Wpływ emigracji poakcesyjnej na polski rynek pracy
Transkrypt
Wpływ emigracji poakcesyjnej na polski rynek pracy
Karolina Czekańska (Kowalska) „Wpływ emigracji poakcesyjnej na polski rynek pracy” AUTOREFERAT Prezentowana rozprawa doktorska obejmuje tematykę wpływu emigracji z Polski w okresie po wstąpieniu do Unii Europejskiej na polski rynek pracy. Szczególna uwaga została poświęcona analizie związku między masowym odpływem ludności w wieku produkcyjnym obserwowanym po 2004 roku z Polski a kształtowaniem się płac. W rozprawie podjęto także próbę skonfrontowania zależności obserwowanych w Polsce z tymi, które mają miejsce w państwach ościennych, które podobnie jak Polska przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 roku. Badania o charakterze komparatywnym zostały przeprowadzone dla Polski, Czech oraz Słowacji, w przypadku których autorka podjęła próbę odpowiedzi na pytanie nieco odmienne niż postawione w trakcie badań prowadzonych tylko dla Polski. Mianowicie, analizie została poddana relacja pomiędzy warunkami na lokalnych rynkach pracy a kierunkiem i siłą ruchów migracyjnych. Dzięki tak postawionemu pytaniu badawczemu w odniesieniu do analiz o charakterze porównawczym, w prezentowanej rozprawie doktorskiej podejmuje się nie tylko problem skutków dla rynku pracy, jakie niesie za sobą masowa emigracja, ale także wychodzi się o krok dalej analizując skutki w zakresie odpływu ludności, jakie powoduje konkretna sytuacja na rynku pracy. Zatem, autorka stara się w sposób kompleksowy analizować wzajemne relacje między ruchami migracyjnymi a zjawiskami obserwowanymi na rynkach pracy. Należy jednak podkreślić, że nadrzędnym celem i głównym tematem pracy jest określenie charakteru i siły związku pomiędzy poakcesyjnym odpływem ludności z Polski a polskim rynkiem pracy, a w szczególności wpływu emigracji na kształtowanie się płac. Stąd też, najwięcej uwagi w rozprawie poświęcono badaniu tegoż właśnie aspektu. Badania o charakterze komparatywnym ujmujące problem z nieco innej perspektywy należy traktować jako rozwinięcie mające na celu osadzenie badań dla Polski w kontekście międzynarodowym. Podstawowa hipoteza, która leży u podstaw całej rozprawy wynika z podstaw ekonomii neoklasycznej, zgodnie z którą w wyniku masowego odpływu siły roboczej na rynku pracy kraju wysyłającego występuje spadek podaży pracy, który z kolei skutkuje stopniowym wzrostem płac realnych. Tak sformułowana hipoteza główna, będąca stwierdzeniem stosunkowo szerokim oraz ogólnym, wymaga dookreślenia w celu zaprojektowania 1 szczegółowych badań analizujących badany problem z różnych perspektyw. Tym samym, do każdej części pracy wprowadzone zostały hipotezy pomocnicze związane z obustronnymi relacjami między masowym odpływem siły roboczej a aktywnością ekonomiczną ludności, które uwzględniają aspekty geograficzne oraz charakterystyki indywidualne zarówno pracowników niemigrujących jak i migrantów. Można zatem przyjąć, że hipoteza główna każdorazowo znajduje swoje uszczegółowienie w hipotezach pomocniczych tak, aby odnieść się do tego aspektu zjawiska, który jest poddawany szerszej analizie w danym fragmencie pracy. W zakres rozprawy doktorskiej wchodzi pięć artykułów opublikowanych w języku polskim lub angielskim, samodzielnie lub we współautorstwie z badaczami z Polski, Czech oraz Słowacji. Każdy z prezentowanych tekstów odnosi się do różnych aspektów analizowanego problemu. Zbiór przedstawionych artykułów należy traktować jako logiczną całość, w której każdy z kolejnych tekstów może być czytany nie tylko jako niezależny artykuł, ale także jako kolejny rozdział lub podrozdział rozprawy. Artykuły wchodzące w skład rozprawy doktorskiej: 1. Janicka-Żylicz Anna, Kowalska Karolina. „Współczesne migracje zagraniczne Polaków a polski rynek pracy”. Studia Migracyjne-Przegląd Polonijny. XXXVI, 2010/4 2. Kowalska Karolina. „Does post-enlargement emigration from Poland impact on the wages of Poles?”. emecon, Employment and Economy in Central and Eastern Europe, 2012/1 3. Kowalska Karolina. “Wpływ poakcesyjnej emigracji z Polski na poziom płac na polskim rynku pracy w ujęciu regionalnym”. Studia Migracyjne-Przegląd Polonijny. (przyjęty do druku w numerze 2013/3 lub 2013/4) 4. Kowalska Karolina, Strielkowski Wadim. “Propensity to Migration in CEECs: Comparison of Migration Potential in the Czech Republic and Poland”. Prague Economic Papers, nr 3/2013 (przyjęty do druku) 5. Strielkowski Wadim, Filipec Petr, Štefánik Miroslav, Kowalska Karolina. „Outward labour migration in the Czech Republic, Poland and Slovakia after the EU Enlargement in 2004”. AUCO Czech Economic Review, volume 7, issue 1, 2013 W kontekście rozprawy doktorskiej artykuł pierwszy może być traktowany jako wprowadzenie, czy też rozdział pierwszy zaznajamiający z omawianą problematyką. Zawiera on bowiem szczegółową charakterystykę emigracji poakcesyjnej i wskazuje na jej zróżnicowany i wieloaspektowy wpływ na rynek pracy. Z drugiej jednak strony, analiza problemu jest ogólna. Pokazane są mechanizmy zachodzące w różnych obszarach rynku 2 pracy, a zmiany płac wymieniane są w tym tekście jedynie jako jeden z szeregu skutków emigracji poakcesyjnej z Polski. Trzon rozprawy stanowią artykuły drugi oraz trzeci. W pierwszym z nich poświęcono dużo miejsca na szczegółową prezentację metody ilościowej zastosowanej do przeprowadzenia badań przedstawionych w obu tekstach. W artykule drugim autorka zamieszcza pierwsze wyniki uzyskane w wyniku analizy zjawiska przy różnych założeniach. W zakończeniu tekstu wskazuje się na potrzebę prowadzenia dalszych badań, które bazując na modelu i wynikach prezentowanych w tej pracy stanowiłyby jego naturalne dopełnienie. Zadanie to zostaje zrealizowane w artykule trzecim, w którym badany problem zostaje ujęty w kontekście zróżnicowania regionalnego. Wnioski z przeprowadzonego badania pozwalają zauważyć, że zróżnicowanie regionalne zarówno jeśli chodzi o występowanie zjawiska migracji, jak i o charakterystyki rynku pracy odgrywa znaczącą rolę dla badania wpływu emigracji na kształtowanie się płac w Polsce. Aby całość rozprawy miała dużo pełniejszy i bardziej uniwersalny charakter, badania stricte dla Polski zostały osadzone w kontekście międzynarodowym. W tym celu analizie poddano przykłady innych gospodarek. W kontekście rozprawy doktorskiej artykuły czwarty oraz piąty możemy wspólnie traktować jako trzecią część rozprawy, w której skupiono się na analizie opisywanego zjawiska z zupełnie innej perspektywy. Ze względu na fakt, że w badaniach dla Polski analizowane ruchy migracyjne mają charakter poakcesyjny to dla badania komparatywnego wybrano gospodarki tych państw, które razem z