpio), płoci (Rutilus rutilus) czy leszcza
(Abramis brama), których obecność zasadniczo zależy od istnienia składników
malakofauny (Brylińska 2000). Mięczaki są wyjątkowo wrażliwe i szybko reagują na zmiany zachodzące w środowisku wodnym. W związku z tym często są
bioindykatorami stanu czystości wód. Ich występowanie i liczebność, wspólnie
z innymi składnikami makrozoobentosu, od lat stosują kraje Unii Europejskiej do
określania jakości wód (Soszka, Kudelska 2000).
100
Robert Czerniawski, Małgorzta Pilecka-Rapacz, Józef Domagała
Celem niniejszej pracy było określenie stanu jakościowego malakofauny
jako ważnego elementu biotopu wybranych dopływów rzeki Drawy.
Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych
Fig. 1. Location of study sites
Wstępna charakterystyka malakofauny...
101
2. Teren i metody badań
Próby pobrano z 15 stanowisk zlokalizowanych w dorzeczu rzeki Drawy
(ryc. 1):
Stanowisko 1 – Rzeka Człopica (Człapia). Ciek ten jest ostatnim lewobrzeżnym dopływem Drawy. Bierze swój początek ze źródlisk zlokalizowanych
ok. 3 km na południowy wschód od miejscowości Człopa. Jego długość wynosi
36 km. Ciek w swoim górnym biegu płynie przez las, natomiast niżej w większości przez łąki i pola uprawne (Trzebiatowski i wsp. 1987).
Stanowisko 2 – Niewielki ciek mający swe źródło na podmokłych terenach
w obrębie miasta Drawno. Jego długość wynosi ok. 1 km. W kilku miejscach
uchodzą doń wyloty burzowe oraz ścieki bytowo-gospodarcze. Dno cieku jest
muliste, z dużą ilością osadów pochodzących z odprowadzanych ścieków.
Stanowisko 3 – rzeka Pokrętna. Ciek ten ma swoje źródło na terenach podmokłych i na początku swego biegu przepływa przez niewielkie jezioro (10 ha).
Ten prawobrzeżny dopływ Drawy w większości płynie przez las mieszany. Po
przepłynięciu ok. 15 km wpada do dolnego odcinaka Drawy, stanowiąc jednocześnie ostatni dopływ tej rzeki (Trzebiatowski i wsp. 1986).
Stanowisko 4 – rzeka Słopica (wypływ z Jeziora Szerokiego). Przepływa przez 3 duże jeziora, w związku z tym strefa lenityczna rzeki ma dużą powierzchnię. Do Słopicy uchodzą dwa prawobrzeżne dopływy (Trzebiatowski
i wsp. 1986). Rzeka po przepłynięciu ok. 9 km uchodzi do Drawy na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego.
Stanowisko 5 – dopływ Drawicy do Jeziora Mąkowarskiego. Ciek wchodzi
w skład lewobrzeżnych dopływów Drawy i stanowi najdłuższy z jej dopływów.
Drawica po przepłynięciu 27 km, w tym kilku jezior (z największym Mąkowarskim), uchodzi do Drawy (Trzebiatowski i wsp. 1986).
Stanowisko 6 – dopływ rzeki Szczucznej. Niewielki ciek o długości
ok. 3 km wypływający z jeziora Lubosie, płynący przez las – w górnym odcinku
mieszany, w dolnym sosnowy.
Stanowisko 7 – rzeka Kamienna. Prawobrzeżny dopływ Korytnicy, bierze swój początek na podmokłych terenach. Długość cieku w lini biegu wynosi
20 km. Przepływa przez dwa jeziora i wpada do jeziora Nowa Korytnica. Kamienna przyjmuje jeden mały prawobrzeżny dopływ (Chełkowski i wsp. 1991).
Stanowisko 8 – Stary Potok. Obszar źródliskowy Starego Potoku znajduje
się na terenach bagnistych. Ciek jest prawobrzeżnym dopływem Drawy, przepły-
102
wa przez jezioro Trzebuń, po przepłynięciu 500 m od jeziora łączy się ze Starą
Drawą, z którą stanowi długość 13 km i wpada do Prostyni (Trzebiatowski i wsp.
1986).
Stanowisko 9 – rzeka Słopica. Wypływa z jeziora Dominikowo.
Stanowisko 10 – rzeka Sitna. Ciek ten ma swój obszar źródliskowy na zmeliorowanych polach. Stanowi prawostronny dopływ środkowej Drawy, o długości
11 km. W ponad 80% swojej długości ciek płynie przez las mieszany, uchodząc
do jeziora Adamowo (Raczyński i wsp. 2005).
Stanowisko 11 – rzeka Korytnica – górny odcinek. Korytnica jest lewobrzeżnym dopływem Drawy. Jej długość wynosi 32 km. Przepływa przez dwa
jeziora: Studnica i Nowa Korytnica, uchodzi do Drawy na terenie Drawieńskiego
Parku Narodowego. Rzeka na swym biegu przyjmuje 2 dopływy prawobrzeżne
i 4 lewobrzeżne (Chełkowski i wsp. 1991).
Stanowisko 12 – Ciek Leśny. Wypływa z jeziora Piaseczno, a po przepłynięciu ok. 4 km wpada do jeziora Krzywy Róg. W 100% swojej długości ciek
biegnie przez las, który zacienia jego powierzchnię (Raczyński i wsp. 2005).
Stanowisko 13 – wypływ Drawicy z Jeziora Mąkowarskiego.
Stanowisko 14 – rzeka Płociczna – górny odcinek. Rzeka bierze swój
początek na podmokłych terenach. Jej średnia szerokość wynosi 6 m, a długość
– 50 km. W środkowym odcinku rzeka płynie przez obszar Drawieńskiego Parku
Narodowego, gdzie przepływa przez 3 jeziora. W swoim górnym odcinku Płociczna płynie w większości przez łąki i pola uprawne.
Stanowisko 15 – wypływ rzeki Korytnicy z eutroficznego jeziora Nowa
Korytnica.
Mięczaki zebrano w okresie od kwietnia do lipca 2007 roku. Na każdym
stanowisku, które stanowił kilkudziesięciometrowy odcinek rzeki, mięczaki
zbierano przez ok. 1 godzinę. W miejscach płytkich wybierano je ręcznie z dna,
roślin czy innych przedmiotów podwodnych, natomiast w głębszych miejscach
posługiwano się kasarkiem lub czerpaczem van Veena. Mięczaki oznaczano
za pomocą opracowań Piechockiego i Dyduch-Falniowskiej (1993) oraz Wasowskiego i Penkowskiego (2003). Podobieństwo taksonomiczne pomiędzy
stanowiskami obliczono według wzoru Marczewskiego i Steinhausa (1959):
S = W(A + B – W)–1, gdzie: S – prawdopodobieństwo statystyczne dwóch porównywanych ze sobą stanowisk, A – liczba elementów dla zbioru A, B – liczba
elementów dla zbioru B, W – liczba elementów wspólnych dla A i B.
103
3. Wyniki badań
Łącznie w zebranym materiale stwierdzono występowanie dwóch gromad
Mollusca, w tym: trzech rodzin Bivalvia i siedmiu rodzin Gastropoda (tabela 1). Wśród Bivalvia występowały: Unionidae (Unio sp.), Sphaeriidae
(Sphaerium sp., Pisidium sp.) oraz Dreissenidae (Dreissena polymorpha).
W skład Gastropoda wchodziły: Lymnaeidae (Lymnaea sp.), Planorbidae (Anisus sp., Gyraulus sp.), Neritidae (Theodoxus), Viviparidae (Viviparus sp.), Valvatidae (Valvata sp.), Bithyniidae (Bithynia sp.), Anycylidae (Ferissia wautieri).
Najczęściej spotykanym taksonem były małże z rodziny Sphaeridae, obecne na 13 z 15 przebadanych stanowisk (tabela 1), czyli na ponad 80% wszystkich
stanowisk. Bithyniidae sytwierdzono na 8 stanowiskach, czyli na 50% stanowisk.
Pozostałe rodziny były spotykane znacznie rzadziej. Valvatidae i Planorbidae
odnotowano 3 razy. Rodziny, tj. Dreissenidae Unionidae, Neritidae i Lymnaeidae, spotkano dwa razy. Natomiast tylko na jednym stanowisku obserwowane były Anycylidae i Viviparidae.
Tabela 1. Skład taksonomiczny malakofauny na badanych stanowiskach
Table 1. Qualitative composition of malacofauna on study sites
Takson\nr stanowiska
1
2
3
5
Sphaeriidae
x
Lymnaeidae
x
8
9
10
11
12
13
14
15
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Viviparidae
x
Planorbidae
x
x
x
Valvatidae
Anycylidae
7
x
Dreissenidae
Bithyniidae
6
x
Unionidae
Neritidae
4
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
W czterech przypadkach stwierdzono stuprocentowe podobieństwo taksonomiczne (S) pomiędzy badanymi stanowiskami (tabela 2). Chodzi tutaj o stanowiska: 5 i 10, 12 i 14, 14 i 15 oraz 12 i 15. W dalszej kolejności podobieństwo taksonomiczne okazało się największe dla: st. 3 i st. 11, st. 5 i 9, st. 5 i 11 oraz st. 10
i 11, wszystkie z wartością S = 0,66. Stosunkowo wysoką wartość podobieństwa
104
taksonomicznego (S = 0,60) stwierdzono dla stanowisk 6 i 11. W 21 przypadkach
wyliczono wartość podobieństwa równą 0,50. Udział wyników podobieństwa
w zakresie > 50 ≥ 20 wynosił aż 38%, co świadczy generalnie o stosunkowo
wysokim zróżnicowaniu taksonomicznym wszystkich stanowisk. Niskie wartości S wykazano dla stanowisk: 4 i 9, 4 i 11 (S = 0,16), 4 i 8, 2 i 6 (S = 0,14) oraz 4
i 6 (S = 0,12). Aż w trzynastu przypadkach nie stwierdzono żadnego podobieństwa taksonomicznego, kiedy nie notowano wspólnych gatunków dla porównywanych stanowisk (tabela 2).
Tabela 2. Podobieństwo taksonomiczne malakofauny pomiędzy badanymi stanowiskami
Table 2. Taxonomical similarity of malacofauna between study sites
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
x
0,00
0,33
0,50
0,33
0,16
0,00
0,20
0,20
0,33
0,33
0,50
0,25
0,50
0,50
2
x
x
0,00
0,00
0,25
0,14
0,33
0,40
0,40
0,25
0,20
0,00
0,00
0,00
0,00
3
x
x
x
0,20
0,33
0,40
0,00
0,20
0,20
0,33
0,66
0,50
0,33
0,50
0,50
4
x
x
x
x
0,20
0,12
0,00
0,14
0,16
0,20
0,16
0,25
0,20
0,25
0,25
5
x
x
x
x
x
0,40
0,33
0,50
0,66
1,00
0,66
0,50
0,33
0,50
0,50
6
x
x
x
x
x
x
0,20
0,50
0,28
0,40
0,60
0,20
0,40
0,20
0,20
7
x
x
x
x
x
x
x
0,25
0,25
0,50
0,33
0,00
0,00
0,00
0,00
8
x
x
x
x
x
x
x
x
0,33
0,50
0,40
0,25
0,50
0,25
0,25
9
x
x
x
x
x
x
x
x
x
0,50
0,40
0,25
0,20
0,25
0,25
10
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
0,66
0,50
0,33
0,50
0,50
11
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
0,33
0,25
0,33
0,33
12
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
0,50
1,00
1,00
13
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
0,50
0,50
14
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
1,00
15
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Najwięcej rodzin malakofauny (5) zanotowano w dopływie rzeki Szczucznej (st. 6). Stanowiska nr 4, 8 i 9 charakteryzowały się czterema zanotowanymi
rodzinami, natomiast w wypływie Drawicy z Jeziora Makowarskiego stwierdzono 3 rodziny. Następne w kolejności okazały się stanowiska nr 1, 5, 10 i 11 (2 rodziny), a najmniej liczne pod względem bogactwa gatunkowego były stanowiska
nr 7, 12, 14, 15 (1 rodzina) (tabela 1).
105
4. Dyskusja
Wyniki badań składu jakościowego dopływów rzeki Drawy pozwalają stwierdzić, że większość z nich charakteryzuje się składem malakofauny
typowym dla cieków o podobnych warunkach środowiskowych (Raczyńska
i wsp. 2000; Lewandowski 2004a; Walkowiak 2005). Rodziny mięczaków,
które zostały wykazane w niniejszej pracy, są również częstym obiektem obserwacji powyższych i innych autorów; dodatkowo liczba stwierdzanych taksonów jest także podobna. Na przykład Masłowska (2004) w malakofaunie rzeki Wel stwierdziła 6 rodzin należących do Gastropoda i 4 rodziny należące do
Bivalvia. Jak wspomniano w części „Wyniki badań”, w dopływach Drawy najczęściej spotykane były Sphaeriidae, których obfitość gatunkową obserwuje się
również w innych wodach Polski (Lewandowski 2004a, b; Walkowiak 2005).
Często, choć nie w takim stopniu jak groszkówkowate (Sphaeriidae), w dopływach odnotowana była rodzina ślimaków – Bithyniidae. Gatunki z tej rodziny
należą do ubikwistycznych organizmów łatwo dostosowujących się do nowych
warunków środowiska i spotykane są na wielu stanowiskach. Notowano także inwazyjną rodzinę Dreissenidae (Ernst 2004), lecz tylko na dwóch stanowiskach.
Na podstawie wyników podobieństwa taksonomicznego pomiędzy badanymi stanowiskami stwierdzono, że aż w czterech przypadkach było ono równe 1.
Jednak należy tutaj zaznaczyć, że tylko w jednym przypadku (st. 5 i 10) dotyczyło 2 rodzin, natomiast w pozostałych 3 przypadkach wspólne były tylko rodziny Sphaeriidae. Warunki środowiskowe stanowisk, dla których wyliczono tak
wysoki wskaźnik podobieństwa, są podobne, z wyjątkiem st. 14 (górny odcinek
rzeki Płocicznej) i st. 15 (wypływ rzeki Korytnicy z jeziora Nowa Korytnica).
Odległość pomiędzy tymi ostatnimi stanowiskami jest stosunkowo niewielka,
również teren, przez który te cieki płyną, charakteryzuje się bardzo podobnymi
warunkami i stąd być może wynika tak wysoka wartość podobieństwa.
Stanowisko nr 6 – dopływ rzeki Szczucznej – charakteryzowało się największą liczbą zanotowanych taksonów. W porównaniu z innymi badaniami
stanowiskami ciek ten odznaczae się bardzo wolnym przepływem, a w okresie
letnim obserwowano nawet całkowity zanik przepływu. Dodatkowo całkowite
zacienienie cieku uniemożliwiało jego wyschnięcie, również temperatura wody
utrzymywała się w lecie w zakresie 22–23 °C. Wszystkie te elementy stwarzały
doskonałe warunki do zasiedlenia cieku przez różne rodziny malakofauny. Następne w kolejności pod względem bogactwa taksonomicznego to stanowiska
106
stanowiące wypływy z jezior o stosunkowo niskim stopniu trofii, a, jak ogólnie
wiadomo, im niższy stan trofii zbiornika, tym bogatsza jest malakofauna.
