recenzja - Akademia Sztuk Pięknych im. E. Gepperta

dr hab. Adam Abel
prof. Akademii Sztuk Pięknych
im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu
Wrocław, 27.07.2015
RECENZJA
Recenzja rozprawy doktorskiej Pani mgr KARINY MARUSIŃSKIEJ sporządzona w związku
z przewodem doktorskim w dziedzinie sztuk plastycznych w dyscyplinie sztuk projektowych
wszczętym 08.05.2012 r. przez Radę Wydziału Ceramiki i Szkła Akademii Sztuk Pięknych
im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu.
Niniejsza recenzja sporządzona została na podstawie przekazanych mi materiałów,
stanowiących niezbędny zestaw wymaganej w przewodzie doktorskim dokumentacji oraz rozprawy
doktorskiej zatytułowanej „Zmiany – społecznie zaangażowane projekty w obszarze ceramiki”.
Karina Marusińska urodziła się w 1983 roku w Piotrkowie Trybunalskim, jest
absolwentką Liceum Plastycznego w Kielcach, które ukończyła w 2003 realizując wyróżniony
dyplom z zakresu ceramiki i malarstwa. W latach 2003-2008 kontynuowała edukację artystyczną
na Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu na Wydziale Ceramiki i Szkła. Okres studiów to również
kwalifikacja do wyjazdu na hiszpański Universidad del Pais Vasco Bilbao w ramach programu
Socrates - Erazmus oraz pobyt w Europejskim Instytucie Sztuki Ceramiki w Guebwiller na terenie
Francji, gdzie poszerzała swoje umiejętności związane z projektowaniem ceramiki. Studia na
wrocławskiej uczelni ukończyła w 2008 roku uzyskując tytuł magistra sztuki. Już w czasie studiów
wykazywała silne predylekcje do intermedialnych poszukiwań środków artystycznego wyrazu,
które dały upust w zainicjowanej w roku 2005 działalności grupy Łuhuu! eksplorującej obszary
performance , a doświadczenia pracy w zespole znalazły przełożenie w zawiązanej w 2009 roku
grupie projektowej Wzorowo. Chcąc doskonalić swoje umiejętności podjęła 2-semestralne studia
w zakresie projektowania wzorniczego w zarządzaniu rozwojem nowego produktu, prowadzone
przez Kolegium Gospodarki Światowej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie oraz Instytut
Wzornictwa Przemysłowego, które ukończyła w 2010 roku. W tym samym roku zatrudniona została
na macierzystym Wydziale Ceramiki i Szkła jako asystent w II Pracowni Projektowania Ceramiki
Użytkowej, prowadzonej przez prof. Jana Drzewieckiego i prof. Mirosława Kocińskiego.
W ramach tej pracowni bierze czynny udział w korektach i przygotowywaniu prac dyplomowych.
Uczestniczy w tworzeniu programu nauczania przedmiotu, do którego wnosi cenne inicjatywy
nakreślone w pozytywnej opinii prof. Jana Drzewieckiego. Obok koordynowanych przez nią działań
poszerzających zakres programu kształcenia, inicjuje i czynnie udziela się w pozauczelnianych
projektach edukacyjnych kierowanych do różnych grup środowiskowych, wykazując tym samym
deklarowaną postawę społecznej troski.
Jej potrzeba poszerzania kompetencji, wyrażona odbyciem 13 różnych szkoleń, kursów
i warsztatów z zakresu pedagogiki, edukacji kulturalnej oraz wybranych aspektów związanych
z procesem projektowania, świadczy o odpowiedzialnym podejściu do pracy dydaktycznej,
pojmowanej w kategorii misji.
Przedstawiony w dokumentacji wykaz koordynowanych projektów, nie budzi wątpliwości co do
posiadanych przez nią umiejętności organizacyjnych. Jej aktywny udział w 6 sympozjach,
9 konferencjach oraz obecność w kilku stowarzyszeniach, buduje nam obraz zapalonego
popularyzatora sztuki, którego osobisty dorobek projektowo – artystyczny podkreśla ogromna
aktywność wystawiennicza.
