docRozwa ania na temat efektywności kształcenia
download 
Reklamacja Transkrypt
Rozwa ania na temat efektywności kształcenia
Efektywność Strona: 1 z 31 Jerzy Mischke Ośrodek Edukacji Niestacjonarnej AGH Rozważania na temat efektywności kształcenia (tekst opracowany na potrzeby AGH opublikowany na stronie OEN) Spis treści 1. WPROWADZENIE 3 2. OBLICZENIE OBCIĄŻENIA SAL, PRZEDMIOTÓW I NAUCZYCIELI 7 2.1. Wstęp 7 2.2. Podział i liczebność grup 7 2.3. Algorytmy obliczania obciążeń 8 2.4. Czas pobierania nauki przez studenta, w ciągu roku 11 2.5. Czas zajęcia sali dydaktycznej 12 2.6. Czas pracy nauczyciela 12 2.7. Pensum 16 3. KOSZT UCZENIA JEDNEGO (OKREŚLONEGO) STUDENTA 16 3.1. Wstęp 16 3.2. Koszt funkcjonowania uczelni i wydziału obciążający jednego studenta 18 3.3. Koszt sali dydaktycznej 18 3.4. Koszt pomocy dydaktycznych dla jednego (określonego) studenta 20 3.5. Koszt pracy nauczyciela 21 4. PLANOWANE NAKŁADY – DOCHODY INSTYTUCJI (JEDNOSTKI) EDUKACYJNEJ 24 4.1. Wstęp 24 4.2. Planowane nakłady na kształcenie określonego studenta 24 5. 5.1. EFEKTYWNOŚĆ KSZTAŁCENIA Wstęp 25 25 Efektywność Strona: 1 z 31 Efektywność Strona: 2 z 31 5.2. Oszacowanie finansowych skutków zastąpienia tradycyjnego sposobu nauczania kształceniem zdalnym – na przykładzie nauczania fizyki na pierwszym roku studiów zaocznych 26 6. PODSUMOWANIE WYNIKÓW DOTYCHCZASOWYCH ROZWAŻAŃ 28 6.1. Aktualnie istniejące możliwości szacowania kosztów kształcenia 28 6.2. Zakończenie 30 SPIS TABEL TABELA 2.1. PRZYKŁAD NOMINALNYCH LICZEBNOŚCI GRUP W ZALEŻNOŚCI OD RODZAJU ZAJĘĆ ............................ 8 TABELA 3.1. POTENCJALNE ŹRÓDŁA KOSZTÓW KSZTAŁCENIA ................................................................................ 17 TABELA 4.1. POTENCJALNE ŹRÓDŁA NAKŁADÓW NA DYDAKTYKĘ ......................................................................... 24 TABELA 5.1. ROCZNE OBCIĄŻENIE WYDZIAŁU FIZYKI STUDIAMI ZAOCZNYMI ........................................................ 26 TABELA 5.2. OSZACOWANIE PRZYBLIŻONYCH FINANSOWYCH SKUTKÓW ZMIANY SYSTEMU NAUCZANIA FIZYKI NA STUDIACH ZAOCZNYCH ................................................................................................................................... 28 Efektywność Strona: 2 z 31 Efektywność Strona: 3 z 31 Potrzebne terminy Godziny kontaktowe, sztywny czas kontaktu – czas nauki w sali dydaktycznej w obecności nauczyciela. Czas ten jest określony programem i siatką godzin oraz podziałem godzin (przydziałem sal dydaktycznych). Godziny nauki zdalnej, czas kontaktów pośrednich – czas ten jest ujęty w siatce godzin natomiast nie figuruje w podziale godzin ponieważ nie wiąże się z salą dydaktyczną. Ruchomy czas kontaktu obejmuje bezpośrednie kontakty ze studentem, czyli w pewnym sensie są to godziny kontaktowe, ale nie uwzględnione w planie zajęć ponieważ nie wiążą się z przydziałem sali dydaktycznej. Spotkania odbywają się w pokoju nauczyciela lub w innym pomieszczeniu. Jest to czas przeznaczony na: konsultacje, doradztwo, egzaminy itp. Czas przygotowania pomocy dydaktycznych – jest to czas potrzebny na przygotowanie pomocy. Między innymi jest to czas na studiowanie literatury, kompilacje i syntezy nowych doniesień. Czas przygotowawczo-zakończeniowy – przeznaczany na przygotowanie zajęć i ich zakończenie. Czas ten jest związany z rodzajem zajęć kontaktowych. Czas na prace badawcze dla potrzeb dydaktyki – jest to czas zużywany na badania prowadzone wraz ze studentami (mogą być finansowane z funduszu statutowego lub/i funduszu badań własnych). Rezerwa czasu – część czasu pracy zużywana na działalność organizacyjną, prace administracyjne, udział w wydziałowych i uczelnianych akcjach, udział w konferencjach, pisanie recenzji itp. Kalkulacyjny czas pracy nauczyciela – suma czasów wszystkich rodzajów pracy nauczyciela w ciągu roku. Nominalny czas pracy nauczyciela w ciągu roku, nominalna liczba godzin w roku – liczba godzin w tygodniu pomnożona przez 52 tygodnie w roku. Rodzaj zajęć – np. wykłady, ćwiczenia, laboratorium. Przedmiot –w obecnym rozumieniu, np. matematyka, metaloznawstwo. Moduł – przedmiot lub kilka przedmiotów zaliczanych spólnie. Pensum to obecnie roczna norma godzin kontaktowych płatnych w ramach pensji, w przyszłości a zwłaszcza w przypadku nauczania zdalnego –norma (fizjologiczna?) możliwości nauczania, prawdopodobnie będzie odnoszona do dnia roboczego, tygodnia, roku, a może również do nauczanego przedmiotu i rodzaju zajęć. 1. Wprowadzenie Niniejsze opracowanie ma za zadanie ułatwienie zrozumienia mechanizmów powstawania kosztów i oceny efektywności podejmowanych zabiegów edukacyjnych, natomiast nie rości sobie pretensji do studium metod liczenia kosztów i nakładów na edukację. Mimo z pewnością może być dobrym punktem wyjścia do tworzenia odpowiedniej bazy danych oraz algorytmu liczenia kosztów i podziału planowanych nakładów. Wykorzystanie opracowania do takiego celu będzie wymagało poddania proponowanych formuł bardzo dokładnej weryfikacji. Były trzy przyczyny podjęcia analizy efektywności działań instytucji edukacyjnej, jaką jest wyższa uczelnia: 1. Konieczność podania jakiegokolwiek sposobu POLICZENIA finansowych skutków przechodzenia z tradycyjnego („twarzą w twarz”) sposobu kontaktów ze studentem na kształcenie zdalne, z intensywnym wykorzystaniem technicznych środków Efektywność Strona: 3 z 31 Efektywność Strona: 4 z 31 łączności. Jest to potrzebne w procesie decyzyjnym oraz do uzasadnienia wniosków o wsparcie rozwoju nowych form edukacji kierowanych do potencjalnych sponsorów. 2. Oparte na wiedzy przekonanie, że uczelnia, jak każde duże przedsiębiorstwo, nie będzie odnosić sukcesów, jeśli nie będzie dysponowała mechanizmami bieżącej, wewnętrznej kontroli efektów swego działania. Ponieważ efektem działania uczelni jest wiedza i umiejętności studenta, które on uzyskuje w zamian za opłaty wnoszone przez niego samego i przez całe społeczeństwo, przeto wydaje się, że ocena pracy uczelni musi uwzględniać relacje między: nakładami, kosztami kształcenia i uzyskaną przez studenta wiedzą. Pozwoli to ograniczyć stopień dezynwoltury, cechującej wiele decyzji podejmowanych w obszarze organizacji procesu edukacji. 3. Relacje te muszą zostać zkwantyfikowane i tak zorganizowane, by można było posłużyć się komputerem do ich analizy – jest to już powszechna praktyka w całym rozwiniętym świecie. Efektywność działalności edukacyjnej można definiować w różny sposób: 1. Jako stosunek dochodów uczelni (wydziału) do ponoszonych kosztów na „wyprodukowanie” jednego absolwenta. Ponieważ uczelnia jest z reguły instytucją „nonprofit”, jej „zyskiem” są dotacje przeznaczane na kształcenie, granty i darowizny oraz wpłaty wnoszone przez słuchaczy. Sumę tych wpływów nazwano „nakładami na dydaktykę” – definicja ta jest użyteczna w układaniu budżetu uczelni. 2. Jako relację mierzalnej wiedzy oraz umiejętności studenta do kosztu poniesionego przez uczelnię na jej przekazanie studentowi – przydatna przede wszystkim do wewnętrznych analiz na poziomie wydziału i niższym. 3. Jako relację średnich zarobków absolwentów określonego wydziału lub specjalności w pierwszym roku po uzyskaniu dyplomu do kosztów ich wykształcenia (należy uwzględniać również koszty kształcenia repetentów i rezygnujących ze studiów) – przydatna do opracowania polityki marketingowej uczelni. 4. Jako relację ilości wiedzy przekazywanej studentowi do przyswojonej przez niego w procesie nauczania – przydatna głównie do analizy skuteczności nauczania w jednostce edukacyjnej albo skuteczności pracy pojedynczego nauczyciela. Z punktu widzenia uczelni miary efektywności odnoszące się do wiedzy i umiejętności studenta (absolwenta) są istotniejsze, dostarczają bowiem w przybliżeniu obiektywnych przesłanek do korygowania i ulepszania organizacji instytucji i samego procesu nauczania. Wymagają one jednak dysponowania liczbowymi wskaźnikami ilości przekazywanej i przyswajanej wiedzy, a także posługiwania się rachunkiem statystycznym do interpretacji i porównania otrzymanych wyników. Koszty (i planowane nakłady) łatwiej się poddają analizie niż wyniki nauki, ponieważ ze swej natury są wyrażane liczbami. Chociaż i tu można przewidywać trudności ze względu na przyjęty system naliczania nakładów i prowadzenia księgowości. Znacznie trudniejszym zadaniem jest kwantyfikacja wyników nauki, gdyż powszechnie dotąd stosowane metody oceny charakteryzują się zbyt dużym stopniem subiektywizmu nauczycieli. Zmiana tego stanu – mimo że zapoczątkowana w Polsce kilka już lat temu – będzie wymagała jeszcze sporo czasu i wysiłku zanim ocena skuteczności procesu dydaktycznego w odniesieniu do pojedynczego słuchacza nabierze waloru obiektywnej i numerycznie przetwarzalnej miary. W przypadku planowanych nakładów i kosztów istnieją już pewne mechanizmy, algorytmy i oprogramowania oraz – co najważniejsze – dane pozwalające prowadzić oszacowania, natomiast kwantyfikowanie wyników nauczania wymaga opracowania metod od samych podstaw. Efektywność Strona: 4 z 31 Efektywność Strona: 5 z 31 Obecny system – nawet ten operujący „kredytami” – nie spełnia (o czym już pisałem1 a tu dla ułatwienia cytuję) wymogów niezbędnych do poprawnego szacowania efektywności kształcenia, a mianowicie: 1) niezmienności kryteriów oceny w czasoprzestrzeni2 egzaminacyjnej; 2) porównywalności liczby sprawdzanych wiadomości (umiejętności) odniesionych do jednej godziny programowej w roku dla różnych przedmiotów3; 3) obiektywizacji ocen (możliwie całkowite wyeliminowanie indywidualności egzaminatora4 lub uśrednienie opinii stabilnego w czasoprzestrzeni egzaminacyjnej zespołu egzaminatorów5); 4) odpowiednio wysokiej czułości oceny końcowej6. Wydaje się, że rozwiązywanie problemu trzeba rozpocząć od spisania, zatwierdzenia i podania do wiadomości studentów pytań, poprawnych odpowiedzi7 i liczby punktów przypisanym poprawnym odpowiedziom8. Dalsze postępowanie jest oczywiste, ale może się zdarzyć, że dla zachowania warunku 2 okaże się konieczna znaczna korekta siatki godzin. Jest oczywiste, że koszty, a zwłaszcza efekty kształcenia