Polską przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 roku. Z dziewięciu państw, które razem z Polską stały się członkami UE wybrano Czechy oraz Słowację. O ostatecznym wyborze zadecydowały bliskość geograficzna, kulturowa oraz historyczna trzech analizowanych państw. Nie bez znaczenia były również różnice, których wystąpienia spodziewano się w relacjach między ruchami migracyjnymi a różnymi charakterystykami rynków pracy ze względu na obserwowane różnice w sile i kierunkach ruchów migracyjnych. Identyfikacja pola badawczego Polska jest krajem, którego tradycje migracyjne sięgają XIX wieku. Początkowo migracja miała jednak podłoże głównie polityczne (Kalembka 1982). Dopiero od lat 70-tych XIX wieku obserwowano ruchy ludnościowe motywowane chęcią poprawy ekonomicznych warunków życia (Gawryszewski 1997). Trend odpływowy obserwowany na przełomie XIX i 3 XX wieku utrzymywał lub wręcz nasilił się w okresie 20-lecia międzywojennego, kiedy ok. miliona Polaków wyemigrowało na stałe głównie do Stanów Zjednoczonych, Francji oraz Brazylii (Zubrzycki 1953). W okresie tym miały miejsce również migracje o charakterze cyrkulacyjnym, a krajami docelowymi migrantów były głównie Niemcy oraz Łotwa (Dustman i in. 2012). Kolejnym okresem wzmożonego odpływu ludności z Polski był okres Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Szacuje się, że ze względów politycznych w okresie od 1950 do 1992 roku Polskę opuściły około 2 miliony osób (Fassmann i Munz 1994). Upadek żelaznej kurtyny w 1989 roku nie zmienił znacząco skali wychodźstwa, jednakże obserwowano zmiany w zakresie formy i struktury migracji. Jak zauważył Marek Okólski (2001, 2009) pod koniec lat 80-tych pojawiło się zjawisko migracji niepełnej, której forma miała rozwinąć się i całkowicie zdominować wzorce migracji międzynarodowych w latach 1990-tych. Dopiero XXI wiek i poszerzenie granic Unii Europejskiej przyczyniły się do odmienienia tego trendu. Warto zauważyć, że akcesja nowych państw do Unii Europejskiej w 2004 i 2007 roku stała się impulsem do wystąpienia licznych zmian o charakterze zarówno demograficznym, gospodarczym, jak i społecznym na terenie całej Europy. Wieloaspektowych zmian doświadczały zarówno kraje tzw. Starej Unii, jak i nowe państwa członkowskie, w tym Polska. Poszerzenie Unii Europejskiej wiązało się z nowymi regulacjami o charakterze instytucjonalnym (Grabowska-Lusińska i Okólski 2009), w tym między innymi z liberalizacją i stopniowym otwieraniem rynków pracy państw Europy Zachodniej dla pracowników z państw nowoprzyjętych. Jak się miało okazać, otwarcie rynków pracy stało się skutecznym bodźcem dla masowych migracji zarobkowych. Zjawisko to, będące w dużej mierze udziałem migrantów z Polski, szybko stało się motywacją dla wielu badań mających na celu określenie zarówno przyczyn, charakteru, jak i skutków najnowszej fali migracji. Zadaniem o wiele trudniejszym, ale coraz częściej podejmowanym przez badaczy polskich migracji, jest próba opisania, czy też nawet ilościowego oszacowania skutków jakich udziałem stał się masowy odpływ siły roboczej po roku 2004. Skutków tych możemy szukać zarówno w wymiarze społecznym (m. in. Golinowska 2008, Iglicka 2009), czy też społecznodemograficznym (m. in. Duszczyk i Wiśniewski 2007, Mioduszewska i Okólski 2007), jak i ekonomicznym (m. in. Ministerstwo Gospodarki 2007, Mioduszewska 2008, Puzio-Wacławik 2010), w szczególności w zakresie rynku pracy (m. in. Kaczmarczyk i in. 2010, Kaczmarczyk i Okólski 2008). 4 Kluczowym dla zrozumienia konsekwencji migracji dla Polskiego rynku pracy jest jednak forma współczesnych migracji, tj. typ strategii migracyjnej, jaka przyjmowana jest przez osobę przemieszczającą się. Artykuł „Współczesne migracje zagraniczne Polaków a polski rynek pracy” zamieszczony w rozdziale pierwszym prezentowanej rozprawy jest swoistą próbą skatalogowania różnego rodzaju bezpośrednich i pośrednich skutków mobilności zagranicznej Polaków w zależności od czasu trwania i charakteru migracji. Okazuje się, że w zależności od wyboru strategii migracyjnej skutki wychodźstwa obserwowane na rynku pracy mogą się różnić. Wnioskiem z analizy zaprezentowanej w rozdziale pierwszym jest występowanie złożonego oraz zróżnicowanego, choć niejednoznacznego, wpływu emigracji na polski rynek pracy. Tym samym, zidentyfikowany zostaje bardzo ciekawy obszar badawczy, który zachęca do prowadzenia dalszych, pogłębionych analiz koncentrujących się na próbie określenia, także ilościowego, wpływu różnych typów migracji na polski rynek pracy. Zadania tego autorka rozprawy podejmuje się w kolejnych rozdziałach pracy. Badania dotyczące Polski na tle istniejących teorii i prac empirycznych Migracje to zjawisko o charakterze wieloczynnikowym (Teitelbaum 1989), co determinuje ich złożoność i niemożność wyjaśnienia w oparciu o jedną tylko teorię czy dyscyplinę nauki. W konsekwencji wiele z prowadzonych badań nad migracjami oraz tworzonych teorii ma charakter interdyscyplinarny. Rozważania dotyczące występowania ruchów migracyjnych będą zatem znajdować swoje odzwierciedlenie w teoriach powstałych na gruncie różnych dyscyplin nauki. W najogólniejszym ujęciu teorie te można podzielić na dwie główne grupy: teorie o charakterze ekonomicznym oraz społecznym (Romaniszyn 2003).1 U podstaw ekonomicznych teorii migracji leży założenie, że migracje są determinowane przede wszystkim zmiennymi o charakterze ekonomicznym, a czynniki innego rodzaju są zazwyczaj pomijane. Istota ludzka utożsamiana jest z homo oeconomicus, którego decyzja o migracji jest wypadkową kosztów i korzyści natury ekonomicznej. W ten sposób dąży on do maksymalizacji swojej użyteczności i pozostaje wierny swoim preferencjom (Dębiec 2012, Öberg 1995, Woods 1982). 1 Alternatywą może być podział na koncepcje teoretyczne ujmujące problematykę migracji na jednym z trzech poziomów: makrostrukturalnym, mikrostrukturalnym lub mezostrukturalnym (Górny i Kaczmarczyk 2003). 