Rozdział 1. Ogólna charakterystyka badań naukowych

Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
Rozdział 1. Ogólna charakterystyka badań naukowych
1.1. WPROWADZENIE
1. Nie sposób przecenić potęgi i kluczowej roli nauki we współczesnym świecie. W
ciągu ostatnich kilkuset lat wynalazki naukowe zupełnie odmieniły sposób życia ludzi naszego kręgu cywilizacyjnego, odsuwając w niebyt problemy dręczące nas od
niepamiętnych czasów. Dzięki nauce nie znamy głodu ani chłodu, nie lękamy się
chorób jeszcze niedawno dziesiątkujących społeczeństwa ludzkie, produkujemy
ogromne ilości potrzebnych nam (i niepotrzebnych!) dóbr. Samochody, samoloty,
telefony, telewizja, kino, komputery, zegarki, kosmetyki - w naszej cywilizacji
wszystkie sfery aktywności przeniknięte są wpływem nauki i jej wytworów. Ufamy,
że w przyszłości nauka równie skutecznie rozwiąże problemy, z którymi borykamy
się obecnie.
Nauka budzi respekt także i wtedy, gdy zdajemy sobie sprawę, że wyzwolone
przez nią potężne moce nierzadko stają się groźne dla ludzkości, czy to ze względu
na rozmaite skutki uboczne, czy bezmyślne, niekontrolowane wykorzystanie technologii skądinąd pożytecznych, czy świadome ich użycie przez ludzi złej woli. Niestety, nauka z jednakową sprawnością ratuje ludzkie życie, jak ludzi tego życia pozbawia. Obie strony medalu pokazuje nam w swoich przekazach kultura popularna. Z
jednej strony mamy obraz roztargnionych, dobrodusznych naukowców w okularach
i białych kitlach, porozumiewających się niezrozumiałym żargonem, pracujących w
swoich laboratoriach dla dobra rodzaju ludzkiego. Mroczną zaś, budzącą lęk stronę
nauki uosabia filmowa postać szalonego naukowca (mad scientist) geniuszadegenerata wykorzystującego swoje wynalazki do zdobycia władzy nad światem.
2. Wynalazki naukowe o praktycznym znaczeniu stanowią w pewnym sensie tylko
produkt uboczny tego, czym się nauka zajmuje w pierwszym rzędzie. Powstanie radia, rakiety kosmicznej czy szczepionek przeciw chorobom zakaźnym było możliwe
dzięki badaniom naukowym, którym z początku wcale nie przyświecał jakikolwiek
praktyczny cel. Badacze kierowali się zwykłą ciekawością, usilnie i wytrwale dążąc
1
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
do wykrycia prawidłowości rządzących występowaniem i przebiegiem interesującego ich zjawiska. Starali się zrozumieć je, przeniknąć przyczyny, okoliczności występowania, związki z innymi zjawiskami, pojąć jego charakter i naturę. Systematyczne,
cierpliwe badania częstokroć prowadziły do wyników przerastających ich oczekiwania. Pionierzy badań nad elektrycznością, jak Benjamin Franklin (1706-1790),
Alessandro Volta (1745-1827), Luigi Galvani (1737-1798), nie podejrzewali, że zmienią swoimi wynalazkami oblicze cywilizacji ludzkiej. Podobnie Gregor Mendel
(1822-1884) badając dziedziczenie cech u grochu zwyczajnego nie przypuszczał, że
otwiera wrota inżynierii genetycznej, dziedziny, której fantastyczne możliwości już
nas zadziwiają, pomimo że dopiero zaczynamy je poznawać.
3. W ciągu wieków zbudowano potężny gmach wiedzy naukowej obejmującej swoim
zasięgiem sporą część dostępnego poznaniu ludzkiemu świata. Zaproponowane
przez naukę objaśnienia rzeczywistości zapewniły jej wyjątkową pozycję w naszej
kulturze. Odmieniły one sposób myślenia ludzi o sobie i o świecie, wywierając głęboki wpływ na światopogląd współczesnego człowieka. Nauka odsunęła w niebyt
oferowane przez mitologie i religie namiastki rozumienia świata i zastąpiła je wyjaśnieniami nieporównanie doskonalszymi. Już od dawna najwybitniejsi intelektualiści
unikają wygłaszania sądów niezgodnych z nauką, starając się jednocześnie uzyskać
dla swoich wywodów wsparcie z jej strony. Twierdzenia naukowe uchodzą w świadomości potocznej za niepowątpiewalne, zaś „udowodnić naukowo” znaczy wykazać coś z najwyższą możliwą pewnością1.
