Artykuł 09 (Mleczko).indd
Transkrypt
Artykuł 09 (Mleczko).indd
NR 31 AN TRO PO MO TO RY KA 2005 ROZWÓJ SOMATYCZNY, FUNKCJONALNY I MOTORYCZNY W KSIĄŻCE A. JOPKIEWICZA ORAZ E. SULIGI „BIOMEDYCZNE PODSTAWY ROZWOJU I WYCHOWANIA”1 THE SOMATIC, FUNCTIONAL AND MOTOR DEVELOPMENT IN A. JOPKIEWICZ AND E. SULIGA’S BOOK „THE BIOMEDICAL BASIC OF THE DEVELOPMENT AND PEDAGOGICS” Edward Mleczko* W cieniu wielkich nazwisk i opracowań (bardziej lub mniej całościowych) problematyki rozwoju biologicznego człowieka, od kilkunastu już lat dojrzewał w środowisku naukowym Kielc akademicki podręcznik, przeznaczony dla studiujących kierunki pedagogiczne, najpierw w Wyższej Szkole Pedagogicznej – a później – już w szacownej Akademii Świętokrzyskiej i w innych uczelniach, które rodzą się jak grzyby po deszczu w mieście Stefana Żeromskiego. Nosi on tytuł „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”. Przekazaną braci studenckiej pozycję książkową na progu nowego roku akademickiego 2005/2006, w niebieskiej (atramentowej) okładce, ozdobiono czerwonymi literami nazwisk autorów, a białymi tytułu i miejsca wydawcy. Na obwolucie znalazła się też podobizną pary osób, być może małżeństwa, w wieku już sędziwym i ich wizerunku (lub wnuków) w okresie dzieciństwa. Ciekawa to (i bardzo oryginalna!) ilustracja zawartości treściowej ksiązki. Jej autorami jest dwójka znanych kieleckich naukowców, prof. dr hab. Andrzej Jopkiewicz i dr Edyta Suliga. Nie jest to ich debiut autorski. W 1995 roku w oficynie wydawniczej, dawnej WSP w Kielcach, ukazał się w zielonej okładce pierwowzór recenzowanego podręcznika. Był to skrypt akademicki pn. 1 A. Jopkiewicz, E. Suliga, Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Instytut Technologii i Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom-Kielce2005. „Biologiczne podstawy rozwoju”. W trzy lata później, po szybkim wyczerpaniu się nakładu, pod takim samym tytułem skierowano do rąk studiujących (już w żółtej obwolucie) znacznie udoskonaloną jego wersję podręcznikową. W porównaniu z poprzednim wydaniem można było zauważyć w przekazie informacji zmiany ilościowe i jakościowe. Poza tym na zakończenie każdej z XV części, które obejmowały materiał przewidziany na taką samą liczbę ćwiczeń, pojawiła się literatura uzupełniająca i pytania kontrolne dla studiujących. Zmieniono również wydawcę na Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji w Radomiu. Wydrukowano w nim również recenzowaną pozycję książkową. W ten sposób powstało (a można też powiedzieć, jak wyżej – dojrzało) nowe jakościowo dzieło w zgodnej kooperacji nauczycieli akademickich, która przetrwała kilkanaście lat. Czym się różnią „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania” od poprzednich wydań? Na pewno nie można przyjąć, że tak jak bliźniaków MZ najczęściej różni tylko strój, tak ww. wydania książkowe odznaczają się przede wszystkim innym tytułem i kolorem obwoluty. Wydaje się, że bardzo ciekawie i treściwie zakres zmian oraz sens wydania nowego jakościowo dzieła, scharakteryzowali sami Autorzy, w słowie wstępnym oraz w notce promocyjnej, stwierdzając: „Podręcznik ten opiera się na treściach zawartych w skrypcie naszego autorstwa pt. „Biologiczne podstawy rozwoju człowieka” (wy- - - - - *prof. dr hab., Katedra Teorii i Metodyki Lekkiej Atletyki AWF, Kraków, al. Jana Pawła II 78 - – 103 – danie I z 1995 roku, wydanie