Spór o przyszłość Puszczy Białowieskiej: fakty i mity

1
Spór o przyszłość Puszczy Białowieskiej – istota problemu w pigułce1
Puszcza Białowieska to zwarty kompleks leśny na granicy Polski i Białorusi, o światowej
wartości przyrodniczej. Cała część białoruska, z przedpolem, objęta jest ochroną w formie
parku narodowego, a część polska (ok. 65 tys. ha) obejmuje park narodowy (10,5 tys. ha,
czyli ok. 16% polskiej części Puszczy) oraz tereny administrowane przez Lasy Państwowe,
z rezerwatami przyrody (ok. 12 tys. ha) oraz lasami gospodarczymi (ok. 42,5 tys. ha).
Kompleks ten został uznany za obiekt przyrodniczego światowego dziedzictwa UNESCO,
ze względu na spełnianie kryterium IX („wyjątkowy, reprezentatywny przykład trwających
procesów ekologicznych i biologicznych, istotnych w ewolucji i rozwoju ekosystemów
oraz lądowych zespołów zwierzęcych i roślinnych”) i kryterium X (obiekt „obejmuje
siedliska naturalne najbardziej reprezentatywne i najważniejsze dla ochrony in situ
różnorodności biologicznej, włączając te, w których występują zagrożone gatunki
o wyjątkowej uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki lub ochrony przyrody”). Część
polska Puszczy Białowieskiej uznana jest także za zintegrowany obszar specjalnej ochrony
ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 (PLC 200004), międzynarodową
ostoję ptaków (Important Bird Area, PL046) oraz Rezerwat Biosfery UNESCO. Obszar
Puszczy jest administrowany przez dwie niezależne instytucje – Białowieski Park
Narodowy oraz Lasy Państwowe. Ta sytuacja powoduje brak spójnego poglądu na rolę
Puszczy i zróżnicowaną ocenę tych samych procesów zachodzących w jej ekosystemach.
Od lat podejmowane są próby uregulowania tej sytuacji i objęcia całej Puszczy parkiem
narodowym. W roku 2006 zespół powołany przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego opracował
projekty ustaw, uwzględniające zarówno ochronę procesów ekologicznych i różnorodności
biologicznej Puszczy, jak i wsparcie rozwoju lokalnej społeczności w oparciu o jej walory
przyrodnicze. Jednak ustawy te nie zostały wdrożone i nadal trwa chaos prawny, który
pogłębia konflikt miedzy tymi, dla których priorytetem jest zachowanie jak najbardziej
naturalnych walorów Puszczy, a tymi, którzy uważają, że w procesy naturalne należy
ingerować (nieraz drastycznie), jeśli ich przebieg nie jest zgodny z określonymi
oczekiwaniami. Ingerencja w owe procesy najczęściej uwarunkowana jest postrzeganiem
lasu głównie w kategoriach ekonomicznych.
Walory Puszczy
Puszcza Białowieska zawiera najlepiej zachowane fragmenty nizinnych lasów liściastych
i mieszanych na Niżu Europejskim, w których na znacznym obszarze (czyli przede wszystkim
w Białowieskim Parku Narodowym, rezerwatach przyrody oraz najstarszych fragmentach
Puszczy poza rezerwatami) zachodzą, niezakłócone bezpośrednią ingerencją człowieka,
procesy przyrodnicze obejmujące wszystkie etapy dynamiki ekosystemu leśnego
(a w odniesieniu do drzewostanu – od jego fazy inicjalnej do fazy rozpadu). Ich wynikiem
jest unikalna wysoka różnorodność biologiczna Puszczy (siedliskowa i wynikająca z niej –
1
Tekst opracowano głównie na podstawie artykułu pt. Wesołowski T., Kujawa A., Bobiec A., Bohdan A., Buchholz L.,
Chylarecki P., Engel J., Falkowski M., Gutowski J.M., Jaroszewicz B., Mysłajek R.W., Nowak S., Orczewska A.,
Walankiewicz W. 2016. Spór o przyszłość Puszczy Białowieskiej: mity i fakty. Głos w dyskusji.
http://www.forestbiology.org/articles/FB_02.pdf. Wykaz cytowanej literatury znajduje się w tym artykule.
2
gatunkowa, a także genetyczna). Te wartości przyrodnicze sprawiają, że Puszcza jest
bezcennym matecznikiem wspomnianej różnorodności, żywym laboratorium,
unikalnym wzorcem dla nauk biologicznych i leśnych, ochrony przyrody i zarządzania
zasobami naturalnymi, niezastąpionym modelem i punktem odniesienia przy wszelkich
porównaniach ze środowiskami bardziej przekształconymi przez człowieka (np.:
Wesołowski 1983, 2005, Angelstam 1996, Hunter 1996, Rebane et al. 1997, Angermeier
2000, Stutchbury i Morton 2001).
Zagrożenia dla wartości przyrodniczych Puszczy
Wyjątkowa przyrodnicza wartość Puszczy, dla której została ona uznana za światowe
przyrodnicze dziedzictwo UNESCO, jest zagrożona przede wszystkim przez ingerencję
w spontaniczne procesy na znacznej części terytorium Puszczy, będącej w zarządzie Lasów
Państwowych. Pozyskiwanie drewna, wyręby starych drzewostanów i zastępowanie ich
nasadzeniami drzew o składzie gatunkowym zaprojektowanym przez człowieka, powodują
zasadniczą, negatywną zmianę przebiegu procesów przyrodniczych. Ich następstwem jest
gwałtowny spadek różnorodności, manifestujący się ubywaniem gatunków, zwłaszcza
reliktów puszczańskich oraz ograniczaniem ilości substratów (np. rozkładającego się
drewna) krytycznych dla rozwoju leśnej różnorodności biologicznej.
