Wersja do wydruku

Wiad. Mat. 50 (1) 2014, 75–78
© 2014 Polskie Towarzystwo Matematyczne
Krzysztof Maślanka (Kraków)
Matematycy w Powstaniu Styczniowym
– sesja naukowa
Dokładnie w sto pięćdziesiątą rocznicę wybuchu powstania styczniowego –
22 stycznia 2013 roku – odbyła się w nastrojowej auli Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie sesja naukowa zatytułowana Matematycy
w Powstaniu Styczniowym. Sesję zorganizowała Komisja Historii Matematyki
Oddziału Krakowskiego PTM wraz z Wydziałem Matematyki i Informatyki UJ.
Było to spotkanie kameralne, choć wśród prelegentów znalazło się kilkoro wytrawnych historyków matematyki. W ciągu jednego popołudnia przybliżono –
zapomniane na ogół – sylwetki kilkunastu postaci wybitnych matematyków,
a jednocześnie gorących patriotów. Pięciu z nich poświęcono osobne, obszerniejsze referaty.
Humanistycznie zorientowany uczestnik tej sesji mógłby początkowo
zadać pytanie, czy temat tej sesji nie był trochę sztucznie wymuszony przez
wspomnianą okrągłą rocznicę. Ostatecznie, w powstaniu styczniowym, które
było masowym zrywem patriotycznym, brały udział wszystkie warstwy zawodowe zniewolonej i podzielonej od lat Polski. Jednak wygłoszone na sesji referaty
przekonująco pokazały, że udział matematyków był autentycznie znaczący, choć
fakt ten w powszechnej świadomości jest mało znany i niedoceniany.
Sesję otworzył Prezes OK PTM Antoni Leon Dawidowicz. Referat wstępny
Uczeni w powstaniu styczniowym wygłosiła Elżbieta Orman z redakcji Polskiego
Słownika Biograficznego.
Kolejny referat zatytułowany W Powstaniu Styczniowym nie brakowało matematyków wygłosił przewodniczący Komisji Historii OK PTM, Stanisław Domoradzki. Przedstawił on krótko sylwetki kilku dziś już rzadko wspominanych matematyków: Michała Berkmana (1823–1913), Kazimierza Bryka
© 2014 Polskie Towarzystwo Matematyczne
76
K. Maślanka
(1847–1891), Jana Kantego Działyńskiego (1829–1880), Antoniego Giedroycia
(1841–1910), Władysława Gołembierskiego (Gołębierskiego) (1834–1891), Antoniego Filipowskiego (1843–1895), Karola Maszkowskiego (1831–1886), Wincentego Trybulskiego (1842–1882) oraz Karola Libelta (1807–1875). Prelegent
zapowiedział też pięć kolejnych referatów prezentujących szczegółowo sylwetki
innych, bardziej znanych postaci matematyków-powstańców.
Antoni Leon Dawidowicz przybliżył tragiczną postać Romana Żulińskiego
(1834–1864). Ten świetnie zapowiadający się matematyk, pochodzący ze znanej
z patriotyzmu rodziny, przeszedł do historii matematyki jako autor podręcznika
Zasady rachunku różniczkowego i całkowego, dzieła pionierskiego wśród polskojęzycznej literatury matematycznej. Jego uczniem był m.in. Samuel Dickstein,
twórca polskiego czasopiśmiennictwa matematycznego. W powstaniu styczniowym Żuliński wziął udział wraz z piątką swych braci. Jako skuteczny organizator,
w Rządzie Narodowym objął stanowisko ministra poczty powstańczej. Warto
podkreślić, że udział w powstaniu nie przeszkodził Żulińskiemu w kontynuacji
pracy dydaktycznej. Piątego sierpnia 1864 roku na stokach Cytadeli warszawskiej
w wieku 32 lat oddał życie za Ojczyznę wraz z dyktatorem powstania Romualdem
Trauguttem i innymi przywódcami tego zrywu niepodległościowego. Jednak,
jak podkreślił prelegent, ofiara ich życia nie uległa zapomnieniu: trwała w świadomości kolejnych pokoleń i stała się inspiracją dla przełomowych wydarzeń
z 11 listopada roku 1918.