Skład jakościowy dopływów Drawy jest typowy dla większości badanych
w Polsce wód. Na jego ogólny stan wpływają abiotyczne i biotyczne czynniki
środowiska.
BIBLIOGRAFIA
Brylińska M., 2000: Ryby słodkowodne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Chełkowski Z., Trzebiatowski R., Filipiak J., Chełkowska B., Ciupiński M, Piaseczna K.,
1991: Bonitacja zlewni środkowej Drawy. Akademia Rolnicza. Szczecin (maszynopis).
Ernst B., 2004: Der Dreikantmuschel folgten die Wasservögel. Fischer und Teichwirt. 6,
s. 703–704.
Lewandowski K., 2004a: Mięczaki (Mollusca) w dorzeczach Wisły i Odry. Biuletyn
Monitoringu Przyrody. 1, s. 5–9.
Lewandowski K., 2004b: Monitoring mięczaków (Mollusca) wybranych jezior polskich.
Biuletyn Monitoringu Przyrody. 1, s. 10–14.
Marczewski E., Steinhaus H., 1959: O odległości systematycznej biotopów. Zastosow.
Matem., 4, s. 195–203.
Masłowska J., 2004: Ocena czystości rzeki Wel na podstawie fauny makrobezkręgowej.
Praca magisterska. Uniwersytet Warmińsko Mazurski. Olsztyn.
Piechocki A., Dyduch-Falniowska A., 1993: Mięczaki – małże. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Raczyńska M., Żuławska J., Chojnacki J.C., 2000: The problem of quality assessment
of surface lotic waters as exemplified by rivers Tywa and Rurzyca. Electronic Journal
of Polish Agricultural Universities. Fisheries, 3, 1.
Raczyński M., Czerniejewski P., Czerniawski R., 2005: Możliwości wykorzystania cieków zlewni jeziora Adamowo do podchowu ryb łososiowatych przeznaczonych do zarybień wód Drawieńskiego Parku Narodowego. Komunikaty Rybackie. 6, s. 15–21.
Soszka H., Kudelska D., 2000: Macroinvertebrate – based biological methods of assessing
river quality applied widely in European countries. Acta Hydrobiologica, 42, 3/4,
s. 263–272.
107
Trzebiatowski R., Chełkowski Z., Filipiak J., Chełkowska B., Domagała J., Lubieniecka
I., Jarczak A., Klasa B., 1986: Inwentaryzacja dorzecza Drawy. Akademia Rolnicza.
Szczecin (maszynopis).
I., Klasa B., 1987: Bonitacja zlewni dolnej Drawy. Akademia Rolnicza. Szczecin
(maszynopis).
Walkowiak M., 2005: Drobne młaże Sphaeriidae (Bivalvia, Heterodonta) rzeki Gać.
Materiały XXI Krajowego Seminarium Malakologicznego, Toruń–Ciechocinek,
6–8.04.2005, s. 47–48.
Wasowski R., Penkowski A., 2003: Ślimaki i małże Polski. Multico, Warszawa.
Projekt częściowo finansowany przez Unię Europejską, nr umowy OR16-61535OR1600005/06
PRELIMINARY CHARACTERISTICS MALACOFAUNA
OF DRAWA SELECTED TRIBOTARIES
(POMERANIAN LAKE DISTRICT)
Summary
The work show quality structure of malacofauna in Drawy drainage area. Including
in all samples was stated: three families of Bivalvia and seven families of Gastropoda.
Sphaeridae have most often been observed Taxonomical similarity was relatively high.
The most families of malacofauna, in the tributary of Szczuczna were noted.
NR 537
2008
JULIA PŁAWSKA-OLEJNICZAK
PROPORCJE CIAŁA MARYNARZY NA TLE INNYCH ZAWODÓW
Body proportions of seamen, compared to those
of people representing other professions
Słowa kluczowe: proporcje ciała, marynarze
Key words: body proportions, seamen
1. Wstęp
Jednym z ważnych czynników modyfikujących ludzki organizm jest praca,
a szczególnie praca zawodowa, przy wykonywaniu której czynności są specyficznie określone, a działanie bodźców systematyczne i długotrwałe. Przeciętny
typ budowy ciała przedstawicieli poszczególnych grup zawodowych jest więc
rezultatem złożonego oddziaływania procesów doboru, wykonywanej pracy oraz
trybu życia związanego z danym zawodem (Szczotkowa 1966).
Współczesny statek morski stwarza odmienne środowisko w porównaniu
z większością przedsiębiorstw i instytucji lądowych. Marynarze nie tylko pracują, lecz także cały swój czas pozasłużbowy spędzają w obrębie statku morskiego. Przez stosunkowo długie okresy są członkami zamkniętej grupy społecznej
o paramilitarnej strukturze władzy. Pracując na statku morskim, żyją w warunkach okresowej izolacji rodzinnej, seksualnej i kulturowej, zmieniają ciągle miejsce pobytu, niekiedy przebywając kilka stref klimatycznych. Często zmuszeni są
do zmiany miejsca pracy (statku) i dotychczasowej grupy pracowniczej. Tak więc
życie i praca na statku morskim wymagają od marynarza bardzo dużej fizycznej
i psychicznej odporności (Borucki 1986).
110
Julia Pławska-Olejniczak
Odmiennością budowy somatycznej pracowników wykonujących różne zawody zajmowało się wielu autorów, m.in.: Manyś (2000), Michnik (2001), Mituła (1994), Szczotkowa (1966), Wróblewska (1994), a także Ziółkowska-Łajp
(1998).
W związku z brakiem podobnych badań prowadzonych na marynarzach,
celem niniejszego opracowania jest próba odpowiedzi na pytanie, czy specyficzny charakter pracy marynarzy i tryb życia na statku znajdują odbicie w ich budowie somatycznej.
Badania prowadzono od maja do lipca 2005 roku w Ośrodku Szkoleniowym
Ratownictwa Morskiego Akademii Morskiej w Szczecinie. Objęto nimi 100 marynarzy w wieku 21–60 lat pełniących czynną służbę na morzu co najmniej przez
ostatni rok.
Badanych marynarzy zaklasyfikowano, zgodnie z polskimi normami, do
trzech poziomów odpowiedzialności:
1) poziom zarządzania (stanowiska oficerskie), do którego należą: kapitan,
pierwszy oficer pokładowy, starszy oficer mechanik (pierwszy oficer mechanik) i II oficer mechanik;
2) poziom operacyjny (stanowiska oficerskie), do którego należą: wachtowi
oficerowie nawigacyjni i wachtowi oficerowie siłowni okrętowej;
3) poziom wsparcia (stanowiska nieoficerskie), do którego należą: marynarze
pokładowi, marynarze (motorzyści) wachtowi w siłowni okrętowej, monterzy, elektrycy, ślusarze, kucharze, stewardzi (Walczak 1996).
Powyższe charakterystyki przedstawiają tradycyjną we flocie hierarchiczność
stanowisk, wynikającą z konieczności przestrzegania dyscypliny na statkach
morskich.
W pomiarach antropometrycznych uwzględniono wymiary długościowe,
szerokościowe i obwody, a wykonano je zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami (Malinowski, Bożiłow 1997; Drozdowski 1992). Proporcje ciała określono
wskaźnikiem: barkowo-wzrostowym, miedniczno-wzrostowym, biodrowo-barkowym, klatki piersiowej, Rohrera oraz BMI – Body Mass Index (Malinowski,
Wolański 1988).
Zebrany materiał opracowano za pomocą podstawowych metod statystyki
opisowej (Arska-Kotlińska, Bartz 1989). Do określenia różnic między cechami
Proporcje ciała marynarzy...
111
i wskaźnikami w badanych zespołach marynarzy zastosowano test t-Studenta,
natomiast dla oceny istotności różnic między średnimi arytmetycznymi charakterystyk somatycznych marynarzy i wybranych grup zawodowych – test „u”.
W obliczeniach wykorzystano arkusz kalkulacyjny Excel oraz program komputerowy STATISTICA 6.0.
Wybrane charakterystyki morfologiczne badanych marynarzy odniesiono
do innych specyficznych grup zawodowych. Dla porównania wybrano:
1) żandarmerię wojskową – organizacyjnie wyodrębnione i specjalnie szkolone jednostki, powołane do pełnienia funkcji porządkowych, utrzymania dyscypliny w wojsku, zapobiegania przestępstwom itd. (Manyś 2000);
2) służby pożarnicze – zaliczane do zespołu zawodowego o funkcjach i czynnościach wielozadaniowych: walka z pożarami, klęskami żywiołowymi, ratownictwo techniczne, chemiczne itd., nierzadko ryzykujące własnym zdrowiem i życiem (Michnik 1999, 2001);
3) pilotów wojskowych – zawodowo czynni piloci, obsługujący wojskowe samoloty bojowe. Podobnie jak wyżej wymienione grupy zawodowe muszą
cechować się wyselekcjonowaną budową ciała, sprawnością fizyczną oraz
odpornością psychiczną (Ziółkowska-Łajp 1998).
3. Wyniki badań i ich omówienie
Analiza danych liczbowych zebranych w tabeli 1 wykazuje prawidłowość
kształtowania się cech somatycznych w zależności od funkcji pełnionych na statku. Zarówno mierzone cechy, jak i wyliczone wskaźniki mają najniższe wartości
w grupie wsparcia i rosną w miarę awansu zawodowego, który wiąże się z ograniczeniem aktywności ruchowej towarzyszącej wykonywanej pracy. Widać to
szczególnie w przypadku takich cech jak masa ciała, obwody: klatki piersiowej
i bioder, a także wskaźników somatycznych: Rohrera i BMI. Analiza statystyczna wykazała, że różnice istotne (przy p < 0,05) zdecydowanie częściej występowały między poziomami odpowiedzialności: zarządzania i wsparcia. Dotyczyły
one: masy ciała (t = 2,173*), obwodu klatki piersiowej (t = 2,401*), obwodu pasa
(t = 2,308*), obwodu uda (t = 2,764*), obwodu podudzia (t = 2,417*), szerokości
klatki piersiowej (t = 2,281*), głębokości klatki piersiowej (t = 3,609*), wskaźnika Rohrera (t = 2,320*), wskaźnika BMI (t = 1,884*). Statystycznie istotne
różnice między pozostałymi grupami marynarzy i ogółem zatrudnionych odnotowano w pojedynczych przypadkach.
112
W tabeli 2 zestawiono porównawczo marynarzy z przedstawicielami innych
grup zawodowych tj.: żandarmerią wojskową, strażakami, pilotami wojskowymi, a także, dla odniesienia do przeciętnych wartości, z populacją Polaków.
Z przedstawionych danych wynika, że badani marynarze mają mniejszą wysokość i masę ciała, długość kończyn dolnych oraz obwód uda niż żandarmeria
wojskowa, natomiast większą wartość wskaźnika Rohrera. Wykazane wyżej różnice są statystycznie istotne w przypadku wysokości ciała (u = 4,76*), długości
kończyn dolnych (u = 6,31*) oraz wskaźnika Rohrera (u = 5,00*). Marynarze
w zestawieniu ze strażakami charakteryzują się wyższymi wartościami: wysokości i masy ciała, obwodu pasa i bioder, głębokości klatki piersiowej oraz wskaźnika klatki piersiowej, natomiast niższymi wartościami takich cech i wskaźników,
jak: długość kończyn dolnych, obwód klatki piersiowej i uda, szerokość bioder
i klatki piersiowej oraz wskaźnik biodrowo-barkowy i Rohrera. Różnice okazały się statystycznie istotne w przypadku: wysokości ciała (u = 2,83*), długości
kończyn dolnych (u = 3,38*), obwodu klatki piersiowej (u = 4,4*), szerokości
barków (u = 9,77*) i bioder (u = 89,3*) oraz wskaźnika biodrowo-barkowego
(u = 5,1*). Z porównania marynarzy z pilotami wojskowymi wynika, że prawie we wszystkich zmierzonych cechach i wyliczonych wskaźnikach wyższymi wartościami cechują się marynarze. Jedynie w przypadku długości kończyn
dolnych, szerokości barków oraz wskaźnika biodrowo-barkowego wartości te są
niższe. Różnice statystycznie istotne dotyczyły: wysokości (u = 3,1*) i masy ciała (u = 3,42*), długości kończyn dolnych (u = 5,43*), obwodu uda (u = 2,11*),
szerokości barków (u = 11,2*) i klatki piersiowej (u = 7,03*).
W odniesieniu do wartości średnich populacji Polaków marynarze są zdecydowanie wyżsi, mają większą masę ciała, większy obwód klatki piersiowej
w spoczynku, większy obwód bioder i uda, szerszą i głębszą klatkę piersiową,
krótsze kończyny dolne, węższe barki i biodra.
4. Dyskusja
Intensywne i długotrwałe wykonywanie prac związanych z danym zawodem oraz szeroko rozumiane środowisko pracy pozostawiają wyraźny ślad
w cechach somatycznych osobnika. Badane przeze autorkę grupy marynarzy,
o różnym poziomie odpowiedzialności, potwierdzają fakt, że ograniczenie wysiłku fizycznego, siedzący charakter pracy i tryb życia stanowią okoliczności
sprzyjające obserwowanej tendencji do nadwagi i zmian proporcji ciała. Bada-
113
nia Michnik (2001), przedstawiające zróżnicowanie cech morfologicznych na tle
struktury zawodowej funkcjonariuszy straży pożarnej wykazały, podobnie jak niniejsze badania, istotne różnice w zależności od proporcji między obowiązkami
urzędniczymi a pracą operacyjną. Michnik zwraca także uwagę na fakt braku
egzekwowania od pracowników, w miarę upływu stażu pracy i awansu, wymogów dotyczących sprawności fizycznej i motorycznej. Podobnie w pracy Manyś (2000) wskazano na różnice w budowie somatycznej między kadrą a służbą
w żandarmerii wojskowej.
Zestawienie porównawcze marynarzy z przedstawicielami wybranych grup
zawodowych (tabela 2) pozwala cytować za Drozdowskim (1988), iż jednym
z kryteriów doboru do zawodu jest czynnik morfologiczny wyrażony wielkością różnych cech, proporcjami ciała, jego składem tkankowym i ogólnym typem budowy. Wykonane przez autorkę badania, jak również badania Michnik
(1999, 2001), Ziółkowskiej-Łajp (1998) i Manyś (2000), wskazują na istnienie
selekcji do zawodu. Zadania stawiane przed żandarmerią wymagają dominacji
fizycznej (wysokość i masa ciała), w przeciwieństwie do pilotów maszyn bojowych. Mniejsze różnice występują w budowie fizycznej marynarzy i strażaków,
natomiast w każdym przypadku podkreślany jest wysoki standard wymaganych
zdolności adaptacyjnych, gwarantujących szybkie osiąganie wysokiej sprawności zawodowej i utrzymywanie jej przez długi czas.