4. Słowo „nauka” może być rozumiane na kilka sposobów, na przykład jako ogół
instytucji i organizacji pewnego rodzaju, działalność pewnej grupy ludzi zwanych
„naukowcami” czy jako wiedza do nauczenia się w szkole. Nas interesuje tutaj nauka
jako (a) pewien rodzaj działań poznawczych prowadzących do rozumienia rzeczywistości, odkrywania praw rządzących zachodzącymi w niej zjawiskami (b) ogół
efektów uzyskanych w wyniku prowadzenia tych działań: twierdzenia, hipotezy,
teorie naukowe. Oczywiście działalność naukowa pozostaje w ścisłym związku z
różnymi związkami społecznymi: instytucjami takimi jak szkoły wyższe i instytuty
naukowe zatrudniającymi naukowców i przygotowujące studentów do ewentualnej
1
te potoczne poglądy nie w pełni odpowiadają prawdzie
2
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
pracy naukowej. Z kolei towarzystwa i fundacje naukowe oraz odpowiednie organy
administracji państwowej stwarzają odpowiednie warunki dla tej działalności. Nauki
w obecnych czasach nie da się uprawiać bez bibliotek, sieci informacji i dokumentacji
naukowej, publikatorów, przemysłu produkującego sprzęt i aparaturę badawczą.
Jednak te aspekty funkcjonowania nauki, choć ważne, nie będą nas w tej książce
zajmować.
1.2. KLASYFIKACJA NAUK
1. Najbardziej podstawowy jest podział nauk na nauki empiryczne zwane również
realnymi i nauki aprioryczne, zwane również formalnymi Różnicę między nimi ująć
można następująco: nauki empiryczne zajmują się rzeczywistością zewnętrzną, światem zjawisk zachodzących w czasie i przestrzeni, nauki aprioryczne zaś badają
obiekty abstrakcyjne, konstrukcje myślowe bytujące poza światem fizycznym i niemożliwe do obserwacji zmysłowej. Do nauk empirycznych zaliczamy przykładowo:
fizykę, chemię, astronomię, biologię, psychologię, do apriorycznych logikę formalną
oraz matematykę wraz z naukami matematycznymi takimi jak statystyka, teoria informacji czy informatyka teoretyczna.
2. W naukach empirycznych przyjmuje się albo odrzuca twierdzenia na podstawie
rozumowania odwołującego się do wyników obserwacji i eksperymentów. Charakterystyczne dla tych nauk jest postępowanie polegające na wysuwaniu hipotez będących swojego rodzaju domysłami, twierdzeniami próbnymi. W toku badań hipotezy
poddawane są rozmaitym testom sprawdzającym, mającym na celu ustalenie, czy
wyniki obserwacji lub eksperymentów zgadają się z tym, co dana hipoteza przewiduje. Na ogół zresztą badacze wysuwają kilka konkurencyjnych hipotez dotyczących
tego samego zjawiska czy grupy zjawisk. Celem badań jest wyłonienie hipotezy najlepszej, takiej, która przewyższa inne pod względem zdolności do wyjaśniania i
przewidywania zjawisk, a także ogólności, dokładności czy prostoty.
W przypadku nauk apriorycznych przeciwnie - żadna obserwacja czy eksperyment nie może ich twierdzeń ani obalić, ani potwierdzić. Jedyną metodą uzasadniania jest rozumowanie: twierdzenie przyjmuje się tylko wtedy, gdy da się je wywnioskować z tzw. aksjomatów - twierdzeń podstawowych o specjalnym statusie. Przykła3
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
dowo, twierdzenie 2+2=4 jest przyjęte w matematyce tylko dlatego, że można go
dowieść na podstawie aksjomatów teorii liczb, a nie dlatego, że matematycy stwierdzili jego prawdziwość licząc zapałki, kulki, czy owce. Tego twierdzenia nie da się
obserwacyjnie potwierdzić choćby z tego powodu, że dotyczy ono liczb, a więc
obiektów niedostępnych zmysłowo, należących do świata abstrakcji. Nie można ich
zobaczyć, usłyszeć, pomacać itp.. To samo dotyczy innych obiektów matematycznych: trójkątów, kul, zbiorów, tensorów itp. Matematyka nie mówi nic na temat rzeczywistości fizycznej. Jej użyteczność polega na dostarczaniu swojego rodzaju języka, którym możemy opisywać rzeczywistość i modelować interesujące nas jej aspekty. Matematyka nie dostarcza informacji o świecie, ale jest narzędziem do przetwarzania informacji: analizowania danych, wyciągania z nich wniosków.
