Tytuł: Gdy rozum śpi Autor: Ludwik Tomiałojć Data

Tytuł: Gdy rozum śpi
Autor: Ludwik Tomiałojć
Data: 2008-05-12
Numer: 20/2008
Wygląda na to, że usunięty ze stron „Przeglądu”
Światopogląd naukowy został zepchnięty do "katakumb" - specjalistycznych czasopism, skąd nie
dociera ani do decydentów, ani do społeczeostwa
Sprawdzianem istnienia wolności wypowiedzi nie jest możnośd wychwalania idei socjalistycznych w
czasie rządów komunizmu ani wolnośd pisania panegiryków o biskupach w okresie politycznej
dominacji Kościoła. Braku swobody wypowiedzi w Polsce dowodzi fakt, że tekstu o takiej wymowie
od dziesięciu lat nie mogłem ogłosid nie tylko w prawicowych, lecz i w kilku lewicowych pismach. Do
tego dodajmy zanik zwyczaju udzielania autorom odpowiedzi (negatywnych), co w dobie poczty emailowej jest złośliwym utrudnianiem zamieszczenia takiej wypowiedzi na innych łamach.
Przy okazji głównych katolickich świąt ogólnokrajowe gazety oraz publiczna TV zajmują obywateli
wypowiedziami o sensie ludzkiego życia, zjawisku śmierci, o grzechu pierworodnym, zagrożonych
wartościach itd. Zwykle jest to
monolog przedstawiciela dominującej religii
lub dwugłos w postaci mocnej wypowiedzi misjonarskiej kapłana i rejterady filozofa humanisty,
nawet jeśli agnostyka. Nagminnośd takich scen odzwierciedla powrót polskiej myśli do XVIIwiecznego zaścianka (por. J. Tazbir "Polska na zakrętach dziejów"), która to myśl w zdumiewającym
jak na wiek XXI stopniu odcina się od empirycznej nauki. Brak równowagi w ofercie edukacyjnej i
informacyjnej publicznych mediów bywa pokrywany wykrętami o "niemedialności" wiedzy
empirycznej, w co wątpię, widząc tu raczej swojską odwrotnośd zasady cuius regio eius religio.
Rozważając, przykładowo, problem śmierci, czyni się to z przemilczeniem jej biologicznego sensu, a
nawet z imputowaniem, jakoby biologia nie wiedziała, dlaczego osobniki umierają. Tymczasem jest to
dobrze wyjaśnione (W.R. Clark 1999. "Płed i śmierd", PIW). Rozpowszechnia się baśnie o początku
jednostki ludzkiej, jakoby mającym miejsce w momencie zapłodnienia komórki jajowej, a przemilcza
ustalenia wiedzy biologicznej i medycznej. Te zaś dowiodły, że nawet jednostkowośd zygoty pozostaje
niezdeterminowana do 14.-15. dnia po zapłodnieniu, bo dopiero po tym okresie ustala się
definitywna liczba osobników mogących z niej powstad. Przed tym etapem "syntetyzowania"
przyszłego organizmu (to najwłaściwsze określenie dla procesu rozwoju osobniczego) zarodki często
ulegają samorzutnemu podziałowi na kilka (klonowanie, poliembrionia) lub przeciwnie - zlewaniu się
(tworzenie "chimer") lub wzajemnemu "pożeraniu się". Przedtem lub potem w około dwóch trzecich
przypadków zamierają - ulegają naturalnej aborcji. To fakty podręcznikowe, m.in. rozważane przez
australijskiego katolickiego etyka i myśliciela (N.M. Ford 1995. "Kiedy powstałem? Problem początku
jednostki ludzkiej w historii, filozofii i nauce", PWN). Jeśli dusza miałaby wnikad do zarodka podczas
zaplemnienia jaja, który to moment byłby nadaniem "godności jednostki ludzkiej" (a co wykluczali
starożytni i średniowieczni myśliciele, w tym tzw. Ojcowie Kościoła), to trzeba by uznad późniejsze
tych dusz klonowanie lub zlewanie się. Tego rodzaju horror biologiczny jest udowodniony ponad
wszelką wątpliwośd, ale co z jego konsekwencjami dla dzisiejszej histerycznej teologii płodowej?