studenta są różnie warunkowane – zależą od kierunku, specjalności, specjalizacji, roku studiów, wydziału lub całej uczelni oraz typu studiów (stacjonarne, zdalne, zaoczne itp.). Mając to na uwadze należy wszystkie pozycje zarówno przychodów, jak i kosztów przypisać jednemu, określonemu studentowi i dopiero potem sumować je, grupując studentów w zależności od przedmiotu, wydziału, semestru, grupy, nauczyciela itp. Rozwiązanie postawionego zadania (analiza efektywności kształcenia) będzie łatwiejsze, jeśli się spojrzy na proces edukacji jak na pewien, zmienny w czasie, stan określony czterema zmiennymi: 1. Studentami; 2. Programem studiów; 3. Organizacją procesu (podziałem godzin); 4. Nauczycielami. Każda z tych wielkości może być uznana za pewien zbiór o wielu elementach. Na rysunku (Rysunek 1.1) pokazano częściej występujące elementy tych zmiennych stanu; w miarę potrzeb wykaz elementów może być korygowany. Posługując się relacjami zachodzącymi miedzy zmiennymi stanu i ich elementami można wyliczyć koszty ponoszone na osiągnięcie określonego postępu nauki przez wybranego studenta. W tym celu pomocne byłoby zbudowanie odpowiedniej bazy danych. W obecnym stanie komputeryzacji AGH wydaje się to możliwe tylko na poziomie wydziału, ponieważ nie 1 Jerzy Mischke Efektywność kształcenia Polsko – Brytyjskie sympozjum Zielona Góra 2001 Przez czasoprzestrzeń egzaminacyjną rozumie się tu wszystkich egzaminatorów przedmiotu X, wszystkich grup studenckich na wszystkich wydziałach w analizowanym przedziale czasu. 3 Podstawą takiego rozumowania jest założenie o podobnej wartości pracy studenta potrzebnej do opanowania ładunku wiedzy przekazywanej w czasie jednej programowej godziny zajęć, niezależnie od przedmiotu lub zróżnicowaniu osobniczych cech słuchaczy różnych przedmiotów. Temu (między innymi) powinny służyć program i siatka godzin oraz odpowiednio przygotowane pomoce dydaktyczne i preselekcja studentów. 4 Automatyzacja ocen typu 0–1. 5 Metody znane np. z łyżwiarstwa figurowego, boksu, gimnastyki artystycznej itp. 6 Wydaje się, że za wystarczającą można uznać taką czułość, która pozwala, by w nocie końcowej odzwierciedlała się różnica odpowiedzi na jedno pytanie. 7 Poprawnych odpowiedzi można nie podawać, jeśli są explicite podane w czasie zajęć lub znajdują się w materiałach pomocniczych, a połączenie z pytaniem jest oczywiste. 8 Najlepiej by było to 1 – umie, 0 – nie umie a końcowa nota sumą lub średnią. 2 Efektywność Strona: 5 z 31 Efektywność Strona: 6 z 31 istnieje na uczelni wspólny system zarządzania kształceniem, a co za tym idzie – nie ma jednolitej podstawy do budowy potrzebnej bazy danych. Istotą zorganizowanych studiów jest zdobywanie wiedzy i umiejętności w logicznej kolejności, a więc rozsądne kojarzenie przedmiotów, nauczycieli i studentów w ciągu narzuconym osiąganiem przez uczącego się kolejnych stopni wtajemniczenia. Ten ciąg nie musi być koniecznie związany z następstwem pór roku. Nawet nie jest to potrzebne ze względu na zarządzanie dydaktyką, oczywiście pod warunkiem, że się dysponuje odpowiednimi narzędziami. Studenci Identyfikator osobisty studenta (PINS) 2. Przynależność 1. Wydział 2. Rok 3. Grupa: 1. Wykładowa 2. Ćwiczeniowa 3. Seminaryjna 4. Laboratoryjna 5. Projektowa Program Typ studiów: 1. Stacjonarne 2. Zaoczne 3. Zdalne 4. Historia postępów Przedmiot (1,np.) zaliczony na % Roczna liczba godzin w siatce godzin 1. Liczba godzin kontaktowych 2. Liczba godzin zdalnych Poziom 1. I stopień 2. II stopień 3. III stopień 4. Podyplomowe 5. Kursy doskonalące Specjalność 1. Wydział 2. Kierunek 3. Specjalność 1. Specjalizacja Nauczyciele Stawka za godzinę przeliczeniową 1. Identyfikator 1. Godzinę pensum osobisty nauczyciela 2. Godzinę nadliczbową (PINN) 3. Godzinę w umowie o dzieło Stanowisko 1. Prof. 2. Adiunkt 3. Asystent 4. Doktorant 5. Nauczyciel 6. Instruktor Zwiększenie stawki 1. O koszty delegacji 2. Za pracę w sobotę lub niedzielę 3. Za pracę poza Krakowem Podział godzin Przedmioty Rodzaj zajęć Wykład Ćwiczenia Laboratorium Seminarium Konsultacje Kolokwium Egzamin Czas 1. Dni powszednie 2. Soboty / niedziele 3. Nie określony Miejsce 1. Kraków 2. Inna miejscowość 3. Nie określone . Sala: 1. Wykładowa, numer, powierzchnia 2. Laboratoryjna, numer, powierzchnia 3. aparatura 1. Ilość 2. Wiek .Pomoce dydaktyczne 1. Tradycyjne 2. Dostosowane do potrzeb studenta (opracowane specjalnie „na miarę”) Rysunek 1.1. Stan dydaktyki. Tradycyjnym sposobem organizacji studiów jest przypisanie studentów do wydziału, roku, grupy, którą zależnie od potrzeb dalej się dzieli na mniejsze jednostki, np. grupy laboratoryjne, projektowe. Ten system wywodzi się z czasów przedkomputerowych i w Polsce jest stosowany do dzisiaj. W czasach gdy całe zarządzanie dydaktyką, rejestracja postępów i administracja masą studentów i nauczycieli odbywała się (i nadal się odbywa) ręcznie, na papierze, nie było możliwości śledzenia postępów nauki pojedynczego ucznia, właściwego kojarzenia go z nauczycielem, przydzielania miejsca w laboratorium itp. Konieczne było ściąganie opłat za okres przebywania w szkole (rok, semestr), bo trudno sobie było wyobrazić efektywne ściąganie opłat za naukę przedmiotu, który zaczyna Efektywność Strona: 6 z 31 Efektywność Strona: 7 z 31 się np. w marcu, student zdaje egzamin w lipcu i natychmiast przystępuje do studiowania następnego przedmiotu u innego nauczyciela za inną cenę. Jest to system niewątpliwie dość prosty w stosowaniu, ale jest też źródłem marnotrawstwa. Próby przeciwdziałania marnotrawstwu i usprawnienia procesu kształcenia są znane w postaci np. nauczania blokowego, które pozwala odejść od tygodniowej siatki godzin na rzecz siatki semestralnej czy nawet rocznej. Znane są – choćby na naszej uczelni – nieśmiałe próby uelastycznienia przypisania studentów do grup w celu lepszego dopasowania ich obowiązków do czasu jakim dysponują stosowanie indywidualnego toku studiów, wprowadzanie studiów międzywydziałowych itp. Te działania będą przybierały na sile, w miarę jak będzie się zwiększać liczba przedmiotów obieralnych i gdy – na co się zanosi – student będzie miał prawo (może obowiązek) studiowania różnych przedmiotów na różnych wydziałach, a nawet uczelniach. Europa szybko idzie w tym kierunku i znane są porozumienia między uczelniami (znani są z tego zwłaszcza Skandynawowie), które pozwalają na jednoczesne studiowanie na kilku uczelniach. W dobie łatwo dostępnego i stosunkowo taniego oprogramowania do zarządzania dydaktyką jest całkiem możliwe prowadzenie pojedynczego studenta przez cały okres studiów, bez konieczności wiązania toku jego studiów z czasem kalendarzowym i stałym zespołem kolegów. Taki system jest, w węższym lub szerszym zakresie, stosowany w Europie, zwłaszcza przez uczelnie kształcące w systemie Otwartej Edukacji na Odległość. 2. Obliczenie obciążenia sal, przedmiotów i nauczycieli 2.1. Wstęp Obliczenie obciążenia sal, przedmiotów, nauczycieli i studentów: czasem nauki, liczbą studentów, czasem poświęconym kształceniu, liczbą godzin kontaktowych czy czasem kontaktów pośrednich, zależy od przyjętego systemu organizacji toku studiów. W przypadku organizacji tradycyjnej student zapisuje się na wydział, kierunek, specjalność, specjalizację i zostaje przydzielony do grupy studenckiej. Z kolei grupa zostaje przypisana do nauczyciela i sali dydaktycznej. Jest to system w Polsce stosowany powszechnie, zarówno na studiach stacjonarnych, jak i zaocznych. W tym systemie podstawowym przypisaniem jest grupa studencka, z którą student wędruje przez sale, semestry i lata aż do obrony dyplomu. W międzyczasie skład osobowy grupy może się zmienić, chociaż zasadniczo zostaje stały co najmniej w ciągu trwania semestru. W organizacji adekwatnej do epoki cywilizacji informacyjnej student zapisuje się na uczelnię i deklaruje chęć studiowania pewnego kierunku. Przypisanie go do grupy studentów będzie tu bardziej związane z efektywną pojemnością sal dydaktycznych i obciążeniem nauczycieli niż z ze specjalnością czy specjalizacją. Jest więc bardziej podatne na zmiany i może być traktowane ze znacznie większą swobodą. W obu przypadkach używane jest pojęcie nominalnej liczebności grupy, jako miary zdolności nauczyciela do efektywnego, jednoczesnego uczenia określonej liczby studentów, innej dla każdego rodzaju zajęć. W przypadku drugiego typu organizacji toku studiów nic nie stoi na przeszkodzie, by nominalne liczebności grup różnicować nie tylko w zależności od rodzaju zajęć, ale również od nauczanego przedmiotu. 2.2. Podział i liczebność grup W naszej uczelni przyjęto normę liczebności grup i jak wynika z tabeli zamieszczonej niżej (tab. 2.1) podstawową jest grupa laboratoryjna. Efektywność Strona: 7 z 31 Efektywność Strona: 8 z 31 Liczba grup jest równa NS NS lub Ng = Mod Ng = Mod +1 Ln Ln (2.1) gdzie: Ng – liczba grup NS – liczba wszystkich studentów rozpatrywanego przypisania – zazwyczaj jest to kierunek, specjalność lub specjalizacja (obecnie); w przyszłości będzie to nauczyciel lub sala Ln – nominalna liczebność grupy Tabela 2.1. Przykład nominalnych liczebności grup w zależności od rodzaju zajęć (kolorem szarym zaznaczono przykładowe liczebności rodzajów grup nie stosowanych dotąd w AGH) Liczebność nominalna Zajęcia Zajęcia zdalne kontaktowe Typ grupy Rok Kierunek Specjalność Specjalizacja Wykładowa Ćwiczeniowa Laboratoryjna duża R nieokreślona K Sp Spec W 60 C 30 Ld 15 Laboratoryjna mała Lm 40 15 7 7 Seminaryjna Warsztatowa S 30 30 50 Projektowa P 15 20 Egzaminacyjna Opiekuna (tutora) E T 30 50 Dyplomowa D 5 Specjalna Ah ? Uwagi W oficjalnej nomenklaturze grupa laboratoryjna ½ grupy laboratoryjnej dużej, utworzona wówczas, gdy laboratorium prowadzi jednocześnie dwóch nauczycieli Obecnie utożsamiana z ćwiczeniową Obecnie zwykle utożsamiana z tzw. laboratoryjną dużą W zajęciach kontaktowych nie stosowana W zajęciach kontaktowych nie stosowana Tworzona w celu przygotowania dyplomu. Obecnie nie stosowana Tworzona ad hoc do określonego celu, np. do współpracy w programie badawczym. Obecnie nieznana 2.3. Algorytmy obliczania obciążeń Do