5 Do najstarszych ekonomicznych teorii migracji należy teoria klasyczna stworzona w połowie XIX wieku, zgodnie z którą migracja jest środkiem zapewniającym możliwość osiągnięcia przestrzennej równowagi ekonomicznej. Dzięki ruchom migracyjnym ludności możliwe jest przemieszczanie się jednego z podstawowych czynników produkcji – siły roboczej i zapewnienie tym samym równowagi na rynkach pracy (Olsson 1965). Alternatywą dla klasycznej teorii migracji jest teoria neoklasyczna. Jej źródeł możemy upatrywać już u pioniera badań nad migracjami – Johna Hicksa (1932), który opierał się na wnioskach wynikających z pism Adama Smitha (Bauer, Zimmermann 1999). Teoria neoklasyczna w ujęciu makroekonomicznym zakłada, że różnice w wysokości płac powodowane różnym poziomem podaży pracy w relacji do popytu na nią są podstawowym bodźcem do wystąpienia mobilności. Przemieszczanie się ludności powoduje zmianę podaży pracy na obu rynkach – przyjmującym i wysyłającym, co odzwierciedla się w dążeniu tych rynków do wyrównania płac. Kapitał, z kolei, podążając za niższymi kosztami pracy będzie przemieszczał się w kierunku przeciwnym do pracy (Todaro 1976, Fei, Ranis 1961, Muelher 1982). Z biegiem czasu, gdy różnice płacowe na rynkach wymieniających siłę roboczą maleją, zanika podstawowy, ekonomiczny bodziec napędzający ruchy migracyjne. Odpływ siły roboczej staje się coraz mniejszy aż do jego całkowitego zaniku (ceteris paribus). W ramach nurtu ekonomii neoklasycznej największe znaczenie dla badań nad migracjami miały jednakże koncepcje powstałe na gruncie teorii handlu zagranicznego (Kaczmarczyk 2005), tj. model Heckschera-Ohlina wraz ze swoimi modyfikacjami (Heckscher 1919, Ohlin 1933, Samuelson 1948, Samuelson 1949, Rybczyński 1955), model ricardiański, model specyficznych czynników produkcji (Jones 1956), model ograniczeń finansowych, czy też nowa teoria handlu zagranicznego (Górny i Kaczmarczyk 2003). Zgodnie z wymienionymi teoriami rosnący handel zagraniczny jest traktowany jako substytut dla mobilności kapitału i dla międzynarodowych ruchów migracyjnych (m.in. Kaczmarczyk 2005, Taylor 1996). Modele zbudowane w oparciu o takie założenie implikują wnioski dotyczące kształtowania się płac na rynkach krajów wysyłającego oraz przyjmującego zarówno w krótkim, jak i w długim okresie. W najogólniejszym ujęciu można spodziewać się, że wolny handel między dwoma krajami na skutek pojawienia się ruchu migracyjnego z kraju rozwijającego się do kraju rozwiniętego, będzie prowadził w krótkim okresie do spadku płac w kraju rozwiniętym i wzrostu płac w kraju rozwijającym się. W długim okresie będziemy spodziewać się wyrównania poziomu płac w obydwu tych krajach. Model Heckschera-Ohlina, jednakże, charakteryzuje się stosunkowo restrykcyjnymi założeniami, które w szeregu koncepcji teoretycznych powstałych w oparciu o teorię handlu 6 zagranicznego są uchylane. Analiza związków pomiędzy wymianą handlową a ruchami migracyjnymi prowadzona przy różnych założeniach prowadzić może do różnych, czasem wręcz wzajemnie sprzecznych wniosków. Teoria neoklasyczna, zatem, nie może być używana w badaniach bezrefleksyjnie, gdyż w zależności od przyjętych w nich założeń można spodziewać się otrzymania odmiennych wyników. W prezentowanej rozprawie zdecydowano się na wykorzystanie podstawowych, popytowo-podażowych zależności występujących na rynku pracy należących do omawianego nurtu. Autorka rozprawy w swoich badaniach stawia sobie za cel analizę bezpośrednich skutków dla rynku pracy jakie powodowane są przez masowy odpływ siły roboczej. Stąd też, nie zdecydowano się na wykorzystanie koncepcji bazujących na teorii handlu zagranicznego. Dotychczasowa literatura przedmiotu dowodzi, że podejście wybrane przez autorkę może być z powodzeniem aplikowane do badania skutków występowania masowych migracji zarobkowych zarówno z perspektywy państw przyjmujących, jak i wysyłających migrantów. Należy zauważyć, że zdecydowanie większym zainteresowaniem cieszy się badanie skutków imigracji dla rynków pracy państw przyjmujących w zestawieniu z badaniem skutków emigracji dla rynków pracy państw wysyłających. Dzieje się tak przede wszystkim ze względu na typowy kierunek migracji z państw nisko do państw wysoko rozwiniętych2 czy też z tzw. peryferii do centrum3, które to zazwyczaj skupiają także większą ilość ośrodków naukowych. Innym czynnikiem, który powoduje większe zainteresowanie badaniem skutków migracji dla państw przyjmujących niźli wysyłających, i którego nie należy lekceważyć, jest dostępność danych. Prace empiryczne badające skutki migracji w duchu teorii neoklasycznej skupiają się wokół analizy wpływu migracji na poziom płac. Jak zauważa Eugene M. Kulischer (1948) migracje mogą być rozumiane jako skutek nierównowagi w sferze ekonomicznej oraz demograficznej na danym rynku, których wystąpienie jest naturalnym dążeniem rynków zaangażowanych w przepływ ludności do wyrównania różnic o charakterze ekonomicznym. Zgodnie z neoklasykami to różnice w zakresie płac są głównym motorem migracji, a zatem masowe przemieszczanie się siły roboczej, a wraz z nim nagła oraz znacząca zmiana wielkości podaży pracy (interpretowana jako szok podażowy) będzie miała na celu stopniowe wyrównywanie się różnic w płacach realnych. 2 Zgodnie z koncepcją Johna C. H Fei i Gustava Ranisa (1961) wejście na ścieżkę wzrostu dla gospodarek słabiej rozwiniętych jest możliwe za sprawą emigracji nadwyżkowej siły roboczej, która znajduje miejsce na rynkach pracy państw wysoko rozwiniętych. 3 Zgodnie z teorią centrum i peryferii autorstwa Raula Prebisch i Johna Friedman w centrum (tj. np. krajach wysoko rozwiniętych) kumulowane są innowacje, do którego wysyłane są czynniki produkcji z peryferii (tj. np. z krajów słabo rozwiniętych) (Prebisch 1959, Friedman 1973). 7 Opisana zależność widziana z perspektywy kraju przyjmującego migrantów znalazła swoje odzwierciedlenie w wielu pracach powstałych na przestrzeni ostatnich 30 lat. Początkowo skupiano się głównie na Stanach Zjednoczonych (m. in. Greenwood i McDowell 1986, Butcher i Card 1990, Card 1990, Altonji i Card 1991, Friedberg i Hunt 1995, Borjas i in. 1996, Borjas 2003, Card i Lewis 2007, Jaeger 2007), z biegiem czasu problem poddawany był analizie także w kontekście europejskim. Do tej grupy prac możemy zaliczyć m. in. analizę skutków napływu repatriantów z Agierii do Francji w roku 1962 (Hunt 1992), masowej imigracji do Izraela w latach 1990-1994 (Friedberg 2001), imigracji do Niemiec Zachodnich w latach 1990-tych (D’Amuri i in. 2010), imigracji do Wielkiej Brytanii (Dustman i in. 2005, Manacorda i in. 2006) oraz migracji do państw Starej Europy (Boeri i Brücker 2004). Zdecydowany wzrost zainteresowania badaczy tą tematyką odnotowano jednak po rozszerzeniu Unii Europejskiej o 10 nowych państw członkowskich w roku 2004. W tym kontekście badaniem skutków imigracji dla rynków pracy państw przyjmujących, a w tym rekcji płac, przedmiotami analizy stały się przede wszystkim rynek brytyjski (m. in. Angrist i in. 2003, Blanchflower i Shadforth 2009, Drinkwater i in. 2006, Lemos i Portes 2006, Dustman i in. 2008), ale także irlandzki (m. in. Barrett 2006) oraz szwedzki (Wadensjö 2007). Prace podejmujące problem związków między emigracją a rynkiem pracy kraju wysyłającego, a w szczególności prace oparte o metody ilościowe, pojawiły się w literaturze zdecydowanie później i często stanowiły odpowiedź, czy