Autorskie projekty i realizacje, prezentowane były na 5 wystawach indywidualnych i 116
wystawach zbiorowych, dodatkowo w ramach działalności grupy Wzorowo i Łuhuu! uczestniczyła
w 82 wydarzeniach obejmujących festiwale, wystawy i konkursy. Jest laureatem 14 nagród
i wyróżnień, 8 stypendiów w tym dwukrotnie stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego.
Rozprawa doktorska zatytułowana Zmiany - społecznie zaangażowane projekty
w obszarze ceramiki podnosi problem, wpływu jaki mogą wywierać na pozytywna zmianę
rzeczywistości świadome i dobrowolne działania artystów i dizajnerów. Opiera się na koncepcji
działań krytycznych i zaangażowanych funkcjonujących zarówno w sztuce jak i dizajnie. Główny
obszar swoich analiz autorka koncentruje wokół ceramiki traktowanej jako medium, a nie, jak
zaznacza autonomicznej dyscypliny sztuki. Tym samym otwiera się na działania sytuujące się
w obszarach granicznych. Bazując na tym swoistym otwarciu definicji ceramiki bada możliwości
wykorzystania jej w działaniach zaangażowanych pojmowanych przez autorkę jako „ poczucie
odpowiedzialności za poprawę jakości życia, jako postawę aktywnego i dobrowolnego działania
na rzecz pozytywnych zmian rzeczywistości społecznej”
Praca stanowi obszerne wielowarstwowe opracowanie , w którym mnogość poruszanych
zagadnień i kontekst ich przedstawiania w efekcie składa się na przemyślaną spójną konstrukcję.
Oprócz wspomnianych wyżej analiz jednym z celów pracy jest zdefiniowanie własnych działań
twórczych i umiejscowienie ich w kontekście, ceramiki, sztuki współczesnej oraz pojawiających się
w niej zjawisk. W tym sensie zawartość pierwszych trzech rozdziałów, przedstawione definicje
pojęć oraz związane z nimi teorie i opinie, subiektywny dobór przykładów i podnoszona
problematyka, tworzą swoisty filtr przez który niemalże jesteśmy zmuszeni patrzeć na autorskie
realizacje artystki. Ma on wydobyć zamknięty w nich sens legitymizując jej twórczą postawę,
odżegnującą się od wpisywania jej w obszar ceramiki jako autonomicznej dyscypliny, a traktowania
raczej w kategoriach ogólnie pojętej sztuki współczesnej i projektowania, gdzie idea i konceptualne
podejście zajmuje pozornie nadrzędne miejsce wobec medium. Pozorne, gdyż bez jego udziału
jako symbolu, znaczenia, tradycji, czy właściwości tworzywa, żaden z prezentowanych w tym
przypadku projektów nie miałby kluczowego punktu odniesienia.
Jednocześnie, poprzez szczegółową analizę, Karina Marusińska dokonuje wartościowego
zidentyfikowania zależności w interesujących ją obszarach sztuki i dizajnu oraz wyodrębnia
stosowane metody i narzędzia pod kątem ich skuteczności, co bezpośrednio przekłada się na ich
implementację w autorskie projekty, gdzie jak pisze: „chce pogodzić twórczą pasję ze społeczną
użytecznością swoich artystycznych działań”.
W rozdziale pierwszym analizuje i próbuje uporządkować pojęcia, które staną się
punktami odniesień dla rozważań w kolejnych częściach pracy.