niedawna była stosowana zasada jednoznacznego przypisania godzin programu nauczania do poszczególnych grup, a grup – do sal wykładowych i nauczycieli. Dzięki nim można było w prosty sposób obliczyć (zależnie od potrzeb) : liczbę studento-godzin obciążających określony rodzaj zajęć (np. wykład lub laboratorium), liczbę studento-godzin nauki określonego przedmiotu przez rozpatrywany zespół studentów, liczbę studento-godzin obciążających określoną salę, Efektywność Strona: 8 z 31 Efektywność Strona: 9 z 31 liczbę studento-godzin będących miarą obciążenia nauczyciela w pewnych typach zajęć (np. laboratorium)9, liczbę godzin programowych obciążających nauczyciela (pensum), liczbę godzin programowych obciążających studenta, a będących miarą strumienia wiedzy dostarczanej studentowi w ciągu roku. W związku z pojawieniem się indywidualnego toku studiów ten, dotąd klarowny, obraz uległ zaburzeniu. Studiujący indywidualnie uczestniczą w niektórych zajęciach wspólnie z resztą grupy, a w niektórych nie biorą udziału lub „chodzą” na nie z inną grupą. Rozpowszechnianie się tego rodzaju sposobu elastycznej organizacji toku studiów prowadzi do coraz dalej idącej komplikacji obliczeń. Następnym utrudnieniem będzie przesuwanie coraz większej części studiów na czas poza uczelnią, a pracy nauczyciela – na przygotowywanie pomocy dydaktycznych, korespondencję ze studentem i sprawdzanie postępów i prowadzenie ścieżkami wiedzy. Niżej przedstawiono uproszczony algorytm obliczania obciążenia nauczycieli, sal i rodzajów zajęć w przypadku tradycyjnej organizacji toku studiów i innej organizacji, bardziej podatnej na zmianę warunków kształcenia, nastawionej na możliwie najlepsze dopasowanie sposobu przekazania wiedzy do predyspozycji, możliwości i potrzeb studenta. Te same algorytmy – po uzupełnieniu jednostkowymi kosztami użytkowania sal, pracy nauczycieli oraz kosztów materiałów i pomocy dydaktycznych – mogą służyć jako wytyczna oszacowania kosztów kształcenia. 9 Miara ta jest dotąd nie stosowana i zastępuje się ją sumą iloczynów liczby godzin programu i liczby grup uczonych w roku kalendarzowym. Podstawą jest założenie o niewielkich wahaniach liczebności grup i przyjęcie, że praca nauczyciela realizuje się w zasadzie tylko w czasie bezpośredniego, osobistego kontaktu ze studentem. Efektywność Strona: 9 z 31 Efektywność Strona: 10 z 31 kandydat na studenta Przedmioty (identyfikator IDp przyjęcie na wydział i kierunek Nauczyciele identyfikator: IDt Przypisanie nauczyciela do przedmiotu w.g. kompetencji: Rodzaje zajęć identyfikator IDz (wykład, ćwiczenia itp) Rodzaj studiów identyfikator IDr (Wydział, rok, kierunek itp) Połączenie rodzaju zajęć z przedmiotem i rodzajem studiów następny nauczyciel godziny nadliczbowe Sumowanie studento-godzin obciążających nauczyciela tak liczba godzin wieksza od pensum Studenci identyfikator IDs Przypisanie sudentów do grupy, przedmiotu i rodzaju zajęć Przypisanie przedmiotu do rodzjaiu studiów (specjalizacji itp) Sumowanie liczby studentów w grupie przypisanie nauczyciela do rodzaju zajęć tak Grupa: identyfikator IDg liczebność grupy większa od dozwolonej dla rodzaju zajęć tak nie nie nie Sumowanie studentów uczonych przez nauczyciela Wyliczenie studento-godzin przedmiotu liczba studentów jednego przedmiotu i rodzaju zajęć połączenie sali z grupami Sale identyfikator IDsd obciążenie sali przedmiotem w studento-godzinach obciążenie sali liczbą szłuchaczy przedmiotu Całkowite obciążenie sali studento-godzinami Całkowite obciążenie sali liczbą szłuchaczy Rysunek 2.1. Uproszczony schemat wyliczenia obciążeń w tradycyjnej organizacji toku studiów. Efektywność Strona: 10 z 31 Efektywność Strona: 11 z 31 kandydat na studenta Przedmioty, identyfikator IDp jednym z przedmiotów jest tutoring przyjęcie na uczelnię Nauczyciele identyfikator: IDt Studenci identyfikator IDs Przypisanie nauczyciela do przedmiotu w/g kompetencji: Tutor określenie preferencji, uzdolnień i zaawansowania następny nauczyciel tak z pomocą tutora wybór rodzaju dyplomu i scieżki jego uzyskania skojarzenie studenta z tutorem liczba godzin wieksza od pensum nie Rodzaje zajęć identyfikator IDz (wykład, ćwiczenia itp) sumowanie programowych godzin nauczyciela nie Sale identyfikator IDs godziny nadliczbowe Sumowanie studento-godzin obciążających nauczyciela Sumowanie studentów uczonych przez nauczyciela Scieżki osiągania dyplomu wyliczenie liczby grup (wg. nominalnej liczebnosci poszczególnych rodzajów zajęć) przypisanie studentów do grup zajęć kontaktowych skojarzenie studenta z nauczycielem w wybranym rodzaju zajęć tak Rodzaj dyplomu identyfikator IDd (kierunek) połączenie sali z grupami zajęć kontaktowych obciążenie sali przedmiotem w studento-godzinach obciążenie sali liczbą szłuchaczy przedmiotu Całkowite obciążenie sali studento-godzinami Całkowite obciążenie sali liczbą szłuchaczy Wyliczenie studento-godzin przedmiotu liczba studentów jednego przedmiotu i rodzaju zajęć Rysunek 2.2. Uproszczony schemat obliczenia obciążeń w przypadku stosowania podatnej na zmianę warunków organizacji toku studiów (jeden z możliwych wariantów). 2.4. Czas pobierania nauki przez studenta, w ciągu roku Czas pobierania nauki przez studenta w ciągu roku jest sumą godzin programowych umieszczonych w siatce godzin. W obecnym systemie są to jednocześnie godziny wykazane w podziale godzin pomnożone przez liczbę tygodni nauki w roku (studia stacjonarne): Efektywność Strona: 11 z 31 Efektywność Strona: 12 z 31 cns IDs = ∑∑ (gpk IDs , IDp , IDz IDp IDz ) + gpd IDs , IDp , IDz (1 + wrck ) (2.2) gdzie: csn – czas pobierania nauki przez studenta gpk – czas kontaktowych zajęć przypisanych programem do ścieżki studiów studenta gpd – czas nauki zdalnej przypisany programem do ścieżki studiów studenta wrek – współczynnik ruchomego czasu pracy nauczyciela (2.7) – może być zależny od rodzaju przedmiotu. 2.5. Czas zajęcia sali dydaktycznej Sale dydaktyczne są obciążone tylko w godzinach kontaktowych gpk IDs , IDP , IDz ∑ IDs (2.3) czs IDds = ∑∑ L IDp IDz IDz Jeśli potrzebna jest znajomość obciążenia sali studento-godzinami, to oblicza się ją z: czs _ g IDds = ∑∑∑ gpk IDs , IDP , IDz (2.4) IDp IDz IDs gdzie: czsIDsd – czas zajęcia sali o identyfikatorze IDsd czs_gIDsd – obciążenie sali o identyfikatorze IDsd studento-godzinami gpkIDs,IDp,IDz – czas kontaktowych zajęć przypisanych programem do ścieżki studiów studenta, odbywających się w sali o identyfikatorze IDsd LIdz – liczebność grupy podczas rodzaju zajęć IDz 2.6. Czas pracy nauczyciela Do wyliczenia kosztu, jaki ponosi uczelnia na opłacanie usług nauczycieli, jest konieczne ustalenie, ile godzin w roku winien przepracować (odliczając czas urlopu) nauczyciel w ramach obowiązków opłacanych pensją. Ustawowe zapisy dotyczące tego zagadnienia są cokolwiek niejasne. Obowiązująca USTAWA10 z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym – DZIAŁ IV. Pracownicy uczelni, Rozdział 3. Obowiązki i prawa nauczycieli akademickich – stanowi: Art. 99. „Pracownicy naukowo-dydaktyczni są obowiązani: prowadzić badania naukowe, rozwijać twórczość naukową albo artystyczną oraz podnosić swoje kwalifikacje, kształcić studentów oraz innych uczestników studiów i kursów prowadzonych przez uczelnię, uczestniczyć w pracach organizacyjnych uczelni. [...] Art. 101. Czas pracy nauczyciela akademickiego jest określony zakresem jego obowiązków dydaktycznych, naukowych i organizacyjnych”. Jednocześnie z rozporządzenia MEN z 17 maja 199411 r. wynika, że pracownik naukowodydaktyczny i dydaktyczny ma obowiązek przepracować 156 godzin w miesiącu za co otrzymuje swoją pensję. Wynagrodzenie to składa się z12: 10 Ustawa ta obowiązująca w czasie pisania tego opracowania uległa 12 września 2005 roku zmianie, ale przywołane regulacje pozostały nie zmienione. Zmieniły się tylko numery artykułów art. 99 na 117 i art. 101 na 130 11 zastąpione rozporządzeniem z dnia 26 września 2001 r., i następnie rozporządzeniem z dnia 26 kwietnia 2005 r. utrzymujące 156 godzinny miesiąc pracy i pomijające przytoczony niżej podział czasu na rodzaje prac 12 Podkreślenia J. M. Efektywność Strona: 12 z 31 Efektywność Strona: 13 z 31 W 25% „za prowadzenie badań naukowych niezbędnych do prowadzenia procesu dydaktycznego i kształcenia kadr oraz inne prace badawcze zlecone przez uczelnię”, W 75% za pracę dydaktyczną i organizacyjną, na którą składają się z kolei: Pensum wyrażone w godzinach obliczeniowych, do którego się zalicza: Wykłady, zajęcia lekcyjne ćwiczenia, seminaria, urządzanie ekspozycji służącej samodzielnej nauce studentów oraz inne zajęcia określone przez senat uczelni. Czyli zajęcia kontaktowe z wyłączeniem ekspozycji i zajęć zlecanych przez senat, których sposób realizacji nie jest zdeterminowany. Inne zajęcia dydaktyczne, a w szczególności: – konsultacje ze studentem, egzaminy, konsultowanie doktorantów, recenzje prac dyplomowych, w tym również na studiach wieczorowych i zaocznych – czyli są to również w zasadzie godziny kontaktowe, tyle że nie kontrolowane; – zajęcia organizacyjne niezbędne do prowadzenia dydaktyki. Z lektury wymienionych wyżej uregulowań można wysnuć następujące wnioski: W obrębie obowiązującego prawa nie ma miejsca na czynności charakterystyczne dla kształcenia z intensywnym wykorzystaniem technicznych środków przekazu informacji, tzn. na: zdalną opiekę nad studentem, której czas jest bez wątpienia związany z rodzajem i objętością nauczanego przedmiotu, powinien więc być określony w sposób podobny jak obecne pensum; typową we współczesnej technologii nauczania czynność dydaktyczną, jaką jest przygotowanie multimedialnych pomocy dydaktycznych (źródeł wiedzy, testów, zadań, wirtualnych doświadczeń itp.). Jak z powyższego wynika jest wysoce prawdopodobne, że w intencji ustawodawcy pensja jest wynagrodzeniem za poświęcenie dydaktyce CAŁEGO miesięcznego czasu pracy. W roku da to 12 x 156 – 156 x 6 / 4 = 1638 godzin (12 miesięcy pracy minus 6 tygodni urlopu wypoczynkowego). Wartość tę nazwano „nominalną liczbą godzin w roku” i przypisano zmiennej: ngwr. W opłacanym pensją czasie pracy nauczyciel wykonuje wiele czynności, z których tylko niektóre są bezpośrednio związane z uczeniem. Dla potrzeb tego opracowania czas pracy opłacanej z funduszu przeznaczonego na kształcenie studentów podzielono na: 1. Czas zwany godzinami kontaktowymi, który jest regulowany podziałem zajęć, a spotkania nauczyciela ze studentem odbywają się w salach dydaktycznych. Nazywano go „sztywnym czasem kontaktu – sck”. sck IDt = ∑∑ idP IDz gpk IDp , IDz , IDt St IDp , IDz , IDt Ln IDz (2.5) gdzie: gpkIDp,Idz,Idt – roczna liczba godzin kontaktowych, określona siatką godzin przedmiotu IDp i rodzaju zajęć Idz, przydzielona nauczycielowi IDt StIDp,IDz,IDt – liczba wszystkich studentów uczestniczących w kontaktowych zajęciach z przedmiotu IDp i rodzaju zajęć IDz u nauczyciela o identyfikatorze IDt LnID – norma liczby studentów uczestniczących jednocześnie w rodzaju zajęć IDz (por. Tabela 2.1). 