II rozszerzone z 1998 roku). Zmiany, które wprowadzono, spowodowane zostały nie tylko powrotem do starej nazwy przedmiotu, ale przede wszystkim założeniami programowymi w tzw. „planach minimum”, zgodnie z Uchwałą Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, obowiązującymi od 2000 roku. Wszystkie rozdziały zostały zmienione i poszerzone, zwłaszcza o zagadnienia dotyczące żywienia człowieka, zaburzeń w rozwoju somatycznym i stanie zdrowia dzieci i młodzieży, istoty zdrowia i warunków zdrowotnych”. I dalej: „Postępy w dziedzinie biologii i medycyny sprawiają, że konieczna jest stała weryfikacja wiedzy o mechanizmach rozwoju człowieka. Rozwijają się też nowe dyscypliny naukowe, a zwłaszcza auksologia – mająca szczególne znaczenie dla pediatrii, czy także geriatrii i gerontologii” [1]. Do tego należałoby dodać, że w dużym stopniu zagadnienia biologicznego rozwoju człowieka są także ważne nie tylko dla takich nauk, jak anatomia, biochemia, fizjologia, auksologia czy antropologia, ale również dla dziedziny wiedzy, nazywanej najczęściej antropomotoryka, która z trudem wychodzi w naszym kraju ze stanu in statu nastendi. O tym, że problemy działalności ruchowej są ważne dla nauk biologicznych, świadczyć może analiza zawartości recenzowanej książki. W ten sposób nawiązano twórczo do dobrych tradycji. Ich źródeł w naszym kraju należałoby poszukać w pracach N. Wolańskiego [2, 3] sprzed 50 lat. Tak, pół wieku temu, o czym bardzo często się zapomina, zwrócono już uwagę w Polsce na to, że mówiąc o biologicznym rozwoju człowieka nie można zapominać o jego aspekcie motorycznym. Taki nurt poznawczy nabrał sił na przełomie wieków za sprawą przede wszystkim „krakowskiej szkoły antropomotoryki” [4] i jest coraz bardziej dostrzegany. Trudno przecież oderwać rozwój motoryczny od rozwoju biologicznego człowieka. Klasyczne ujęcie przyjmuje przecież, że jego strukturę tworzą: rozwój somatyczny, funkcjonalny i motoryczny, z wyjątkiem psychicznego [5]. Nie inaczej pojmują go autorzy podręcznika, stwierdzając: „Przez pojęcie rozwoju fizycznego (lub somatycznego czy biologicznego) należy rozumieć całokształt procesów biologicznych, jakie zachodzą w rozwijającym się organizmie z wyłączeniem sfery psychicznej”[ 1]. W związku z tym nasuwa się pytanie: w jakim zakresie problematyka motoryczności człowieka została uwzględniona w książce A. Jopkiewicza i E. Suligi? W subiektywnym odczuciu recenzenta nie należy przeceniać jej roli. Ustalając rangowo udział poszczególnych struktur rozwoju biologicznego, na pewno zagadnienia motoryki człowieka znala- złyby się na ostatnim miejscu. Ich analiza wskazuje jednak, iż zamieszczone informacje są na tyle interesujące i ważne, że można przypisać im funkcję uzupełniającą zakres materiałów pomocniczych do nauczania antropomotoryki, głównie na studiach wychowania fizycznego, które wprowadziły obligatoryjnie taki przedmiot. „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania” nie zastąpią podręcznika do antropomotoryki. Mają swój profil. Nie znajdziemy w nich nawet wiedzy, jaką przekazał A. Jopkiewicz w monografii wydanej w 1998 r. pod nazwą: „Zmienność sprawności fizycznej mężczyzn oraz genetyczne i środowiskowe jej uwarunkowania”[6], świadczącej o przynależności kieleckiego naukowca do współczesnego pokolenia badaczy problematyki motoryczności człowieka. Z własnego doświadczenia