też lustrzane odbicie prac analizujących gospodarki państw imigracyjnych. Stąd też, w pierwszej kolejności badacze migracji zainteresowali się skutkami masowych migracji z państw Ameryki Środkowej do Stanów Zjednoczonych, w tym przede wszystkim skutków dla meksykańskiego rynku pracy (Hanson 2003, Hanson 2006) a dopiero później skutkami emigracji dla gospodarek państw europejskich. Szczególny wzrost zainteresowania kontekstem europejskim miał miejsce po rozszerzeniu Unii Europejskiej w 2004 roku. Dla badania wpływu emigracji na poziom płac na rynkach krajów wysyłających migrantów szczególnie inspirująca okazała się praca George’a J. Borjasa (2003) i zaprezentowana w niej metodologia szacowania elastyczności płac względem migracji. George J. Borjas, jednak, pierwotnie skupiał się na badaniu rynku przyjmującego migrantów. Dopiero Prachi Mishra (2006) zaimplementował metodologię zaproponowaną przez George’a J. Borjasa do zjawiska przeciwnego, tj. do badania skutków emigracji dla rynku pracy kraju 8 wysyłającego4. W tym nurcie powstał szereg prac badających wpływ emigracji na poziom płac realnych w rejonie Ameryki Środkowej: Meksyku (Aydemir i Borjas 2006, ), Puerto Rico (Borjas 2007), Hondurasu (Gangon 2010) oraz w Europie: Mołdawii (Bouton i in. 2009), Litwie (Elsner 2011). W kontekście europejskim znajdziemy także prace wykorzystujące metodologie inne od tej, która została zaproponowana przez George’a J. Borjasa. Wśród nich warto zwrócić uwagę m.in. na prace napisane pod redakcją Martina Kahanca i Klausa F. Zimmermann (2009a, 2010), którzy podjęli się próby oszacowania skutków migracji dla wszystkich rynków powiększonej Unii Europejskiej. Z kolei m.in. Katarzyna B. Budnik (2007, 2008), Romuald Jończy (2006, 2010), Agnieszka Fihel i Marek Okólski (2009) oraz Christian Dustmann i in. (2012)5 poddali analizie polski rynek pracy. Jako ciekawostka, może zostać wymieniona także praca Zafora Mahmooda (1991) traktująca o skutkach emigracji z Pakistanu. Artykuł zamieszczony w rozdziale drugim rozprawy „Does post-enlargement emigration from Poland impact on the wages of Poles?” wpisuje się w nurt badań prowadzonych w oparciu o metodę zaproponowaną przez George’a J. Borjasa. Stanowi on tym samym ciekawe uzupełnienie dotychczas istniejących badań stosujących tę metodologię. Z jednej strony artykuł ten ma za zadanie zweryfikować aplikowalność metodologii świetnie sprawdzającej się do analizy zmian zachodzących na środkowo-amerykańskich rynkach pracy do analizy przemian zachodzących w Europie Środkowo-Wschodniej; z drugiej zaś strony, ma on za zadanie zweryfikować zaprezentowane przez Katarzynę B. Budnik jedyne dotychczas istniejące w literaturze wyniki badań, których przedmiotem był polski rynek pracy. W rozdziale drugim, jednakże, poza analizą uśrednioną przeprowadzoną dla całego społeczeństwa polskiego uwzględnione zostają także indywidualne cechy migrantów i niemigrantów. Zwrócenie uwagi na indywidualne cechy migrantów jest typowe dla podejścia mikroekonomicznego w teoriach migracji. Za punkt wyjścia do badań w tym nurcie uznaje się zazwyczaj pracę Larry’ego Sjaastada (1962) napisaną w duchu teorii neoklasycznych i oparty o nią model kapitału ludzkiego. Zakłada się tutaj, że bezpośrednim celem migracji jest zmaksymalizowanie produktywności pracy, a przez zysk rozumie się różnicę tej produktywności pomiędzy starym i nowym miejscem pobytu. Analizowanie indywidualnych cech migrantów (np. kwalifikacji) stało się podstawą do rozważań dotyczących występowania zjawiska selektywności wśród migrantów. Pierwsze 4 5 Przedmiotem analizy Prachi Mishry był rynek pracy Meksyku. Praca ukazała się później niż artykuł stanowiący rozdział drugi rozprawy. 9 próby analizy tego zjawiska zostały podjęte przez A. D. Roy’a (1951) i rozwinięte w postaci modelu selekcji migrantów przez George’a J. Borjasa (1987). Model ten wskazuje na warunki dotyczące nieobserwowalnych charakterystyk (tj. np. umiejętności lub produkcyjność6) jakie powinny zostać spełnione, aby grupa migrantów zarobkowych była selekcjonowana pozytywnie/negatywnie. Drugi zaś wskazuje na prawidłowość w zakresie odwrotnej selekcji w grupie emigrantów i migrantów powrotnych. Rozwinięcie pracy zawartej w rozdziale drugim o problem występowania zjawiska selektywności7 wyróżnia ją na tle pozostałych prac opartych o metodologię zaproponowaną przez George’a J. Borjasa. Wpływ emigracji zostaje oszacowany (za pomocą miary elastyczności płac względem migracji) dla różnych kategorii osób charakteryzujących się określonymi cechami o charakterze społeczno-demograficznym. Stąd też, badany problem analizowany jest w sposób kompleksowy. Selektywność migracji z Polski może zostać podzielona ze względu na charakterystyki migrantów oraz ze względu na region zamieszkania (Mioduszewska 2008). Zarówno w okresie przed- jak i poakcesyjnym mobilność Polaków była w dużym stopniu zróżnicowana geograficznie (Ministerstwo Gospodarki 2007) o czym decydują zarówno zaszłości historyczne sięgające czasów podziału terenów należących do Polski pomiędzy trzech zaborców (Bukowski 2005, Herbst 2008), jak i tradycje migracyjne, których efektem było wykształcenie się silnych sieci migracyjnych (Kaczmarczyk 2008). Zróżnicowanie regionalne w Polsce występuje nie tylko ze względu na wielkość migracji, ale także (lub wręcz przede wszystkim) ze względu na poziom rozwoju ekonomicznego poszczególnych regionów. Obok nierówności płacowych zauważalny jest także nierównomierny w skali kraju proces koncentracji aktywności ekonomicznej (Nyk 2011). Na tym tle, należy spodziewać się, że skutki występowania ruchów migracyjnych będą niejednakowe dla różnych regionów o określonych charakterystykach. Artykuł zawarty w rozdziale trzecim rozprawy “Wpływ poakcesyjnej emigracji z Polski na poziom płac na polskim rynku pracy w ujęciu regionalnym” stanowi odpowiedź na potrzebę analizowania problemu skutków emigracji mając na uwadze kwestię zróżnicowania regionalnego. Badanie zaprezentowane w tym rozdziale pracy stanowi kontynuację rozdziału drugiego, a u jego podstaw teoretycznych leżą fundamentalne zależności wywodzące się z ekonomii neoklasycznej. Metodologia wykorzystana w rozdziale drugim została poddana 6 Problem asymetrii informacji w zakresie rozpoznania rzeczywistego poziomu produkcyjności pracowników w Nowej Teorii Migracji Pracowniczych (np. Stark i Bloom 1985). 7 Selektywność badana w oparciu o indeks selektywności zaprezentowany m. in. w pracach Marty Mioduszewskiej (2008), Pawła Kaczmarczyka i Marka Okólskiego (2008). 