2. „Czas kontaktów pośrednich – pck”, który nauczyciel musi poświęcić na: korespondencję e-mail, poprawę opracowań, uczestnictwo w dyskusjach w Internecie, Efektywność Strona: 13 z 31 Efektywność Strona: 14 z 31 zdalne konsultacje, sprawowanie opieki („tutoring”) itp., istotny zwłaszcza w przypadku kształcenia na odległość i studiów zaocznych. Czas ten jest proporcjonalny do godzin nauki zdalnej (bez osobistego kontaktu nauczyciel–uczeń), jest ujęty w siatce godzin, natomiast nie figuruje w podziale godzin, ponieważ nie wiąże się z wykorzystywaniem sali dydaktycznej. gpd IDp , IDz , IDt St IDp , IDz , IDt pck IDt = ∑∑ wpd IDp , IDz (2.6) Ln IDz IDp IDz gdzie: gpdIDp,Idz,Idt – roczna liczba godzin nauki zdalnej określona siatką godzin przedmiotu IDp i rodzaju zajęć IDz przydzielona nauczycielowi IDt StIDp,IDz,IDt – liczba wszystkich studentów uczestniczących w zdalnych zajęciach z przedmiotu IDp i rodzaju zajęć IDz u nauczyciela o identyfikatorze IDt LnIDz– norma liczby studentów uczestnicząca jednocześnie w rodzaju zajęć IDz (zob. Tabela 2.1) wpdIDp,IDz – współczynnik zależny od nauczanego zdalnie przedmiotu i rodzaju zajęć 3. „Ruchomy czas kontaktu – rck”, który obejmuje bezpośrednie kontakty ze studentem, ale nie umieszczone w podziale godzin, takie jak: konsultacje, doradztwo, kolokwia, egzaminy itp. Czas ten jest obliczany jako pewien procent sztywnego czasu kontaktu i czasu kontaktów pośrednich: rck IDt = (sck IDt + pck IDt )wrck (2.7) gdzie: wrek – współczynnik czasu ruchomego – może być uzależniony od rodzaju przedmiotu. 4. „Czas przygotowania pomocy dydaktycznych – cpd” – jest to czas potrzebny na przygotowanie pomocy dydaktycznych, istotny zwłaszcza w przypadku kształcenia na odległość i studiów zaocznych13. Między innymi jest to czas na studiowanie literatury, kompilacje i syntezy nowych doniesień. Czas ten można powiązać z liczbą godzin przewidzianych siatką godzin nauki modułu, rozumianego jako wszystkie zdawane wspólnie przedmioty. Jest to czas „przydzielany” jednemu lub kilku nauczycielom przedmiotów zawartych w module, nie musi być jednak przydzielany wszystkim nauczycielom biorącym udział w nauce tego modułu. cpd IDt , IDp = ∑∑ (gpk IDT , IDp , IDz + gpd IDt , IDp , IDz )wIDp , IDz (2.8) IDp IDz gdzie: wIDp – współczynnik czasu przygotowania pomocy dydaktycznych do przedmiotu IDp nauczanego w rodzaju zajęć IDz gpk, gpd – liczba godzin kontaktowych i zdalnych przypisanych przedmiotom, do których są opracowywane pomoce dydaktyczne przez rozpatrywanego nauczyciela. 5. „Czas przygotowawczo-zakończeniowy – cpz” – przeznaczany na przygotowanie zajęć i ich zakończenie. Czas ten jest pewnym procentem od sztywnego czasu kontaktu i jest związany z rodzajem zajęć. Na przykład cpz jest duży w przypadku laboratorium lub wspomaganego demonstracjami wykładu, a nie występuje w ogóle w połączeniu np. z seminarium. Jest przydzielany indywidualnie. 13 W zasadzie każdy student oprócz podręczników akademickich powinien dysponować materiałami pomocniczymi dostosowanymi do treści i sposobu nauczania każdego konkretnego przedmiotu. Efektywność Strona: 14 z 31 Efektywność Strona: 15 z 31 gpk IDp , IDz , IDt St IDp , IDz , IDt cpz IDt = ∑∑ wpz IDp , IDz (2.9) Ln IDz idP IDz gdzie wpzIDt – współczynnik czasu przygotowawczo-zakończeniowego, zależny od przedmiotu i rodzaju zajęć. 6. „Czas przeznaczony na badania niezbędne dla prowadzenia dydaktyki – cnk” – to czas przeznaczony na wspólne ze studentami badania naukowe (badania statutowe i własne – oczywiście jeżeli się przyjmie, że fundusze przeznaczone na te badania pochodzą z nakładów na dydaktykę14). Czas cnk jest więc powiązany z wykonywaniem ww. badań i powinien być przyznawany w proporcji do przyznanych indywidualnie funduszy. fsbIDt cnk IDt = ngwr (2.10) CFsb gdzie: CFsb – cały fundusz statutowy i badań własnych fsbIDt – fundusz badań własnych i statutowy przydzielony nauczycielowi IDt ngwr– nominalny roczny czas pracy nauczyciela 7. „Rezerwa czasu – rc”. Pewna część czasu pracy jest zużywana na działalność organizacyjną, prace administracyjne, udział w wydziałowych i uczelnianych akcjach, udział w konferencjach, publikacje, recenzje itp. Czas ten nie może być krótszy niż określona wartość, zapewniająca niezbędne nauczycielowi uczestnictwo w życiu społeczności akademickiej, jednak nie może być zużywany na prace finansowane ze źródeł innych niż dydaktyka. rc = wrc ngwr (2.11) gdzie: wrc – współczynnik rezerwy czasu pracy. Suma wszystkich czasów liczonych w skali roku daje „kalkulacyjny czas pracy nauczyciela – kcp”: kcp = rc + cnk + cpz + cpd + rck + sck + pck (2.12) gdzie: rc – czas przeznaczony na zajęcia administracyjno – organizacyjne i inne tego typu – rezerwa czasu cnk – czas przeznaczony na badania finansowane z funduszu statutowego i badań własnych (czas przeznaczony na wspólne ze studentami badania naukowe) cpz – czas przygotowawczo-zakończeniowy cpd – czas przygotowania pomocy dydaktycznych rck – czas konsultacji, kontaktów ze studentem, sprawdzania wiadomości itp. – ruchomy czas kontaktu sck – programowe godziny kontaktowe – sztywny czas kontaktu pck – programowe godziny kształcenia na odległość – czas kontaktów pośrednich 14 Nie jest do końca jasne, jaką rolę w świetle przytoczonych regulacji powinien pełnić każdy z tych funduszy. Wydaje się jednak pewne, że badania mające jako jedyny cel podwyższanie nauczycielskich kwalifikacji zawodowych nie są opłacane pensją, a zatem nie mogą być wykonywane w czasie wspomnianych 156 godzin w miesiącu. Efektywność Strona: 15 z 31 Efektywność Strona: 16 z 31 Jeżeli suma ta przekracza nominalny czas pracy w roku ngwr godzin to nadwyżka musi być zapłacona osobno, w postaci godzin nadliczbowych, i oczywiście podwyższa koszty zatrudnienia nauczyciela (3.17). Czas netto realizacji programu studiów jest sumą: crp = sck + ckp + rck (2.13) Czas ten nie powinien przekraczać rozsądnie określonej wartości dopuszczalnej, dzisiaj znanej pod nazwą PENSUM. Obecnie tylko jeden składnik sumy jest utożsamiany z obciążeniem nauczyciela dydaktyką i odnoszony do „pensum”. Jest nim całkowity czas kontaktu sck. Jest to zrozumiałe, ponieważ obecnie w organizacji toku studiów nie istnieje pojęcie czasu nauki zdalnej. W obowiązującym systemie przekroczenie pensum powinno skutkować automatycznym zwiększeniem całkowitego czasu pracy w roku ponad nominalny czas pracy w roku ngwr godzin i tym samym byłby zachowany dotychczasowy sposób naliczania godzin nadliczbowych. 2.7. Pensum W obowiązującym systemie pensum to roczna norma godzin kontaktowych płatnych w ramach pensji. W podatnej organizacji toku studiów będzie to fizjologiczna norma możliwości nauczania. Przekraczanie tej wartości jako normy fizjologicznej i psychicznej powinno być akceptowane tylko wyjątkowo, na krótki czas i w ściśle reglamentowanych okolicznościach. W przypadku prowadzenia pewnej części zajęć w systemie zdalnym (czas ckp ≠ 0) wartość pensum powinna być określona na nowo, w oparciu o badania ergonomii nauczania. Można tylko przypuszczać, że w efekcie nowa norma obciążenia nauczyciela będzie inna niż obecnie obowiązująca. Wydaje się prawie pewne, że przyszła norma dopuszczalnego obciążenia nauczyciela będzie się odnosić do dnia pracy, tygodnia i roku kalendarzowego. Wprowadzenie takiej normy zmieniłoby m.in. sposób naliczania godzin nadliczbowych Obecnie pensum jest odnoszone do roku szkolnego, co skutkuje takimi patologiami, jak np. 12 godzin zajęć w jednym dniu. Można też przyjąć, że dla każdego ze sposobów przekazu inny będzie czas poświęcony na indywidualny kontakt ze studentem, co powinna odzwierciedlać nominalna liczebność grupy (Tabela 2.1). 3. Koszt uczenia jednego (określonego) studenta 3.1. Wstęp Poszczególne kategorie kosztów w różny sposób są powiązane ze studentem: Koszty eksploatacji sal dydaktycznych i amortyzacja sal są przeliczane na m2, a tym samym związane z konkretną salą i korzystającym z tej sali studentem. Amortyzacja aparatury jest też związana z konkretną salą, ale już nie zależy od jej wielkości, natomiast jest proporcjonalna do wartości i wieku znajdującej się w niej aparatury. Wymienione wyżej dwa źródła kosztów są stałe i nie zależą od intensywności eksploatacji sali. Efektywność Strona: 16 z 31 Efektywność Strona: 17 z 31 Nieco inaczej może być w przypadku kosztów eksploatacji laboratoryjnej aparatury dydaktycznej (np. smary, media, energia, obsługa), które w znacznej części zależą od intensywności użytkowania, a więc od liczby godzin zajęć (przedmiotu). Dla potrzeb tego opracowania przyjęto, że stały składnik tych kosztów jest znikomy i może zostać zaniedbany bez szkody dla wiarygodności oszacowań. Koszty materiałów zużywanych w procesie dydaktyki (np. próbki, odczynniki) są związane z rodzajem zajęć (przedmiotem) i liczbą studiujących studentów. Obsługa komputerowego zarządzania dydaktyką i komunikacją student–nauczyciel– student są obecnie praktycznie stałe. Koszt obsługi dydaktyki (ogólne koszty uczelni i wydziału) jest proporcjonalny do całości planowanych nakładów na dydaktykę. Koszt materiałów wspomagających proces dydaktyczny (drukowanych i multimedialnych) jest przypisany do przedmiotu, ale już