Ważnym dla autorki, jest
określenie czym jest zmiana. Szczególnie, gdy deklaruje w swojej postawie twórczej silna potrzebę
bycia ich inicjatorem. Rozpatruje pojęcie zarówno z czysto formalnej perspektywy jak i w oparciu
o filozoficzne i psychologiczne aspekty. Przybliża nam kilka różnych punktów widzenia odnoszących
się do zmiany wywoływanej poprzez sztukę i dizajn. Począwszy od oddziaływania sfery estetycznej,
ogólnie określanej jako siłę piękna mogącą zmienić świat, a skończywszy na metodycznych
działaniach architektów i dizajnerów, którzy realizują swą misję poprzez analizowanie
pojawiających się problemów i poszukiwanie sposobów ich rozwiązywania.
W swojej pracy przede wszystkim koncentruje się na nurtach krytycznych i zaangażowanych gdzie
twórcy, jednoznacznie określają swoją postawę, która według cytowanego przez autorkę Theodora
Adorno jest równoznaczna z „intencją zmiany czynników warunkujących społeczną sytuację,(...)”.
Kiedy konsekwencją wyrażenia intencji jest określenie celu, przyjęcie odpowiednich metod oraz
działań zmierzających do uzyskania zakładanych rezultatów, uruchomiony zostaje proces
planowania w tym przypadku ukierunkowany na wywieranie wpływu na odbiorcę. W tym
kontekście pojawia się rozszerzona perspektywa pojmowania projektowania, które autorka odnosi
zarówno do społecznego aktywizmu, dizajnu oraz tworzenia dzieł sztuki.
Autorka zwraca uwagę na powiązania tych dwóch ostatnich i poddaje je porównaniom
w obszarze etyki i odpowiedzialności, jak również w sferze pojęć sztuki krytycznej i zaangażowanej
oraz dizajnu krytycznego i zaangażowanego, przybliżając jednocześnie ich genezę.
Opierając się na wielu źródłach stara się określić ramy w jakich te terminy funkcjonują.
Za cytowanym Jackiem Zydorowiczem wskazuje na istotną różnicę pojmowania ich w sztuce, gdzie
postawa krytyczna oznacza niezgodę na sytuacje społeczną, natomiast zaangażowana oprócz
manifestowania niezgody proponuje aktywne przeciwdziałanie, ( różnica ta podobnie rysuje
w dizajnie ). W związku z tym , że aktywne przeciwdziałanie wymaga określenia celu zmiany
i przyjęcia odpowiednich metod realizacji, krytycznie odnosi się do stosowania w praktyce idei
przedstawionych przez Artura Żmijewskiego, który nie określa jasno „stanu pożądanego” do
osiągnięcia którego przyczynić mogłyby się działania artystyczne. Tym samym na gruncie
prowadzonych porównań autorka wskazuje, że unikanie przez artystów jasno zwerbalizowanych
intencji uniemożliwia zbadanie i ocenę potencjalnych skutków. Stwierdzenie to wypływające
z pozycji badacza, jak i inicjatora zmian, który w sposób odpowiedzialny i przewidywalny chce
wywierać wpływ na odbiorcę (by nie rzec manipulować nim ) nie budzi zastrzeżeń. Choć jeśli
potraktować to jako zarzut, należałoby zwrócić uwagę na ogromną rolę jaką odgrywa intuicja
w sztuce. Tu moim zdaniem , zakładając szczerą postawę twórcy, unikanie a raczej brak możliwości
werbalizowania pewnych kwestii, nie pozwala na zamknięcie się w systemie schematów
wynikających z kodów i ograniczeń językowych otwierających pola manipulacji, gdzie jedne
struktury logiczne mogą być podważone są przez inne. Szczególnie przy obecnym zagubieniu
jednostki w spiętrzających się systemach manipulacji i relatywności pojęć, intuicja ponownie może
stać się najbardziej pomocnym i pożądanym narzędziem pracy artysty.