10 pewnym modyfikacjom tak, aby mogła zostać zaaplikowana do badania o charakterze regionalnym. Wyniki przeprowadzonego badania zdają się być zgodne z oczekiwaniami. W różnych regionach Polski charakteryzujących się m.in. niejednakową skalą wychodźstwa, gęstością zaludnienia, czy stopą bezrobocia obserwujemy różnice w zakresie siły i tempa dostosowania się płac do nowych warunków podażowych na rynkach pracy, które zostały spowodowane masowym odpływem ludności. W rozdziałach drugim oraz trzecim zastosowano ilościową metodę badań odwołującą się do neoklasycznej teorii migracji. Warto jednak zauważyć, że mimo, iż udaje się ją dość dobrze zoperacjonalizować, w skutek czego wyniki badań przynoszą wyniki prowadzące do interesujących wniosków, to nie należy zapominać o swoistych ograniczeniach jakie teoria ta niesie za sobą. Okazuje się, że teoria neoklasyczna nie jest wolna od założeń oddalających ją od rzeczywistości i będących częstą przyczyną krytyki. Podążając w pełni za myślą neoklasyków należy założyć brak występowania bezrobocia8 (tj. pełne zatrudnienie) oraz wyłączny wpływ rynków pracy na migracje (Massey i in. 1993) (tj. brak bodźców o charakterze czysto pozamigracyjnym wpływających na rynek pracy). Dodatkowo, jak zauważa Hania Zlotnik (1999) zgodnie z teorią neoklasyczną istniejące na świecie zróżnicowanie wysokości dochodów powinno prowadzić do występowania zdecydowanie większych strumieni migracyjnych niż te, których doświadczamy w skali globalnej obecnie. Kolejny zarzut jest związany z założeniem, że migracja powinna prowadzić zawsze do wyrównywania się poziomu zarobków pomiędzy obszarami wymieniającymi siłę roboczą. W praktyce założenie to często nie jest spełnione, a w skrajnych przypadkach obserwuje się zwiększenie różnic płacowych (Arango 2000). Czynnikami, które przyczyniają się do niespełnienia wyżej wymienionych założeń i tym samym do oddalenia teorii neoklasycznej od rzeczywistości są: różnice technologiczne występujące pomiędzy krajami centrum i peryferii, różnice w zakresie produktywności, występowanie rosnących przychodów skali w krajach centrum, czas potrzebny na dopasowanie kwalifikacji migrującej siły roboczej do potrzeb przyjmującego rynku pracy, zmienność sytuacji na rynku pracy kraju wysyłającego, na którym mogą pojawiać się nowe możliwości zarobkowania lub inwestowania kapitału pozyskanego na emigracji, występowanie sieci migracyjnych ograniczających działanie czynników o charakterze czysto 8 W kontraście do tego założenia można postawić model Johna R. Harrisa i Michaela Todaro (1971), w którego zaawansowanej wersji analizuje się mobilność między terenami wiejskimi a miastami przy odejściu od założenia o pełnym zatrudnieniu i elastycznych stawkach płac oraz założeniu występowania płacy minimalnej w miastach, która jest wyższa od płacy możliwej do uzyskania z pracy na terenach wiejskich. 11 ekonomicznym oraz ciągły rozwój, któremu towarzyszy wzrost nierówności i zwiększenie skali relatywnej deprywacji (Kaczmarczyk 2005). Mimo przedstawionej krytyki paradygmaty ekonomii neoklasycznej wywarły znaczący wpływ na całe pokolenie badaczy zjawisk migracyjnych, czego potwierdzeniem może być również prezentowana rozprawa. Warto jednak zwrócić uwagę, że coraz częściej próbuje się poszerzać analizy o elementy teorii powstałych na gruncie innych nauk, nadając im interdyscyplinarny charakter. Badania komparatywne – przypadek Czech i Słowacji Ciekawe wyniki uzyskane z badania skutków emigracji dla rynku pracy w Polsce w ujęciu regionalnym skłoniły do zastanowienia się nad badanym problemem w kontekście międzynarodowym. Już na kilka lat przed rokiem 2004 możliwym było do odnotowania zwiększone zainteresowanie badaczy (głównie z Europy Zachodniej) próbami oszacowania skali migracji jaka miała nastąpić w kierunku ze wschodu na zachód, a czemu w szczególności miało sprzyjać planowane na 2004 rok rozszerzenie Unii Europejskiej. Szacowana liczba migrujących z Europy Środkowo-Wschodniej do UE-15 wahała się znacząco w zależności od przyjętych założeń (m. in. Layard i in. 1992, Franzmeyer i Brücker 1997, Orłowski 2000, Alvarez-Plata i in. 2003, Fassmann i Hintermann 1997, Brücker 2003). Niemniej jednak, wyniki wszystkich prognoz wskazywały na potężny potencjał i presję migracyjną jaka miała zostać stopniowo rozładowana po rozszerzeniu Unii Europejskiej na wschód. Później, gdy migracje stały się faktem zaczęły się pojawiać opracowania mające na celu określenie skutków zaistniałych wędrówek siły roboczej z krajów Nowej do krajów Starej Unii Europejskiej (Boeri i Brücker 2004, Bauer i Zimmermann 1999, Baas i in. 2010, Bijak i in. 2005, Bijak i in. 2007, Kaczmarczyk i Okólski 2007, Kahanec i Zimmermann 2009b). Z prac tych z łatwością można wyciągnąć dwa wnioski. W ujęciu międzynarodowym badanie skutków migracji często występuje w parze z badaniem potencjału migracyjnego analizowanych państw oraz skutki migracji mogą znacząco różnić się pomiędzy analizowanymi państwami. W celu uzupełnienia badań zamieszczonych w rozdziałach drugim oraz trzecim prezentowanej rozprawy doktorskiej zdecydowano o przeprowadzeniu badań dodatkowych o charakterze międzynarodowym. Do analizy wybrano państwa sąsiadujące z Polską od południa tj. Czechy oraz Słowację. Wybór akurat tych dwóch państw jest nieprzypadkowy. 12 Polska, Czechy i Słowacja to państwa Europy Środkowej znajdujące się na podobnym etapie rozwoju gospodarczego. Wszystkie te państwa przystąpiły również razem do Unii Europejskiej w roku 2004. Z drugiej jednak strony, okazuje się, że modele migracyjne jakie zostały wytworzone we wszystkich tych państwach różnią się między sobą, zarówno pod względem skali, kierunku i skutków ruchów migracyjnych. Różnice te, czynią wybór akurat tych trzech państw bardzo ciekawym i dającym możliwość dojścia do interesujących wniosków. W artykule „Propensity to Migration in CEECs: Comparison of Migration Potential in the Czech Republic and Poland” zawartym w rozdziale czwartym rozprawy postawiono za cel zbadanie (porównanie) potencjału migracyjnego Polski oraz Czech. Zakłada się tu, że w regionach z wysokim potencjałem migracyjnym jest dużo bardziej prawdopodobne, że reakcją na problemy natury ekonomicznej będzie rosnąca emigracja w kierunku krajów o wyższym dochodzie i niższym bezrobociu (patrz także Fidrmuc 2002, Glazar i Strielkowski 2010, Strielkowski i O’Donoghue 2006). Zależność ta doskonale tłumaczy zasadność badania różnic w zakresie potencjału migracyjnego przed przejściem do badania samej migracji i jej skutków. Wyniki z badania zawartego w rozdziale czwartym wskazują na występowanie różnych wzorów migracyjnych pomiędzy Polską a Czechami. Okazuje się, że dwa państwa doświadczające podobnych bodźców o charakterze ekonomicznym (tj. regionalne nierówności ekonomiczne / asymetryczne szoki