3. Nauki empiryczne dzielą się dalej na nauki przyrodnicze i nauki społeczne. Różnicę
wyznacza przedmiot badań. Nauki przyrodnicze, takie jak fizyka, astronomia, geologia, biologia, medycyna badają przyrodę ożywioną i nieożywioną oraz człowieka
traktowanego jako część przyrody. Do nauk społecznych z kolei zaliczamy przykładowo antropologię, ekonomię, etnologię, historię, kryminalistykę, lingwistykę, nauki
polityczne, psychologię, pedagogikę, socjologię, teorię prawa. Nauki te interesują się
światem ludzi i ludzkich zachowań, relacjami między ludźmi i między grupami ludzi, funkcjonowaniem ludzkich społeczeństw i kultur. W ramach nauk społecznych
odróżnia się nauki behawioralne i humanistyczne. Te pierwsze badają zachowania ludzi2 w różnych sytuacjach, relacje międzyludzkie, funkcjonowanie grup ludzkich,
społeczeństw, relacje międzygrupowe. Nauki humanistyczne natomiast interesują się
kulturą ludzką i wytworami człowieka, ich rozumieniem i interpretowaniem. Do
nauk behawioralnych zaliczymy psychologię, pedagogikę, socjologię, ekonomię, do
humanistycznych literaturoznawstwo, kulturoznawstwo, teorię prawa, lingwistykę.
Nauki, zwane stosowanymi, nastawione są na praktyczne wykorzystanie wiedzy
naukowej, zwykle korzystają one z wyników uzyskanych w innych naukach. Badania prowadzone są z myślą raczej o pożytku, niż zaspokojeniu ciekawości naukowców. Przykładem służyć może kryminalistyka, czyli nauka o wykrywaniu sprawców
przestępstw. Wykorzystuje się w niej wyniki badań wielu innych nauk, między in2
behavior (ang.) - zachowanie
4
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
nymi kryminologii (nauki o przestępstwie), psychologii, chemii, medycyny, socjologii. Do nauk stosowanych zaliczymy również farmakologię, pedagogikę, psychiatrię
sądową, towaroznawstwo. Z kolei nauki zwane teoretycznymi (albo podstawowymi)
zupełnie nie interesują się w swoich badaniach względami praktycznymi, potrzebami ludzi itp. Stawiają sobie one za cel tylko rozszerzenie naszej wiedzy o świecie.
4. Nauki powiązane są bardzo ścisłymi zależnościami. Badania w jednej z nich mogą
być ściśle uzależnione od wyników badań w innej, pokrewnej nauce. Często pola
badawcze dziedzin nakładają się na siebie tak, że nie jest możliwe poprowadzenie
linii rozgraniczającej. O wielu zagadnieniach nie da się powiedzieć, czy należą one
raczej do chemii, czy do fizyki, albo do psychologii czy socjologii. Wiele dyscyplin
lokuje się na pograniczu dwóch innych nauk, np. chemia fizyczna, geografia ekonomiczna, biochemia czy psychologia społeczna.
Należy też powiedzieć, że wskazane wyżej charakterystyki i typologie nauk nie
tworzą ścisłej klasyfikacji. Często bowiem nauki łączą w sobie pierwiastki należące
do przeciwstawnych grup. Logika jest w zasadzie nauką aprioryczną, ale jej refleksja
nad błędem logicznym czy poprawnością rozumowań z całą pewnością ma charakter
nauki humanistycznej. Geografia łączy w sobie cechy nauki przyrodniczej i nauki
społecznej. Nierzadko też w ramach jednej nauki np. matematyki wyróżnia się jej
część teoretyczną i stosowaną.