4. Wnioski
1. Budowa morfologiczna badanej grupy marynarzy wiąże się ściśle z rodzajem
wykonywanej na statku pracy, tzw. poziomem odpowiedzialności.
2. Przebadani marynarze różnią się budową fizyczną od średnich charakteryzujących żandarmerię wojskową, służby pożarnicze i pilotów wojskowych oraz
od przeciętnych wartości opisujących populację Polaków.
3. Czynnik morfologiczny w szerokim tego słowa znaczeniu jest elementem
pomocniczym w wykonywaniu pracy marynarza na statku morskim.
4. Przemiany środowiska wynikające z postępu technologicznego nie eliminują
w omawianych grupach potrzeby selekcji i doboru do zawodu.
114
Tabela 1. Charakterystyka cech morfologicznych oraz wskaźników somatycznych badanej grupy marynarzy (wartości średnie)
Table 1. Morphological characters and somatic indices of the seamen group studied
(mean values)
Cechy i wskaźniki
Poziom
odpowiedzialności
1
Masa ciała
4
5
6
7
8
63,00
101,00
10,34
1,99
Operacyjny
34
81,29
70,00
94,00
6,40
1,09
Zarządzania
39
85,10
67,00
107,00
10,57
1,69
100
81,84
63,00
107,00
9,50
0,95
Wsparcia
27
178,51
161,00
196,00
8,27
1,59
Operacyjny
34
177,50
168,00
190,00
4,50
0,77
170,00
195,00
6,14
0,98
161,00
196,00
6,29
0,62
27
84,51
65,00
95,00
6,20
1,19
34
84,77
73,00
94,50
4,74
0,81
39
85,20
78,00
96,00
4,49
0,71
100
84,87
65,00
96,00
5,04
0,50
Wsparcia
27
98,11
84,00
110,00
6,38
1,22
Operacyjny
34
99,56
88,00
110,00
4,97
0,85
39
102,90
92,00
118,00
6,58
1,05
Ogółem
Zarządzania
100
100,74
84,00
118,00
6,30
0,63
Wsparcia
27
87,51
71,00
101,00
8,11
1,56
Operacyjny
34
90,36
79,00
107,00
6,73
1,15
39
93,20
74,00
116,00
8,78
1,40
100
91,15
71,00
116,00
8,20
0,80
Wsparcia
27
99,46
90,00
111,00
5,78
1,11
Operacyjny
34
100,35
93,00
111,00
4,76
0,81
Zarządzania
39
101,78
93,00
119,00
6,60
1,05
Ogółem
100
100,68
90,00
119,00
5,83
0,58
Wsparcia
27
54,33
46,00
63,00
4,52
0,87
Operacyjny
34
57,00
52,00
64,50
3,08
0,52
Zarządzania
39
57,42
49,50
70,00
4,60
0,73
Ogółem
100
56,06
46,00
70,00
4,28
0,42
Wsparcia
27
32,14
25,60
39,60
3,04
0,58
Operacyjny
34
32,20
26,30
36,90
2,38
0,40
Zarządzania
39
32,56
29,10
38,50
2,40
0,38
100
32,32
25,60
39,60
2,56
0,25
Ogółem
Obwód podudzia
178,87
177,95
Operacyjny
Zarządzania
Obwód ramienia
mięśniowy
39
100
Wsparcia
Ogółem
Obwód uda
SDM
79,48
Zarządzania
Obwód bioder
SD
3
Ogółem
Obwód pasa
Max.
27
Zarządzania
Obwód klatki
piersiowej
w spoczynku
Min.
2
Ogółem
Długość kończyn
dolnych
M
Wsparcia
Ogółem
Wysokość ciała
N
Wsparcia
27
37,07
31,00
45,00
2,85
0,54
Operacyjny
34
38,23
32,50
48,00
3,00
0,51
Zarządzania
Ogółem
39
38,96
34,00
45,00
2,67
0,42
100
38,13
31,00
48,00
2,91
0,29
115
1
Szerokość barków
2
3
7
8
Wsparcia
27
38,71
34,50
41,50
1,96
0,37
Operacyjny
34
38,26
34,40
42,00
2,08
0,35
Zarządzania
39
38,80
35,00
43,30
2,04
0,32
100
38,45
34,40
43,30
2,03
0,20
Ogółem
Szerokość bioder
27
27,95
24,40
32,00
2,23
0,42
34
27,64
22,50
34,00
2,51
0,43
23,20
34,20
2,59
0,41
22,50
34,20
2,49
0,24
27
31,14
28,20
34,50
1,84
0,35
34
31,10
22,50
35,00
2,29
0,39
39
32,52
28,00
37,80
1,93
0,30
100
31,72
22,50
37,80
2,13
0,21
Wsparcia
27
21,90
18,00
26,20
2,28
0,43
Operacyjny
34
22,43
18,00
26,00
1,92
0,32
Zarządzania
Ogółem
39
24,08
21,50
28,50
1,99
0,32
100
23,08
18,00
28,50
2,24
0,22
Wsparcia
27
1,39
1,08
1,69
0,16
0,03
Operacyjny
34
1,45
1,18
1,89
0,15
0,02
Zarządzania
Ogółem
Wskaźnik
Wsparcia
barkowo-wzrosto- Operacyjny
wy
Zarządzania
Ogółem
Wskaźnik
Wsparcia
miedniczno-wzro- Operacyjny
stowy
Zarządzania
39
1,48
1,14
1,69
0,14
0,22
100
1,45
1,08
1,89
0,15
0,01
27
21,69
19,38
23,12
0,94
0,18
34
21,55
19,32
23,86
1,07
0,18
39
21,69
19,83
24,45
1,08
0,17
100
21,64
19,32
24,45
1,03
0,10
27
15,67
13,40
18,03
1,29
0,24
34
15,58
12,71
19,34
1,53
0,26
39
16,02
13,18
18,79
1,35
0,21
Ogółem
100
15,78
12,71
19,34
1,40
0,14
Wsparcia
27
70,42
56,07
86,75
7,09
1,36
Operacyjny
34
72,05
59,40
92,97
6,55
1,12
Zarządzania
39
74,13
65,15
88,50
5,46
0,87
100
72,42
56,07
92,97
6,42
0,64
Ogółem
Wskaźnik biodro- Wsparcia
wo-barkowy
Operacyjny
Zarządzania
Ogółem
Wskaźnik BMI
28,68
28,20
Operacyjny
Zarządzania
Wskaźnik
spłaszczenia
klatki piersiowej
39
100
Wsparcia
Ogółem
Wskaźnik
Rohrera
6
Wsparcia
Zarządzania
Głębokość klatki
piersiowej
5
Operacyjny
Ogółem
Szerokość klatki
piersiowej
4
27
72,40
60,48
86,23
6,92
1,33
34
72,40
56,81
85,00
7,09
1,21
39
74,01
61,22
88,83
6,81
1,09
100
73,03
56,81
88,83
6,91
0,69
Wsparcia
27
24,94
20,48
29,15
2,56
0,49
Operacyjny
34
25,87
21,92
31,91
2,31
0,36
Zarządzania
Ogółem
39
26,58
20,67
31,28
2,48
0,39
100
25,9
20,48
31,91
2,51
0,25
116
Tabela 2. Charakterystyka somatyczna ogółu marynarzy na tle innych grup zawodowych
Table 2. Somatic characteristics of seamen and those of people representing other
professions
Grupy zawodowe
marynarze
(wiek 21–60)
N = 100
Cechy
somatyczne
M
Wysokość ciała
żandarmeria
wojskowa
(wiek 20–46)
N = 93
SD
M
służby
pożarnicze
(wiek 19–54)
N = 79
SD
M
piloci
wojskowi
N = 63
SD
M
Polacy
(wiek
20–60)
SD
M
177,95
6,29
181,62
4,42
175,31
6,16
174,88
6,17
172,80
Masa ciała
81,84
9,50
82,16
11,27
79,43
10,06
76,80
8,96
70,30
Długość kończyn
dolnych
84,87
5,04
88,66
3,46
87,44
5,21
89,00
4,69
88,30
100,74
6,30
–
–
104,84
6,19
–
–
97,20
Obwód klatki
piersiowej
Obwód pasa
91,15
8,20
–
–
90,92
8,52
–
–
–
100,68
5,83
–
–
100,51
5,36
–
–
95,40
Obwód uda
56,06
4,28
56,55
4,15
56,38
5,32
53,31
9,79
51,90
Szerokość. barków
38,45
2,03
–
–
42,75
3,06
40,69
1,74
39,30
Szerokość bioder
28,20
2,49
–
–
33,56
2,29
28,08
1,35
29,50
Szerokość klatki
piersiowej
31,72
2,13
–
–
32,27
3,15
29,89
1,57
29,30
Głębokość klatki
piersiowej
23,08
2,24
–
–
23,04
2,52
20,95
1,69
21,00
Wskaźnik klatki
piersiowej
72,42
6,42
–
–
71,72
7,30
70,14
4,98
71,67
Wskaźnik
biodrowo-barkowy
73,03
6,91
–
–
78,64
8,66
74,10
4,19
75,06
Wskaźnik Rohrera
1,45
0,15
1,35
0,18
1,48
0,18
1,44
0,17
1,36
Obwód bioder
AUTOR
Badania
własne (2006)
Manyś
(2000)
Michnik
(2001)
Ziółkowska-Łajp (1998)
Wielu
autorów
BIBLIOGRAFIA
Arska-Kotlińska M., Bartz J., 1989: Wybrane zagadnienia statystyki dla studentów wychowania fizycznego. Poznań.
Borucki Z., 1986: Osobowość a przystosowanie zawodowe marynarza. Wrocław.
Drozdowski Z., 1988: Antropologia dla nauczycieli wychowania fizycznego. Poznań.
Drozdowski Z., 1992: Antropometria w wychowaniu fizycznym. Poznań.
117
Malinowski A., Bożiłow W., 1997: Podstawy antropometrii. PWN, Warszawa–Łódź.
Malinowski A., Wolański N., 1988: Metody badań w biologii człowieka. Wybór metod
antropologicznych. PWN, Warszawa.
Manyś A., 2000: Cheilioskopijne i morfologiczne zróżnicowanie żandarmerii wojskowej.
Praca magisterska. Szczecin (maszynopis).
Michnik K., 1999: Morfologiczna charakterystyka pracowników służb pożarniczych.
W: T. Mieczkowski (red.): Ruch jak lekarstwo za mało nie skutkuje, za dużo szkodzi.
Szczecin, s. 292–294.
Michnik K., 2001: Struktura zawodowa funkcjonariuszy państwowej straży pożarnej
a cechy morfologiczne. W: T. Mieczkowski (red.): Dodatnie i ujemne aspekty aktywności ruchowej, cz. II. Szczecin, s. 102–105.
Mituła P., 1994: Zróżnicowanie morfologiczne i sprawność fizyczna pilotów w wieku 25–
42 lat. Praca magisterska. Szczecin (maszynopis).
Pławska J., 2006: Cechy somatyczne a tryb życia marynarzy. Praca magisterska. Szczecin
(maszynopis).
Szczotkowa Z., 1966: Zróżnicowanie morfologiczne mężczyzn pracujących. Materiały
i Prace Antropologiczne nr 73. Wrocław, s. 175–256.
Walczak A., 1996: Konwencja STCW 1978, znowelizowana w 1995 r., jej główne postanowienia i propozycje wdrożeń w Polsce. WSM, Szczecin.
Wróblewska M., 1994: Wiek rozwojowy i komponenty ciała pracowników wybranych
służb policyjnych. Praca magisterska. Szczecin.
Ziółkowska-Łajp E., 1998: Wielkość, proporcje i skład ciała pilotów. W: A. Gąsiorowski,
J. Gurba, W. Kozak-Zychman (red.): Człowiek wczoraj, dziś, jutro. Lublin, s. 59–62.
BODY PROPORTIONS OF SEAMEN, COMPARED TO THOSE
OF PEOPLE REPRESENTING OTHER PROFESSIONS
Summary
The aim of the study was to find out if certain somatic characters, particularly those
related to size and proportions of the body, develop as a result of physical activity associated with the profession of a person examined.
The study involved 100 seamen aged 21 to 60 years who differed in the length
of time spent in their professional capacity. A number of anthropometrics measurements
were taken to calculate indices reflecting somatic characters. The data obtained were
118
compared with those collected from persons representing other professions that require,
similarly to the seamen, particular physical and mental abilities, i.e., military police, firefighting servicemen, and military aircraft pilots. The data were also compared to those
representing averages for the population of adult Pole men.
The study showed the physique of the seamen group studied to be closely related
to the type of work performed on board (the so-called responsibility level).
Moreover, the seamen examined were found to differ in their physique characteristics from those typical of military policemen, firefighters, and military pilots as well
as from those characterising the general population of adult Pole men.
Translated by dr Teresa Radziejewska
NR 537
2008
GORZYSŁAW POLESZCZUK
ANNA BUCIOR
JUSTYNA MIKOŁAJCZAK
EWA NOWICKA
JEZIORO DRAWSKO – OCENA ZRÓŻNICOWANIA
JAKOŚCI POWIERZCHNIOWYCH WÓD WYBRANYCH AKWENÓW
W PÓŁNOCNO-ZACHODNIEJ CZĘŚCI JEZIORA
W OKRESIE STAGNACJI LETNIEJ
Drawsko Lake – studies on surface water quality differentiation
in selected reservoirs in north-western part
of the Lake during stagnation time
Słowa kluczowe: jeziora, jakość wód, jezioro Drawsko, stagnacja letnia
Key words: lakes, natural water quality, Drawsko Lake, summer stagnation
1. Wstęp
Jezioro Drawsko (powierzchnia 1871,5 ha, głębokość maksymalna 70,7 m,
głębokość średnia 18,6 m) jest jeziorem przepływowym rzeki Drawy (Lange,
Maślanka 2002), przy czym wody Drawy przepływają przez to jezioro w jego
południowo-wschodniej części (ryc. 1). Silnie rozwinięta linia brzegowa oraz
obecność rozległej wyspy Bielawka (powierzchnia 84,8 ha – dane IRŚ 1963)
na środku zbiornika mogą sprawiać, iż wody rzeki Drawy znacząco wpływają
na jakość wód jeziora Drawsko jedynie w jego południowo-wschodniej części.
Inne akweny, a szczególnie północno-zachodnia część jeziora, są izolowane od
nurtu wód rzecznych. Za takim stanem rzeczy przemawiają wyniki badań chemizmu powierzchniowych wód w miejscu stacji pomiarowej w północno-za-
120
G. Poleszczuk, A. Bucior, J. Mokołajczak, E. Nowicka
chodniej części jeziora w okresie od kwietnia do października 2005 roku (Poleszczuk i wsp. – w druku), które wskazują, iż badane wody powierzchniowe miały
cechy silnie zeutrofizowanych głębokich wód jeziora bezprzepływowego.
Celem niniejszej pracy było ustalenie, czy i w jakim stopniu wody poszczególnych akwenów w północno-zachodniej części jeziora Drawsko różnią
się pomiędzy sobą. Występowanie różnic należałoby interpretować jako wynik
wpływu wód rzecznych Drawy na jakość wód powierzchniowych w tej części
jeziora.