Podążając śladem porównań, identyfikuje punkt w obszarze dizajnu krytycznego, w którym
ten zbiega się ze sztuką. Tu poprzez ingerencje w utarte schematy postrzegania przedmiotów
codziennego użytku obiekt może stać się formą krytyki. To podejście jest bardzo widoczne
w realizacjach artystki. Wykazany większy potencjał możliwości wywierania wpływu, szerszy zakres
oddziaływania niż w sztuce, ze względu na znaczeniową bliskość przedmiotów w życiu codziennym,
potwierdza świadomy wybór takiej strategii działania.
Próba uporządkowania pojęć buduje ogólne ramy ich funkcjonowania, które w kolejnych
rozdziałach, analizujących działania zaangażowane w obrębie ceramicznego medium stają się
niezbędne. Przy tej okazji warto zwrócić uwagę na poprzedzający podrozdział, w którym autorka
między innymi odnosząc się do zjawisk, które zbudowały autonomiczność ceramiki, próbuje
określić aktualny jej status i wyraża dezaprobatę w stosunku do obecnych w niej tendencji.
Nie szczędząc słów krytyki, z którymi można polemizować, wskazuje jednocześnie na te cechy
ceramiki, które wspierają potencjał działań społecznie zaangażowanych.
Stawiając sobie za cel ukazanie dyscypliny ceramiki jako „podejmującej głos w ważkich
sprawach” w rozdziale drugim zatytułowanym Problematyka zaangażowana w ceramice prezentuje
przykłady realizacji wykorzystujących to medium. Grupuje je według podnoszonych przez nie
kwestii społecznych , jednocześnie wskazuje na duże spektrum wykorzystywanych środków
formalnych jak i zjawisk jakie wybrane projekty aktywują.
Między innymi poruszone zostaje istotne zagadnienie odpowiedzialności, za którym idzie problem
nieprzewidywalności podejmowanych wysiłków i błędne odczytywanie intencji twórcy
w konsekwencji czego zmniejsza się skuteczność wywierania wpływu na odbiorcę lub generowany
jest inny niezamierzony efekt . Spośród wielu przykładów, przywołuje chociażby realizację Love &
Peace tajwańskiego duetu Biaugust, która z złożenia antywojenna, może przynosić zupełnie
odmienne oddziaływanie poprzez nieprzemyślane wykorzystywanie form znaczeniowych,
czy niejednoznaczną postawa Charlesa Crafta, pozwalającą przemycać treści nacjonalistyczne
zakamuflowane deklarowaną ironią. Ta ostatnia jaskrawo ukazuje zasadność pytania o etykę
w sztuce. Dla kontrastu w podrozdziale poruszającym problem wykluczenia, przedstawia projekt
Eliodomestico Gabriele Diamanti, gdzie w pełni przemyślane odpowiedzialne działania pozwalają
na osiągnięcie planowanej pozytywnej zmiany.
Innym ciekawym zagadnieniem, na które zwraca uwagę w kontekście problemów środowiskowych
i opisywanych praktyk reduce, reuse, recycle oraz propagowanej aktywności DIY, to budowanie
emocjonalnego związku użytkownika z przedmiotem. Wielowymiarowość tego zagadnienia, które
według mnie jest pewnego rodzaju „pozytywną” manipulacją
kierującą odpowiednim
postrzeganiem przedmiotu, ujęta jest w podrozdziale „Alternatywne sposoby tworzenia
materialnego świata”
Część z wyodrębnionych problemów, metodycznie zazębia się z tematami
podejmowanymi przez artystkę, zarówno w realizacjach włączonych jako rozdział rozprawy
doktorskiej, jak i w dotychczasowej twórczości. Spójność konstrukcji dodatkowo podkreśla taki
dobór przykładów, który pozwala w kolejnym III rozdziale wyodrębnić i uporządkować różnorodne
środki i metody działań oraz ich potencjalną skuteczność.
Jedną z nich jest operowanie wartościami estetycznymi, temat który często powracał w kontekście
sztuki krytycznej, która oswoiła odbiorców z faktem, że estetyka jest osłabiana przez kontekstualny
odbiór pracy i odwrotnie estetyzowanie osłabia siłę jej oddziaływania. To zagadnienie pojawia się
również w innym świetle.