1.3. CELE BADAŃ NAUKOWYCH
1. W potocznym mniemaniu działalność naukowa polega na gromadzeniu wiedzy o
świecie, naukowcy zaś to ludzie, którzy starają się możliwe najwięcej i najdokładniej
zaobserwować i zarejestrować. Wiedza naukowa zaś ma być zbiorem faktów - ścisłych, precyzyjnych danych nagromadzonych przez pokolenia badaczy. I rzeczywiście - nie sposób wyobrazić sobie uprawiania nauki bez gromadzenia wiedzy, rejestrowania obserwacji, zbierania danych. Opisywanie zjawisk, obiektywne rejestrowanie zdarzeń, skrzętne gromadzenie dokładnych informacji należy bez wątpienia
do pierwszych zadań nauki. Jednak, jak zauważył Henri Poincaré (1854-1912): podobnie jak sterta kamieni nie jest domem, tak nagromadzenie faktów jeszcze nie jest
nauką. Nauka w pełnym tego słowa znaczeniu rozpoczyna się z chwilą podjęcia prób
5
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
odpowiedzi na pytania dotyczące związków pomiędzy faktami, prawidłowości, którym one podlegają. Naukowiec nie poprzestaje na odnotowaniu wystąpienia zjawiska i opisie jego przebiegu. On pyta dlaczego to zjawisko wystąpiło, jakie są jego
przyczyny, jakie związki z innymi zjawiskami, jak można z góry przewidzieć jego
wystąpienie i przebieg. Jego pragnieniem jest zrozumienie rzeczywistości: ujawnienie jej natury, poznanie praw - czasem głęboko ukrytych - które nią rządzą. Znajomość tych praw pozwala na realizowanie dwóch najdonioślejszych w nauce procesów poznawczych, którymi są wyjaśnianie i przewidywanie. Kiedy naukowiec wyjaśnia
zjawisko, to wskazuje prawa, które rządzą jego przebiegiem, którym ono podlega. Te
same prawa rządzą również przyszłością, dają więc możliwość przewidywania, czyli
wyznaczania z góry tego, co się stanie w określonych warunkach. To potężne narzędzie wpływania na rzeczywistość i kształtowania jej według swojej woli. Jeśli bowiem potrafimy przewidzieć, co się stanie w danych warunkach, to wiemy, jakie warunki wytworzą pożyteczny dla nas bieg rzeczy. Chemik wie, jakie substancje dobrać
i jakim procesom je poddać, by wytworzyć lekarstwo czy nawóz sztuczny. Inżynier
wie, jakie środki zastosować, by maszyna funkcjonowała dokładnie tak, jak zaplanował. Z samej swojej natury wyjaśnianie i przewidywanie łączą ścisłe związki. Jeśli
znamy prawa rządzące jakimś zjawiskiem, to możemy spodziewać się, że w oparciu
o te same prawa będziemy umieć dokonywać przewidywań dotyczących wystąpienia i przebiegu tego zjawiska, a co za tym idzie zdobędziemy nad nim władzę. Dokładne wyjaśnienie zjawiska pioruna dało możliwość przewidywania przebiegu tego
zjawiska w różnych warunkach, i w konsekwencji sposobu uniknięcia zagrożenia z
jego strony. Od wyjaśnienia zjawiska przestępczości oczekujemy, że da nam narzędzie przewidywania skutków różnych działań skierowanych przeciw jego występowaniu, a co za tym idzie, wyboru środków najskuteczniejszych.
1.4. METODOLOGIA NAUK
1. Skutecznym realizowaniem przez naukę jej celów zajmuje się dziedzina zwana
metodologią nauk. Analizuje ona metody stosowane w nauce próbując odpowiedzieć
na pytania o warunki ich poprawnego i skutecznego stosowania. Dziedzinę tę możemy podzielić na jedną metodologię ogólną i wiele metodologii szczegółowych. Meto6
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
dologia ogólna zajmuje wspólnymi dla wszystkich nauk prawidłowościami rządzącymi procesem badawczym oraz metodami jego skutecznego prowadzenia. Rozpatruje metody takie jak klasyfikowanie, definiowanie, wnioskowanie, wyjaśnianie,
weryfikowanie hipotez, ogólne zasady prowadzenia eksperymentów. Metodologie
szczegółowe z kolei są przypisane poszczególnym naukom i interesują się metodami
mającymi znaczenie w danej nauce. Na przykład metodologia nauk społecznych
zajmuje się problemami takimi jak prowadzenie obserwacji zachowań ludzi, planowanie i analizowanie eksperymentów psychologicznych, budowanie kwestionariuszy, konstruowanie testów psychologicznych.