W okresie badawczym: kwiecień–październik 2005 roku prowadzono badania wód powierzchniowych jeziora Drawsko w miejscu czterech stacji pomiarowych, których lokalizację przedstawia rycina 1. Głębokość jeziora w miejscach
kolejnych stacji pomiarowych wynosiła odpowiednio: ok. 13 m, 16 m, 11 m
i 16 m.
Próbki wody pobierano w miejscach stacji pomiarowych nr 1–4 w wybranych arbitralnie terminach (25.07. i 17.08.2005) z warstwy powierzchniowej
(ok. 0,5 m poniżej lustra wody). W miejscu poboru próbek oznaczano temperaturę, pH, Eh oraz alkaliczność ogólną wody. W laboratorium w przeciągu 24 godzin od pobrania próbek oznaczano wartości kolejnych wybranych wskaźników
jakości wód, a w szczególności – spośród tzw. wskaźników ogólnych: stężenie
O2rozp., ChZT-Mn, suchą pozostałość i pozostałość po prażeniu. Spośród wskaźników charakteryzujących trofię: stężenia NO3–, NO2–, NH4+, PO43–rozp., Pog., oraz
wskaźniki charakteryzujące mineralizację wód: twardość ogólną oraz osobno stężenie Ca2+ i Mg2+, stężenie Cl– i SO42–, a także ogólne stężenie Fe i Mn. Stopień
natlenienia wód obliczano na podstawie tablic nasycenia czystej wody tlenem
atmosferycznym. Wszystkie oznaczenia i obliczenia wykonywano według metod
zalecanych przez Polskie Normy, stosując procedury analityczne opisane przez
Hermanowicza i wsp. (1999).
Zebrane dane wykorzystano do sporządzenia charakterystyk statystycznych
(wartości średnie, minimalne, maksymalne, SD i CV) zbiorów wyników, które
mimo niewielkiej liczby danych (4 stacje pomiarowe) powinny umożliwić dokonanie wstępnej oceny statystycznej zróżnicowania chemizmu jakości badanych
wód.
Jezioro Drawsko...
121
Równocześnie zebrane dane pomiarowe umożliwiały wyznaczenie liniowych równań regresji wieloczynnikowej o postaci:
yj
y j ¦ E ji Si SEE j ,
gdzie: yj – wartość funkcji odpowiedzi, tutaj wartość j-tego (j = 1...5) badanego
parametru (miano parametru w jednostkach pomiarowych), y j – średnia wartość j-tego parametru z pomiaru na 4 kolejnych stacjach w jednym z wybranych
terminów pomiarowych (wiosna, lato, jesień), βji – współczynnik w korelacji
w równaniu regresji (–), Si – kod kolejnej stacji (i = 1...4) w zapisie 0–1, gdzie
jako 1 zapisywano numer stacji, dla której oblicza się wartość funkcji odpowiedzi, natomiast 0 zapisywano dla pozostałych stacji. Przy wyborze (selekcji)
zmiennych składowych korzystano z procedury eliminacji krokowej à priori
(Forward), odrzucając te składniki, które nie różniły się istotnie od zera, przy
zastosowaniu jako kryterium odrzucania zmiennej sekwencyjnego testu Fishera-Snedecora F = 4 (Statistica... 1994). Wszystkie analizy statystyczne prowadzono na poziomie istotności α = 0,05, korzystając z algorytmów zawartych
w bibliotece komputerowej „Statgraphics”.
3. Wyniki badań i dyskusja
Wyniki badań wybranych wskaźników jakości wód jeziora Drawsko prowadzonych w miejscu czterech stacji pomiarowych w północno-zachodniej części
jeziora przedstawiono w tabeli 1. Zebrane dane świadczą o stosunkowo niewielkim zróżnicowaniu wartości wskaźników jakości wód na wszystkich stacjach
w kolejnych terminach poboru prób. Celem określenia wielkości zróżnicowania
wartości badanych wskaźników w kolejnych terminach badawczych pozyskane
dane były oceniane na podstawie statystycznych charakterystyk zbiorów zebranych danych (tabela 2 i 3a,b). Zwraca uwagę to, że wartości względnych odchyleń
standardowych (CV) w tabeli 2 i 3a,b były nieduże – wyjątkowo osiągały wartość
ok. 0,40 (z wyjątkiem CV dla oznaczeń stężeń NO2– i NH4+ w dniu 25.07.2005,
kiedy to wartości CV były wyższe). Równania regresji ujmujące zależność wartości wybranych wskaźników na poszczególnych stacjach od wartości średniej
i od lokalizacji (numeru) stacji pomiarowej przedstawiono w tabeli 3a,b. Z tabeli 3a,b wynika, że w miejscu niektórych stacji pomiarowych w kolejnych terminach badawczych statystycznie istotny wpływ na wielkość niektórych badanych wskaźników jakości wód miała lokalizacja stacji. Przy czym zróżnicowanie
122
to dotyczyło zwykle kilku – nie więcej niż trzech – spośród 21 badanych wskaźników jakości wód i wskazywało na występowanie lokalnych nieregularnych
zmian jakości w stosunku do wartości średnich dla badanych akwenów. Różnice
te występowały na przykład w lipcu, jeżeli chodzi o pH, ChZT-Mn i Feog na stacji
nr 4, wartości Eh i NO2– na stacji nr 3 oraz wartości pozostałości po prażeniu
i stężeń PO43– na stacji nr 2. W sierpniu zaś – jeżeli chodzi o Eh, NO3– i zasadowość ogólną na stacji nr 1, dalej – NH4+ i SO42– na stacji nr 2 stężenie Ca2+
na stacji nr 3, a także stężenie NO2– i twardość ogólną na stacji nr 4. Zróżnicowanie to prawdopodobnie wiązało się z występowaniem czynników lokalnych,
a w szczególności zrzutu ścieków komunalnych do jeziora i do wód spływających strumieniami do jeziora Drawsko w pobliżu stacji nr 1 i 3.
Porównanie wyników badań zamieszczonych w niniejszej pracy oraz wyników badań prowadzonych przez WIOŚ w Poznaniu (WIOŚ 2005) wykazało, że
wody rzeki Drawy w środkowym jej biegu, a więc przepływające przez jezioro
Drawsko, różnią się bardzo wyraźnie od wód w północno-zachodniej części tego
jeziora, jeżeli chodzi o wartości wielu porównywanych wskaźników jakości wód.
W szczególności wody rzeki Drawy były lepiej natlenione (o ok. 30%), zawierały
więcej Ca2+ (o ok. 100%) i Mnog. (o ok. 200%), a mniej NH4+ (o ok. 70%), Mg2+
(o ok. 50%) i Feog. (o ok. 66%), a także cechowały się niższą (o ok. 40%) zasadowością ogólną. Potwierdza to, iż wody w północno-zachodniej części jeziora
Drawsko były w okresie badawczym w istotnym stopniu izolowane.
4. Wnioski
Zebrane dane pomiarowe i wyniki obliczeń wskazują na to, iż:
1. Chemizm wód badanych akwenów w północno-zachodniej części jeziora
Drawsko był w kolejnych terminach badań w okresie letnim bardzo zbliżony.
2. Wpływ wód rzecznych Drawy na chemizm wód północno-zachodniej części
jeziora Drawsko w okresie letnim 2005 roku można ocenić jako znikomy.
123
Jezioro Drawsko...
1
... 4
stacje badawcza
strumienie
drogi
4
mosty
A
AW
DR
3
no
erd
¯
j.
2
1
o
ior O
jez WSK
A
DR
Czaplinek
0
800 1600 m
Rados³aw Urbañski
Ryc. 1. Jezioro Drawsko – lokalizacja stacji poboru próbek wody
Fig. 1. Drawsko Lake – sampling stations location
DRAWA
124
Tabela 1. Wyniki oznaczeń wybranych wskaźników jakości wód jeziora Drawsko obrazujące zróżnicowanie jakości biotopu toni wodnej wybranych akwenów
Table 1. Results of investigations of selected water quality indicators from Drawsko
Lake, which present differentiation of biotope quality in water depths of chosen
water regions in following measurement times
Termin (data) pomiaru
Lp.
Wskaźniki jakości wody
(jednostki)
1
Temperatura
2
pH
(°C)
3
Eh
4
ChZT-Mn
5
Stężenie O2(r)
6
Stopień natlenienia
7
(jedn. pH)
25.07.2005
17.08.2005
numer stacji pomiarowej
numer stacji pomiarowej
1
2
3
4
1
2
3
4
24,8
24,8
24,8
24,8
23,5
23,5
23,5
23,5
8,04
(mV) 447
(mg O2·dm–3)
8,13
496
8,08
586
8,25
486
7,33
386
7,00
446
7,00
456
7,00
476
7,1
7,9
7,7
6,5
7,2
7,7
7,3
6,9
8,2
8,6
8,7
8,4
5,9
6,5
6,3
7,0
98,3
102,1
103,0
99,6
68,7
75,3
73,2
81,0
Sucha pozostałość
159
(mg·dm–3)
155
158
161
128
124
127
130
8
Pozostałość po prażeniu
122
(mg·dm–3)
118
122
121
93
89
91
91
9
NO3–
(mg N-NO3·dm–3)
0,61
0,60
0,59
0,58
0,34
0,29
0,28
0,27
10
NO2
–
(mg N-NO2·dm )
0,007
0,008
0,018
0,004
0,054
0,069
0,060
0,093
11
NH4+
(mg N-NH4·dm–3)
0,06
0,01
0,01
0,06
0,34
0,20
0,36
0,30
12
PO4
(mg PO4·dm )
0,22
0,15
0,23
0,23
0,39
0,23
0,31
0,39
13
Pog.
(mg PO4·dm–3)
0,23
0,20
0,24
0,24
0,42
0,37
0,34
0,40
14
Twardość ogólna
197
(mg CaCO3·dm–3)
15
Ca2+
(mg Ca·dm–3)
(mg Mg·dm )
17
7
(mg Cl·dm–3)
16
16
(mg SO4·dm–3)
49
49
39
(mg O2·dm–3)
(%)
–3
–3
3–
(rozp.)
50
155
155
155
183
180
155
130
50
40
50
40
38
44
40
13
7
15
21
13
7
16
16
8
11
8
4
42
35
45
25
33
16
Mg
17
Cl–
18
SO42–
19
Zasadowość ogólna
(mmol HCl·dm–3)
2,40
2,60
2,40
2,60
2,40
2,70
2,60
2,60
20
Feog.
(mg Fe·dm–3)
0,53
0,55
0,54
0,65
0,58
0,53
0,48
0,63
21
Mnog.
(mg Mn·dm )
0,05
0,05
0,06
0,04
0,04
0,05
0,02
0,02
2+
–3
–3
Temperatura
(°C)
pH
(jedn. pH)
Eh
(mV)
ChZT-Mn
(mg O2·dm–3)
(mg O2·dm–3)
StĊĪenie O2(r)
StopieĔ natlenienia
(%)
Sucha pozostaáoĞü
(mg·dm–3)
PozostaáoĞü po praĪeniu (mg.dm–3)
(mg N-NO3·dm–3)
NO3–
–
(mg N-NO2·dm–3)
NO2
(mg N-NH4·dm–3)
NH4+
PO43–(rozp.)
(mg PO4·dm–3)
(mg PO4·dm–3)
P og.
TwardoĞü ogólna
(mg CaCO3·dm–3)
(mg Ca·dm–3)
Ca2+
2+
(mg Mg·dm–3)
Mg
–
(mg Cl·dm–3)
Cl
(mg SO4·dm–3)
SO42–
ZasadowoĞü ogólna
(mmol HCl·dm–3)
(mg Fe·dm–3)
Feog.
(mg Mn·dm–3)
Mnog.
0,55
0,05
0,57
0,05
48
11
16
45
40
7
16
39
2,50
166
155
2,50
24,8
8,13
504
7,3
8,5
100,8
158
121
0,60
0,009
0,04
0,21
0,23
x
24,8
8,04
447
6,5
8,2
98,3
155
118
0,58
0,004
0,01
0,15
0,20
Min.
0,53
0,04
2,40
50
10
16
46
155
24,8
8,11
491
7,4
8,5
100,9
159
122
0,60
0,008
0,04
0,23
0,24
0,65
0,06
2,60
50
17
16
49
197
24,8
8,25
586
7,9
8,7
103,0
161
122
0,61
0,018
0,06
0,23
0,24
25.07.2005
~
Max.
x
0,06
0,01
0,12
5
5
0
5
21
0,0
0,09
59
0,6
0,2
2,2
3
2
0,01
0,006
0,03
0,04
0,02
SD
0,10
0,16
0,05
0,11
0,45
0,00
0,11
0,13
0,00
0,01
0,12
0,09
0,03
0,02
0,02
0,02
0,02
0,66
0,82
0,19
0,08
CV
0,56
0,03
2,58
38
7
4
25
130
23,5
7,00
386
6,9
5,9
68,7
124
89
0,27
0,054
0,20
0,23
0,34
Min.
x
0,56
0,03
2,60
41
14
8
35
162
23,5
7,08
441
7,3
6,4
74,6
127
91
0,30
0,069
0,30
0,33
0,38
Charakterystyczne statystyki
0,48
0,02
2,40
40
14
8
34
168
23,5
7,00
451
7,3
6,4
74,3
128
91
0,29
0,065
0,32
0,35
0,39
0,63
0,05
2,70
44
21
11
45
182
23,5
7,33
476
7,7
7,0
81,0
130
93
0,34
0,093
0,36
0,39
0,42
17.08.2005
Max.
~
x
x – mediana, SD – odchylenie standardowe, CV – współczynnik zmienności.
Objaśnienia: x – średnia, ~
20
21
15
16
17
18
19
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Lp. WskaĨniki jakoĞci wody (jednostki)
0,06
0,02
0,13
3
6
3
8
24
0,0
0,17
39
0,3
0,5
5,1
3
2
0,03
0,017
0,07
0,08
0,04
SD
Tabela 2. Statystyczna ocena ogólnych stężeń jonów w wodach powierzchniowych jeziora Drawsko na stacjach 1–4
Table 2. Statistical evaluation of the total ions concentrations in surface waters for station from 1 to 4 in the Drawsko Lake
CV
0,12
0,46
0,05
0,06
0,41
0,37
0,24
0,15
0,00
0,02
0,09
0,05
0,07
0,07
0,02
0,02
0,11
0,25
0,24
0,23
0,09
Jezioro Drawsko...
125
(mg SO4·dm–3)
–
Cl
SO42–
15
16
17
18
19
0,57 ± 0,02
0,05 ± 0,01
(mg Fe·dm–3)
2,50 ± 0,02
(mg Mn·dm–3)
(mmol HCl·dm–3)
45 ± 1
16 ± 1
11 ± 2
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
S1
–
–
–
–
–
–
–
–
–1 ± 0
–0,99 ± 0,09
–
–
–1 ± 0
–
–
–
–
–
–
S2
W tabeli zamieszczono wartości βi o współczynnikach istotności α < 0,05.
Mnog.
(mg Cl·dm–3)
Mg2+
14
Feog.