Sedno sporu
Aktualny spór toczy się pomiędzy zwolennikami utrzymywania lub odtwarzania na znacznym
obszarze Puszczy (około 60%) lasu zbudowanego z drzewostanów o składzie gatunkowym
uznanym przez człowieka za pożądany, kształtowanego zabiegami hodowlanymi
i ochronnymi, realizowanymi zgodnie z zasadami współczesnej gospodarki leśnej, w tym
użytkowanymi zgodnie z tymi zasadami (m.in. Minister Środowiska, Generalna Dyrekcja
Lasów Państwowych, Liga Ochrony Przyrody, Rada Naukowa Leśnictwa, niektórzy
naukowcy, szczególnie związani z Lasami Państwowymi), a zwolennikami ochrony
naturalnych procesów na co najmniej podobnym obszarze (m.in. Państwowa Rada Ochrony
Przyrody, Komitet Ochrony Przyrody PAN, rady wydziałów kilku uczelni w Polsce, Rada
Naukowa Białowieskiego Parku Narodowego, naukowcy z kilkunastu uczelni, instytutów
i organizacji pozarządowych, a także najważniejsze przyrodnicze organizacje społeczne, np.
Greenmind, Greenpeace, Klub Przyrodników, Polskie Towarzystwo Etologiczne, Polskie
Towarzystwo Mykologiczne, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, Polskie
Towarzystwo Ochrony Ptaków wraz z 13 innymi towarzystwami ornitologicznymi,
Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, WWF) oraz
znaczna część społeczeństwa (pod apelem do pani premier Beaty Szydło o objęcie ochroną
całej Puszczy podpisało się 135 322 osób – stan w dniu 5 IV 2016; a 5500 osób pod petycją
domagającą się odwołania obecnego ministra środowiska z piastowanego stanowiska,
z powodu planowanych wycinek – stan na 7 IV 2016). Również część lokalnej społeczności
dostrzega potrzebę zachowania naturalnych procesów i ochrony Puszczy ze względu na
wymierne korzyści związane z rozwojem turystyki.
Kornik i eskalacja konfliktu
Na przełomie lat 2015 i 2016 konflikt dotyczący zakresu ochrony w Puszczy Białowieskiej
odżył z powodu kilkukrotnego zwiększenia limitu pozyskania drewna w Nadleśnictwie
3
Białowieża. Pretekstem dla tej zmiany jest trwająca w puszczy od kilku lat gradacja kornika
drukarza. Literatura przedmiotu i praktyka jednoznacznie wskazują na to, że gradacji tej
w warunkach Puszczy nie da się ograniczyć metodą usuwania „drzew trocinowych” (Schlyter
i Lundgren 1993, Gutowski i Krzysztofiak 2005, Grodzki i in. 2006), gdyż wymagałaby ona
usunięcia 80-100% drzew zasiedlonych przez tego chrząszcza, co w warunkach Puszczy nie
jest możliwe, m.in. z powodu istniejących na jej obszarze obiektów chronionych. Mimo to na
terenach administrowanych przez Lasy Państwowe takie zabiegi są planowane. Według
biologów, trwająca obecnie gradacja kornika drukarza jest wynikiem splotu różnych
czynników (m.in. zmianami klimatycznymi, obniżeniem poziomu wód gruntowych, suszą
oraz obecnością wielohektarowych jednowiekowych monokultur świerkowych). W tej
sytuacji, w warunkach przyrodniczego obiektu dziedzictwa UNESCO i obszaru Natura 2000,
racjonalnie jest pozostawić rozpadający się drzewostan do spontanicznej przebudowy,
ograniczając wycinkę wyłącznie do drzew stanowiących zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi.
Konkluzja
Stoimy na stanowisku, że priorytetem jest uporządkowanie prawnego statusu całej
Puszczy Białowieskiej, z naciskiem na jej międzynarodową wartość jako pozostałości
lasów o charakterze naturalnym i uwzględnieniem kryteriów, jakie przesądziły
o uznaniu jej za obiekt światowego przyrodniczego dziedzictwa UNESCO. W tym celu
należy wrócić do koncepcji ochrony w zakresie co najmniej takim, jaki był proponowany
w projekcie ustawy z roku 2006 o uznaniu całej Puszczy za park narodowy.
W pierwszym rzędzie należy przywrócić ochronę drzewostanów ponadstuletnich, utrzymać
moratorium na wycinkę drzew stuletnich i starszych, a także przywrócić poziom pozyskania
ustalony dla puszczańskich nadleśnictw w roku 2012. Uważamy, że twierdzenie, iż
dokonywanie intensywnych ingerencji w przebieg procesów (wyręby, uprawy, prace
pielęgnacyjne) jest formą dbałości o ich stabilność, jest wewnętrznie sprzeczne. Ciągłość
procesów naturalnych wyklucza z definicji ludzką ingerencję.
Zależy nam na tym, żeby Puszcza Białowieska w jak największym stopniu była naszą dumą,
przyrodniczym skarbem narodowym i wizytówką w skali światowej.
*Małgorzata Blicharska, Andrzej Bobiec, Adam Bohdan, Lech Buchholz, Przemysław Chylarecki, Jacek
Engel, Michał Falkowski, Jerzy M. Gutowski, Bogdan Jaroszewicz, Andrzej Kepel, Anna Kujawa,
Małgorzata Latałowa, Grzegorz Mikusiński, Robert W. Mysłajek, Sabina Nowak, Anna Orczewska, Piotr
Skubała, Mirosław Stepaniuk, Wiesław Walankiewicz, Tomasz Wesołowski, Karol Zub
*Autorzy wymienieni są w porządku alfabetycznym. Korespondencję proszę kierować na adres: dr hab. inż.
Bogdan Jaroszewicz ([email protected])