Identyfikacja włókien do celów konserwatorskich

KONSERWACJA PAPIERU
I d en tyf i ka c ja w ł ó ki en d o c e lów kon se r wator skich
Cz. 2. Wybrane włókna roślinne i zwier zęce pochodzące
z dawniej wytwar zanych papierów i tektur
Ident ificat ion of F i b re s f or Con s e r va t i on P u rp os e s
Par t 2. S e le c t e d P la n t a nd A ni m a l F i b r es fr o m O l d Pa p er a nd B oard
Tomasz Kozielec
W artykule omówiono identyfikację wybranych włókien roślinnych
oraz zwierzęcych, których używano dawniej do produkcji papierów
i tektur. Szczególną uwagę poświęcono włóknom lnu, konopi oraz
włóknom tworzącym okrywę włosową zwierząt, a także włóknom
jedwabiu. Jednym z celów podjęcia problematyki badawczej,
zaprezentowanej w 2. części artykułu jest zwrócenie uwagi konserwatorów na fakt, iż w skład wytworów papierniczych mogą wchodzić
komórki roślinne pochodzące z różnych części rośliny. Na przykład,
w wytworze mogą występować zarówno włókna łykowe lnu, jak
i rozmaite rodzaje komórek pochodzących z innych warstw łodygi
tej rośliny. Poszerza to rodzaje potencjalnie występujących komórek,
jak i skalę wybarwień kolorystycznych. Szczególnie dużo surowców
gorszej jakości używano do produkcji tektur. Niskiej jakości surowce można spotkać także w papierach wytwarzanych w okresie
znacznych niedoborów surowca szmacianego. Ponadto, zwrócono
uwagę na obecność włókien bawełny, które mogą pochodzić z kurzu
osadzonego na powierzchni wytworu, co może doprowadzić do
błędnej interpretacji wyników badań konserwatorskich.
Słowa kluczowe: wyrób papieru, włókna zwierzęce i roślinne,
identyfikacja włókien, wybarwienie włókien, włókna bawełny jako
zanieczyszczenia
The article discusses identification of selected plant and animal
fibres which once had been used for paper and board making.
A particular attention was paid to flax and hemp, animal body
hair as well as silk fibres. One of the aims of the second part of
the article was to turn conservators’ attention to a fact that paper
products could contain plant cells derived from different parts of
a plant. For example , the product can contain both fax phloem and
different types of cells from other stem layers of the plant. For
this reason, the types of the cells and scale of fibres staining are
increased. Especially in board making, lower quality materials had
been used. Low quality materials can also be found in papers made
in periods when there was not enough rugs. Apart from that, some
cotton fibres were found. They may originate from dust deposited
on a product surface. This fact may lead to wrong interpretation of
conservation tests results.
Keywords: papermaking, animal and vegetable fibres, fibers identification, fibers staining, cotton fibers as contamination
PRZEGLĄD PAPIERNICZY · 70 · KWIECIEŃ 2014
Wprowadzenie
Artykuł jest kontynuacją wcześniej podjętych zagadnień publikowanych na łamach „Przeglądu Papierniczego” (1). Ze względu
na fakt, iż do pracowni konserwatorskich trafiają znaczne ilości
papierowych obiektów zabytkowych, wytworzonych z surowców
szmacianych, niniejsze zagadnienia poświecono tematyce złożoności składu surowcowego dawnych wytworów papierowych.
Podstawowym i dominującym składnikiem dawniej wytwarzanych
papierów i tektur są włókna lnu, występują także włókna konopne
i włókna pochodzenia zwierzęcego. Szczególnie w papierach mogą
być również obecne włókna bawełny. Ten szlachetny surowiec był
powszechnie używany dopiero od czasu rewolucji tekstylnej w Anglii,
mającej miejsce w XVIII w., kiedy to rzemiosło tkackie weszło w fazę
szybkiej mechanizacji (2). Skład włóknisty tektur może być dużo
bardziej zróżnicowany niż papieru, o czym już pisano (3). Niektórzy
badacze wychodzą z założenia, że badane wytwory papiernicze,
wytwarzane do czasu wprowadzenia surogatów (zamienników
surowcowych) szmat w XIX w., posiadają przewidywalny skład,
jednakże jest to mylne założenie. Zaskoczyć może pomysłowość
papierników-eksperymentatorów, którzy podejmowali próby wprowadzenia zamienników, stosując rozmaite dodatki o strukturze
włóknistej. Co więcej, stopień przetworzenia i czystości chemicznej
włókien, a nawet (jak w przypadku bawełny) stopień dojrzałości
włókien (4), powoduje, że praca badawcza może stać się bardziej
urozmaicona. Dużą trudność stwarza konserwatorom rozróżnienie
Dr T. Kozielec, Zakład Konserwacji Papieru i Skóry, Wydział Sztuk Pięknych UMK, ul. Sienkiewicza 30/32, 87-100 Toruń
223