Wskazując na duże podobieństwa w niektórych działaniach dojrzałych i uznanych artystów oraz
grup złożonych z naukowców, aktywistów i pasjonatów, autorka największą różnicę upatruje
w sferze estetycznej, która we wskazanych przykładach jest celem podrzędnym w stosunku
do skutecznej odpowiedzi na dany problem. Należy jednak zwrócić uwagę, że w kompleksowym
procesie wywierania pozytywnego wpływu ta różnica ma kluczowe znaczenie, gdyż w obszarze
sztuk plastycznych, to świadomość i umiejętność operowania artystycznymi środkami wyrazu
ma ogromną siłę inicjowania zmian i jak pisze autorka „aby zaangażowane praktyki były skuteczne,
potrzebują obrazów, które oddziałują na system metafor(...)”. Widać to w jej interdyscyplinarnym
projekcie Hug, gdzie patrząc na stronę internetową przygotowaną na potrzeby projektu odczuwa
się dużą dbałość o estetyczną stronę komunikatu wizualnego, który jest ramą, magnesem
kierującym uwagę odbiorcy na poruszaną przez nią kwestię społecznego wykluczenia.
W opracowaniu wyodrębnia również zjawiska jakie sprzyjają postawom zaangażowanym między
innymi wymienia funkcjonującą taktykę „otwartych źródeł ” Open-Sources umożliwiającą
bezpłatne korzystanie z rozwiązań proponowanych przez naukowców i dizajnerów, czy praktyki
działań grupowych i interdyscyplinarnych, których sama jest zagorzałą orędowniczką.
Na kanwie analizowanych przez autorkę antysystemowych i wewnątrzsystemowych metod
działania, w niektórych realizacjach artystki wyraźnie rysuje się skłonność w stronę tych drugich
opartych na subwersji, charakterystycznej dla postaw krytycznych, która, jak pisze cytowany przez
autorkę Grzegorz Dziamski „ polega na naśladowaniu, na utożsamianiu się niemalże z przedmiotem
krytyki, a następnie delikatnym przesunięciu znaczeń (...)”. Jaskrawie rysuje się to
w prezentowanym projekcie Wywrotowiec, czytelne jest również w innych pracach jak Kraj-obraz
czy II.V. Rozpoznając sferę widzialności i niewidzialności, deklaruje postawę dyskretnego oporu,
konsekwentnej praktyki w najbliższym otoczeniu, która jak wykazuje przynosi o wiele lepsze
rezultaty niż ta oparta na spektakularnych prowokacjach i skandalach.
W podrozdziale egalitaryzm i elitaryzm podnosi kwestię aktywnego odbiorcy, jasności komunikatu
i zasięgu jako czynników wpływających na skuteczność działań. Wskazuje na wątpliwości
w jednoznacznym przyjęciu właściwej metody. Zdaje sobie sprawę, że w praktykach stosowanych
w dizajnie docieranie do odbiorcy odbywa się na szeroką skalę, ale duża łatwość powielania
przyczyniać się może do zbędnego rozbudowywania materialnego świata. Rozpatrywanie tej
kwestii odczytuję jako kolejny świadomy krok artystki w kierunku przyjmowania elementów
strategii dizajnu krytycznego, którego zasięg nie musi opierać się na kategoriach ilościowych
generowanych przedmiotów, a bardziej na kreowanych przez nie obrazach, które w obecnej
rzeczywistości coraz częściej pomijają bezpośrednie obcowanie z obiektem i lokują się
w świadomości odbiorcy poprzez fotograficzny substytut, obecny w internetowej sieci wraz
z towarzyszącymi mu kontekstami.