Jan Koroński przedstawił sylwetkę Edwarda Jana Habicha (1835–1909).
Jego rodzina miała niemieckie korzenie, ale od ponad pół wieku zamieszkiwała
na ziemiach polskich, ulegając spolonizowaniu. Habich ukończył studia w Petersburgu i w Paryżu, lecz na wieść o wybuchu powstania wrócił do Polski i wraz
z bratem został dowódcą oddziału powstańczego w stopniu podpułkownika.
Po upadku powstania osiadł w Paryżu. Od 1864 roku był wykładowcą mechaniki
w Szkole Wyższej Polskiej na Montparnasse w Paryżu, a w latach 1865–1868
był jej dyrektorem. W roku 1869 w Paryżu podpisał z rządem peruwiańskim
kontrakt na posadę inżyniera rządowego i wyjechał do Peru, gdzie rozwinął
imponująco wszechstronną działalność organizacyjną, dydaktyczną i naukową.
Habich opublikował około 120 prac naukowych poświęconych m.in. kinematyce
i matematyce. Publikował głównie w językach francuskim i hiszpańskim.
Wyjątkowo barwną postać Władysława Kretkowskiego (1840–1910) przedstawiła Danuta Ciesielska. Kretkowski pochodził z zamożnej ziemiańskiej rodziny Kretkowskich herbu Dołęga. Jako powstaniec dołączył do oddziału pułkownika Leona Younga de Blackenheima. Uczestniczył w bitwach: pod Nową Wsią
(26 kwietnia 1863 roku) oraz pod Brdowem (29 kwietnia 1863 roku). W przegranej bitwie pod Brdowem zginęło około osiemdziesięciu powstańców, w tym
Matematycy w Powstaniu Styczniowym – sesja naukowa
77
dowódca oddziału Leon Young. Władysław i jego kuzyn zostali ranni. Władysław po rekonwalescencji w rodzinnym dworze matki wrócił do walki, jednak
szczegóły jego dalszego udziału w powstaniu nie są znane.
Po upadku powstania Kretkowski odbył kilka podróży naukowych. W roku 1865 rozpoczął studia w Paryżu w renomowanej Szkole Dróg i Mostów.
Prawdopodobnie już rok wcześniej rozpoczął studia z zakresu matematyki na
paryskiej Sorbonie. W roku 1867 otrzymał stopień licencjata nauk matematycznych Sorbony, a w następnym roku dyplom Szkoły Dróg i Mostów. Wszystko
więc wskazywało na to, że z takimi referencjami kariera po powrocie do kraju
stanie przed nim otworem. Rzeczywistość okazała się mniej przychylna.
Prelegentka szczegółowo omówiła mało znane szczegóły dotyczące skomplikowanych losów naukowych Kretkowskiego. Został on prywatnym docentem
na Politechnice i Uniwersytecie we Lwowie; nie uzyskał we Lwowie doktoratu –
pomimo celująco zdanych egzaminów z matematyki poniósł nieoczekiwaną
porażkę na egzaminie z filozofii. Jednak doktorat uzyskał w roku 1882 w Krakowie na podstawie rozprawy O niektórych wzorach rachunku różniczkowego,
o której pozytywne opinie wydali F. Mertens i F. Karliński. I wtedy dla środowiska lwowskich matematyków świeżo nominowany doktor Kretkowski stał się
persona non grata...
Najbardziej znane dzieło matematyczne Kretkowskiego to prawie pięćdziesięciostronicowa rozprawa Krótkie wiadomości o wyznacznikach. Był to
pierwszy opublikowany w języku polskim wykład teorii wyznaczników. Ukazał
się on jako dodatek do monografii Władysława Folkierskiego.
Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, iż Kretkowski – samotny i skłócony ze spadkobiercami – w testamencie zapisał cały swój ogromny majątek na
potrzeby krakowskiej matematyki. W szczególności, seminarium matematycznemu Uniwersytetu Jagiellońskiego przekazał swą cenną bibliotekę. Decyzję
o takim rozporządzeniu majątkiem przekazał prezesowi Akademii Umiejętności
w Krakowie.