pedagogicznego mogę powiedzieć, że trudno byłoby mi mówić na wykładach o zagadnieniach dotyczących motoryczności człowieka we współczesnym, szerokim jej znaczeniu [7], gdyby słuchacze nie znali tych zagadnień, które znaleźć można w treści recenzowanego podręcznika. Za rekomendacją pozycji książkowej A. Jopkiewicza i E. Suligi przemawiają także inne względy. Przede wszystkim to, że napisano ją bardzo przystępnie. Całość części głównej tworzy trzynaście rozdziałów, które poprzedza spis treści i bardzo rzeczowy wstęp, a kończy indeks nazwisk, przytaczanych w tekście zasadniczym i w podawanej literaturze uzupełniającej do każdego rozdziału. Już sama liczba 178 cytowanych autorów świadczy o krytycznym i zarazem wieloaspektowym ujęciu przedstawianej problematyki. W takim przekonaniu utwierdzi każdego czytelnika wynik analizy tematyki 259 publikacji, autorstwa wybitnych naukowców, specjalizujących się w problematyce poruszanej w poszczególnych rozdziałach pracy. W większości ukazały się one na przełomie wieków. Tylko kilka z pozycji bibliograficznych ma więcej niż 25 lat. Wśród szeregu wymienionych nazwisk można znaleźć najwybitniejszych polskich antropologów, z wszystkich polskich ośrodków naukowych, którzy w różnym zakresie specjalizują się w antropologii ontogenetycznej. Nie zapomniano także o polskich publikacjach z antropomotoryki. Pomijając „Podstawy antropomotoryki”, w większości przypadków są to jednak pozycje bibliograficzne powstałe dawno. Przyznając autorom prawo stworzenia autorskiego ujęcia treści podręcznika, z pozycji recenzenta należałoby upomnieć się o zamieszczenie, chociażby tylko w literaturze uzupełniającej, podręcznika pt. „Antropomotoryka” W. Osińskiego, wydanego w latach 2000 i 2003. Poza tym uważam, że bez szkody dla wartości książki warto by pominąć publikacje wydane w la- - - - - Edward Mleczko - – 104 – tach czterdziestych ubiegłego wieku, czy też ponad 25 lat temu. Mimo powyższych uwag należy z dużym uznaniem odnieść się do selekcji i wyboru pozycji bibliograficznych. W zestawie piśmiennictwa, dołączonym do niektórych rozdziałów, zwracają uwagę wartościowe publikacje kieleckich autorów lub też wydane w opracowaniach zbiorowych pod redakcją A. Jopkiewicza [8, 9, 10, 11] oraz A. Jopkiewicza i J. Szejbala [12]. Trafność takich poczynań sprawiła, że podręcznik przekazuje wiedzę aktualną. Jej zrozumienie ułatwia opracowanie graficzne i tabelaryczne danych liczbowych. Ogółem zamieszczono w podręczniku 95 rycin oraz 28 tabel. Układ treści jest bardzo przejrzysty. W pierwszych trzech rozdziałach omówiono wiadomości dotyczące rozwoju osobniczego oraz (zgodnie z koncepcją W. Wolańskiego) główne jego uwarunkowania. Zamieszczono w nich także szereg informacji uzupełniających lub przypominających wiedzę biologiczną z zakresu szkoły średniej (rozdz. II i III). W kolejnych trzech rozdziałach dominuje problematyka typowo antropologiczna. W rozdziale czwartym mówi się o zmienności w toku ontogenezy cech strukturalnych i funkcjonalnych, a w piątej części (po omówieniu różnych sposobów periodyzacji rozwoju osobniczego), zgodnie z ujęciem N. Wolańskiego, scharakteryzowano główne okresy rozwoju człowieka, począwszy od stadium rozwoju prenatalnego, a skończywszy na okresie starości. W dużym stopniu treść rozdziału szóstego nawiązuje do wcześniej zasygnalizowanej problematyki. Podejmuje ona zagadnienia wiążące