Analizowane zagadnienia czytelności przekazywanego komunikatu, przygotowania odbiorcy, czy
płaszczyzn odbioru, świadomie implementuje na grunt własnej twórczości. Prześledzić to można
chociażby na podstawie prac RWB i Kraj-obraz, gdzie doskonale operuje kontekstem, zarówno na
poziomie wykorzystanego medium ceramicznego jak i matrycy miejsca. Szczególnie w przejmującej
realizacji Kraj-obraz, gdzie artystka wykorzystując porcelanowe naczynia, przetwarza tradycyjny
motyw krajobrazu i modeluje go z plastikowych worków na śmieci. Już samo sąsiedztwo obrazów
towarzyszących obiektom, emocjonalnie kotwiczy widza w sposobie postrzegania problemu.
Dodatkowo ujawnienie sfery symbolicznych odniesień, uzasadniających użycie odpowiednich
środków, pogłębia siłę oddziaływania realizacji. Praca pokazuje potencjał zmiany rozpoczynającej
się od poruszenia jednostki. W przywołanym wcześniej rozdziale rozpoznającym sferę widzialności
i niewidzialności pisze: „ niekiedy o sprawach najistotniejszych należy mówić wyłącznie szeptem” .
I choć biorąc pod uwagę tradycyjne sposoby dekoracji ceramiki, sposób przedstawienia krajobrazu
można potraktować jako krzyk, to staje się on znaczącym szeptem w odniesieniu do „oswojonych”
przez współczesne media radykalnych działań i akcji mających na celu zwrócenie uwagi na
ogromny problem środowiskowy naszego świata.
Z kolei w projekcie Chwasty tak silnego oddziaływania już nie czuć, nawet pomimo bardzo
logicznego przyporządkowywania środków formalnych przekazywanym treściom. Odniosłem
wrażenie, że przesycenie wartościami symbolicznymi oraz twarda logika budowanych związków
straciła na sile, przez to, że w sferze estetycznej nie dopuściła do głosu intuicji .
Inaczej może wpływać na odbiorcę projekt RWB. Ze względu na niejednoznaczność zastosowanej
„dekoracji” ( w kategorii wyboru techniki i motywu przedstawienia ) praca już na etapie pierwszego
kontaktu wciąga widza w przygotowaną przez artystkę grę znaczeń. Tutaj komentarz nie przymusza
do właściwego odczytywania pracy, a w sposób naturalny staje się jej częścią i gdzieś na poziomie
wrażliwości odbiorcy jej częścią chce pozostać.
Przyjęta przez autorkę interdyscyplinarna postawa, pozwala na większą swobodę
eksperymentowania z różnymi środkami wyrazu oraz umożliwia zbieranie doświadczeń na gruncie
intelektualnej gry rozbioru pojęć na czynniki pierwsze. Karina Marusińska w swoich działaniach
konsekwentnie eksploruje obszary z pogranicza sztuki i dizajnu. Na bazie praktycznych
i teoretycznych analiz kompletuje i przetwarza różnorodne metody, techniki, środki artystycznego
wyrazu, by na ich podstawie w pełni świadomie i odpowiedzialnie budować indywidualny język
wypowiedzi twórczej. Jego ogromną siłą jest deklarowane, pro ludzkie ukierunkowanie na
możliwości inicjowania pozytywnych zmian.
KONKLUZJA
Po zapoznaniu się z bardzo obszerną, spójną i konsekwentną rozprawą doktorską Zmiany społecznie zaangażowane projekty w obszarze ceramiki , wybitnym dorobkiem artystycznym
i organizacyjnym oraz znaczącą działalnością dydaktyczną z pełnym przekonaniem stwierdzam,
że Pani Karina Marusińska posiada wymagane kompetencje, doświadczenie i umiejętności
do prowadzenia samodzielnej działalności projektowo-artystycznej.
Tym samym popieram wniosek do Szanownej Rady Wydziału o nadanie Pani mgr Karinie
Marusińskiej stopnia doktora w dziedzinie sztuk plastycznych, w dyscyplinie sztuk projektowych.
Adam Abel