2. Celem niniejszego podręcznika jest przedstawienie wybranych zagadnień należących zarówno do metodologii ogólnej, jak i szczegółowej. Prześledzimy ogólne zasady budowania systemu wiedzy naukowej, poznając pojęcia takie jak teoria naukowa,
prawo nauki, hipoteza, weryfikacja hipotez, by następnie przystąpić do omawiania
zagadnień istotnych z punktu widzenia praktyki badań w naukach społecznych,
głównie w psychologii i socjologii.
1.5 NAUKA JAKO WYTWÓR SPOŁECZNOŚCI BADACZY
1. Kiedy mówimy o naukowym rozumieniu rzeczywistości, nie mamy na myśli jakiegoś stanu kontemplacyjnego połączonego z mistycznymi przeżyciami, przemianą
świadomości, doznaniem „oświecenia”, itp. Przed naukowcem stoi nieporównanie
trudniejsze, skomplikowane zadanie: jego rozumienie powinno mieć walor obiektywny i sprawdzalny. Rozumienie naukowe musi być, jeśli można tak powiedzieć,
ogólnodostępne, możliwe do weryfikacji przez wszystkich ludzi wyposażonych we
właściwe kompetencje. Naukowiec stara się tedy, by inni badacze mogli zapoznać się
z jego sposobem myślenia, mogli porównać to z wynikami swoich własnych przemyśleń, wreszcie - zaakceptować lub poddać krytyce. Dotyczy to wszelkich wytworów działalności naukowej - każda idea jest poddawana wszechstronnemu, krytycznemu badaniu przez społeczność badaczy. Służy temu specjalnie zorganizowana w
świecie nauki komunikacja, na którą oprócz stałych spotkań i dyskusji na konferencjach naukowych składa się przede wszystkim podawanie wyników dociekań do
publicznej wiadomości w książkach lub czasopismach specjalistycznych. Prace nau7
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
kowe przybierają postać klarownego opisu obserwacji i eksperymentów, objaśnień i
przykładów, wreszcie wyprowadzonych twierdzeń czy sugerowanych hipotez. Są
napisane tak, aby maksymalnie ułatwić czytelnikowi niezależne zbadanie przedstawionych tam twierdzeń. A więc badacz opisuje przeprowadzone przez siebie doświadczenie w taki sposób, by inni badacze mogli go w każdym istotnym szczególe
powtórzyć. Jeśli powołuje się na dane, które nie są oczywiste i powszechnie znane, to
zawsze wskazuje źródło ich pochodzenia. Jego ambicją jest rozpoznanie jako pierwszy słabych punktów swojego wywodu i wyraźne ich wskazanie oraz przedyskutowanie, odparcie przewidywanych zarzutów.
2. Każdy kompetentny badacz ma prawo zgłosić krytykę dowolnych twierdzeń innych badaczy, każdy ma też identyczne prawo do obrony swoich poglądów. Nie ma
możliwości uzasadniania twierdzeń przez powoływanie się na np. opinie sławnych
ludzi, powszechne mniemania albo zapisy dawnych, szacownych pism. Aby nowe
twierdzenie naukowe zostało przez społeczność badaczy przyjęte, musi przetrwać
proces surowej krytyki, wygrać twardą konkurencję z innymi ideami i koncepcjami.