się: z kinetyką i dynamiką wzrastania, zmianami proporcji ciała, zjawiskami dymorfizmu płciowego i skutkami oddziaływania czynnika środowiskowego na dwa rodzaje zmienności, jakimi są gradienty społeczne i trendy sekularne (nazywane również długookresowymi tendencjami przemian lub zmianami międzypokoleniowymi). W rozdziałach siódmym i ósmym czytelnik zostanie wprowadzony: do problematyki zdrowia, jego promocji, zaburzeń w rozwoju somatycznym i oceny u dzieci i młodzieży. Według mnie powyższe zagadnienia wyraźnie łączą się z problematyką procesu posturogenezy i wad postawy, które omówiono w rozdziale dziewiątym, oraz z tematyką odnosząca się do znaczenia aktywności ruchowej w rozwoju fizycznym człowieka, którą poruszono w rozdziale dwunastym. Powyższe teoretyczne zagadnienia zostały przedzielone częścią, nazwijmy ją – „ćwiczeniową” – ponieważ rozdział dziesiąty wprowadza do zagadnień pomiarów antropometrycznych oraz oceny procesu wzrastania, odżywia się, wieku biologicznego rozwoju itp. Treści zamieszczone w rozdziałach: siódmym („Pojęcie zdrowia i warunków zdrowotnych”), dwunastym ( „Znaczenie aktywności ruchowej w rozwoju fizycznym człowieka”) i szczególnie w trzynastym („Metody oceny rozwoju czynnościowego człowieka”) – odnoszą się do problematyki będącej obecnie w centrum uwagi badaczy motoryczności człowieka. Świadczy o tym nie tylko problematyka omawiana w najnowszym polskim podręczniku do antropomotoryki [7], ale nade wszystko amerykańska koncepcja testowania sprawności fizycznej w koncepcji zdrowia H-RF. Należy podkreślić, że zwrócono na nią też uwagę w recenzowanej pracy przy okazji omawiania „typów sprawności”. Wśród nich wymieniono „sprawność zdrowotną” Health-Related Physical Fitness) i „sprawność wyczynową” (Performance Related Physical Fitness) [1]. Wydaje się, że dobrze byłoby, aby nowoczesne koncepcje pomiaru omawianego zjawiska zostały szerzej omówione w rozdziale trzynastym. Analiza zamieszczonych w nim informacji pozwala zauważyć, że rekomenduje się czytelnikowi tradycyjny sposób podejścia do rozumienia istoty sprawności fizycznej i jej oceny. W. Osiński nazywa ten sposób „motorycznym” [7] . Do takiej postaci sprowadzono także testowanie sprawności fizycznej w koncepcji Eurofitu [13]2. Trudno to uważać za jakieś uchybienie metodologiczne czy poznawcze. Przecież taka jest polska rzeczywistość! W większości publikacji naukowych, a także w postępowaniu praktycznym w pracy szkolnej postulowane są nadal metody pomiaru stworzone przez nestorów polskiej antropomotoryki. Ich źródeł należy szukać w pierwszym na świecie teście sprawności fizycznej, który został opracowany (i przeprowadzony) w latach trzydziestych ubiegłego wieku przez polskiego lekarza J. Mydlarskiego [7]. Jego śladem poszli inni. Rezultatami tych wysiłków było tworzenie bardziej lub mniej doskonałych polskich propozycji pomiaru sprawności fizycznej. Autorzy dokonali własnego, ich wyboru i polecają go czytelnikowi. Jak się wydaje, świadomie nie poddali krytycznej ocenie tradycją uświęconych metod, technik narzędzi pomiarowych, pozostawiając takie zagadnienie doświadczeniu badacza motoryki człowieka. Świadczyć o tym może następująca ich wypowiedź: „Dysponujemy ogromną liczbą testów, różnych prób i ich zestawów (baterii), czynione są próby ich unifikacji. Tworzone są ponadto metody relatywnej oceny sprawności motorycznej, w których