W XXI w., po wielu dziesięcioleciach rozwoju paleontologii, ewolucjonizmu i psychologii ewolucyjnej,
żadna poważna dyskusja o kondycji psychicznej i naturze człowieka nie powinna byd prowadzona bez
udziału opartej na doświadczeniu nauki. Od roku 1995 (u nas od 1996) jest dostępna przełomowa
książka pod red. J. Brockmana "Trzecia kultura" (CIS, Warszawa), w której wskazuje się na
bezpodstawnośd uzurpacji humanistyki i filozofii do wyłącznego wypowiadania się na takie tematy.
"Trzecia kultura to uczeni, myśliciele i badacze świata empirycznego, którzy dzięki swym pracom i
pisarstwu przejmują rolę tradycyjnej elity intelektualnej w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania od
zawsze nurtujące ludzkośd: czym jest życie? kim jesteśmy i dokąd zmierzamy?". Polecam tę książkę
Czytelnikom, zwłaszcza tym z wykształceniem humanistycznym i technicznym. Jest ona niezbędna dla
nas, Polaków, którzy
z powodu narodowych tragedii
przeoczyli XIX- i XX-wieczny rozkwit przyrodoznawstwa.
Oderwane od przyrodniczej rzeczywistości dyskusje, toczone nawet w lewicowych mediach, są
odbiciem trwającego u nas od stuleci jednostronnego indoktrynowania społeczeostwa i niemal
dziedzicznego przekazywania oportunizmu. W publicznych wypowiedziach przedstawia się tylko
politycznie poprawne kwestie, a przemilcza sporne, czyli stale się samocenzuruje. Dlatego rozważania
o istocie człowieczeostwa i umiejscowieniu człowieka we Wszechświecie zwykle szokują
niezgodnością z faktami przyrodniczymi i ze zweryfikowanymi (sfalsyfikowanymi) objaśnieniami
naukowymi. Dyskutowanie, przykładowo, o "karze śmierci" oraz "winie pierwszych ludzi" jest tylko
żonglerką słowną, jeśli zignorowany pozostaje fakt, że śmierd osobników jest niemal równie stara jak
życie. Co ciekawsze, nieuchronna śmierd jednostek jest wręcz konsekwencją ewolucyjnego rozwoju
świata żywego, powstałą od czasu wytworzenia się dwupłciowości, bo np. bakterie nie umierają ze
starości (L. Margulis 2000. "Symbiotyczna planeta", CIS). Roztrząsanie na serio śmiertelności jako kary
dla wszystkich stworzeo za przewinienie jedynej pary z jednego gatunku (ludzkiego) prowadzi ku
absurdowi lub schizofrenii. Wiemy bowiem z badao paleontologicznych ponad wszelką wątpliwośd,
że cierpienie i śmierd istniały co najmniej pół miliarda lat przed pojawieniem się rodzaju ludzkiego
(Homo). Ślady różnych zranieo widad w postaci uszkodzeo na szkieletach pradawnych zwierząt, a
później na szkieletach kopalnych praludzi. Ponadczasowe i wszechobecne w świecie żywym cierpienie
w żaden sposób nie może byd skutkiem ludzkiej niesubordynacji jako zaistniałej (jeśli w ogóle) pod
koniec dotychczasowego przebiegu procesów ewolucji. Jeśli odrzuca się tu dowody naukowe, to
trzeba by zaproponowad wiarygodne wyjaśnienie alternatywne: jakiż to sens miał ogrom cierpienia
zwierząt w ciągu milionów lat przed pojawieniem się ludzi? Czyżby cierpiały za nasz gatunek, zanim
on powstał? A nawet jeśli jakimś cudem zawiniłby gatunek mający samoświadomośd, to trzeba by
udowodnid, który z nich: Homo habilis, Homo ergaster, Homo neandertalensis, Homo floresiensis czy
nasz gatunek Homo sapiens? Ponadto co to za "sprawiedliwośd", jeśli się ludzi wyposaża w umysł
zdolny do dostrzegania konstrukcyjnych i ewolucyjnych prawidłowości świata, a potem się ich karze
za posługiwanie się tym umysłem, wynagradzając tylko umysły leniwe za ich wiarę w istnienie bogów
bawiących się z nami w chowanego? Wystarczyło nas zaprogramowad,
jak owady i roboty,
do posiadania jednej opcji: automatycznego postępowania według genetycznej instrukcji.