(mg Mg·dm–3)
Ca2+
13
21
48 ± 2
Pog.
TwardoĞü ogólna (mg CaCO3·dm–3)
(mg Ca·dm–3)
PO43–(rozp.)
12
20
166 ± 1
(mg N-NH4·dm–3)
NH4+
11
0,23 ± 0,01
0,04 ± 001
(mg N-NO2·dm–3)
NO2–
10
0,21 ± 0,04
0,009 ± 0,002
(mg N-NO3·dm–3)
NO3–
9
(mg PO4·dm–3)
121 ± 1
0,60 ± 0,12
PozostaáoĞü po praĪeniu (mg·dm–3)
8
(mg PO4·dm–3)
158 ± 1
100,8 ± 0,1
(mg O2·dm–3)
(%)
7,3 ± 0,2
8,5 ± 0,2
(mg O2·dm–3)
(mg·dm–3)
StĊĪenie O2(r)
5
504 ± 2
(mV)
ChZT-Mn
4
24,8 ± 0,1
8,13 ± 0,04
Eh
3
(°C)
(jedn. pH)
y ji
7
pH
2
yj
6
Temperatura
1
Lp.
–
–
–
–
1±0
–
–
S3
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
0,864 ± 0,071
ȕji dla Si
–
1,03 ± 0,08
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–1,0 ± 0,1
–
1,04 ± 0,19
–
S4
0,01
0,01
0,12
4
0
3
0
0
0,00
0,01
0,03
0,001
0
1
1
0,6
0,7
0,2
7
0,03
0,0
SEEj
50,0
98,4
33,3
36,2
30,0
50,0
30,0
30,0
90,7
97,8
33,3
98,6
70,0
90,7
92,0
91,4
89,8
95,0
98,5
90,4
30,0
Rj2 (%)
Tabela 3a. Wartości średnich ( y ji , j = 1...21) i współczynników (βji) w równaniach regresji y ji y ji ¦ E ji S i SEE j ujmujących
zależność wartości wybranych wskaźników jakości wód od lokalizacji stacji pomiarowej (Si, i = 1, 2, 3, 4) dokumentujących
zróżnicowanie wartości wybranych badanych wskaźników jakości wód jeziora Drawsko – 25.07.2005
Table 3a. Values of means ( y ji , j = 1...21) and coefficients (βji) in regression equations y ji y ji ¦ E ji S i SEE j presenting relation between values of selected indices of water quality and locations of measurement stations (Si, i = 1, 2, 3, 4) which
demonstrate differentiation of chosen, examined indices of water quality in Drawsko Lake – 25.07.2005
126
yj
Temperatura
(°C)
23,5 ± 0,1
pH
(jedn. pH) 7,08 ± 0,02
Eh
(mV)
441 ± 1
ChZT-Mn
(mg O2·dm–3)
7,3 ± 0,1
StĊĪenie O2(r)
(mg O2·dm–3)
6,4 ± 0,1
(%)
74,6 ± 0,2
(mg·dm–3)
127 ± 1
PozostaáoĞü po praĪeniu
(mg·dm–3)
91 ± 1
NO3–
(mg N-NO3·dm–3)
0,30 ± 0,08
NO2–
(mg N-NO2·dm–3) 0,069 ± 0,008
NH4+
(mg N-NH4·dm–3) 0,30 ± 0,02
PO43–(rozp.)
(mg PO4·dm–3) 0,33 ± 0,01
Pog.
(mg PO4·dm–3)
0,38 ± 0,02
Ptot.
(mg PO4·dm–3)
–3
TwardoĞü ogólna
(mg CaCO3·dm )
162 ± 1
Ca2+
(mg Ca·dm–3)
41 ± 1
Mg2+
(mg Mg·dm–3)
14 ± 1
Cl–
(mg Cl·dm–3)
8±0
SO42–
(mg SO4·dm–3)
35 ± 1
ZasadowoĞü ogólna (mmol HCl·dm–3)
2,58 ± 0,02
Feog.
(mg Fe·dm–3)
0,56 ± 0,02
Mnog.
(mg Mn·dm–3)
0,03 ± 0,00
yj
–
–
–
–
–
–0,93 ± 0,27
–
–
–
S1
–
–
–1 ± 0
–
–
–
–
–
0,88 ± 0,14
–
–
–
–
–
–
–
1±0
–
–
–
–
S2
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–1,05 ± ,12
–
W tabeli zamieszczono wartości βi o współczynnikach istotności α < 0,05.
14
15
16
17
18
19
20
21
13
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Lp.
ȕji dla Si
–1 ± 0
1±1
–
–
–
–
–
–
–
S3
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–1 ± 0
–
–
–
–
–
–
–
–
S4
–
–
–
–
–
–
–
–
–
1,050 ± 0,151
–
–
1
1
1
2
1
0,06
0,04
0,01
0,02
0,0
0,16
7
0
0
1,5
1
1
0,01
0,004
0,01
0,05
SEEj
99,7
78,9
94,0
63,6
97,0
78,9
70,0
40,7
83,7
30,0
30,0
96,7
95,4
90,4
91,5
92,0
50,0
94,8
93,9
96,1
63,6
Rj2 (%)
Tabela 3b. Wartości średnich ( y ji , j = 1...21) i współczynników (βji) w równaniach regresji y ji y ji ¦ E ji S i SEE j ujmujących zależność wartości wybranych wskaźników jakości wód od lokalizacji stacji pomiarowej (Si, i = 1, 2, 3, 4), dokumentujących
zróżnicowanie wartości wybranych badanych wskaźników jakości wód w jeziora Drawsko – 17.08.2005
Table 3b. Values of means ( y ji , j = 1...21) and coefficients (βji) in regression equations y ji y ji ¦ E ji S i SEE j presenting relation
between values of selected indices of water quality and locations of measurement stations (Si, i = 1, 2, 3, 4) which demonstrate
differentiation of chosen, examined indices of water quality in Drawsko Lake – 17.08.2005
Jezioro Drawsko...
127
128
BIBLIOGRAFIA
Hermanowicz W., Dojlido J., Dożańska W., Koziorowski B., Zerbe J., 1999: Fizyczno-chemiczne badanie wody i ścieków. Arkady, Warszawa.
IRŚ, 1963: Materiały Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie. Plany batymetryczne jezior. Jezioro Drawsko. Olsztyn, nr ewid. jeziora SŁ-1/10-77/63.
Lange W., Maślanka W., 2002: Natural factors influencing water transparency in chosen
lakes of Pojezierze Drawskie. Limnological Review, 2, s. 239–247.
Poleszczuk G., Kulesza E., Bucior A., Jóźwik I., 2005: Chemizm wód powierzchniowych
w północno-zachodniej części jeziora Drawsko w okresie od kwietnia do października 2005. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Acta Biologica 15
(w druku).
Statistica for Windows, 1994: Vol. III. General Conventions and Statistics. StatSoft Inc.,
Tulsa, s. 3001–3054.
WIOŚ, 2005: internet: http://www.poznan.wios.gov.pl/aqua/.
DRAWSKO LAKE – STUDIES ON SURFACE WATER QUALITY
DIFFERENTIATION IN SELECTED RESERVOIRS
IN NORTH-WESTERN PART OF THE LAKE DURING STAGNATION TIME
Summary
Drawsko Lake is a flow-through lake of Drawa river flowing through its south-eastern reservoirs. Taking into consideration intense development of shoreline (many gulfes)
and location of Bielawka island (80,8 ha) in the middle of the lake, it might have been
supposed that waters of Drawsko Lake are in its north-eastern part significantly isolated
from its south-eastern areas.
To estimate differentiation of water chemistry in reservoirs of Drawsko Lake, in
north-western part of the lake in summer time (25.07. and 17.08.2005) at 4 measurement stations at different reservoirs 21 indices of surface waters quality had been examined: temperature, pH, Eh, concentration of O2dissolved., degree of oxygenation, COD-Mn,
amount of dissolved substances and remains after calcinations and also concentrations of
NO3–, NO2–, NH4+, PO43–dissolved., Ptot., total hardness and separately concentrations of Ca2+,
Mg2+ and Cl–, SO42–, total alkalinity Fetot., and Mntot.
Jezioro Drawsko...
129
Carried researches were based on statistical characteristics of collected sets of results and regression equations y ji y ji ¦ E ji S i SEE j which describe dependence between values of studied indicators at consecutive measurement stations (yji) (in consecutive dates of measuring) and between values of means for consecutive stations in selected
times ( y ji ) with consideration of effect exerted by location of measurement station
( E ji Si ). Studies proved that examined waters in consecutive measurement times were
insignificantly differentiated whereas considerable statistical differences were related to
small number of single parameters at various stations, most probably due to local changes
of water quality caused by inflow of municipal wastewater sewages discharged directly to
lake or into streams alimenting Drawsko Lake, near measurement stations 1 and 3.
Translated by Gorzysław Poleszczuk
NR 537
2008
GORZYSŁAW POLESZCZUK
EWELINA KULESZA
ANNA BUCIOR
IWONA JÓŹWIK
CHEMIZM WÓD POWIERZCHNIOWYCH
W PÓŁNOCNO-ZACHODNIEJ CZĘŚCI JEZIORA DRAWSKO
W OKRESIE OD KWIETNIA DO PAŹDZIERNIKA 2005 ROKU
Surface waters chemistry in north-western part of Drawsko Lake
in period from April to October 2005
Słowa kluczowe: jeziora, chemizm wód, eutrofizacja, jezioro Drawsko
Key words: lakes, water quality, eutrophication, Drawsko Lake
1. Wstęp
Jezioro Drawsko (ryc. 1) jest jeziorem przepływowym rzeki Drawy, największym z 18 jezior przez które przepływają wody Drawy wzdłuż drogi spływu w dół rzeki (PIOŚ 2002). Jezioro Drawsko jest jeziorem dużym (1781,5 ha)
i głębokim (głębokość maksymalna: 70,7 m, średnia: 18,6 m), gromadzącym
dużą ilość wód – z czego w ciągu roku 16% ulega wymianie – oraz o stosunkowo dużej zlewni o pow. 186,4 km2, zalesionej tylko w 22,5% (Lange, Maślanka
2002). Jezioro to, oceniając według cech morfometrycznych, powinno być mało
podatne na eutrofizację (PIOŚ 1999). Niemniej, najprawdopodobniej wskutek
silnej antropopresji, wody jeziora Drawsko w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia stały się wodami mezotroficznymi (Lange, Maślanka 2002). Zgodnie z kryteriami Systemu Oceny Jakości Jezior (SOJJ) – były wodami drugiej
klasy czystości (PIOŚ 1999). Ocena czystości wód według SOJJ dokonywana
132
G. Poleszczuk, E. Kulesza, A. Bucior, I. Jóźwik
była przede wszystkim na podstawie wyników badań chemizmu wód w okresie
wiosny i lata. Nie badano zatem zmian chemizmu wód jeziora w pełnym cyklu
rocznym.
W niniejszej pracy podjęto zadanie zbadania zmian wybranych wskaźników
jakości wód powierzchniowych jeziora Drawsko w sezonie wegetacyjnym kwiecień–październik 2005 roku w północno-zachodniej części jeziora w miejscu
znacznego oddalenia od nurtu wód rzeki Drawy przepływających przez jezioro
Drawsko, mając na celu rozeznanie sezonowych zmian chemizmu wód i podjęcie
próby ustalenia, jakie procesy biohydrogeochemiczne kształtują jakość badanych
wód powierzchniowych w tej części jeziora.
W okresie badawczym: kwiecień–październik 2005 roku prowadzono badania wód powierzchniowych jeziora Drawsko w miejscu stacji pomiarowej
(ryc. 1) w przesmyku pomiędzy wyspą Bielawką (o pow. 84,8 ha – dane IRŚ
1963) a lądem stałym, zlokalizowanej w północno-zachodniej części jeziora,
gdzie głębokość wody sięgała ok. 16 m. Lokalizacja stacji pomiarowej poza
akwenami jeziora Drawsko, przez które przepływały wody rzeki Drawy, była
celowa, bowiem w miejscu stacji pomiarowej spodziewano się, po pierwsze, występowania stagnowania wód (akwen leżący poza nurtem rzeki Drawy, dodatkowo osłonięty od wiatrów), a po drugie – wody w tej części jeziora były poddane
silnej antropopresji w postaci zrzutu wód ściekowych z pobliskich ośrodków wypoczynkowych.
Próbki wody czerpano z warstwy powierzchniowej (ok. 0,5 m poniżej lustra
wody) w dniach 07.04., 17.05., 14.06., 25.07., 17.08., 14.09., 19.10.2005 roku.
W miejscu poboru próbek oznaczano temperaturę, pH, Eh oraz alkaliczność ogólną i kwasowość ogólną wody. W laboratorium w przeciągu 24 godzin od pobrania próbek oznaczano wartości kolejnych wybranych wskaźników jakości wód,
a w szczególności – spośród tzw. wskaźników ogólnych: stężenie O2rozp.,
ChZT-Mn, suchą pozostałość i pozostałość po prażeniu. Spośród wskaźników
charakteryzujących trofię: stężenia NO3–, NO2–, NH4+, PO43–rozp., Pog., oraz wskaźniki charakteryzujące mineralizację wód: twardość ogólną i osobno stężenie
Ca2+, Mg2+, a także stężenia Cl– i SO42– oraz ogólne stężenia Fe i Mn. Stopień
natlenienia wód obliczano na podstawie tablic nasycenia czystej wody tlenem
atmosferycznym. Wszystkie oznaczenia i obliczenia wykonywano według metod
Chemizm wód powierzchniowych...
133
zalecanych przez Polskie Normy, stosując procedury analityczne opisane przez
Hermanowicza i wsp. (1999).
3. Wyniki badań i dyskusja
Wyniki badań chemizmu wód powierzchniowych jeziora Drawsko prowadzonych w okresie wegetacyjnym kwiecień–październik 2005 roku przedstawiono w tabeli 1 w postaci danych charakteryzujących zbiory wyników oznaczeń
poszczególnych badanych wskaźników. Na rycinie 2 i 3 ukazano zmiany wartości badanych wskaźników podczas sezonu badawczego.
Wszystkie badane wskaźniki jakości wód wykazywały specyficzną zmienność sezonową. Temperatura wód powierzchniowych jeziora Drawsko w miejscu stacji pomiarowej, szczególnie w okresie wczesnej jesieni, była specyficznie ustabilizowana i to aż do połowy października, co zdaje się wskazywać na
utrzymującą się w tym miejscu stratyfikację termiczną wód. Utrzymywaniu się
stratyfikacji termicznej wód sprzyjało bez wątpienia osłonięcie badanego akwenu
przez brzegi lądu stałego i wyspę na jeziorze. W okresie badawczym wartości
pH badanych wód malały od wartości ok. 8,00 aż do wartości zbliżonych do
ok. 6,20. Również wartości i zmiany stężeń O2rozp. oraz natlenienia badanych
wód, a także zmiany stężenia NO3– wskazywały na zachodzenie intensywnych
procesów dysymilacyjnych w ekosystemie jeziora. Wartości suchej pozostałości
i pozostałości po prażeniu świadczyły o znacznym wzroście ilości substancji mineralnych w toni wodnej, co mogło być związane z dopływaniem w warstwie
powierzchniowej zasobnych w substancje mineralne wód dwóch strumieni spływających do tej części jeziora z północy i z zachodu, czy też – ze zwiększającym
się wymieszaniem wód powierzchniowych z zasobnymi w substancje mineralne
wodami z głębszych warstw toni wodnej jeziora (Lampert, Sommer 2001). Być
może oba procesy zachodziły równocześnie. Trofia badanych wód, oceniając na
podstawie Nminer. i Pog. w okresie wiosennym (Kajak 1979) była bardzo wysoka.