regionalne) mogą zupełnie odmiennie reagować w zakresie ruchów migracyjnych. Okazuje się zatem, że czynniki ekonomiczne są jednym z głównych motywów migracji zarobkowej, ale to potencjał migracyjny, czy też skłonność do migracji danej społeczności mogą ostatecznie odgrywać rolę decydującą. Jeśli zatem państwa reagują niejednakowo w zakresie odpływu ludności na zmieniające się warunki ekonomiczne to czy można spodziewać się, że skutki występowania tychże ruchów migracyjnych będą jednakowe pomiędzy badanymi państwami? W artykule „Outward labour migration in the Czech Republic, Poland and Slovakia after the EU Enlargement in 2004” zamieszczonym w rozdziale piątym prezentowanej rozprawy podjęto próbę zidentyfikowania czynników napędzających ruchy migracyjne po 2004 roku w Polsce, Czechach oraz Słowacji. W rozdziale tym powrócono do neoklasycznych podstaw teoretycznych (m.in. Todaro 1969, Harris i Todaro 1970, Borjas 1989), które posłużyły do porównania relacji pomiędzy emigracją poakcesyjną a gospodarkami Polski, Czech oraz Słowacji. 13 Uzyskane wyniki wskazują na ujemną korelację pomiędzy wzrostem płac a wielkością emigracji we wszystkich trzech badanych gospodarkach. Wynik ten jest zgodny z teorią oraz oczekiwaniami, zgodnie z którymi wzrost płac będący skutkiem emigracji będzie w kolejnym etapie przyczyniał się do spadku różnic płacowych pomiędzy rynkami wysyłającym i docelowym migrantów, co tym samym w kolejnym etapie będzie prowadzić do stopniowego wygaszania strumienia odpływu siły roboczej. Zauważono jednak znaczące różnice w związkach pozostałych charakterystyk rynku pracy z wielkością emigracji w trzech badanych gospodarkach. Wyniki te są o tyle ważne, o ile pozwalają stwierdzić, że w przypadku badania wpływu emigracji na rynek pracy oszacowania uzyskiwane dla jednego państwa nie powinny być bezrefleksyjnie uogólniane na przypadki innych państw. Badanie o charakterze międzynarodowym zdaje się zatem nawiązywać do badania dla Polski w ujęciu regionalnym, gdzie podobnie jak w badaniu międzynarodowym uzyskano znacząco różniące się wyniki dla regionów o poszczególnych charakterystykach. Podsumowując, prezentowana rozprawa doktorska stanowi obustronną analizę relacji występujących pomiędzy masowym odpływem ludności w wieku produkcyjnym a rynkami pracy krajów wysyłających. Najważniejszy wniosek płynący z zaprezentowanych badań dotyczy określenia zależności występującej pomiędzy dwoma zmiennymi: emigracją i płacami. Okazuje się, że przybierają one zawsze ten sam kierunek zależności9, bez względu na to czy zależność ta jest badana dla wybranego państwa jako całości, w ujęciu regionalnym, czy też w porównaniu międzynarodowym. Co istotne, kierunek tej zależności pozostaje w zgodzie z podstawami teorii neoklasycznej. Tym samym, prezentowana rozprawa z jednej strony wpisuje się w nurt badań opartych o założenia neoklasycznej teorii migracji, która pomimo swoich rozlicznych ułomności zdaje się być cały czas bardzo dobrym narzędziem do badania migracji, a z drugiej strony, stanowi uzupełnienie literatury przedmiotu o badania przeprowadzone w tym nurcie dla wzajemnych relacji oraz przede wszystkim skutków emigracji poakcesyjnej dla rynków pracy państw Europy Środkowo-Wschodniej, w tym w szczególności Polski. 9 tj. wraz ze wzrostem emigracji rosną płace, a wraz ze wzrostem płac maleje dalsza skłonność do emigracji. Możemy zatem obserwować cykl, w którym wytrącona z równowagi gospodarka doświadczająca masowego odpływu siły roboczej z biegiem czasu będzie samoistnie dochodzić do nowego stanu równowagi. 14 Bibliografia Altonji, J., Card D. (1991) “The Effects of Immigration on the Labor Market Outcomes of Less-Skilled Natives” [w:] Abowd J., Freeman R. (red.) Immigration, Trade, and the Labor Market, Chicago: University of Chicago Press, pp. 201–34 Alvarez-Plata P., Brücker H., Siliverstovos B. (2003) Potential Migration from Central and Eastern Europe into the EU-15 – An Update, Report for the European Commission, DG Employment and Social Affairs, DIW Berlin Angrist, J. D., Kugler A. D. (2003) Protective or Counter-Productive? Labour Market Institutions and the Effect of Immigration on EU Natives, “Economic Journal”, 113(488), F302–F331 Arango J. (2000) Explaining migration: a critical view, Blackwell Publishers, UNESCO Aydemir A., Borjas G. J. (2006) A Comparative Analysis of the Labor Market Impact of International Migration: Canada, Mexico, and the United States, NBER, Working Paper 12327 Baas T., Brücker H., Hauptmann A. (2010): “Labor Mobility in the Enlarged UE: Who Wins, Who Loses?” [w:] Kahanec M., Zimmermann K. F. (et al.) EU Labor Markets After PostEnlargement Migration, IZA Barrett A., Bergin A., Duffy D. (2006) The Labour Market Characteristics and Labour Market Impacts of Immigrants in Ireland, “The Economic and Social Review”, 37, ss. 1-26 Bauer T., Zimmermann K. F. (1999) Assessment of Possible Migration Pressure and its Labour Market Impact Following EU Enlargement to Central and Eastern Europe, IZA Research Report No. 3, Bonn, s. 13 Bijak J., Kupiszewska D., Kupiszewski M., Saczuk K. (2005) Impact of international migration on population dynamics and labour force resources in Europe, CEFMR Working Paper, 1/2005. Warszawa Bijak J., Kupiszewska D., Kupiszewski M., Saczuk K., Kicinger A. (2007) Population and labour force projections for 27 European countries, 2002-2052: impact of international migration on population ageing, “European Journal of Population”, 23(1), ss. 1-31 Blanchflower D. G., Shadforth C. (2009) Fear, Unemployment and Migration, “The Economic Journal”, 119, ss. 136-182 Boeri T., Brücker H. (red.) (2004) The Impact of Eastern Enlargement on Employment and Wages in the EU Members States, European Integration Consortium: DIW, CEPR, FIEF, IAS, IGIER, Berlin-Milano Borjas G. J. (1987) Self-Selection and the Earnings of Immigrants, “The American Economic Review”, Vol. 77, No. 4, ss. 531-553 Borjas G. J. (1989) Economic theory and international migration, “International Migration Review”, 23(3), ss. 457–485 Borjas G. J., Freeman R. B., Katz L. F., Searching for the Effect of Immigration on the Labor Market, “American Economic Review Papers and Proceedings”, LXXXVI (1996), ss. 246– 251 15 Borjas G. J. (2003) The Labor Demand Curve IS Downward Sloping: Reexamining the Impact of Immigration on the Labor Market, “The Quarterly Journal of Economics”, 118(4), ss. 1335-1374 Borjas G. J. (2007) Labor Outflows and Labor Inflows in Puerto Rico, NBER, Working Paper No. 13669 Bouton L., Saumik P., Tiongson E. R. (2009) The impact of emigration on source country wages: Evidence from Republic of Moldova, 3rd Migration and Development