Na polach najważniejszych problemów światopoglądowych: pochodzenia ludzkości, naszych
uwarunkowao biologicznych, behawioru człowieka, sensu egzystencji, w polskich mediach jest wciąż
uprawiana żonglerka słowna oparta na nieweryfikowalnych mitach. Bezkrytyczne powielanie starych
przypowieści trwa nawet wtedy, kiedy są one ewidentnie sprzeczne z wiedzą empiryczną, jak w
przypadku naiwnej przypowieści o ogólnoświatowym potopie. Oczywiście nawet bajki z tysiąca i
jednej nocy bywają pouczające moralnie i fascynujące, podobnie jak dobra literatura science fiction.
Nie mogą jednak zastępowad rzetelnej wiedzy o świecie. Nie powinny też byd przymusowym
intelektualnym narkotykiem dla całych społeczeostw, tylko dlatego że dla kogoś innego mają
nieodparty powab Magicznego Uroku Mętniactwa (A. Szwast 1996. "Filozofia dyferencjalna",
Toporzeł, Wrocław oraz 2005. "Nowy Humanizm - od socjobiologii do filozofii naturalnej", IRBIS,
Wrocław). Taki lub inny MUM od tysiącleci odgrywa rolę jakby uszczęśliwiającej "somy" A. Huxleya
(1988. "Nowy wspaniały świat").
W naszych środkach przekazu dziś to akurat światopogląd naukowy przemyka się jakby w
zawstydzeniu, chod, mimo zdarzających się i nauce błędów, generalnie może ona byd dumna ze
swych samooczyszczeo i wielkich osiągnięd. Dowiedli tego filozof Bertrand Russel (1935, polskie wyd.
2006. "Religia i nauka", Książka i Wiedza), ewolucjoniści Ernst Mayr (2002. "To jest biologia", PWN) i
E.O. Wilson (2002. "Consiliencja - Jednośd wiedzy", Zysk i S-ka), jak i filozof-metodolog Tad Clements
(2002. "Nauka kontra religia", Da Capo).
Wiek XXI, nazwany Wiekiem Biologii i Kryzysu Środowiska, wymaga włączenia empirycznej wiedzy
przyrodniczej na trwałe do zasobu elementarnych intelektualnych narzędzi każdego wykształconego
człowieka. Także w Polsce!