Wiosną wody w tej części jeziora były wodami politroficznymi.
Przedstawione dane wskazują, iż w drugiej części okresu badawczego miał
miejsce pewien spadek stężeń Ca2+ i Mg2+ oraz znaczny spadek stężeń SO42–, przy
równoczesnej stabilizacji stężeń chlorków i wodorowęglanów (według oznaczeń
zasadowości ogólnej). Specyficzne zmiany stężeń jonów dwudodatnich i dwuujemnych, w tym wypadku spadki ich stężeń, przemawiają za zachodzeniem procesów koagulacji i sedymentowania koloidalnej materii organicznej z toni wod-
134
nej, która koagulując w postaci żeli sorbuje znaczne ilości tych jonów. Ubytek
jonów Ca2+ w tym czasie mógł być kompensowany dzięki zachodzeniu procesów
rozpuszczania zawiesin CaCO3 wskutek wzrostu stężeń CO2rozp. (według wartości kwasowości ogólnej). Wysokie wartości Eh (> 350 mV) były najwyraźniej
związane z utrzymywaniem się odpowiednio wysokich stężeń jonów NO3–, NO2–
i NH4+, które tworzyły odpowiednie pary redoksowe, kształtujące tak wysokie
mierzone wartości Eh (Kölling 1986). W badanych wodach powierzchniowych
obserwowano także wzrost, począwszy od czerwca, wartości stężeń Feog. Wzrost
i stabilizacja stężeń żelaza w tym czasie były typowe dla zbiorników stratyfikowanych, w których dopływające do ekosystemu związki Fe cyrkulują w epilimnionie (Sigg, Stumm 1989). Nie można też wykluczyć, iż pewna ilość związków
Fe mogła się przedostać do wód powierzchniowych z głębszych warstw wodnych w miarę uwalniania z osadów i – szczególnie późną jesienią – mieszania
się wód powierzchniowych z wodami pochodzącymi z głębszych warstw toni
wodnej (Solski, Jędrczak 1990, 1991). Cyrkulowanie żelaza w toni wodnej
jest zjawiskiem typowym dla wód zawierających zanieczyszczenia pochodzenia
ściekowego o dużej zawartości materii organicznej (Duka i wsp. 1989), co w tym
wypadku wiązało się z odprowadzaniem ścieków bytowych bądź napływających
do tej części jeziora z wodami strumieni związków humusowych (Pitter 1999).
4. Podsumowanie
Zebrane dane pomiarowe wskazują na to, iż w wodach powierzchniowych
w północno-zachodniej części jeziora Drawsko w cieśninie pomiędzy lądem stałym a wyspą Bielawką w sezonie badawczym kwiecień–październik 2005 roku
chemizm wód powierzchniowych zmieniał się w sposób zbliżony do typowego
dla bezodpływowych zeutrofizowanych głębokich zbiorników wodnych, w których stratyfikacja utrzymuje się do późnej jesieni, w tym przypadku – z wysokimi
>20 °C temperaturami wód powierzchniowych, w których od połowy okresu badawczego (sierpień) procesy dysymilacji przeważały nad asymilacją, prowadząc
do spadku zawartości w wodach takich utleniaczy jak rozpuszczony O2 i jony
NO3– oraz przy spadku pH do ok. 6,20. Towarzyszyło temu kumulowanie się
rozpuszczonej materii organicznej i najprawdopodobniej cyrkulujących w epilimnionie związków żelaza. Wysoki potencjał redoks wód (Eh) kształtowany był
przez pary redoksowe NO3–/NO2–, NO2–/NH4+ i NO3–/NH4+. Niższe od 100% natlenienie badanych wód świadczy o przewadze procesów dysymilacyjnych nad
135
procesami asymilacyjnymi. Specyficzne zmiany stężenia jonów dwudodatnich
i dwuujemnych przemawiały za zachodzeniem w toni wodnej procesów koagulowania rozpuszczonej materii organicznej i sedymentowania koloidalnych żeli
do osadów. Równocześnie zmiany chemizmu badanych wód mogły być też związane z napływem w warstwie powierzchniowej wód ze strumieni zasilających tę
część jeziora od zachodu i północy, a także – ze wzrostem, szczególnie w porze
jesiennej, wymieszania wód epilimnionu z wodami zalegającymi głębiej w jeziorze.
136
LEGENDA
1
stacja badawcza
strumienie
drogi
mosty
A
AW
DR
no
rd
e
j. ¯
1
ro O
zio SK
je AW
DR
Czaplinek
0
800 1600 m
Rados³aw Urbañski
Ryc. 1. Jezioro Drawsko – lokalizacja stacji badawczej
Fig. 1. Drawsko Lake – sampling station location
DRAWA
137
8,5
pH (jednostki pH)
Temperatura (°C)
30
20
10
8,0
7,5
7,0
6,5
6,0
0
IV
V
VI
VII
VIII
IX
IV
X
V
VI
550
–3
ChZT-Mn (mg O2•dm )
450
Eh (mV)
VIII
IX
X
VIII
IX
X
VIII
IX
X
10
500
400
350
300
250
8
6
4
2
0
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
IV
V
VI
m iesiące
VII
miesiące
125
12
Natlenienie (%)
–3
O2 rozp. (mg O2•dm )
VII
m iesiące
miesiące
9
6
3
100
75
50
25
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
IV
V
VI
Sucha pozostaáoĞü,
PozostaáoĞü po praĪeniu (mg •dm –3)
miesiące
VII
miesiące
200
160
120
80
40
0
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
m iesiące
Ryc. 2. Zmiany wartości oznaczanych wskaźników jakości wód powierzchniowych
jeziora Drawsko w sezonie wegetacyjnym kwiecień–październik 2005 roku
Fig. 2. Changes in surfaces waters quality indices on Drawsko Lake in vegetation
season April–October 2005
138
0,4
–3
Pog. (mg P•dm )
–3
NO3 , NO2 , NH4 (mg N•dm )
1
0,8
NO3–
(rozp.),
3–
0,2
NO2–
NH4+
0,3
0,2
Pog
0,1
PO43–
PO4
–
0,4
–
+
0,6
0
0
IV
V
VI
VII
VIII
IX
IV
X
V
VI
VII
VIII
IX
X
VIII
IX
X
miesiące
225
Ca2+
50
–3
(mg•dm )
60
2+
200
175
2+
Ca , Mg
–3
TwardoĞü ogólna (mg CaCO3•dm )
miesiące
150
40
30
20
Mg2+
10
0
125
IV
IV
V
VI
VII
VIII
IX
V
VI
VII
X
miesiące
miesiące
3
-
Cl , SO4
40
Cl–
20
-3
60
2,5
(mmol•dm )
80
KwasowoĞü, zasadowoĞü
SO42–
2–
–3
(mg•dm )
100
0
2
1,5
1
KwasowoĞü ogólna
0,5
0
IV
V
VI
VII
VIII
IX
IV
X
V
VI
VII
VIII
IX
X
miesiące
miesiące
-3
Feog., Mnog. (mg•dm )
1
0,8
Feog
0,6
0,4
0,2
Mnog
0
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
miesiące
Ryc. 3. Zmiany koncentracji oznaczanych wskaźników jakości wód powierzchniowych
jeziora Drawsko w sezonie wegetacyjnym kwiecień–październik 2005 roku
Fig. 3. Changes in surfaces waters quality indices on Drawsko Lake in vegetation season
April–October 2005
(mg N-NO3·dm–3)
(mg N-NO2·dm–3)
(mg N-NH4·dm–3)
NO3–
–
NO2
NH4+
PO43– (rozp.)
P og.
9
10
11
12
13
0,03
0,42
0,14
2,24
16
59
13
47
170
0,2
0,08
0,08
0,027
0,51
0,04
0,51
0,10
2,40
16
59
13
48
174
0,1
0,07
0,08
0,015
0,60
96
128
7,6
81,0
22,0
7,86
391
7,2
x˾
0,05
0,77
0,50
2,50
28
81
17
54
185
0,4
0,13
0,16
0,054
0,80
158
199
11,1
101,9
24,8
8,07
447
8,7
xmax.
0,01
0,25
0,19
0,33
6
20
4
5
19
0,1
0,04
0,05
0,020
0,20
50
60
2,4
19,7
5,5
0,68
27
0,8
SD
Objaśnienia: x – średnia, ~x – mediana, SD – odchylenie standardowe, CV – względne odchylenie standardowe.
0,10
0,01
(mg Mn·dm–3)
Mnog.
22
(mg Fe·dm–3)
Feog.
21
1,60
KwasowoĞü ogólna
20
8
34
0,00
Cl–
SO42–
17
18
19
5
(mmol NaOH·dm–3)
(mg Mg·dm–3)
Mg2+
16
40
136
(mg Cl·.dm–3)
(mg SO4·dm–3)
(mmol HCl·dm–3)
(mg Ca·dm–3)
TwardoĞü ogólna
Ca2+
15
0,1
14
0,02
(mg P·dm–3)
(mg P·dm–3)
(mg CaCO3·dm–3)
0,01
0,007
0,25
96
123
57
44
(mg·dm–3)
8
7,6
81,7
4,2
46,9
6
7
(mg O2·dm–3)
(%)
(mg·dm–3)
20,1
7,51
403
7,3
x
WartoĞci wskaĨników xi
8,6
6,22
368
6,1
xmin.
(°C)
(jedn. pH)
(mV)
(mg O2·dm–3)
Temperatura
pH
Eh
ChZT-Mn
StĊĪenie O2(r)
1
2
3
4
5
(jednostki)
xi
Badane wskaĨniki jakoĞci wody
Lp.
0,41
0,58
1,33
0,15
0,39
0,34
0,30
0,10
0,11
0,50
0,49
0,63
0,74
0,39
0,52
0,49
0,31
0,24
0,27
0,09
0,07
0,11
CV
Table 1. Statistical characteristic waters quality indices research situated in Drawsko Lake in vegetation season April–October 2005
Tabela 1. Statystyczna charakterystyka zbiorów wyników badań jakości wód jeziora Drawsko w miejscu stacji pomiarowej
w roku 2005
139
140
BIBLIOGRAFIA
Duka G.G., Czub L.C., Skurłatow J.I., Syczew A.J., 1989: Okislitielno-wosstanowitielnyje priewraszczenija żeleza w stocznych wodach. Koordinacjonnaja Chimija, 15,
s. 91–95.
Hermanowicz W., Dojlido J., Dożańska W., Koziorowski B., Zerbe J., 1999: Fizyczno-chemiczne badanie wody i ścieków. Arkady, Warszawa.
IRŚ, 1963: Materiały Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie. Plany batymetryczne jezior. Jezioro Drawsko. Olsztyn, nr ewid. jeziora SŁ-1/10-77/63.
Kajak Z, 1979: Eutrofizacja jezior. PWN, Warszawa.
Kölling M., 1986: Vergleich verschiedener Methoden zur Bestimmung des Redoxpotentials
natürlicher Wässer. Meyniana, 38, s. 1–19.
Lampert W., Sommer U., 2001: Ekologia wód śródlądowych, PWN, Warszawa.
Lange W., Maślanka W., 2002: Natural factors influencing water transparency in chosen
lakes of Pojezierze Drawskie. Limnological Review, 2, s. 239–247.
PIOŚ, 1999: Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach
1997–1998. Bibl. Monitoringu Środowiska. Szczecin, s. 134.
PIOŚ, 2002: Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w roku 2002, Bibl. Monitoringu Środowiska. Szczecin, s. 186–193.
Pitter P., 1999: Hydrochemie. VŠCHT, Praha, s. 102–111.
Sigg L., Stumm W., 1989: Aquatische Chemie. Verl. der Fachvereine, Zürich.
Solski A., Jędrczak A, 1990: Ionic composition of waters of the „antropogenic lake
district”. Pol. Arch. Hydrobiol., 37, s. 361–382.
Solski A., Jędrczak A., 1991: Meromixis in acidotrophic reservoirs of „antropogenic lake
district”. Pol. Arch. Hydrobiol., 38, s. 327–346.
SURFACE WATERS CHEMISTRY IN NORTH-WESTERN PART
OF DRAWSKO LAKE IN PERIOD FROM APRIL TO OCTOBER 2005
Summary
In measurement period between April and October of 2005 chemical composition
of the surfaces waters in north-western part of Drawsko Lake (between mainland and
Bielawka island) were investigated. Determined water quality 22 indicators characterizing total status, trophy and mineralization. It was proved that investigated waters
141
seemed to be polytrophic due to strong anthropopressure (inflow of sewages to lake and
to streams in west and north areas of the lake). In second part of measurement period
processes of dissimilation distinctly predominated over assimilation. Specific changes
in chemistry of waters were similar to alterations which take place in highly eutrophicated
inland lakes.
Translated by Gorzysław Poleszczuk
NR 537
2008
MARTA UMIASTOWSKA
MARIAN CIACIURA
MONIKA MISIASZEK
SZCZECINEK I OKOLICE OSTOJĄ CHRONIONYCH, RZADKICH
I ZAGROŻONYCH GATUNKÓW ROŚLIN NACZYNIOWYCH
Szczecinek and the area nearby as refuges of protected, rare
and endangered vascular plant species
Słowa kluczowe: flora, Szczecinek, Pojezierze Drawskie
Key words: flora, Szczecinek, Drawski Lakeland
1. Wstęp
Na skutek działań człowieka, polegających na zdominowaniu Ziemi pojawiły się liczne, nieodwracalne zmiany w środowisku przyrodniczym oraz w warunkach życiowych roślin i zwierząt. Na przełomie setek lat człowiek zatruwał
środowisko, wypalał i wycinał obszary leśne, zabijał zwierzęta, niszczył unikalne
gatunki roślin, nie zdając sobie przy tym sprawy z konsekwencji swoich działań. Doprowadziło to do wyraźnej dewastacji świata roślinnego, a postępująca
antropopresja skutkowała zanikiem wielu naturalnych siedlisk, zmniejszeniem
się zasięgów występowania licznych gatunków oraz bezpowrotnym wymarciem
wielu unikatowych taksonów.
Bardzo szybki rozwój gospodarczy i konieczność uprzemysłowienia coraz
to nowych obszarów w istotny sposób oddziaływały na zaburzenie równowagi
w przyrodzie, w wyniku czego stworzyły się warunki życiowe korzystne przede
wszystkim dla antropofitów, „wędrujących” wraz z człowiekiem.