Rozwój nauki to nieustanne ścieranie się myśli, walka idei, w rezultacie której na
placu boju pozostają te najsilniejsze, najlepiej potwierdzone, zgodne z najwyższymi
standardami krytyki. W świecie badań naukowych nie ma świętości. Żadne twierdzenie nie jest uznane raz na zawsze, każde może zostać w przyszłości podważone,
proces weryfikacji nigdy się nie kończy. Permanentnie analizuje się teorie już przyjęte, dokonuje się replikacji kluczowych eksperymentów, wytyka się braki poprzednich ujęć, luki w rozumowaniach. Nieustanny rozwój wiedzy naukowej powoduje,
że często trzeba poddawać gruntownej rewizji stare prawdy, które wydawały się
nienaruszalne i ostateczne. Trzeba je dostosowywać do nowych wymagań lub zastępować innymi. Nauka słusznie została scharakteryzowana przez Carla Sagana (19341996), sławnego astronoma i popularyzatora nauki jako „samokorygujący się proces”.
1.6 PSEUDONAUKA
1. Wiele dziedzin próbuje uchodzić w oczach szerokiej publiczności za naukowe, licząc na dodanie sobie w ten sposób powagi i prestiżu. Na szczególną uwagę zasłu8
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
guje zjawisko pseudonauki (pseudos gr. fałszywy), czyli „udawania” nauki przez dziedziny wyzbyte w istocie cech naukowości. Pseudonaukowe dziedziny to, przykładowo, astrologia, homeopatia, irydologia, kreacjonizm, postrzeganie pozazmysłowe,
programowanie neurolingwistyczne (NLP), radiestezja (różdżkarstwo), refleksologia. Pseudonaukowcy, często zaopatrzeni w różne atrybuty „naukowości” (skomplikowane przyrządy, wykresy, komputery), wypowiadający się w niezrozumiałym,
„naukowym” żargonie wraz z wymyślnymi terminami w rodzaju psychoprzestrzeń,
biograwitacja, głoszą twierdzenia, które nie przeszły standardowej procedury weryfikacyjnej, bądź przeszły ją z wynikiem negatywnym. Bazą tych twierdzeń jest spekulacja, często dowolna i fantastyczna, oparta o nieznane nauce teorie i zjawiska, o autorytety, albo jakieś niezwykłe źródła wiedzy: obdarzone niezwykłą mocą „media”,
prastare praktyki, święte księgi, tajemnicze istoty itp. Kiedy pojawia się pytanie o
dane uzasadniające te twierdzenia, to okazuje się, że materiały źródłowe nie istnieją
lub jest niedostępne, a doświadczenia na których oparto teorię były np. przeprowadzone dawno temu przez nieznane osoby. Doświadczeń tych albo nikt nie potrafi
powtórzyć, albo też z góry wiadomo, że nie ma sensu ich wykonywać, bo są wadliwie zaprojektowane i nie mogą dać odpowiedzi na postawione pytania. Nierzadko
zresztą w pseudonauce projektuje się doświadczenia tak, że jedynym możliwym
wynikiem jest wynik pozytywny. Negatywne zaś wyniki innych, poprawnie zaprojektowanych doświadczeń nie są brane pod uwagę. Przykładem służyć może irydologia, metoda diagnozowania chorób na podstawie badania tęczówki oka. Pomimo
że wielokrotnie eksperymentalnie wykazywano, że diagnozy irydologów mają wartość równą zwykłemu odgadywaniu, irydologia nadal prosperuje. Podobnie przedstawia się sytuacja w niektórych innych dziedzinach „medycyny alternatywnej”,
gdzie oferowanie nie sprawdzonych, a czasem nawet szkodliwych terapii medycznych i odwodzenie chorych od poddania się sprawdzonym technikom medycznym
zagraża ich zdrowiu i życiu.
Często twierdzenia pseudonaukowców są tak sformułowane, że z różnych powodów niemożliwe jest ich przetestowanie. Z reguły nie poddają oni swoich „odkryć”
osądowi społeczności naukowców, nie publikują ich w pismach naukowych, ignorując wszelką krytykę. Pseudonaukę, co należy wyraźnie zaznaczyć, dyskredytuje nie
9
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
to, że jest fałszywa (to nie zawsze jest jasne), ale to, że nie poddaje swoich tez standardowej procedurze naukowej albo podtrzymuje je bez należytego odparcia krytyki
pod ich adresem.