Bez takiej wiedzy możemy nie tylko zdegradowad środowisko przyrodnicze i zubożyd nieodwracalnie
różnorodnośd świata żywego, ale też utracid racjonalne rozumienie naszych problemów
egzystencjalnych i społecznych. A co gorsza - nigdy nie pojąd biologicznych uwarunkowao i
ewolucyjnego kontekstu istnienia nas, naszej cywilizacji i Biosfery. Tylko ekologia pozwala zrozumied,
że wraz z kolejnymi miliardami ludzi przybywającymi co 15 lat na planecie dobro indywidualnych
ludzi jest coraz mniej równoznaczne z dobrem gatunku, a jeszcze mniej z dobrem innych gatunków i
całej Biosfery. Nie może ono byd stawiane szowinistycznie ponad tym drugim, trzecim i czwartym
rodzajem dobra. Trzeba, aby tak humaniści, jak i inżynierowie/technicy dostrzegli koniecznośd etyki
biocentrycznej, zgodnie z którą jesteśmy jednym z gatunków biologicznych mających prawo do
istnienia na naszej planecie. Ale istnienia OBOK milionów innych gatunków mających takie samo
prawo. Natomiast katolicka tzw. cywilizacja życia, jeśli ograniczona do faworyzowania zapłodnionych
komórek jednego gatunku, staje się automatycznie "cywilizacją śmierci" setek tysięcy innych
gatunków. Jeszcze jedno życie ludzkie za życie całych gatunków, rozdeptywanych, wypieranych
i wymierających w przyspieszonym tempie
(kilkadziesiąt dziennie), nieprzerwanie i na zawsze. Oczywiście wymierających w ciszy, bez alarmów w
mediach oraz w zawziętej pogardzie ze strony religijnych ideologów. Budowana na takim
cmentarzysku "cywilizacja życia" (tylko ludzkiego) byłaby czymś niegodnym istot rozumnych.
Zaprzeczałoby to nie tylko postawom obrooców przyrody, ale i nauczaniu wybitnego chrześcijanina,
Alberta Schweitzera. Już w latach 20.-30. minionego wieku sformułował on etykę szacunku dla
wszelkiego życia, bliską buddyjskiej, mówiąc: "Jestem życiem, które chce żyd pośród życia, które też
chce żyd". Przy tym, bez egzaltacji, dopuszczał zadawanie śmierci w sytuacjach wyższej konieczności.
W stronniczych polskich alarmach na temat demografii naszego gatunku nie próbuje się dokonad
wyważonej oceny, czy 6,5 mld ludzi na Ziemi to dosyd, czy wciąż mało. I po co ma ich byd więcej? Nikt
nie wskazał sensownie, co dobrego może z tego wyniknąd. Za to są dziesiątki dowodów na
szkodliwośd takiej reprodukcji, wiodącej do przekroczenia planetarnej pojemności ekologicznej, co w
koocu będzie szkodliwe tak dla ludzkości (bezrobocie, wykluczenie, stres, głód, zatrute środowisko,
zmiany klimatu), dla naturalnych ekosystemów, jak i dla życia na Ziemi (G. Hardin 1968. "Tragedia
dóbr wspólnych", Science).
W polskich mediach nie ma miejsca dla Trzeciej Kultury ani szacunku dla innych form życia
likwidowanych przez lawinę ludzką. Nie ma wzmianek o możliwych problemach, nie mówiąc o
konsekwentnej edukacji ekologiczno-solidarystycznej (bliskiej wczesnochrześcijaoskiej),
perswadującej codziennie, by nie ulegad reklamom koncernów, przesadnemu konsumizmowi, nie
sprowadzad życia do wyścigu ani w reprodukcji, ani w nieskooczonym podnoszeniu statusu
materialnego. Niedostatek rąk do pracy, jeśli się pojawi lokalnie, zawsze mogą uzupełnid
eksplodujące w skali Ziemi rzesze bezrobotnych (J. Rifkin "Koniec pracy"). Trzeba tylko, byśmy
bardziej się kierowali ideą braterstwa niż postzwierzęcej dominacji.
Polska tradycja kulturowa wyróżnia się orientacją aprzyrodniczą, ostentacyjnym lekceważeniem
biologii, ekologii i psychologii ewolucyjnej. Np. ignoruje ona wiedzę o biologicznych praźródłach
dobra, czyli o istnieniu w przedludzkim świecie (zwierzęcym) skłonności do współpracy i do altruizmu
zwrotnego. Uczeni wykryli nawet oznaki zachodzenia ewolucji... etyki w grupie kręgowców (E.O.
Wilson 2000. "Socjobiologia" lub M. Ridley 1996. "O pochodzeniu cnoty"). Powszechna jest niewiedza
o biologicznych
źródłach męskiej agresji,
ujawniającej się tak na forum publicznym (samce alfa, politycy), jak i w zwierzęcych i ludzkich
rodzinach (Wratham i Peterson 1999. "Demoniczne samce").