rozdzielenie go na rodzaje zajęć (np. wykład, ćwiczenia, laboratorium) może stwarzać pewne trudności – tu zapewne pomogłoby dzielenie go proporcjonalnie do siatki godzin programu. Koszty personelu są najtrudniejsze do rozdzielenia na studentów. Wynika to z różnorodności stawek i niejednoznaczności ich wyliczania. Na przykład z faktu, że pensum wynosi 210 godzin, nie można wnosić, że cała roczna pensja nauczyciela stanowi koszt 210 godzin kształcenia. Z kolei przypisanie w algorytmie określonej sumy do np. wykładu na kierunku nie ma żadnego związku z kosztem tego wykładu, który między innymi zależy od stawki nauczyciela, od tego, czy są to godziny pensum czy nadgodziny, czy wykład odbywa się w Krakowie czy poza Krakowem, w dzień powszedni czy w niedzielę itp. Natomiast średnia roczna pensja nauczyciela stanowi koszt godzin pensum w tym sensie, że zatrudnionemu nauczycielowi trzeba „przydzielić” odpowiednią liczbę godzin pensum (np. 210), aby było możliwe zatrudnienie go na pełnym etacie w charakterze nauczyciela. Natychmiast jednak pojawia się oczywiste pytanie: Czy zmniejszenie pensum uchwałą Senatu zwiększa stawkę godzinową za godziny pensowe? Wydaje się to nieco nonsensowne! Drugim problemem jest ustalenie, jaka część kosztów wyposażenia stanowiska jest składnikiem wartości pracy nauczyciela. Logicznie należy przyjąć, że im lepiej wyposażymy nauczyciela w komputery, meble, książki itp., tym droższa jest godzina jego pracy i tym więcej powinno kosztować zlecenie mu zajęć dydaktycznych. Wydaje się, że bez większego błędu można przyjąć, że wszystko, co znajduje się w pokoju nauczyciela, łącznie z samym pomieszczeniem, stanowi o koszcie jego pracy. Podsumowując potencjalne źródła kosztów kształcenia to: • • • • • • • • • Eksploatacja sal dydaktycznych Eksploatacja laboratoryjnej aparatury dydaktycznej (np. smary, media, energia, obsługa) Materiały zużywane w procesie dydaktyki (np. próbki, odczynniki) Obsługa komputerowego zarządzania dydaktyką i komunikacją student–nauczyciel– student Amortyzacja sal Amortyzacja aparatury Obsługa dydaktyki (ogólne koszty uczelni i wydziału) Materiały wspomagające proces dydaktyczny (drukowane i multimedialne) Personel Efektywność Strona: 17 z 31 Efektywność Strona: 18 z 31 Już pobieżna analiza wymienionych kategorii kosztów wskazuje, że koszt kształcenia różnych studentów nie jest jednakowy. Po zastanowieniu dochodzimy do wniosku, że różnice te mogą być nawet znaczne. Jak wykazano wyżej, planowane nakłady na kształcenie poszczególnych studentów też mogą być różne, a więc obie wielkości nie mogą być ze sobą utożsamiane i koszty nauczania konkretnego studenta trzeba liczyć niezależnie od nakładów. Na przykład: porównując planowane nakłady na kształcenie studenta I roku studium zaocznego przypisane do wykładu przedmiotu X, z kosztem przeprowadzenia tego wykładu przez asystenta w Krakowie w dzień powszedni w ramach pensum lub z kosztem prowadzenia ich przez profesora zwyczajnego w godzinach ponadwymiarowych w sobotę i niedzielę kolejno (koszt jednej podróży oraz nocleg) albo tylko w sobotę i tylko w niedzielę (dwa wyjazdy bez noclegu), otrzymujemy różne wyniki. Jest oczywiste, że planowane nakłady będą naliczane zawsze tak samo, ale koszt w każdym przypadku będzie różny. 3.2. Koszt funkcjonowania uczelni i wydziału obciążający jednego studenta Uczelnia i wydział ponoszą pewne koszty, zwane kosztami ogólnymi i wydziałowymi, które nie są przypisywane żadnemu konkretnemu źródłu kosztów, lecz stanowią różnice między kosztami, które można policzyć, podając ich źródło i sumę poniesionych wydatków przez uczelnię lub wydział. Kryją się w nich np. koszty administracji, kontaktów międzynarodowych. System naliczania tych kosztów jest oparty na odpisie pewnego procentu planowanych nakładów na funkcjonowanie jednostki. Bezpiecznie jest przyjąć, że suma narzutów jest częścią ogólnej kwoty planowanych nakładów na dydaktykę i stanowi swego rodzaju koszt nauczania. W tym szczególnym przypadku przyjęto, że koszty są równe planowanym nakładom15. Część narzutów obciążających pojedynczego studenta wybranego wydziału obliczamy z wzoru16: DT + KB + ∑ cz IDs ( Snw + Sno) (3.1) IDs KN IDs = NstW gdzie: KN – koszt ogólny i wydziałowy przypadający na jednego studenta wydziału DT– planowane nakłady z dotacji MEN na dydaktykę prowadzoną przez wydział KB – suma kosztów badań własnych i statutowych równa planowanym nakładom na te cele (jeśli narzuty są naliczane od tych funduszy) IDs– identyfikator studenta płacącego czesne na rozpatrywanym wydziale czIDs – czesne wpłacane przez studenta o identyfikatorze IDs Snw – współczynnik kosztów wydziałowych Sno – współczynnik kosztów ogólnych NstW – liczba studentów wydziału 3.3. Koszt sali dydaktycznej Koszt użytkowania sali dydaktycznej obliczmy z wzoru: 15 16 Dysponenci pieniędzy mają zawsze tendencję do wykorzystywania całej dostępnej kwoty. Przyjęto, że narzuty są naliczane na wydział. Efektywność Strona: 18 z 31 Efektywność Strona: 19 z 31 KosztSali = ∑∑ St ES + AS fs IDsd + aa IDsd + ∑∑ ksu IDsd , IDp , IDz gpk IDp , IDz + FS IDp IDz IDsd , IDp , IDz (3.2) * sm IDp , IDz IDp IDz gdzie: IDs – identyfikator sali IDp – identyfikator przedmiotu IDs – identyfikator rodzaju zajęć ES – koszt eksploatacji wszystkich sal AS – koszt amortyzacji wszystkich sal (koszty remontów są uśredniane w jednostce organizacyjnej) FS – pole powierzchni wszystkich sal w m2 fs – pole powierzchni rozpatrywanej sali aa – koszt amortyzacji aparatury w rozpatrywanej sali ∑∑ gpk IDp,IDz – suma programowych godzin kontaktowych przedmiotów IDp IDp IDz rodzajów Idz, tj. liczba godzin użytkowania sali w ciągu roku ksu – godzinowy koszt użytkowania rozpatrywanej sali (media, obsługa, energia itp.)17 StIDsd,IDp,IDz – liczba studentów studiujących w ciągu roku w sali IDsd, przedmiot IDp rodzaju IDz SmIdp,IDz – koszt próbek i innych materiałów zużywanych przez studenta studiującego w ciągu roku przedmiot IDp rodzaju IDz w tej sali W tym wzorze trzy pierwsze człony nie są związane z rodzajem zajęć, a zatem mogą być podzielone równo między studentów korzystających z sali, proporcjonalnie do ich tam obecności. Jednostkowy koszt użytkowania sali przez studenta wyniesie więc: (a1 + a 2) t IDs, IDsd , K IDs , IDsd = + kpm IDs , IDsd (3.3) TC IDsd gdzie: KIDs,IDsd – koszt uczenia studenta IDs w sali IDsd a1 – stałe koszty utrzymania sali dydaktycznej ES + AS a1 = fs IDsd + aa IDsd FS (3.4) a2 – całkowity ruchomy koszt użytkowania sali: a 2 = ∑∑ ksu IDsd , IDp , IDz gpk IDsd , IDp , IDz (3.5) IDp IDz ksuIDsd,IDp,IDz – koszt użytkowania sali dydaktycznej zależny od rodzaju przedmiotu i rodzaju zajęć (np. koszt ten jest inny, gdy w sali laboratoryjnej odbywają się zajęcia laboratoryjne, niż wówczas, gdy jest prowadzony tam wykład) TIDs,IDsd – czas przebywania studenta IDs w sali IDsd t IDs , IDsd = ∑∑ gpk IDs , IDsd , IDp , IDz IDp IDz (3.6) TC – czas przebywania wszystkich studentów w rozpatrywanej sali dydaktycznej 17 Zakłada się, że sale są wykorzystywane zgodnie z ich przeznaczeniem. Efektywność Strona: 19 z 31 Efektywność Strona: 20 z 31 TC = ∑∑ St IDsd , IDp , IDz gpk IDsd , IDp , IDz IDp IDz (3.7) kpmIDs,IDsd – koszty próbek i materiałów zużywanych przez studenta IDs w sali IDsd – kpm IDs , IDsd = ∑∑ Sm IDs , IDsd , IDp , IDz (3.8) IDp IDz ∑∑ gpk IDsd , IDp , IDz – liczba kontaktowych godzin przewidzianych programem IDp IDz nauczania przedmiotu IDp rodzaju IDz w sali IDsd Jeśli koszty nauczania różnych przedmiotów w danej sali zasadniczo się nie różnią można ruchomy koszt a2 użycia sali uśrednić. Koszt użytkowania sali należy zwiększyć o koszty związane z jej położeniem w stosunku do macierzystej uczelni, ponieważ korzystanie z niej będzie się wiązało z ponoszeniem kosztów delegacji nauczyciela. W takim przypadku zależność (3.3) musi zostać uzupełniona o dodatkowy człon: (a1 + a 2) t IDsd , K IDs , IDsd = + kpm IDs , IDsd + kdel IDs , IDsd (3.9) TC IDsd gdzie: kdelIDs,IDsd – koszt delegacji nauczycieli przyjeżdżających w celu uczenia studenta IDs w sali IDsd KDEL IDt , IDs , IDsd IDt (3.10) kdel IDs , IDsd = L IDt , IDds gdzie: KDELIDt,IDs,IDsd – koszt delegacji nauczyciela IDt, który przyjeżdża, aby uczyć studenta IDs w sali IDsd LIDt,,IDsd – liczba wszystkich studentów uczonych przez nauczyciela IDt w sali IDsd ∑ Ostatecznie koszt użytkowania sal dydaktycznych przez określonego identyfikatorem IDs studenta w ciągu roku kalendarzowego wyniesie: Ksal IDs = K IDs , IDsd (3.11) ∑ IDsd 3.4. Koszt pomocy dydaktycznych dla jednego (określonego) studenta Pomoce dydaktyczne (źródła wiedzy, testy, raporty z laboratorium, przewodniki itp.) mogą być dostarczane studentowi jako wyposażenie, a wtedy ich koszt obciąża koszty kształcenia. Jest regułą, że pomoce dydaktyczne są związane z przekazywanym studentowi modułem wiedzy (dziedziną), natomiast mogą być stosowane w nauce jednego lub większej liczby przedmiotów. Koszt dostarczenia studentowi potrzebnych mu pomocy do nauki przedmiotu o identyfikatorze IDp obliczamy z wyrażenia: HPIDp KPIDs , IDp = + CPIDp (3.12) Na IDp STIDp gdzie: Efektywność Strona: 20 z 31 Efektywność Strona: 21 z 31 KPIDs,IDp – koszt dostarczenia studentowi potrzebnych mu pomocy do nauki określonego przedmiotu HPIDp – koszt wyprodukowania pomocy do nauki wybranego przedmiotu IDp (honorarium autorskie, licencja, recenzje, rysownik itd.) NaIDp – liczba lat amortyzacji kosztów produkcji pomocy do nauki przedmiotu IDp STIDp – liczba wszystkich użytkowników pomocy dydaktycznych do przedmiotu IDp w ciągu roku kalendarzowego CPIDp – koszt zakupu przez uczelnię pomocy dla pojedynczego studenta do nauki wybranego przedmiotu IDp Koszt wszystkich pomocy dydaktycznych dostarczanych studentowi o identyfikatorze IDs to: KPIDs = KPIDs , IDp (3.13) ∑ IDp 3.5. Koszt pracy nauczyciela Podstawą i punktem wyjścia obliczeń jest definicja ilości czasu poświęcanego przez nauczyciela nauczaniu studentów oraz należnego za tę pracę wynagrodzenia. W 1999 roku AGH była finansowana w następujący sposób: – 50,4% z dotacji MEN, – 19,7% z dotacji KBN, – 