1.7. WIEDZA POTOCZNA VS WIEDZA NAUKOWA
1. Istnieje radykalna różnica pomiędzy potocznym, zdroworozsądkowym sposobem,
w jaki ludzie zwykle myślą o świecie i budują swoją wiedzę o nim, a sposobem, w
jaki czynią to naukowcy. Myśleniu naukowemu obce jest, tak charakterystyczne dla
myślenia potocznego, pochopne, pospieszne formułowanie sądów na podstawie niejasnych, nie poddanych sprawdzeniu przesłanek. Naukowiec przed wydaniem opinii na jakiś temat usilnie stara się uzyskać wiarygodne i ścisłe - i co najważniejsze kompletne dane na ten temat. Jego wnioski są zwykle dokładnie przemyślane,
ostrożne i wyważone. Często wyciąganie wniosków wymaga specjalnie obmyślonych metod, nierzadko opartych na zaawansowanych modelach matematycznych.
Myślenie naukowe jest nacechowane krytycyzmem i sceptycyzmem. Krytycyzm oznacza staranne gromadzenie i wnikliwe badanie wszystkich dostępnych racji przemawiających za i przeciw rozpatrywanemu poglądowi. Sceptycyzm zasadza się na
przyjmowaniu wyłącznie twierdzeń dobrze uzasadnionych. Sceptyk musi mieć argumenty bardzo wysokiej jakości, by zaakceptować jakieś twierdzenie. Woli raczej
powiedzieć „nie wiem”, niż wyrobić sobie pogląd w sposób pochopny. Przeciwieństwem sceptycyzmu jest naiwność, łatwowierność.
2. Myślenie większości ludzi nabiera cech krytycyzmu i sceptycyzmu jedynie tam,
gdzie popełnienie błędu może przynieść natychmiastowe, bolesne straty. Kiedy jednak chodzi o kwestie mniej praktyczne, ogólne i bardziej abstrakcyjne, ludzie zadowalają się danymi wyrywkowymi i niesprawdzonymi, zasłyszanymi, częstokroć
luźno związanymi z tematem. Nie bacząc na marną ilość i jakość wyjściowego materiału w mgnieniu oka wyrabiają sobie stanowcze, często zdumiewająco ogólne przekonania. Niektórzy po spędzeniu kilku dni urlopu w obcym kraju, głównie na plaży,
potrafią podać rozbudowaną diagnozę sytuacji gospodarczo-społecznej tego kraju.
Na podstawie krótkiej notatki w prasie potrafią ocenić, czy wyrok sądu był słuszny.
Doniesienia popularnych mediów na temat katastrofy samolotu mogą być wystar10
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
czającą podstawą do samodzielnego dochodzenia przyczyn tej katastrofy itp. W
pewnym sondażu prowadzonym w Polsce w roku 2005 zapytano respondentów, czy
konstytucja Polski dobrze spełnia swoją rolę. Co ciekawe, aż 95% badanych miało
opinię na ten temat, to znaczy odpowiedziało „dobrze” lub „źle”. Jednocześnie z innych badań wynika, że tylko 1% Polaków w ogóle czytało tekst Konstytucji.
3. Bardzo typowe dla myślenia potocznego jest jego wrażliwość na wpływ społeczny,
konformizm. Wiele poglądów przyjmuje się bez jakiegokolwiek badania, tylko ze
względu na to, że hołduje im środowisko, w którym jednostka żyje. Należą do nich
przekonania światopoglądowe, stereotypy, potoczne mądrości w rodzaju „żelazo
ściąga pioruny”, „niedojrzałe owoce popite wodą - tyfus gotowy”. Do tego dochodzi
„doświadczenie życiowe” będące zlepkiem różnych słabiej lub mocniej potwierdzonych, nieusystematyzowanych przekonań, składających się na „intuicję” i dającą często złudne - poczucie oczywistości w wielu zawiłych w istocie kwestiach. W badaniach naukowych wiedza potoczna odgrywa pewną rolę i nie da się jej wpływu
całkowicie wyeliminować. Można tylko czynić starania, by uniezależnić się od niej
tak dalece, jak to tylko jest możliwe. Naukowcy starają się, by ich rozumowania
oparte były o jasno określone, świadomie przyjęte przesłanki. W razie podejrzenia
błędu od razu uwaga zwraca się na te wykorzystane przesłanki, które mają charakter
intuicyjny, czy wychodzą od wiedzy potocznej badacza. One właśnie wymagają w
pierwszym rzędzie dokładniejszego sprawdzenia.