144
Marta Umiastowska, Marian Ciaciura, Monika Misiaszek
Przedmiotem niniejszych badań była flora roślin naczyniowych lasów i zarośli, łąk i torfowisk, muraw i skarp oraz roślinność ruderalna i segetalna, a także
gatunki wodne i przybrzeżne na obszarze Szczecinka i okolic.
2. Teren badań
Szczecinek leży we wschodniej części Pojezierza Drawskiego (ryc. 1),
w dorzeczu Odry i Parsęty, obfitującym w wody stojące i płynące, na wysokości 137 m n.p.m. Powierzchnia terenu wchodzącego w granice administracyjne
miasta wynosi 3716 ha, z czego 20% stanowią obszary zabudowane, a pozostałe
tereny są reprezentowane przez: wody powierzchniowe, lasy, zieleń miejską oraz
użytki i grunty rolne (Izydorek i wsp. 2002).
Przeważająca część badanego obszaru leży w obrębie moreny czołowej,
tworzącej liczne pagórki, kotliny, doliny i wały. Wzgórza morenowe często przekraczają wysokość 200 m n.p.m., np. Polska Góra – 203 m n.p.m. (w pobliżu
wsi Dalęcino, 5 km od Szczecinka) i Łęcka Góra – 214 m n.p.m. (koło Gorzycy). Pozostałą część ukształtowania powierzchni stanowi falista równina moreny
dennej, liczne jeziora oraz obszary podmokłe, leżące w płytszych zagłębieniach
terenu. Materiał geologiczny Szczecinka i okolic tworzą głównie piaskowce
z szarym iłowcem i łupkiem ilastym, osady morskie w postaci piasków wapnistych oraz iły, jasnoszare mułki i różnoziarniste piaski (Czarnik 1971).
Spośród mozaiki gleb największą powierzchnię zajmują gleby brunatne
właściwe i brunatne kwaśne wraz z glebami bielicowymi (Izydorek i wsp. 2002).
Gleby brunatne skupiają się pomiędzy Szczecinkiem a Gwdą Wielką i z powodu swych wartości zajęte są przez uprawy rolne. Gleby gliniaste roztaczają się
głównie w kierunku północnym od Szczecinka do Wierzchowa. Typowe gleby
bagienne, wytworzone w pobliżu torfowisk wysokich i w dolinach rzecznych
spotykane są w kierunku zachodnim od Szczecinka ku Barwicom oraz w obniżeniu przyjeziornym Wielimia (Czarnik 1971).
Klimat badanego obszaru związany jest z pasem środkowego Pojezierza
Pomorskiego (Czarnik 1971). Średnia roczna temperatura utrzymuje się w granicach 6,3–8,6 °C. Przeciętna ilość opadów waha się od 600 mm w części południowej do 700 mm w części północnej, przy czym notuje się wyraźną tendencję
do spadku ilości opadów w miesiącach wiosennych (Czarnik 1971).
Szczeciniek i okolice...
145
3. Metody badań
Badania terenowe na obszarze Szczecinka i okolic przeprowadzono w latach 2001–2002. Dane gromadzono w postaci zdjęć florystyczno-ekologicznych.
Ze sporządzonej listy roślin naczyniowych, liczącej 678 taksonów (Misiaszek
2003), do niniejszego opracowania wybrano gatunki podlegające ochronie prawnej, umieszczone na „czerwonych listach” oraz regionalnie rzadkie i interesujące
(łącznie 36 gatunków).
Nazewnictwo gatunków przyjęto za Mirkiem i wsp. (2002). Listę roślin
chronionych sporządzono według Załączników do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (DzU 2004, nr 168, poz. 1764), listę roślin zagrożonych
w Polsce – według opracowania Mirka i wsp. (2006), a na Pomorzu Zachodnim
– według Żukowskiego i Jackowiaka (1995). Status geograficzno-historyczny
gatunków określono zgodnie z koncepcją Kornasia (1968) oraz Mirka (1981),
na podstawie opracowania Zająca (1979) oraz Zająca i wsp. (1998). Liczebność
stanowisk w Polsce i tendencje dynamiczne gatunków w ostatnich dziesięcioleciach podano za Zarzyckim i wsp. (2002). Przynależność syntaksonomiczną
roślin opracowano na podstawie Matuszkiewicza (2001) oraz Zarzyckiego i wsp.
(2002).
4. Wyniki
W poniższym wykazie gatunków zamieszczono kolejno następujące informacje:
– nazwę łacińską i polską gatunku;
– częstość występowania na badanych siedliskach (1–2 stanowiska – gatunek
bardzo rzadki, 3–4 stanowiska – gatunek rzadki, 5–6 stanowisk – gatunek
dość rzadki, 7–10 stanowisk – gatunek rozpowszechniony, 11–20 stanowisk
– gatunek dość częsty);
– rodzaje siedlisk, na których zanotowano dany gatunek;
– lokalizację stanowisk przy gatunkach chronionych;
– liczebność stanowisk w Polsce (1 – bardzo mała liczba stanowisk (od kilku
do kilkunastu), 2 – mała liczba stanowisk (do 100), 3 – duża liczba stanowisk,
głównie w jednym regionie, 4 – duża liczba stanowisk w wielu regionach,
5 – pospolity w całym kraju);
146
–
–
–
–
–
–
tendencje dynamiczne gatunków (–2 – duży spadek liczby stanowisk,
–1 – spadek liczby stanowisk lub wyraźny ubytek osobników na stanowiskach, +1 – wzrost liczby stanowisk, wyraźny przyrost osobników na stanowiskach, +2 – duży wzrost i zajmowanie nowych stanowisk, +/– – stanowiska zanikają i pojawiają się nowe);
klasyfikację historyczno-geograficzną (pochodzenie taksonu);
przynależność syntaksonomiczną (Ar – Asplenietea rupestria, Is-N –
Isoëto-Nanojuncetea, Cc – Centauretalia cyani, S – Sysimbrietalia, Art
– Artemisietea, Pt – Potametea, K-C – Koelerio glaucae-Corynophoretea
canescentis, M-A – Molinio-Arrhenetheretea, F-B – Festuco-Brometea,
O-S – Oxycocco-Sphagnetea, N-C – Nardo-Callunetea, T-G – Trifolio-Geranietea, Rh-P – Rhamno-Prunetea, Q-F – Querco-Fagetea, In – inne);
rodzaj ochrony prawnej (! – ochrona częściowa, !! – ochrona całkowita);
kategorię zagrożenia w Polsce (PL) oraz na Pomorzu Zachodnim (PZ)
(E – gatunek wymierający, V – gatunek zagrożony, R – gatunek rzadki,
I – gatunek o nieokreślonym zagrożeniu, ● – gatunek nie jest zagrożony);
nazwiska autorów, którzy podali stanowiska wymienionych gatunków:
♣ – Żukowski (1960 a, b), ♦ – Izydorek, Szadkowska-Izydorek, Sobisz
(2002), ♠ – Ziarnek, Ziarnek, Domian (2000).
Wykaz gatunków
1. Antennaria dioica (L.) Gaertn. – ukwap dwupienny; gatunek dość rzadki
(5 stanowisk), występujący w suchych lasach, na wzgórzach i łąkach; 4, –2;
spontaneofit; N-C; ♣.
2. Aquilegia vulgaris L. – orlik pospolity; gatunek bardzo rzadki (2 stanowiska),
występujący w zaroślach w lesie zachodnim od strony południowej oraz na
suchej łące przy polnej drodze do Dalęcina; 4; +/–, diafit; In; !!; PZV; ♣.
3. Brachypodium pinnatum (L.) P. Beauv. – kłosownica pierzasta; gatunek dość
rzadki (5 stanowisk), występujący na suchych zboczach, w zaroślach i na
skarpach lasów; 4; +2; spontaneofit; F-B; ♣.
4. Camelina sativa (L.) Crantz – lnicznik siewny; gatunek bardzo rzadki (1 stanowisko), występujący wzdłuż torów kolejowych do Chojnic; 2; –1; archeofit; In; ♣.
5. Chenopodium bonus-henricus L. – komosa strzałkowata; gatunek dość częsty
(12 stanowisk), występujący na miejscach ruderalnych i nieużytkach; 3–4;
–1; archeofit; Art; PZR; ♣.
147
6. Chenopodium murale L. – komosa murowa; gatunek bardzo rzadki (1 stanowisko), występujący na poboczu drogi przy ul. Szczecińskiej w Szczecinku;
3; –1; archeofit; S; PZR; ♣.
7. Conium maculatum L. – szczwół plamisty; gatunek rzadki (4 stanowiska),
występujący na drogach i przychaciach; 4; archeofit; Art; PZR; ♣.
8. Convallaria majalis L. – konwalia majowa; gatunek rzadki (3 stanowiska),
występujący w parku miejskim i wokół jeziora Trzesiecko oraz na skaju lasu
zachodniego; 5; spontaneofit; In; !; ♣.
9. Dactylorhiza maculata (L.) Soó – kukułka plamista; gatunek bardzo rzadki
(1 stanowisko), występujący na zachodnim brzegu jeziora Wielimie; 4; –1;
spontaneofit; In; !!; ♣; ♦.
10. Dactylorhiza majalis (Rchb) P.F. Hunt. & Summerh. – kukułka szerokolistna; gatunek bardzo rzadki (2 stanowiska), występujący w północnej części
zagłębienia śródleśnego w lesie zachodnim oraz na wilgotnej łące koło polnej drogi do Dalęcina, 1,5 km od Szczecinka; 4; –1; spontaneofit; M-Ar; !!;
♣; ♦.
11. Digitalis grandiflora Mill. – naparstnica zwyczajna; gatunek bardzo rzadki (1 stanowisko), występujący we wschodniej części lasu koło jeziora
Wilczkowo; 4; spontaneofit; In; !!; ♣.
12. Drosera rotundifolia L. – rosiczka okrągłolistna, gatunek bardzo rzadki
(2 stanowiska), występujący na torfowisku w lesie koło Czarnoboru oraz
w lesie zachodnim; 4; –2; spontaneofit; O-S; !!; PZI; PLR; ♣; ♦.
13. Eryngium planum L. – mikołajek płaskolistny; gatunek rzadki (4 stanowiska), występujący przy brzegach stawów i w rowach; 3; +2; diafit; In;
PZR; ♣.
14. Frangula alnus Mill. – kruszyna pospolita; gatunek rzadki (4 stanowiska), występujący w parku w Bugnie, w lesie koło Czarnoboru, w lesie
w Kwieciszynie oraz w parku miejskim w Szczecinku, gdzie pochodzi głównie ze sztucznych nasadzeń; 5; +2; spontaneofit; In; !; ♣.
15. Galanthus nivalis L. – śnieżyczka przebiśnieg; gatunek bardzo rzadki
(2 stanowiska), występujący na terenie rezerwatu „Dęby Wilczkowskie” oraz
w wilgotnych zaroślach w lesie klasztornym; 3; +/–; diafit; In; !!; PZI; ♠.
16. Galium odoratum (L.) Scop. – przytulia wonna; gatunek dość rzadki (6 stanowisk), występujący w parku dworskim w Bugnie, w lesie komunalnym
w Szczecinku, w lesie koło Czarnoboru, w rezerwacie „Dęby Wilczkowskie”,
148
po drugiej stronie jeziora Trzesiecko oraz koło jeziora Wilczkowo; 5; spontaneofit; Q-F; !; ♣; ♦.
17. Hedera helix L. – bluszcz pospolity; gatunek bardzo rzadki (1 stanowisko), występujący w północnej części lasu sosnowego w okolicach wsi
Kwieciszewo; 4; +1; apofit; Q-F; !; ♣.
18. Helichrysum arenarium L. – kocanki piaskowe; gatunek rozpowszechniony (7 stanowisk), występujący na nieczynnym wyrobisku żwiru przy
ul. Karlińskiej w Szczecinku, na ugorach za lasem zachodnim, w lesie koło
Czarnoboru, terenach PKP przed wiaduktem i przy przejeździe kolejowym
w Szczecinku, na Wzgórzach Marcelińskich oraz przy oczku wodnym
w Kwieciszewie; 4; –1; apofit; K-C; !; ♣.
19. Hieracium echioides Lumn. – jastrzębiec żmijowcowaty; gatunek bardzo
rzadki (2 stanowiska), występujący na zboczach i murawach w okolicach
Raciborek; 3; –2/+1; spontaneofit F-B; ♣.
20. Hypericum humifusum L. – dziurawiec rozesłany; gatunek rzadki (4 stanowiska), występujący na polnych drogach oraz wilgotnych, piaszczystych glebach; 4; –1; apofit; Is-N; PZR; ♣.
21. Ledum paluste L. – bagno zwyczajne; gatunek rzadki (3 stanowiska), występujący na torfowisku w lesie zachodnim oraz na dwóch stanowiskach w lesie
koło Czarnoboru; 4; –2; spontaneofit O-S; !!; ♣.
22. Leonurus cardiaca L. – serdecznik pospolity; gatunek rzadki (4 stanowiska),
występujący na przydrożu, nieużytku oraz w miejscach ruderalnych; 5; archeofit; Art; ♣.
23. Malva alcea L. – ślaz zygmarek; gatunek rzadki (3 stanowiska), występujący
w wilgotnych zaroślach i na przydrożach; 4; kenofit; Art; ♣.
24. Nuphar lutea (L.) Sibth. & Sm. – grążel żółty; gatunek rzadki (3 stanowiska), występujący na wyrobiskach pokredowych przy ul. Narutowicza
w Szczecinku, w oczku wodnym koło jeziora Wielimie oraz w oczku wodnym w lesie zachodnim; 4; spontaneofit; Pt; !; ♣; ♦.
25. Nymphaea alba L. – grzybienie północne; gatunek dość rzadki (5 stanowisk),
występujący w oczku wodnym koło jeziora Wielimie, przy wschodnim brzegu jeziora Leśnego, na wyrobiskach pokredowych przy ul. Narutowicza
w Szczecinku, na torfowisku koło Czarnoboru oraz w oczku wodnym w lesie
zachodnim; 4; spontaneofit Pt; !; ♣; ♦.
26. Ononis spinosa – wilżyna ciernista; gatunek dość rzadki (5 stanowisk),
występujący na wyrobisku żwirowym przy ul. Karlińskiej w Szczecinku,
w lesie zachodnim, w lesie koło Czarnoboru, na dworcu towarowym PKP
149
w Szczecinku oraz na suchej łące przy polnej drodze do Dalęcina; 3; apofit;
T-G; !; ♣.
27. Papaver argemone L. – mak piaskowy; gatunek dość rzadki (6 stanowisk),
występujący na piaszczystych polach, brzegach dróg i ugorach; 4; –1; archeofit; Cc; ♣.
28. Plantago media L. – babka średnia; gatunek dość rzadki (6 stanowisk), występujący na przydrożach, polanach i murawach; 5; apofit; F-B; ♣.
29. Polypodium vulgare L. – paprotka zwyczajna; gatunek bardzo rzadki (1 stanowisko), występujący w południowo-wschodniej części lasu koło Czarnoboru;
4; spontaneofit; Ar; !!; ♣; ♦.