Nasze szkoły nie uczą tego, że poszukujący obiektywnej prawdy i wolny umysł ludzki jest największą
wartością, bo samodzielnośd myślenia jest podstawą odkryd w nauce, kreatywności w gospodarce i
rozumnej tolerancji dla różnorodnych poglądów i postaw w życiu społecznym. Przeciwnie, nawet
śladowy krytycyzm jest tępiony jako zagrożenie dla tak miłych despotom metod manipulacji ludzką
świadomością (por. J. Steinbeck 1991. "Na wschód od Edenu" t. I, PIW, s. 177). W naszych szkołach
nie uczy się prowadzenia wielopoglądowej dyskusji, zawierania kompromisów ani posługiwania się
wyważonymi argumentami zamiast inwektyw. Chod w nowoczesnym kraju to szkoły wszystkich
szczebli, zamiast indoktrynacji, winny uczyd przede wszystkim metodologii nauk ścisłych oraz
zdolności rozróżniania pomiędzy teoriami z zakresu nauk empirycznych a systemami wartości
tworzonymi przez humanistykę (J. Weiner 1999. "Ciemnota i zabobon jako zagrożenie cywilizacyjne",
Wyd. PAU). Niestety, jak dotąd nawet wielu studentów tego nie rozróżnia. W wyniku takich
zaniedbao edukacji nasze społeczeostwo osuwa się na margines współczesnego świata. Dziś wielu
Polakom trzeba by przypominad, że ludzie nie polecieli na Księżyc ani na skrzydłach aniołów, ani na
latających dywanach, ani z zielonymi ludzikami czy batmanami, lecz w maszynach zbudowanych na
podstawie empirycznej wiedzy i techniki.
Ignorowanie myśli przyrodniczej trwa w najlepsze, chod żelazna kurtyna znikła, a dzieła największych
umysłów i popularyzatorów współczesnej biologii, G.C. Williamsa, R. Dawkinsa, E.O. Wilsona, J.H.
Reichholfa, J. Goodal, R. Leakeya, L. Margulis, J.S. Goulda, J. Diamonda, M. Ridleya, R. Wranghama i
D. Petersona, przetłumaczone leżą na półkach księgaro i bibliotek. Leżą, czytane rzadko, bo zupełnie
niereklamowane w "środkach masowego ogłupiania" ani nieomawiane w szkołach. Dlatego
zaniedbania te powinniśmy nadrabiad my sami. Polecid tu trzeba zwłaszcza fascynujące książki
amerykaoskiego astronoma i myśliciela, zresztą wywodzącego się z terenu Polski, C. Sagana (1996.
"Błękitna kropka - Człowiek i jego przyszłośd w kosmosie" lub 2001. "Miliardy, miliardy - Rozmyślania
o życiu i śmierci u schyłku tysiąclecia") albo C. Sagana i A. Druyan (2000) "Cienie zapomnianych
przodków", Zysk i S-ka. Dwie pierwsze to zapierające dech przykłady oglądu świata fizycznego,
biologicznego i psychicznego przez szeroki wiedzą i klarowny jasnym rozumowaniem umysł. Ostatnia
pozycja to błyskotliwe wprowadzenie do ewolucyjnej jedności świata istot żywych. Pokazuje ona
klarownie, że wszystkie istoty są na Ziemi ze sobą spokrewnione i że w naszych ciałach nosimy ślady
tej jedności ewolucyjnej. Człowiek oczywiście nie pochodzi od dzisiejszych małp, lecz od wspólnego z
nimi przodka, tak jak wszystkie istoty żywe pochodzą od dawnych prabakterii (L. Margulis, 2000).