4. Kolejna cecha myślenia potocznego to tendencyjność: prowadzenie rozumowania
tak, by dojść do z góry upatrzonych wniosków. Człowiek myślący tendencyjnie postępuje, jakby jego celem nie było odnalezienie odpowiedzi na pytanie, ale jakby
chciał potwierdzić odpowiedź znaną już wcześniej. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy,
gdy wchodzą w grę postawy dla nas osobiście ważne, utrwalone, oparte o emocje,
np. przekonania światopoglądowe, polityczne itp. Osoby zaangażowane w spory
polityczne przejawiają skłonności do niebrania pod uwagą informacji niekorzystnych
dla swojej opcji, np. uznając je bezpodstawnie za „propagandę”, interpretują wszelkie nadchodzące informacje tak, żeby uzgodnić je ze swoją postawą, starają się korzystać z tych źródeł wiedzy (np. prasy), o których z góry wiedzą, że potwierdzą ich
ulubione poglądy. Umysł ludzki przejawia naturalne dyspozycje do tendencyjności.
11
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
Badania wykazują, że działające w mroku nieświadomości mechanizmy psychiczne
kierują naszym myśleniem tak, by podtrzymać nasz aktualny stan przekonań. Lepiej
więc pamiętamy dane przemawiające za tym, w co wierzymy, niż te przeciwne. W
sposób żywiołowy poszukujemy danych raczej potwierdzających nasze poglądy niż
zaprzeczających im. Argumenty „za” naszymi opiniami wydają nam się bardziej logiczne i przekonujące, niż „przeciw”. Tendencyjnością są zagrożeni również naukowcy, chociaż oczywiście ich ideałem jest bezstronność w ocenie materiału badawczego. Ważną bronią przeciw tendencyjności jest samo posiadanie świadomości zagrożenia nią, co pozwala na odpowiednie przeciwdziałanie. Na przykład, ponieważ
łatwo można zapomnieć danych przemawiających przeciwko ulubionej hipotezie,
należy właśnie te dane dokładnie zanotować. Ponieważ kieruje nami impuls poszukiwania wyłącznie tych danych, które potwierdzają nasze hipotezy, należy starannie
poszukiwać informacji mogących im zaprzeczyć. W szczególności należy aktywnie
dążyć do dyskusji z osobami, które mają przeciwne do nas poglądy. Konfrontowanie
przeciwstawnych opinii to bardzo ważny sposób przeciwstawiania się tendencyjności, którą, podkreślmy, zagrożony jest każdy.
Porównanie potocznego i naukowego stylu myślenia przedstawia poniższa tabelka.
Tabela 1
Postawa badawcza
Podejście potoczne
Podejście naukowe
o niskim stopniu krytycyzmu, mało
krytyczna, sceptyczna
sceptyczna
Język
Charakter danych
Źródła danych
Sposób
Wyrażenia nieprecyzyjne, wielo-
Poddany
znaczne, często wartościujące, nace-
zdefiniowane, jednoznaczne, wyzbyte warto-
chowane emocjonalnie
ściowania i nacechowania emocjonalnego.
Dane wyrywkowe, nieścisłe, niepew-
Dążność do zdobycia danych kompletnych,
ne.
ścisłych, udokumentowanych.
Dane zdobyte z przypadkowych
Dane uzyskane na drodze systematycznej,
obserwacji, z tego co pod ręką, z wła-
kontrolowanej obserwacji i eksperymentu.
snego doświadczenia życiowego,
Informacje od innych badaczy, odpowiednio
przekonań wpojonych przez otocze-
udokumentowane wzgl. niezależnie spraw-
nie, informacji zasłyszanych.
dzone .
wniosko- Intuicyjny, subiektywny, tendencyj-
wania na podsta-
ny, uwzględniający tylko część da-
12
kontroli,
wyrażenia
dokładnie
Metodyczny, obiektywny, bezstronny,
uwzględniający wszystkie dane.
Krzysztof Szymanek Wprowadzenie do metodologii badań…
wie danych
nych
Wyniki badań
Bardzo ogólne, przyjmowane z nieza-
Ostrożne, wyważone wnioski mające charak-
chwianą pewnością, ostateczne
ter hipotez do dalszego badania
13