zestaw prób jest uzupełniany pomiarami antropometrycznymi obejmującymi, oprócz wysokości i masy ciała, również fałdy skórno-tłuszczowe (Szopa 1996). Dlatego podajemy tylko najczęściej stosowane obecnie w Polsce testy, - - - - Rozwój somatyczny, funkcjonalny i motoryczny w książce A. Jopkiewicza oraz E. Suligi „Biomedyczne podstawy...” - – 105 – Edward Mleczko zwracając uwagę na to, iż przeprowadzenie tych testów wymaga udziału nauczyciela wychowania fizycznego lub instruktora”[1]. W ich podejściu do wyboru i zaleceń metodycznych pomiaru motoryczności wydaje się cenne to, że w podręczniku zwrócono uwagę na potrzebę oceny nie tylko sprawności motorycznej, ale również wydolności fizycznej człowieka. Jest to zgodne z zalecanymi sposobami badania sprawności w koncepcji zdrowia H-RF. Uważam takie informacje za bardzo cenne dla studentów, tym bardziej że oprócz opisu testów zostały podane łatwe sposoby opracowania wyników pomiarowych z wykorzystaniem równań regresji, nomogramów i tablic. Sądzę, że powyższe stwierdzenia uzasadniają wcześniej wysuniętą hipotezę, iż książka A. Jopkiewicza i E. Suligi posiada dużą wartość aplikacyjną. Zawiera cenny materiał, ułatwiający zrozumienie istoty i uwarunkowań rozwoju motoryczności człowieka. Świetnie uzupełnia wiadomości przekazywane na wykładach i ćwiczeniach z antropomotoryki. Z tego też powodu należy zarekomendować pracę pt. „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania” przede wszystkim studentom ( i to nie tylko z Kielc), zainteresowanym problemami szeroko ujętej motoryczności człowieka. Przystępna forma przekazu informacji może zachęcić także innych, niezależnie od ich poziomu merytorycznego przygotowania, do uważnego przestudiowania podręcznika. Wierzę w to, że wszyscy podzielą moje zdanie, na pewnego nie pierwszej i jedynej osoby, która uważnie przestudiowała książkę w całości, ale nade wszystko zdanie jej Autorów, „(…) że prezentowany tekst przekona czytelników, że biomedyczne podstawy odgrywają ważną rolę w wychowaniu młodego pokolenia i funkcjonowaniu dorosłych” [1]. PIŚMIENNICTWO • LITERATURE [1] [2] [3] [4] [5] [7] Osiński W: Antropomotoryka. AWF, Poznań, 2003. [8] Jopkiewicz A (red.): Aktywność ruchowa osób starszych. Kielce, WSP, 1996. [9] Jopkiewicz A (red.): Auksologia a promocja zdrowia. Kielce, KTN, 1997, 1. [11] Jopkiewicz A (red.): Auksologia a promocja zdrowia. Kielce, KTN, 2000, 2. [11] Jopkiewicz A (red.): Auksologia a promocja zdrowia. Kielce, KTN, 2004, 3. [12] Jopkiewicz A, Schejbal J (red.): Zdrowie dzieci i młodzieży w aspekcie fizycznym, psychicznym, społecznym i duchowym. Kielce, KTN, 1988. [13] Committee of experts on sports research: EUROFIT. Handbook for the Eurofit tests of Physical Fitness. Second edition. Strasbourg, 1993. - - - - [6] Jopkiewicz A, Suliga E: Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Radom-Kielce, Instytut Technologii i Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, 2005. Wolański N: Biologiczny rozwój człowieka. Warszawa, PWN,1974. Wolański N, Parizkowa J: Sprawność fizyczna a rozwój człowieka. Warszawa, SiT,1976. Szopa J, Mleczko E, Żak S: Podstawy antropomotoryki. Kraków-Warszawa, PWN, 2000. Malinowski A (red.): Antropologia fizyczna. Warszawa, PWN, 1980. Jopkiewicz A: Zmienność sprawności fizycznej mężczyzn oraz genetyczne i środowiskowe jej uwarunkowania. Kielce, AWF, 1998. - – 106 –