W kolejnym referacie ponownie zabrał głos Jan Koroński omawiając sylwetkę Władysława Folkierskiego (1841–1904). Folkierski był absolwentem wydziału inżynierii Szkoły Politechnicznej w Karlsruhe. Bezpośrednio po studiach
w pamiętnym roku 1863 zaciągnął się jako ochotnik do oddziału IV Województwa Mazowieckiego („Dzieci Warszawy”). Mianowany przez Rząd Narodowy
porucznikiem inżynierii tego oddziału, służył w polu do upadku powstania
styczniowego.
Po upadku powstania kontynuował studia w Paryżu w Szkole Dróg i Mostów oraz na Sorbonie, gdzie uzyskał licencjat nauk matematycznych (w 1864 roku) i licencjat nauk fizycznych (w 1870 roku). Jest autorem nowoczesnego, dwuto-
78
K. Maślanka
mowego dzieła Zasady rachunku różniczkowego i całkowego wydanego w Paryżu
nakładem Biblioteki Kórnickiej.
Od roku 1874 przez kilkanaście lat przebywał w Peru. Wykładał na Uniwersytecie św. Marka w Limie, a w latach 1876–1889 był profesorem zwyczajnym
mechaniki i maszyn oraz dziekanem. W czasie wojny peruwiańsko-hiszpańskiej brał udział w obronie Limy i portu Callao. Po powrocie w roku 1892 do
kraju odmówiono mu, pomimo starań, katedry w Szkole Politechnicznej we
Lwowie. Zajął się wówczas m.in. pracą przy budowie linii kolejowej Chabówka–
–Zakopane.
Jednocześnie przygotował drugie wydanie swego Rachunku różniczkowego i całkowego, zupełnie zmienione i dostosowane do ówczesnego stanu
wiedzy, dla serii wydawniczej Biblioteka Matematyczno-Fizyczna pod redakcją
Samuela Dicksteina. Druk zrealizowano w Warszawie, nakładem kasy imienia
Mianowskiego. Podręcznik ten był swego czasu bardzo popularny, a w plebiscycie prasowym został wybrany jako najlepsza książka z nauk ścisłych.
Końcowy referat sesji dotyczył Juliana Sochockiego (1842–1927). Wygłosił
go Stanisław Domoradzki, rozpoczynając od sprostowania informacji podanej
w renomowanym dziele A. P. Juszkiewicza Istoria matematiki w Rosiji do 1917 goda. Według Juszkiewicza, Sochocki ukończył studia w Petersburgu. W istocie,
postanowił przerwać je po pierwszym roku, po czym przyjechał do Warszawy,
gdzie pomagał powstańcom styczniowym – przewoził broń ukrywaną w stogu
siana. Ważny ten epizod Juszkiewicz pominął. W międzyczasie, prawdopodobnie pod wpływem Augustyna Frączkiewicza (1796–1883), ucznia i kontynuatora
przełomowych prac Cauchy’ego, Sochocki zainteresował się analizą zespoloną,
gdzie uzyskał oryginalne i wartościowe rezultaty. Dopiero później, jako wolny
słuchacz, ukończył studia w Petersburgu i kontynuował tam karierę akademicką.
Jest autorem pierwszej pracy naukowej w języku rosyjskim na temat funkcji
holomorficznych. Ostatnie lata swego samotnego życia spędził jako emeryt
w Domu Uczonych w Leningradzie. Zmarł w Leningradzie 14 grudnia 1927 roku
w wieku 86 lat i tam też został pochowany. Pomimo pragnień, nie było mu dane
zobaczyć przed śmiercią niepodległej ojczyzny.
Sesję zakończyła dyskusja. Można jedynie wyrazić żal, że tej ważnej i bogatej w mało znane treści sesji nie poprzedzono szerszą akcją informacyjną, co
mogłoby zwiększyć liczbę jej uczestników.
Krzysztof Maślanka
Instytut Historii Nauki PAN
[email protected]