29,9% ze źródeł pozabudżetowych. Struktura poniesionych kosztów kształtowała się następująco: – 61,0% – działalność dydaktyczna, – 32,2% – działalność badawcza, – 2,7% – pozostała działalność operacyjna. Z powyższego zestawienia wynika jednoznacznie, że pensje pracowników uczelni są finansowane przez MEN i wydatkowane na szeroko rozumianą działalność dydaktyczną. Wniosek ten potwierdza analiza algorytmu przyznawania dotacji MEN. Można zatem wyciągnąć wniosek, że uczelnia płaci pensje pracownikom TYLKO za uczenie studentów. Wszelkie prace naukowe muszą być – z tego punktu widzenia – traktowane jako prywatne działania pracowników, mające na celu polepszenie ich konkurencyjności na rynku pracy lub realizację innych celów (np. pasji poznania) nie związanych bezpośrednio z zatrudnieniem w uczelni. Ten klarowny obraz zakłócają fundusze: badań własnych i statutowych. Jeśli społeczeństwo, poprzez swój rząd, przyznaje ten fundusz zastrzegając, że nie może być przeznaczany na wynagrodzenie za pracę wykonawców – pracowników uczelni, to można to interpretować na dwa, wykluczające się nawzajem, sposoby: 1. Społeczeństwo w ten sposób POMAGA pracownikom uczelni w ich dążeniach do podwyższania kwalifikacji i, co za tym idzie, uznaje, że wykonywana przez nich praca jest pracą POZA obowiązkami opłacanymi w ramach pensji i oczywiście POZA opłacanym nią czasem pracy – CAŁA pensja jest składnikiem kosztu kształcenia; 2. Społeczeństwo uznaje, że ta część naukowej działalności nauczyciela jest opłacana w ramach pobieranej pensji. W tym przypadku: a) Jeżeli ta działalność jest ściśle związana z dydaktyką, to fundusze: statutowy i badań własnych, podwyższają ogólne nakłady na dydaktykę. Skutek jest analogiczny jak w wypadku wyposażenia stanowiska pracy – koszt pracy nauczyciela wzrasta o wartość przyznanych na badania funduszy pozostających w jego osobistej dyspozycji. Przeznaczenie części lub całości funduszy badań Efektywność Strona: 21 z 31 Efektywność Strona: 22 z 31 statutowych albo własnych na dofinansowanie nauki konkretnego przedmiotu czy konkretnego studenta działa jak subsydiowanie wszystkich słuchaczy danego przedmiotu lub sponsorowanie konkretnego studenta – nie powiększa więc kosztów, lecz zwiększa planowane nakłady. b) Jeżeli badania statutowe lub własne nie są związane z dydaktyką, ale są opłacane w ramach pensji nauczyciela, to odpowiednio mniejszą część pensji trzeba przypisać kosztom kształcenia. Jednocześnie ponieważ nie można wymagać od nauczyciela, by poświęcał na pracę więcej godzin niż wynosi ich nominalna roczna liczba ngwr, przeto do obliczeń należy wziąć wartość odpowiednio skorygowaną kgwr . P − FSW IDt kgwr = ngwr IDt (3.14) PIDt gdzie: PIDt – miesięczna płaca brutto nauczyciela określonego identyfikatorem IDt FSWIDt – przydzielony do dyspozycji nauczyciela fundusz badań statutowych i własnych Wydaje się, że nie ma podstaw, by sądzić (pkt 1), że w sposób niejawny społeczeństwo funduje stypendia nauczycielom akademickim. Można natomiast przypuszczać, że fundusze te są przeznaczone na umożliwienie realizacji fundamentalnej zasady funkcjonowania uniwersytetu, tj. wspólnych badań studentów i nauczycieli. Przyjmując taki punkt widzenia, sensowne wydaje się przyjęcie interpretacji zawartej w punkcie 2 a). W takim razie fundusze te stanowią część planowanych nakładów na działalność edukacyjną, lecz jednocześnie zwiększają koszty kształcenia przez dodanie ich do kosztu wyposażenia stanowiska pracy nauczyciela. Drugą częścią składową kosztu jest koszt oprzyrządowania miejsca pracy. Wydaje się logiczne, że im lepiej wyposażymy stanowisko pracy, tym droższa staje się praca pracownika. Przyjmując konsekwentnie, że cały majątek uczelni będący w osobistej dyspozycji nauczyciela (wyposażenie pokoju, PC, drukarka, oprogramowanie, telefony, pomieszczenie itp.) jest wyposażeniem jego miejsca pracy, która polega na uczeniu studentów, dochodzimy do wniosku, że do pensji nauczyciela trzeba dodać sumę równą rynkowej wartości tego wyposażenia. Można zastosować tu wzór podobny do zastosowanego do obliczania kosztu użytkowania sali dydaktycznej (3.11). ESb + ASb KB IDt = FSW IDt + fb IDt + aab IDt (3.15) FB gdzie: KBIDt – koszt wyposażenia miejsca pracy nauczyciela IDt FSWIDt – przydzielony do dyspozycji nauczyciela fundusz badań statutowych i własnych ESb– koszt eksploatacji wszystkich pokoi biurowych ASb – koszt amortyzacji wszystkich pokoi biurowych (koszty remontów są uśredniane w jednostce organizacyjnej) FB – pole powierzchni wszystkich pokoi biurowych w m2 fbIDt – pole powierzchni biurowej przypadającej na nauczyciela IDt aabIDt – koszt amortyzacji aparatury pozostającej w dyspozycji nauczyciela IDt Kalkulacyjny koszt pracy nauczyciela wyniesie: KTIDt = 12 PIDt + KBIDt + (kcp − ngwr )stgn gdzie: (3.16) Efektywność Strona: 22 z 31 Efektywność Strona: 23 z 31 KBIDt – wartość wyposażenia miejsca pracy nauczyciela (3.15) PIDt – miesięczna płaca brutto nauczyciela określonego identyfikatorem IDt stgn – stawka za godzinę nadliczbową Opłaty za tak rozumiane godziny nadliczbowe nie należy mylić ze wzrostem kosztu godziny pracy nauczyciela spowodowanej: dopłatą do czasu pracy w dni wolne (soboty i niedziele) lub poza siedzibą uczelni, kosztami delegacji (przejazd, hotel, diety) Te kwoty nie zwiększają wartości stawki godzinowej, a tylko podnoszą koszty zajęć prowadzonych w sali dydaktycznej odległej od siedziby uczelni (3.9). Ostatecznie kalkulacyjny koszt zatrudnienia nauczyciela wyniesie (3.16): KTIDt = 12 PIDt + KB IDt + KGN IDt (3.17) gdzie: KGNIDt – zapłata za godziny nadliczbowe (brutto) Te wydatki są wydatkami ponoszonymi w zamian za kcp godzin pracy (2.12) konkretnego nauczyciela o identyfikatorze Idt, poświęconych edukacji wszystkich uczonych przez niego studentów wszystkich lat, kierunków, specjalności itd. Jeśli kalkulacyjny czas pracy kcp jest mniejszy od nominalnego czasu ngwr pracy w roku, to znaczy, że godzina pracy tego nauczyciela jest droższa, niż mogłaby być (powinna być). Zwiększenie kosztu można oszacować jako proporcjonalne do stosunku czasów ngwr/kcp. Wynika z tego, że rzeczywisty koszt KTRIDt uczenia studentów przez takiego nauczyciela może być wyższy od kosztu kalkulacyjnego KTIDt ngwr KTRIDt = KTIDt (3.18) kcp IDt Koszt nauki pojedynczego studenta o identyfikatorze IDs będzie proporcjonalny do stosunku czasu netto realizacji programu nauczania crpIDt (2.13) wszystkich studentów uczonych przez rozpatrywanego nauczyciela odniesionego do czasu netto kształcenia CRPIDs,IDt tego konkretnego studenta. Czas CRPIDs,IDt obliczamy z zależności (2.5), (2.6) i (2.7) odpowiednio podstawiając wielkości odnoszące się do tego konkretnego studenta i jego osobistej ścieżki studiów. W rezultacie koszty osobowe nauki pojedynczego studenta o identyfikatorze IDs przez nauczyciela o identyfikatorze IDtt wyniosą: KTRIDt KTS IDs , IDt = CRPIDs , IDt (3.19) crp IDt Ostatecznie roczny koszt uczenia studenta o identyfikatorze IDs przez wszystkich jego nauczycieli wynosi: KTRIDt KTS IDs = ∑ CRPIDs , IDt (3.20) IDt crp IDt Teraz wyliczenie kosztów ponoszonych przez instytucję lub jednostkę dydaktyczną na kształcenie jej studentów nie przedstawia już trudności. Wystarczy zsumować koszty kształcenia każdego studenta KKS = [KN IDs + Ksal IDs + KPIDs + KTS IDs ] (3.21) ∑ IDs gdzie: KNIDs (3.1) – koszt ogólny i wydziałowy przypadający na jednego studenta wydziału KsalIDs (3.11) – koszt użytkowania sal dydaktycznych Efektywność Strona: 23 z 31 Efektywność Strona: 24 z 31 KPIDs (3.13) – koszt dostarczenia studentowi pomocy dydaktycznych KTS (3.21) – koszty wynajęcia nauczycieli 4. Planowane nakłady – dochody instytucji (jednostki) edukacyjnej 4.1. Wstęp Potencjalne źródła nakładów na dydaktykę to: • • • • • • Część dotacji MEN, którą przeznaczono na dydaktykę Czesne Przeznaczana na dydaktykę część wpływów z prac naukowych i usługowych wykonywanych przez pracowników Fundusze uczelni przeznaczone na dydaktykę Fundusz statutowy i badań własnych (jeśli nie są częścią dotacji MEN) Dotacje i granty dydaktyczne (np. programy pomocowe, granty KBN itp.) W tym miejscu z naciskiem trzeba podkreślić, że nie należy mylić sposobu naliczania nakładów ze sposobem ich wykorzystania. Czesne jest jednoznacznie przypisane słuchaczowi konkretnego wykładu, na określonym roku, kierunku studiów i grupie. Granty sponsorów mają z reguły jednoznaczne przeznaczenie i przypisanie ich studentom określonej kategorii nie powinno stanowić problemu. Na przykład grant przeznaczony na przygotowanie laboratorium fizycznego nie może zwiększać planowanych nakładów na naukę języków i powinien być podzielony proporcjonalnie między kategorie studentów, odpowiednio do czasu w jakim korzystają oni z laboratorium. Natomiast dotacja MEN i własne fundusze uczelni przeznaczane na dydaktykę, chociaż przyznawane skomplikowanym algorytmem, są zazwyczaj kierowane na wydział jako całość. Dodatkową trudność stanowi tu niejasność związana z podwójną rolą nauczyciela akademickiego, który wchodzi do algorytmu ministerialnego. Jeśli mianowicie CAŁA dotacja MEN jest przeznaczona na prowadzenie procesu dydaktycznego, to praca naukowa nie jest opłacana przez uczelnię i pracownik nie ma żadnego obowiązku jej wykonywania – nie można wymagać pracy, za którą się nie płaci! Jeśli natomiast praca naukowa JEST OBOWIĄZKIEM nauczyciela i MEN ją OPŁACA w postaci części pensji, to powstaje pytanie, w jakiej proporcji ma być podzielona dotacja między opłatę za badania i planowane nakłady na dydaktykę. Oczywiście w takim przypadku nominalna liczba godzin pracy w roku ngwr musi ulec odpowiedniej korekcie. 