Humanistom najbliższa będzie książka R. Wrighta (2004) "Moralne zwierzę. Dlaczego jesteśmy tacy, a
nie inni: Psychologia ewolucyjna a życie codzienne", Prószyoski i S-ka. Przybliża ona nową
interpretację ludzkiej psychologii i biologicznego podłoża naszych decyzji. Dociekliwszych
zainteresuje książka E.O. Wilsona (1998) "O naturze ludzkiej", jako prostująca dośd
rozpowszechnioną, chod już skorygowaną przez psychologię ewolucyjną, interpretację źródeł agresji
ludzkiej - mającej korzenie w naszej zwierzęcej przeszłości, a nie w późniejszej kulturze, a co
odwrotnie opisywał K. Lorenz (1972. "Tak zwane zło" lub 1986. "Regres człowieczeostwa").
Ukoronowaniem zaś linii rozumowania wielu z Trzeciej Kultury jest wspomniana synteza E.O. Wilsona
(2002). To propozycja dla umysłów zaawansowanych, będąca próbą podsumowania wiedzy, religii i
kultury ludzkiej, wychodząca z jedynej solidnej podstawy - niezaprzeczalnego faktu - iż jesteśmy
jednym z gatunków biologicznych (por. A. Szwast, 2005).
Apeluję zatem do Czytelników: sięgajcie po te wspaniałe książki wielkich umysłów, zamiast po
horoskopy,
infantylne bajki
o zielonych ludzikach, wampirach, wilkołakach, diabłach i aniołach. Te oparte na aktualnej wiedzy
dzieła są prawdziwymi odtrutkami dla zadrukowanych mitami polskich umysłów.
Niestety, ten i podobne artykuły od lat były niedopuszczane do opublikowania w krajowych
periodykach. Jedynie jego cząstka znalazła się w elitarnej książce "Pejzaże kultury" (pod red. W.
Dynaka i M. Ursela, 2005. Wyd. Uniw. Wrocławskiego, s. 917-918). Całkowity brak w krajowych
tygodnikach wypowiedzi na te tematy wskazuje, że światopogląd naukowy został zepchnięty do
"katakumb" - specjalistycznych czasopism - skąd nie dociera ani do decydentów, ani do
społeczeostwa. Nie jest też chyba przypadkiem to, że mimo wzrostu gospodarczego nakłady na naukę
wciąż maleją, z poziomu 0,73% dochodu narodowego w roku 1991 do zaledwie 0,3% po roku 2005
(dziesięciokrotnie mniej niż w liczących się krajach). I to niezależnie od tego, kto rządził, lewica czy
prawica. Podobnie nakłady na edukację. To dobijanie nauki i edukacji jest odwrotnością tego, co się
dzieje w takich krajach jak Francja, Hiszpania, Niemcy, Estonia, Finlandia czy Szwecja. Lokuje to nas
trwale w ogonie UE. Tylko u nas zawraca się jeszcze Wisłę kijem egzorcysty, a niezależne myślenie
paraliżuje "bolszewickim" w stylu, raz lewicowym, to znów prawicowym, wdrukowywaniem jedynie
słusznych poglądów (por. K. Lorenz, 1986). Ale jak pocieszał Stanisław J. Lec: "Gdy despoci wracają do
terroru, można spad spokojnie - to żaden podstęp". To chyba dlatego społeczeostwo śpi przed
ekranami publicznej TV, która za nasze pieniądze zamula nam umysły brutalnymi obrazami,
infantylną i wulgarną rozrywką, jałowymi kwizami oraz sprzecznymi z empirią baśniami.
Obecne wykluczenie prezentowania w polskich mediach światopoglądu naukowego, alternatywnie
do innych, jest pogwałceniem Ustawy o gwarancjach wolności sumienia, jest też sprzeczne z duchem
art. 23 konstytucji RP oraz jest naruszaniem podstawowego z Praw Człowieka i Obywatela. A mimo
tego jakby nikomu to już nie przeszkadzało.
Autor jest biologiem, profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Wrocławskiego, autorem 245 publikacji,
wykładowcą ochrony przyrody i zasady rozwoju zrównoważonego, członkiem partii Zieloni 2004