30. Primula officinalis L. – pierwiosnek (pierwiosnka) lekarski; gatunek bardzo rzadki (1 stanowisko), występujący na Cmentarzu Komunalnym
w Szczecinku, przy ogrodzeniu koło przejazdu kolejowego; 4; spontaneofit;
F-B; !; ♣.
31. Pulmonaria obscura Dumort – miodunka ćma; gatunek dość rzadki (5 stanowisk), występujący w lasach liściastych i zaroślach; 4; spontaneofit; Q-F; ♣.
32. Ribes nigrum L. – porzeczka czarna; gatunek bardzo rzadki (1 stanowisko),
występujący w rezerwacie „Dęby Wilczkowskie”; 4; spontaneofit; In; !;
♣; ♦.
33. Scilla bifolia L. s.str. – cebulica dwulistna; gatunek bardzo rzadki (2 stanowiska), występujący w lesie zachodnim przy oczku wodnym oraz na
Cmentarzu Komunalnym w Szczecinku; 3; +1; diafit; Q-F; !!; ♣.
34. Stellaria uliginosa Murray – gwiazdnica bagienna; gatunek dość częsty
(11 stanowisk), występujący na wilgotnych łąkach i torfowiskach; 4; spontaneofit; In; PZV; ♣.
35. Viburnum opulus L. – kalina koralowa; gatunek dość częsty (17 stanowisk),
występujący w obniżeniu jeziora Wielimie oraz przy północnym brzegu
jeziora Wielimie, w lesie miejskim, w zaroślach przy wieży Przemysława,
w rezerwacie „Dęby Wilczkowskie”, a także w parku miejskim oraz przy ulicach na skwerach w Szczecinku, gdzie pochodzi ze sztucznych nasadzeń;
5; spontaneofit; Rh-P; !; ♣.
36. Vinca minor L. – barwinek pospolity; gatunek bardzo rzadki (1 stanowisko),
występujący we wschodniej części Cmentarza Komunalnego w Szczecinku;
4; +1; kenofit; In; !; ♣; ♦.
150
Analiza statystyczna
Podczas badań terenowych, przeprowadzonych w latach 2001–2002 na obszarze Szczecinka i okolic zanotowano 678 gatunków roślin naczyniowych. Spośród wszystkich taksonów do niniejszego opracowania wybrano 36 gatunków.
Na zestawionej liście znalazły się gatunki podlegające ochronie prawnej (rośliny
chronione całkowicie: Aquilegia vulgaris, Dactylorhiza maculata, Dactylorhiza
majalis, Digitalis grandiflora, Drosera rotundifolia, Galanthus nivalis, Ledum
palustre, Polypodium vulgare, Scilla bifolia oraz chronione częściowo: Convallaria majalis, Frangula alnus, Galium odoratum, Hedera helix, Helichrysum
arenarium, Nuphar lutea, Nymphaea alba, Ononis spinisa, Primula officinalis,
Ribes nigrum, Viburnum opulus, Vinca minor), a także znajdujące się na czerwonej liście roślin Polski (PLR – Drosera rotundifolia) i Pomorza Zachodniego
(PZV – Aquilegia vulgaris, Stellaria uliginosa; PZR – Chenopodium bonus-henricus, Chenopodium murale, Conium maculatum, Eryngium planum, Hypericum
humifusum; PZI – Drosera rotundifolia, Galanthus nivalis). Spośród prezentowanych 36 taksonów wszystkie gatunki mają na obszarze Szczecinka i okolic
mniej niż 20 stanowisk, w tym 33 gatunki – poniżej 10 stanowisk (Misiaszek
2003) (ryc. 2). W skali kraju są to głównie rośliny o dużej liczbie stanowisk
w wielu regionach (ryc. 3), ale w ponad 40% w ostatnich dziesięcioleciach zanotowano spadek liczby stanowisk lub wyraźny ubytek osobników na stanowiskach. Zanotowano także jeden gatunek – Camelina sativa – mający małą liczbę
stanowisk w Polsce.
Ponad 52% taksonów z zestawionej listy to rośliny wchodzące w skład
rodzimej flory polskiej, które przywędrowały lub zasiedliły dany obszar i samorzutnie zwiększają swój zasięg bez udziału człowieka – określa się je jako
spontaneofity. Tylko niewielka część gatunków ma zdolność do zaadaptowania
się na siedliskach zmienionych przez człowieka i została zaliczona do apofitów
(5 gatunków). Spośród gatunków obcych zdecydowanie przeważają archeofity
(6 gatunków) i diafity (4 gatunki), co potwierdza obserwowaną w całym kraju
tendencję do ustępowania tych roślin (ryc. 4).
Spektrum socjologiczno-ekologiczne flory badanego obszaru charakteryzuje w wyraźnym stopniu grupy najbardziej zagrożonych gatunków i jest ono zależne od typów badanych siedlisk. Analizując przynależność syntaksonomiczną
badanych roślin stwierdzono taki sam udział taksonów związanych z ciepłolubnymi murawami z klasy Festuco-Brometea, nitrofilnymi zbiorowiskami okaza-
151
łych bylin i pnączy z klasy Artemisietea oraz z żyznymi lasami liściastymi z klasy
Querco-Fagetea (ryc. 5).
5. Dyskusja i wnioski
Badania przeprowadzone na obszarze Szczecinka i okolic wskazują na to,
że flora roślin naczyniowych siedlisk naturalnych i przekształconych przez człowieka jest stosunkowo bogata, zarówno pod względem ogólnej liczby gatunków,
jak i obecności roślin chronionych, rzadkich i zagrożonych.
Szybko postępująca urbanizacja oraz wprowadzenie zmian w metodach
gospodarowania zasobami przyrodniczymi doprowadziły do wymierania rzadkich gatunków roślin naczyniowych na skutek zanikania naturalnych siedlisk
i przekształcania ich przez człowieka na korzyść roślin synantropijnych, które
odnotowano jako nowe na badanym obszarze. Szczególne zmiany można zaobserwować na siedliskach podmokłych, gdzie wskutek silnej eutrofizacji i zalewania brzegów zbiorników wodnych, gatunki charakterystyczne uległy rozproszeniu, przemieszczając się do innych zbiorników, bądź całkowicie zanikły np.
Nuphar lutea, Nymphaea alba.
Znacznej degradacji, a nawet zanikowi wskutek intensywnej gospodarki
melioracyjnej uległy również zbiorowiska torfowiskowe. Przykładem może być
torfowisko koło stacji kolejowej w Szczecinku, gdzie w latach 1958–1960 Żukowski (1960 a, b) podał szereg ciekawych i rzadkich gatunków, które na badanym obszarze prawdopodobnie zupełnie zanikły. Są to: Bromus benekenii – stokłosa Benekena, Callitriche cophocarpa – rzęśl długoszyjkowa, Dactylorhiza
traunsteineri – kukułka Traunsteinera, Epipactis palustris – kruszczyk błotny,
Juncus squarrosum – sit sztywny, Juncus tenuis – sit chudy, Potamogeton compressus – rdestnica ścieśniona, Ranunculus polyanthemos – jaskier wielokwiatowy, Senecio aquaticus – starzec wodny, Sisyrinchium montanum – miecznica
wąskolistna. Obecnie teren ten został zagospodarowany i można tam odnaleźć
jedynie roślinność synantropijną.
Spośród 678 gatunków roślin naczyniowych Szczecinka i okolic podawanych przez różnych autorów (Żukowski 1960 a, b; Izydorek i wsp. 2002; Ziarnek
i wsp. 2000) nie odnaleziono 86 taksonów, w tym 15 podlegających całkowitej
ochronie prawnej. Do tej grupy roślin należą: 2 widłaki (Lycopodium annotinum
– widłak jałowcowaty, Lycopodium clavatum – widłak goździsty), 1 goryczka
(Gentianella amarella – goryczka gorzkawa), 1 śniedek (Ornithogalum umbellatum – śniedek baldaszkowaty), 1 śnieżyca (Leucojum vernum – śnieżyca wiosenna) oraz 10 storczyków.
152
Daleko idące przekształcenia dotknęły również zbiorowiska leśne, gdzie
wskutek intensywnie prowadzonej wycinki drzew, w związku z planami budowy
dróg i osiedli, swoje środowisko życiowe utraciło wiele gatunków roślin, głównie
drzew. Na uwagę zasługuje jednak odnawianie się Abies alba – jodły pospolitej
na terenie rezerwatu „Dęby Wilczkowskie”.
Spośród wszystkich siedlisk występujących na badanym terenie najbardziej
zagrożone są torfowiska i niewielkie zbiorniki wodne, niszczone w wyniku gromadzenia się śmieci i gruzu, nadmiernej eutrofizacji oraz działań melioracyjnych.
W celu ochrony tych obszarów można wprowadzić różne formy ochrony powierzchniowej, w tym ostatnio dość popularne użytki ekologiczne, dające szansę
istnieniu ostoi taksonów roślinnych i zwierzęcych.
Ryc. 1. Szczecinek i okolice (Dudź 1996)
Fig. 1. Szczecinek and its area (Dudź 1996)
153
16
15
Liczba gatunków
Number of species
14
12
9
10
8
8
6
3
4
1
2
0
1.
2.
3.
4.
5.
CzĊstoĞü wystĊpowania gatunku
The frequency of plant species
Ryc. 2. Częstość występowania poszczególnych gatunków na obszarze Szczecinka
i okolic: 1 – bardzo rzadki, 2 – rzadki, 3 – dość rzadki, 4 – rozpowszechniony,
5 – dość częsty
Fig. 2. The frequency of plant species in Szczecinek and its area: 1 – very rare,
2 – rare, 3 – quite rare, 4 – frequent, 5 – quite common
Liczba gatunków
Number of species
25
22
20
15
10
7
6
5
0
1
0
1.
2.
3.
4.
5.
CzĊstoĞü wystĊpowania gatunku
The frequency of plant species
Ryc. 3. Częstość występowania poszczególnych gatunków w Polsce: 1 – kilka–kilkanaście stanowisk, 2 – do 100 stanowisk, 3 – dużo stanowisk w jednym regionie,
4 – dużo stanowisk w wielu regionach, 5 – pospolity w całym kraju
Fig. 3. The frequency of plant species in Poland: 1 – few stations, 2 – up to 100 stations,
3 – many stations in one region, 4 – many stations in many regions, 5 – common
in the whole country
154
D
11,1%
Ken
5,6%
Ap
13,9%
Arch
16,7%
Sp
52,8%
Ryc. 4. Udział gatunków z poszczególnych grup geograficzno-historycznych: Sp – spontaneofit, Ap – apofit, Arch – archeofit, Ken – kenofit, D – diafit
Fig. 4. Participation of plant species in each geographical-historical group: Sp – spontaneophytes, Ap – apophytes, Arch – archaeophytes, Ken – kenophytes, D – diaphyte
12
11
liczba gatunków
number of species
10
8
6
4
4
4
4
2
2
2
1
1
1
1
Ar
I-N
Cc
S
1
1
1
1
1
0
Art.
Pt
K-C M-A
F-B O-S N-C T-G Rh-P Q-F
In
Ryc. 5. Udział gatunków z poszczególnych grup syntaksonomicznych (objaśnienia
w tekście)
Fig. 5. Participation of plant species in each syntaxonomic group (see the text for explanations)
155
BIBLIOGRAFIA
Czarnik A., 1971: Dzieje ziemi szczecineckiej. Poznań.
Dudź J., 1996: Szczecinek – przewodnik historyczny. Szczecinek.
Izydorek I., Szadkowska-Izydorek M., Sobisz Z., 2002: Waloryzacja przyrodnicza miasta
Szczecinka. Biuro Konserwacji Przyrody. Szczecin.
Kornaś J., 1968: Geograficzno-historyczna klasyfikacja roślin synantropijnych. Mat.
Zakł. Fitosoc. UW 25: 43–53. Warszawa–Białowieża.
Matuszkiewicz W., 2001: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Mirek Z., 1981: Problemy klasyfikacji roślin synantropijnych. Wiad. Bot., 25 (1), s. 45–
54.
Mirek Z., Piekoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., 2002: Flowering plants and
pteridophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy
of Sciences. Kraków.
Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z., 2006: Red list of plants and fungi
in Poland. W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy of Sciences. Kraków.
Misiaszek M., 2003: Flora roślin naczyniowych Szczecinka i okolic. Katedra Taksonomii
Roślin i Fitogeografii. Uniwersytet Szczeciński. Szczecin (maszynopis).
Zając A., 1979: Pochodzenie archeofitów występujących w Polsce. Rozprawy habilitacyjne UJ, 29: 1–213. Kraków.
Zając A., Zając M., Tokarska-Guzik B., 1998: Kenophytes in the flora of Poland: list,
status and origin. Phytocenosis, 10 (N.S.), Suppl. Cartogr. Geobot. 9, s. 108–111.
Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U.,
2002: Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W. Szafer Institute
of Botany. Polish Academy of Science. Kraków.
Ziarnek K., Ziarnek M., Domian G., 2000: Weryfikacja rezerwatu przyrody „Dęby
Wilczkowskie”. Biuro Konserwacji Przyrody. Szczecin.
Żukowski W., 1960 a: Roślinność naczyniowa okolic Szczecinka. Sprawozd. Pozn. Tow.
Przyj. Nauk 1: 8–72. Poznań.
Żukowski W., 1960 b: Materiały florystyczne z woj. koszalińskiego. Bad. Fizjogr. nad
Pol. Zach. VI, s. 267–272.
Żukowski W., Jackowiak B. (red.), 1995: Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza
Zachodniego i Wielkopolski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
156
SZCZECINEK AND THE AREA NEARBY AS REFUGES OF PROTECTED,
RARE AND ENDANGERED VASCULAR PLANT SPECIES
Summary
In 2001–2002 floristical research on vascular plants of Szczecinek and the area
nearby was carried out. On the basis of floral research there was prepared a list of 36 protected, endangered, rare and interesting species. The list contains i.e., species under legal
protection (strictly protected: Aquilegia vulgaris, Dactylorhiza maculata, Dactylorhiza
majalis, Digitalis grandiflora, Drosera rotundifolia, Galanthus nivalis, Ledum palustre,
Polypodium vulgare, Scilla bifolia and partly protected: Convallaria majalis, Frangula
alnus, Galium odoratum, Hedera helix, Helichrysum arenarium, Nuphar lutea, Nymphaea alba, Ononis spinisa, Primula officinalis, Ribes nigrum, Viburnum opulus, Vinca
minor), as well as species from “red list” of Poland (PLR – Drosera rotundifolia) and
Western Pomerania (PZV – Aquilegia vulgaris, Stellaria uliginosa, PZR – Chenopodium
bonus-henricus, Chenopodium murale, Conium maculatum, Eryngium planum, Hypericum humifusum, PZI – Drosera rotundifolia, Galanthus nivalis).
On the survey area the most endangered habitats are peatbogs and small water
reservoirs, which are destroying in the result of accumulations rubble and litter, an excessive eutrophication and a melioration action. To preserve natural qualities of such habitats it is necessary to protect them e.g., as ecological grounds.
Translated by Marta Umiastowska

acta biologica nr 15 - Wydział Biologii | Uniwersytet Szczeciński

Transkrypt

Podobne dokumenty