4.2. Planowane nakłady na kształcenie określonego studenta Algorytm przydzielania i podziału dotacji jest nieprzydatny do ustalenia wartości planowanych nakładów na kształcenie pojedynczego studenta. Należy bowiem pamiętać, że algorytm powstawał jako narzędzie bezkonfliktowego podziału środków zapewniających w przybliżeniu podobne warunki funkcjonowania różnych uczelni i wydziałów. Jednocześnie wiadomo, że jego obecny kształt jest w znacznej mierze wynikiem przetargów między grupami interesów, a przeniesiony na poziom uczelni i wydziału stracił znaczą część swych związków z rzeczywistością. W tej sytuacji planowane nakłady należy podzielić na trzy kategorie: 1. NI – nakłady adresowane do instytucji edukacyjnej (uczelnia, wydział, katedra itp.) 2. NG – nakłady adresowane do określonej grupy studentów, np. studenci z gminy X Efektywność Strona: 24 z 31 Efektywność Strona: 25 z 31 3. nsIDs – nakłady adresowane do konkretnego studenta; w szczególności jest to czesne, ale może być też np. zwolnienie z opłat, stypendium wpłacane bezpośrednio do instytucji (jednostki) edukacyjnej. Każdą z kategorii nakładów rozdzielamy na uprawnionych do tego studentów proporcjonalnie do liczby godzin pobierania nauki opłacanego nakładami przedmiotu i rodzaju zajęć cnpIDs,IDp,IDz (2.2) przez rozpatrywanego studenta i odwrotnie proporcjonalnie do sumy iloczynów liczby wszystkich uprawnionych studentów i liczby godzin pobierania przez nich nauki sponsorowanych przedmiotów. cnp IDs , IDp, IDz ni IDs = NI (4.1) cnp ST ∑∑ [ IDs , IDp , IDz IDp , IDs ] IDp IDz gdzie: STIDp,IDs – suma uprawnionych studentów, pobierających nauki przedmiotów IDp w rodzajach zajęć IDz W przypadku podziału planowanych nakładów adresowanych do instytucji sumowanie przebiega po wszystkich przedmiotach i wszystkich studentach uczących się w rozpatrywanej instytucji. W drugim przypadku sumuje się tylko uprawnione grupy studentów oraz opłacane przez sponsora przedmioty i rodzaje zajęć. cnp IDs , IDp, IDz ng IDs = NG ( 4-2) cnp ST ∑∑ [ IDs , IDp , IDz IDp , IDs ] IDp IDz Ostatecznie planowane nakłady na określonego studenta wyniosą: NS IDs = niIDs + ng IDs + nsIDs ( 4-3) 5. Efektywność kształcenia 5.1. Wstęp We wstępie do niniejszego opracowania poddano analizie możliwe miary efektywności kształcenia dochodząc do wniosku, że obecnie nie istnieje dobra miara skutków zabiegów edukacyjnych (wiedzy i umiejętności studenta). Dlatego w dalszej części ograniczono się do efektywności ekonomicznej, którą zdefiniowano wzorem: NS EE = (5.1) KKS Należy tu z całą mocą podkreślić, że chociaż instytucja edukacyjna jest z reguły instytucją „non-profit”, to w rocznych okresach budżetowych efektywność ekonomiczna jej działalności edukacyjnej powinna być większa od 1. W przeciwnym przypadku byłaby zagrożona płynność finansowa i w konsekwencji uczelnia nie mogłaby spełniać swej roli. Precyzja obliczeń poszczególnych składników kosztów, a zwłaszcza planowanych nakładów, jest niejednakowa. Dlatego oszacowania efektywności będą tym dokładniejsze, im większej grupy studentów będą dotyczyły. Zastrzeżenie to nie dotyczy porównywania z sobą kosztów lub nakładów przed i po zmianach organizacji toku studiów, sposobów finansowania, obsady personalnej, liczby studentów itp. Efektywność Strona: 25 z 31 Efektywność Strona: 26 z 31 5.2. Oszacowanie finansowych skutków zastąpienia tradycyjnego sposobu nauczania kształceniem zdalnym – na przykładzie nauczania fizyki na pierwszym roku studiów zaocznych Niżej przytoczono tabelę ilustrującą roczne obciążenie wydziału fizyki studiami zaocznymi. L. z. i L. z. L. z. Górniczy z. z. L. Geodezji Górniczej z. i Inżynierii L. Środowiska z. z. Inżynierii z. Mechanicznej z. i Robotyki L. L. L. Metalurgii i Inżynierii z. Materiałowej z. L. z. z. Metali z. Nieżelaznych L. L. Odlewnictwa z. z. L. Paliw i Energii z. z. L. z. L. Wiertnictwa, Nafty L. i Gazu L. z. L. L. Zarządzania z. L. suma Suma godzin zajęć Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki, Elektroniki Liczba studentów Wydział semestr Tabela 5.1. Roczne obciążenie wydziału fizyki studiami zaocznymi 77 86 86 77 125 125 120 57 80 64 75 64 28 35 Liczba godzin w semestrze wyk. ćw. lab. wyk. ćw. lab. wyk. ćw. lab. wyk. ćw. lab. 16 0 16 1 2 0 77 39 0 16 0 0 32 16 16 1 4 12 86 22 7.2 32 64 192 32 0 0 1 3 0 86 29 0 32 0 0 16 16 0 1 0 12 77 0 6.4 16 0 0 12 0 15 1 0 16 125 0 7.8 12 0 240 15 9 0 1 4 0 125 31 0 15 36 0 24 9 0 1 4 0 120 30 0 24 36 0 15 0 18 1 0 8 57 0 7.1 15 0 144 16 16 0 1 2 0 80 40 0 16 32 0 16 0 16 1 0 8 64 0 8 16 0 128 16 16 0 1 2 0 75 38 0 16 32 0 16 0 16 1 0 8 64 0 8 16 0 128 16 0 24 1 0 4 28 0 7 16 0 96 20 10 0 1 1 0 35 35 0 20 10 0 125 18 16 0 1 4 0 125 31 0 18 64 0 100 40 31 21 31 74 74 91 75 75 56 57 56 120 61 62 53 53 46 50 50 46 50 175 106 106 2983 15 15 10 25 15 10 20 15 30 15 15 10 15 20 20 20 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 700 15 15 0 0 15 0 10 0 15 15 10 5 10 5 10 10 0 10 0 5 5 10 5 15 10 5 308 0 0 20 25 0 20 0 15 0 0 0 15 0 20 0 0 20 0 20 0 0 0 0 0 0 10 286 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 41 3 1 0 0 1 0 2 0 4 4 2 2 2 3 2 2 2 0 0 2 2 0 2 6 4 4 76 0 0 6 4 0 8 0 12 0 0 0 8 0 12 0 0 0 8 8 0 0 0 0 0 0 16 150 100 40 31 21 31 74 74 91 75 75 56 57 56 120 61 62 53 53 46 50 50 46 50 175 106 106 33 40 0 0 31 0 37 0 19 19 28 29 28 40 31 31 27 0 0 25 25 0 25 29 27 27 0 0 5.2 5.3 0 9.3 0 7.6 0 0 0 7.1 0 10 0 0 0 6.6 5.8 0 0 0 0 0 0 6.6 15 15 10 25 15 10 20 15 30 15 15 10 15 20 20 20 15 15 15 15 15 15 15 15 15 15 700 45 15 0 0 15 0 20 0 60 60 20 10 20 15 20 20 0 0 0 10 10 0 10 90 40 20 774 0 0 120 100 0 160 0 180 0 0 0 120 0 240 0 0 0 0 160 0 0 0 0 0 0 160 2168 3642 Liczba godzin Liczba grup Liczebność grupy Efektywność Strona: 26 z 31 Efektywność Strona: 27 z 31 Nie wdając się w szczegółowe obliczenia, do których brak łatwo dostępnych danych, niżej przedstawiono przybliżone skutki wprowadzenia kształcenia na odległość. Rozważmy następujący przykład: Na 10 wydziałach studiów zaocznych uczelni technicznej jest prowadzona fizyka w wymiarze 38–120 godzin programowych. Średnio jest to około 85 godzin zajęć. Tylko część z nich prowadzą pracownicy wydziału fizyki. Pozostałe zajęcia są prowadzone przez pracowników innych wydziałów, którzy z natury rzeczy mają trudności z realizacją wymogu jednoczesnych badań i nauczania oraz są pozbawieni możliwości łatwego dostępu do nowości z zakresu fizyki i metodyki wykładu tej dziedziny wiedzy. Uwzględniając liczbę studentów (prawie 3000 osób), liczbę grup i rodzaje zajęć, otrzymujemy ogółem w roku kalendarzowym 3642 godziny kontaktowe, w tym: 700 godz. wykładu, 774 godz. ćwiczeń tablicowych i 2168 godz. laboratorium. Są to wszystko godziny realizowane w soboty i niedziele. Oszacowanie kosztów zamieszczono w tabeli (Tabela 5.2). Wyobraźmy sobie, że przechodzimy na kształcenie mieszane: wykład i ćwiczenia tablicowe przenosimy do domu studenta, w miejsce ćwiczeń wprowadzamy zdalne konsultacje w wymiarze połowy godzin ćwiczeniowych i zautomatyzowane autotesty. Dzięki wcześniej przygotowanej bazie typowych pytań i odpowiedzi (z angielska FAQ) oraz udostępnianiu korespondencji ze studentami wszystkim studentom umożliwiamy konsultację nieco większej grupy studentów, np. 40-osobowej. W zasadzie powinno to pozwolić na zwiększenie zarobków konsultanta o około 30%. Laboratoria i egzaminy przeniesiono na wakacje, blokując je razem. Dzięki unifikacji treści i wymiaru godzin na wszystkich latach i wydziałach na 387 godzin wymianę korespondencji ze studentem przeznaczamy średnio ≈ 8 minut 3000 studentów (obecnie średnio około 16 minut). Wszystkie godziny konsultacji są realizowane w czasie wybranym przez nauczyciela (off line) i w dniach roboczych, ale aby utrzymać dotychczasowy poziom zarobków, stawkę pozostawiono niezmienioną. Oszacowanie ekonomicznych konsekwencji proponowanych zmian zamieszczono w tabeli 5.2. Zmniejszenie liczby godzin przez rezygnację z wykładów i części ćwiczeń skutkuje pojawieniem się swego rodzaju „bezrobocia kadry”, dlatego przyjęto, że pracownicy zwolnieni od bezpośredniego nauczania znajdą zatrudnienie przy przygotowywaniu pomocy dydaktycznych, zarządzaniu dydaktyką, badaniu skuteczności procesu nauczania itp. Koszt przygotowania materiałów dydaktycznych do nauki zdalnej (w większości są już gotowe), oszacowany na około 50–200 tys. zł, powinien się zwrócić już po dwóch latach. Zatem kalkulacja ekonomiczna wskazuje na celowość podjęcia proponowanych zmian. Jednocześnie kadra nauczająca nie tracąc zarobków (część pracowników może nieco zyskać!) zyskuje wolne soboty i niedziele, swobodę dysponowania czasem. Wolne sale dydaktyczne i laboratoria stwarzają niedociążonym pracownikom możliwość dodatkowych zarobków (3692 godziny!!!) na kursach w systemie kształcenia ustawicznego i na studiach opłacanych przez słuchaczy. Jest oczywiste, że przedstawiony przykład, choć oparty na danych zbliżonych do rzeczywistych, jest tylko przykładem rozumowania. Jednak na jego podstawie można przypuszczać, że dokładna analiza da zbliżony wynik. W praktyce po pilotażowym wprowadzeniu nowej organizacji należałoby koniecznie określić efektywność kształcenia nową metodą i porównać ją ze stanem wyjściowym, a następnie w oparciu o uzyskane wyniki podjąć końcową decyzję. Efektywność Strona: 27 z 31 Efektywność Strona: 28 z 31 Tabela 5.2. Oszacowanie przybliżonych finansowych skutków zmiany systemu nauczania fizyki na studiach zaocznych Stan wyjściowy Liczba godzin kontaktowych 3642 Koszty osobowe (stawka – średnio 65 zł /godz.) 3642 x 65= 236 730 zł. Razem Koszt na jednego studenta Po modyfikacji Koszt sal dydaktycznych (stawka –średnio 5 zł/godz.) Liczba godzin kontaktowych 3642 – (700+774) = 2168 ~255 000 zł ~177 000 255 000/3000 = ~85zł/studenta 3642 x 5= 18 210 zł Liczba dwudniowych zjazdów = Przybliżony koszt ponoszony przez 85 godzin / 20 godzin = 4 studenta na dojazdy i noclegi Koszt = 4 x 20 zł średnio??= 80 zł Liczba godzin konsultacji zdalnych Koszty osobowe (stawki zróżnicowane – średnio 32.5 i 65 zł /godz.) 387 (2168+ 387) x 65= 166 075 zł Koszt sal dydaktycznych (stawka – średnio 5 zł/godz.) 2168 x 5= 10 840 zł ~59 zł/studenta Liczba dwudniowych zjazdów 85 godzin 2168 obecnie 3642 poprzednio 51 = 51godz. = 2.5 zjazdów 20 2.5 x 20 = 50 zł Razem koszt ponoszony przez uczelnię i studenta na nauczanie fizyki Koszty całkowite Różnica „Straty” zarobków kadry Roczne oszczędności 165 zł 109 zł 3000 x 165 = 495 000 zł 168 000 zł 1087 godzin x 65 zł=~71 000 zł. 168 000 – 71 000 = 97 000 zł 3000 x 109=327 000 zł Z wyliczeń zamieszczonych w tej tabeli wynika że skutki finansowe zmiany systemu nauczania będą znaczące i co ważniejsze – otworzą się możliwości zwiększenia liczby przyjmowanych studentów, a w konsekwencji wzrost zarobków. 