Conference, Paris School of Economics, September 10-11, 2010 Brüker H. (coord.) (2003) Potential Migration from Central and Eastern Europe into the EU15 – An Update, Report for the European Commission, DG Employment and Social Affairs, DIW Berlin Budnik K. B. (2007) Migration Flows and Labour Market in Poland, National Bank of Poland Working Paper No. 44 Budnik K. B. (2008) Search Equilibrium with Migration: the Case of Poland, National Bank of Poland Working Paper No. 45 Bukowski M. (red.) (2005) Zatrudnienie w Polsce 2005, Warszawa: Ministerstwo Gospodarki i Pracy Butcher K. F., Card D. (1990) Immigration and Wages: Evidence from the 1980s, AEA Papers and Proceedings, 81(2), ss. 292-296 Card D. (1990) The Impact of the Mariel Boatlift on the Miami Labor Market, “Industrial and Labor Relations Review”, 43(2), ss. 245-257 Card D., Lewis E. G. (2007) “The Diffusion of Mexican Immigrants during the 1990s: xplanations and Impacts”, [w:] Borjas G. J. (eds.) Mexican Immigration, University of Chicago Press (for NBER), ss. 193-227 D’Amuri F., Ottaviano G. I. P., Peri G. (2010) The Labor Market Impact of Immigration in Western Germany in the 1990s, “European Economic Review”, 54(4), ss. 550–570 Dębiec K. (2012) Ekonomiczne podstawy polityki migracyjnej, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej, tom 33, ss. 211-236 Drinkwater S., John E., Garapich M. (2006) Poles Apart? EU Enlargement and the Labour Market Outcomes of Immigrants in the UK, IZA Discussion Paper, 2410 Dustmann Ch., Fabbri F., Preston I. (2005) The Impact of Immigration on the British Labour Market, “The Economic Journal”, 115, F324-F341 Dustmann Ch., Glitz A., Frattini T. (2008) The Labor Market Impact of Immigration, “Oxford Review of Economic Policy”, 24(3), ss. 477-494 Dustman Ch., Tommaso F., Rosso A. (2012) The Effect of Emigration from Poland on Polish Wages, CReAM Discussion Paper No 29/12, Centre for Research and Analysis of Migration, London Duszczyk M., Wiśniewski J. (2007) Analiza społeczno-demograficzna migracji zarobkowej Polaków do państw EOG po 1 maja 2004, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Elsner B. (2011) Emigration and Wages: The EU Enlargement Experiment. Draft Fassmann H., Rainer M. (1994) European East-West Migration, 1945–1992, “International Migration Review”, 28(3), ss. 520–538 16 Fassmann H., Hintermann Ch. Forschungsberichte, 15, Wien Migrationpotential (1997) Ostmitteleuropa, ISR- Fei J. C. H., Ranis G. (1961) A theory of economic development, “The American economic review”, Sep., ss. 533-565 Fidrmuc, J. (2002) Migration and regional adjustment to asymmetric shocks in transition economies, CPB Discussion Paper 007 Fihel A., Okólski M. (2009) “Case study on the dimensions and effects of EU labour migration – Poland”, [w:] Galgoczi B., Leschke J., Watt A. (red.) EU Labour Migration since Enlargement: Trends, Impacts and Policies, Aldershot: Ashgate Franzmeyer F., Brücker H. (1997) Eurpäische Union: Osterweiterung und Arbeitskräften, DIW Wochenbericht 5/97, Berlin, ss. 89-96 Friedberg R. M., Hunt J. (1995) The Impact of Immigrants on Host Country Wages, Employment and Growth, “The Journal of Economic Perspectives”, Vol. 9, No. 2. (Spring, 1995), ss. 23-44 Friedberg R. M. (2001) The Impact of Mass Migration on the Israeli Labor Market, “The Quarterly Journal of Economics”, 116(4), ss. 1373-1408 Friedman J. (1973) Urbanisation, Planning and National Development, Beverly Hills, California, Lonon Gangon J. (2010) «Quédate con nosotros?» The Impact of Emigration on Wages in Honduras, OECD Working Paper, http://www.oecd.org/dataoecd/6/42/47413923.pdf (dostęp: 29.05.2013) Gawryszewski A. (1997) Przestrzenna ruchliwość ludności Polski. Bibliografia (lata 18961990), Wydawnictwo Continuo, Wrocław Glazar O., Strielkowski W. (2010) Turkey and the European Union: possible incidence of the EU accession on migration flows, “Prague Economic Papers”, Vol. 3, ss. 218-235 Górny A., Kaczmarczyk P. (2003) Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetle wybranych koncepcji teoretycznych, Seria: Prace migracyjne, nr 49, ISS UW Golinowska S. (2008) Społeczny wymiar emigracji w krajach wysyłajcych, „Polityka Społeczna”, nr 11–12 Grabowska-Lusińska I., Okolski M. (2008) Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej intensywność i kierunki geograficzne oraz alokacja migrantów na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej, CMR Working Papers 33/91 Grabowska-Lusińska I., Okolski M. (2009) Emigracja ostatnia?, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Greenwood M., McDowell J. (1986) The Factor Market Consequences of U.S. Immigration, “Journal of Economic Literature”, 24, ss. 1738-72 Hanson G. H. (2003) What Has Happened to Wages in Mexico Since NAFTA? Implications for Hemispheric Free Trade, NBER, Working Paper 9563 Hanson G. H. (2006) Emigration, Labor Supply, and Earnings in Mexico, NBER, Working Paper 11412 Harris J. R., Todaro M. P. (1970) Migration, unemployment and development: a two-sector analysis, “The American Economic Review”, 60 (1), ss. 126–142 17 Heckscher, E. (1919) The Effect of Foreign Trade on the Distribution of Income. Ekonomisk Tidskrift, 497-512. Reprinted as Chapter 13 in A.E.A. (1949). Readings in the Theory of International Trade, 272-300 (Philadelphia: Blakiston) with a Translation in H. Flam and M.J. Flanders (Eds.). 1991. Heckscher-Ohlin Trade Theory 43-69. Cambridge: MIT Press. Herbst M. (2008) Prognoza wzrostu gospodarczego polskich regionów do 2015 roku, „Studia regionalne i lokalne”, nr 2/2008, Warszawa Hicks J. (1963 [1932]) The Theory of Wages, Macmillan, London Hunt J. (1992) The Impact of the 1962 Repatriates from Algeria on the French Labor Market, “Industrial and Labor Relations Review”, Vol. 45, No. 3., ss. 556-572 Iglicka, K. (2009) Powroty Polaków w okresie kryzysu gospodarczego. W pętli pułapki migracyjnej, Raport z Badań, Centrum Stosunków Międzynarodowych: Raporty i Analizy, 1/09 Jaeger D. A. (2007) Skill Differences and the Effect of Immigrants on the Wages of Natives, Mimeo, College of William and Mary, Williamsburg, VA, USA Jones R. W. (1956) Factor Proportions and the Heckscher-Ohlin Theorem, “Review of Economic Studies”, 24(1), ss. 1-10 Jończy R. (2006) Wpływ migracji zagranicznych na dysharmonię rozwoju województwa opolskiego (ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy), Opole: Wydawnictwo Instytut Śląski Jończy R. (2010) Migracje zagraniczne z obszarów wiejskich województwa opolskiego po akcesji Polski do Unii Europejskiej, Opole-Wrocław: Wydawnictwo Instytut Śląski Kaczmarczyk P. (2005) Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Kaczmarczyk