6. Podsumowanie wyników dotychczasowych rozważań 6.1. Aktualnie istniejące możliwości szacowania kosztów kształcenia Przystępując do pisania niniejszego opracowania postawiono sobie ograniczony cel podania przybliżonego sposobu oszacowania finansowych zysków z wprowadzenia systemu zdalnego nauczania niektórych przedmiotów na studiach zaocznych. Okazało się, że osiągnięcie celu wymaga poddania analizie całości systemu finansowania dydaktyki. W efekcie ukazał się obraz nakładów i wydatków o nieostrych konturach, z dużą liczbą białych plam. Ta mglistość obrazu finansowej gospodarki uczelni w obszarze dydaktyki jest skutkiem splotu pięciu czynników: 1. Zbyt ogólnym, jak na potrzeby analizy kosztów, systemem księgowych kont analitycznych. Na przykład środki trwałe są wiązane z jednostką organizacyjną, a nie z miejscem ich użytkowania, zaś aby obliczyć, powiedzmy, wartość pracy nauczyciela, trzeba wiedzieć, jaka jest wartość użytkowanej przez niego aparatury!; 2. Niepowiązanym ze sobą księgowaniem kosztów osobowych, delegacji i kosztów rzeczowych ponoszonych na dydaktykę; 3. Mieszanym (komputerowo-ręcznym) systemem zarządzania dydaktyką; 4. Wysoce nieprecyzyjnym ustawowym zapisem dotyczącym czasu pracy nauczyciela akademickiego: „czas pracy nauczyciela akademickiego jest określony zakresem jego obowiązków”; 5. Powszechnym obowiązkiem „odrobienia” jednakowego dla wszystkich pracowników naukowo-dydaktycznych, które z czasem zostało utożsamione z całością zobowiązań nauczyciela wobec uczelni. Efektywność Strona: 28 z 31 Efektywność Strona: 29 z 31 Dwa pierwsze punkty nie wymagają komentarzy. Jest oczywiste, że dla poprawnego obliczenia kosztów, system kont musi być odpowiednio szczegółowy. Jakkolwiek przepisy nie zabraniają rozbudowy systemu kontowania, to przy braku odpowiedniego oprogramowania, obejmującego siecią lokalną całą uczelnię, i przeszkolonego personelu jest to praktycznie niemożliwe. Trzeci punkt jest też nie budzi wątpliwości dwoisty sposób notowania relacji między studentem, nauczycielem, programem nauczania, nakładami i kosztami w oczywisty sposób powoduje niemożność łatwego ich śledzenia. Dwa ostatnie czynniki wymagają szerszego komentarza z dwóch powodów: koszty osobowe stanowią wzwyż 50% wszystkich kosztów kształcenia; obowiązki i wynagrodzenie pracowników jest niezwykle delikatną dziedziną, bo pośrednio od podziału tych obowiązków i związanego z nim stopnia zadowolenia nauczycieli z otrzymywanej zapłaty zależy lepsze lub gorsze funkcjonowanie całej uczelni. Podstawową konstatacją jest stwierdzenie, że: Pensum w obecnej postaci nie jest normą fizjologiczną (wykładowca ma znacznie wyższą normę godzin), nie jest też normą podziału czasu pracy między pracę nauczyciela i badacza, bo jest swobodnie modyfikowane, bez jakiegokolwiek związku ze zleconymi badaniami. Na przykład nie słyszano o przypadku zwiększenia pensum nauczycielowi, który nie prowadzi żadnych badań, ani o zmniejszeniu go osobie zaangażowanej w grant lub przygotowanie monografii. W tym drugim przypadku zdarza się nawet dodatkowe obciążanie nauczyciela godzinami nadliczbowymi. Jednocześnie stosowana praktyka dodatkowego opłacania ponadwymiarowych godzin dydaktycznych sugeruje, że są to godziny nadliczbowe w analogicznym znaczeniu jak godziny nadliczbowe w przedsiębiorstwach, tj. będące miarą pracy nie opłacanej pensją. Naturalną konsekwencją takiego rozumowania jest przekonanie, że pobierana pensja jest zapłatą tylko za godziny kontaktowe i bezpośrednio związane z nimi czynności (np. poprawianie zadań). Oddzielenie obowiązków („czas pracy nauczyciela akademickiego jest określony zakresem jego obowiązków”) od czasu ich wykonania jest dopuszczalne jedynie w przypadku prowizyjnego lub akordowego systemu płac. Uzasadnione wydaje się więc przypuszczenie że w obecnej postaci zapis ten może być zaskarżalny. Taki stan jest niekorzystny zarówno dla nauczyciela – zwłaszcza zajmującego niższe stanowiska w hierarchii – jak i dla uczelni (wydziału, katedry). Nauczyciel akademicki może być dowolnie obciążany przez pracodawcę, ze szkodą dla jego rozwoju i jakości pracy. Może również nie robić nic poza realizacją przydzielonych mu zajęć kontaktowych, a za godziny ponadwymiarowe żądać dodatkowej zapłaty. Jednak taka sytuacja może zadowalać jedynie pracowników pozbawionych ambicji. Z punktu widzenia wydziału (katedry, zakładu, grupy) sztywne przepisy uniemożliwiają elastyczne dopasowywanie zadań i potrzeb do predyspozycji i możliwości nauczycieli oraz ich aktualnego obciążenia pracą badawczą, z oczywistą szkodą dla wydajności pracy. Konsekwencją (w kontekście przedmiotu rozważań) jest niemożność bezpośredniego zastosowania obecnego systemu płac do kształcenia zdalnego (na odległość). Minimum koniecznych zmian to: Zróżnicowanie liczebności grup uczonych w bezpośrednim kontakcie i zdalnie; Wprowadzenie dodatkowych rodzajów grup (zob. Tabela 2.1) studenckich; Efektywność Strona: 29 z 31 Efektywność Strona: 30 z 31 W dalszej kolejności należałoby stworzyć ogólnouczelnianą bazę nauczycieli i kosztów ich oprzyrządowania, a w przyszłości wdrożyć nowy system normowania czasu pracy i obowiązków nauczycieli, wykorzystując rozważania zamieszczone w rozdziale 2.6 i 3.5. Taka baza danych wraz z programem obliczania obciążeń, zapłaty i kosztów pracy nauczycieli winna być elementem ogólnouczelnianego oprogramowania realizującego system zarządzania dydaktyką przedstawiony (w uproszczeniu) w poprzednich rozdziałach. Systemy takie – o różnym stopniu komplikacji – są dostępne na rynku. 6.2. Zakończenie Rozważając ewentualne wprowadzanie nowoczesnych metod kształcenia – zwłaszcza kształcenia na studiach zaocznych – nie można abstrahować od korzeni obecnej organizacji kształcenia i zasad funkcjonowania uczelni wyższych. Istniejące struktury zarządzania kształceniem i organizacja uczelni zostały wykreowane w latach 1980–1981, kiedy to tworzono statut i zręby ustawy o szkolnictwie wyższym , wychodząc z założenia, że władza (ministerstwa, rektora, profesora) jest opresyjna, i że trzeba wywalczyć maksimum autonomii dla jednostek organizacyjnych i nauczycieli stojących możliwie najniżej w hierarchii, bo tylko tam można znaleźć zdrowy i twórczy pierwiastek. Miano też świadomość faktu, że wszelkie proponowane zmiany organizacji kształcenia muszą być możliwe do przełknięcia przez władzę. Zresztą jakieś rewolucyjne zmiany byłyby i tak niemożliwe, ponieważ środowiska potencjalnych reformatorów nie miały praktycznie żadnej wiedzy o podejmowanych w tym zakresie działaniach i na świecie, i w Europie. Dlatego też nie silono się na wprowadzanie większych zmian w istniejących strukturach zarządzania i organizacji kształcenia. Ówczesny system zarządzania uczelnią i dydaktyką, powstawał w latach 1945–1981 stopniowo ewoluując od polskiego uniwersytetu z przed II wojny w kierunku uczelni ZSSR. Działo się to w warunkach burzliwego rozwoju ilościowego i jakościowego nauczanej wiedzy. Nie można też zapominać, że w tych samych latach zmieniał się archetyp zawodu, który ewaluował od mistrza, uczonego i badacza do zawodu nauczyciela akademickiego, i jednocześnie zmieniał się skład osobowy pracowników uczelni. Dzisiaj mamy do czynienia z zupełnie innym przeciętnym typem nauczyciela niż ten, jaki znali nasi dziadowie. O przesłankach i źródłach systemu zapomniano, lub może nie chciano pamiętać, w roku 1989 i w efekcie wypracowana w poprzednich, innych, warunkach koncepcja organizacji studiów i struktury zarządzania dydaktyką, z bardzo niewielkimi korektami, funkcjonuje do dzisiaj. W międzyczasie świat popędził naprzód i zostaliśmy daleko w tyle pod względem oprzyrządowania dydaktyki (np. multimedialne pomoce dydaktyczne, komputeryzacja laboratoriów, internetowa łączność nauczyciel–student, oprogramowanie zarządzania itp.), lecz co się wydaje znacznie ważniejsze również w pojmowaniu roli nauczyciela i uczelni w nowym zmieniającym się szybko świecie. Ze wszystkich stron dochodzą informacje o coraz bardziej przemysłopodobnej organizacji nauczania (w każdym razie na pierwszych latach studiów), o przesuwaniu uwagi na zaspokajanie oczekiwań ucznia jako podmiotu, a nie przedmiotu procesu dydaktycznego, o uniwersalizacji i humanizacji wykształcenia. Wreszcie o „obudowywaniu” studiów wianuszkiem różnorakich kursów doskonalących i dokształcających. W Polsce wiedza o tych faktach jest co najmniej niedostateczna. Jednocześnie nie widać woli wykorzystania możliwości stwarzanych w tym zakresie przez Unię Europejska oraz wiedzy specjalizujących się w nowych technikach instytucji i pojedynczych osób. W sytuacji, gdy konieczne wydaje się podjęcie szeroko zakrojonych i skoordynowanych prac analitycznych i wdrożeniowych, obserwuje się pojedyncze inicjatywy (np. Politechnika Efektywność Strona: 30 z 31 Efektywność Strona: 31 z 31 Warszawska, OEN Politechniki Gdańskiej, OEN AGH) wprowadzania kształcenia na dystans, nie do końca poważnie traktowane próby ustanowienia kontroli jakości kształcenia i wreszcie eksperymenty głębszej współpracy międzynarodowej w postaci tzw. podwójnego dyplomu. Działania te zapewne w przyszłości się rozwiną i przyniosą pożądane rezultaty, ale będzie to trwało zbyt długo w porównaniu z naciskami konkurencji. Wydaje się, że na drodze modernizacji nauczania w wyższych szkołach technicznych, a w szczególności na drodze kształcenia na odległość, znajdują się dwie największe przeszkody: 1. Niechęć środowiska do traktowania kształcenia na tych samych zasadach jak inne działania gospodarcze (profesjonalna organizacja, marketing, rachunek kosztów, zarządzanie jakością itp.); 2. Daleko posunięta demokracja i samorządność właściwa i niezbędna w badaniach naukowych, a jednocześnie utrudniająca efektywne zarządzanie procesem dydaktycznym, zwłaszcza na niższych szczeblach kształcenia. Efektywność Strona: 31 z 31