P., Okólski M. (2007) Economic impacts of migration on Poland and the Baltic states, Centre of Migration Research, University of Warsaw-FafoInstitute, Oslo Kaczmarczyk P. (red) (2008). Współczesne migracje zagraniczne Polaków. Aspekty lokalne i regionalne, Ośrodek Badań nad Migracjami UW, Warszawa Kaczmarczyk P., Okólski M. (2008) Demographic and Labour-maket impacts of migration on Poland, “Oxford Review of Economic Policy”, Vol 24 No 3 Kaczmarczyk P., Mioduszewska M., Żylicz A. (2010) „Impact of the post-accession migration on the Polish labor market”, [w:] Kahanec M., Zimmermann K. F. (red.) EU Labor Markets After Post-Enlargement Migration, Berlin Heidelberg: Springer Kahanec M., Zimmermann K. F. (eds.) (2009a) EU Labor Markets After Post-Enlargement Migration, Berlin: Springer Verlag Kahanec M., Zimmermann K. F. (2009b) The Impact of Post-Enlargement Migration on the Visegrad Countries, draft Kahanec M., Zimmermann K. F. (2010) Migration in an Enlarged EU: A Challenging Solution?, Five years of an enlarged EU - a positive-sum game, Springer, Berlin Kalembka S. (1982) „Polskie wychodźstwo popowstaniowe i inne emigracje polityczne w Europie XIX wieku” [w:] Kiniewicz S. (red.) Polska XIX wieku. Państwo – Kultura – Społeczeństwo, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 18 Kulischer M. E. (1948) War and Population Changes, 1917-1947, New York: Columbia University Press Layard R., Blanchard O., Dornbusch R., Krugman P. (1992) East-West Migration: The Alternatives, MIT Press, Cambridge, Mass.-London Lemos S., Portes, J. (2008) New Labour? The Impact of Migration from the Central and Eastern European Countries on Unemployment and Wages in the UK, IZA Discussion Paper, 3756 Mahmood Z. (1991) Emigration and Wages in an Open Economy: Some Evidence from Pakistan, “The Pakistan Development Review”, 30: 3 (Autumn 1991), ss. 243-262 Manacorda M., Manning A., Wadsworth J. (2006) The Impact of Immigration on the Structure of Male Wages: Theory and Evidence from Britain, CEP Discussion Paper, nr 754 Massey D. S., Arango J., Hugo G., Kouaouci A., Pellegrino A., Taylor J. E. (1993) Theories of international migration: review and appraisal, “Population and Development Review”, vol.19, ss. 431-467 Ministerstwo Gospodarki (2007) Wpływ emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski, Ministerstwo Gospodarki Departament Analiz i Prognoz, Warszawa Mioduszewska M. (2008) Najnowsze migracje z Polski w świetle danych Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, CMR working papers 36/94 Mishra P. (2006) Emigration and Wages in Source Countries: Evidence from Mexico, IMF Working Paper, WP/06/86 Mueller Ch. F. (1982) The Economics of Labor Migration. A Behavioral Analysis, London Nyk M. (2011) Regionalne zróżnicowanie wynagrodzeń w Polsce, „Regionalne aspekty rynku pracy”, Warszawa: IPiSS Ohlin B. (1933) Interregional and International Trade, Cambridge: Harvard University Press Olsson G. (1965) Distance and human interaction. A migration study. Geografiska Annaler, vol.47, ser.B, No.1, ss. 3-43, za: Odległość, a interakcja społeczna. Studium migracji. Modele migracji. Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, Warszawa 1972, z.3/4, ss. 258-336 Okólski M. (2001) “The transformation of spatial mobility and new forms of international population movements: incomplete migration in Central and Eastern Europe”, [w:] Dacyl J. (ed.) Challenges of Cultural Diversity in Europe, Stockholm: CEIFO, ss. 57-109 Okólski M., Mioduszewska M. (2007) Direct demographic consequences of post-accession migration for Poland, Centre of Migration Research, University of Warsaw (unpublished paper) Okólski M. (2009) „Polska jako aktor na europejskiej scenie migracyjnej”, [w:] Duszczyk M., Lesińska M. (eds), Współczesne migracje. Dylematy Europy i Polski, Warszawa 2009, ss. 7-14 Orłowski W. (2000) Migration from central and eastern European countries after the accession: Effects for regions, labour markets, and social security systems, Research Bulletin 2 (9), GUS, Warsaw, ss. 7-21 Öberg S. (1995) Theories on interregional migration: an overview, Luxemburg 19 Prebisch R. (1959) “Commercial Policy in the Underdeveloped Countries”, [w:] The American Economic Review Papers and Proceedings, Menasha Wisc., nr. 49, ss. 251-273 Puzio-Wacławik B. (2010) Społeczno-ekonomiczne skutki migracji Polaków po akcesji Polski do Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe nr 8, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2010 Romaniszyn K. (2003) Kulturowe implikacje migracji międzynarodowych, Instytut badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym, Lublin Roy A. D. (1951) Some Thoughts on the Distribution of Earnings, “Oxford Economic Papers”, 3, ss. 135-146 Rybczynski T. M. (1955) Factor Endowments and Relative Commodity Prices, “Economica” 22, ss. 336-41 Samuelson P. A. (1948) International Trade and the Equalization of Factor Prices, “Economic Journal”, 58, ss. 163-84 Samuelson P. A. (1949) International Factor-Price Equalization Once Again, “Economic Journal”, 59, ss. 181-97 Sjaastad L. A. (1962) The Costs and Returns of Human Migration, “The Journal of Political Economy”, 70 (5, Part 2: Investment in Human Beings), ss. 80-93 Stark O., Bloom D. E. (1985) The New Economics of Labor Migration, “The American Economic Review”, Vol. 75, No. 2, Papers and Proceedings of the Ninety-Seventh Annual Meeting of the American Economic Association, ss. 173-178 Strielkowski W., O’Donoghue C. (2006) Ready to go? EU Enlargement and migration potential: lessons for the Czech Republic in the context of Irish migration experience, “Prague Economic Papers", Vol. 1, 14–28 Teitelbaum M. (1989) Skeptical Noises About the Immigration Multiplier, “International Migration Review”, 23(4), ss. 893-89 Todaro M. P. (1969) A model of labour migration and urban unemployment in less developed countries, “The American Economic Review”, 59 (1), ss. 138–148 Todaro M. P. (1976) Internal migration in developing countries, International Labour Office, Geneva Taylor J. E. (ed.) (1996) Developmente Strategy, Employment and Migration: Insights from Models, OECD, Paris Wadensjö E. (2007) Migration to Sweden from the New EU Member States, IZA Discussion Paper, 3190 Wpływ emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski, Ministerstwo Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2007 Zlotnik H. (1999) Trends of international migration since 1965: what existing data reveal, “International Migration”, vol.37 (1), IOM Zubrzycki J. (1953) Emigration from Poland in the Nineteenth and Twentieth Centuries, “Population Studies”, 6(3), ss. 248–272 20