Przygotowania obronne potencjału gospodarczego Polski okresu

Lucjan Teter
PRZYGOTOWANIA OBRONNE
POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO POLSKI OKRESU
MIĘDZYWOJENNEGO W ŚWIETLE WOJSKOWYCH MATERIAŁÓW
ARCHIWALNYCH
Problemy związane z przygotowaniem potencjału obronnego Polski znajdują
coraz
szersze
oświetlenie
w
opracowaniach
naukowych,
wspomnieniach
i
publikacjach przyczynkarskich.
Badacze sięgają do wojskowych materiałów archiwalnych z lat 1918—1939,
podejmując tematy dotyczące różnych aspektów organizacji i działalności wojska
Drugiej Rzeczypospolitej. Zainteresowania idą również w kierunku badania potencjału
gospodarczego kraju, przygotowań obronnych oraz innych zagadnień z tym
związanych1.
Celowym jest, chociażby ogólne zapoznanie zainteresowanych z materiałami
odnoszącymi się do zagadnień podstaw organizacyjnych i zakresu działania organu
1
Problematykę dotyczącą zagadnień obronnych okresu międzywojennego omawiają m.in.: E.
K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie 1836—1939, Warszawa 1964; I. B u j n i e w i c z, Ogólne zasady wycofania i
rozmieszczenia mienia i ludzi na wypadek wojny z i Niemcami w okresie międzywojennym, Przegląd
Kwatermistrzowski nr 2, 1962, s. 105 i nast.; M. D r o z d o w s k i, Polityka gospodarcza rządu polskiego
1936—1938, Warszawa 1963; T. G r a b o w s k i, Inwestycje zbrojeniowe w gospodarce Polski
międzywojennej (1922—1939), Warszawa 1963; J. I w a n i a k, Mobilizacja gospodarcza niektórych państw
kapitalistycznych i Polski w okresie międzywojennym, Przegląd Kwatermistrzowski nr 2, 1961, s. 108 i nast.; K.
K r z y ż a n o w s k i, Wydatki wojskowe Polski międzywojennej (w liczbach), Wojskowy Przegląd
Ekonomiczny nr 1, 1967, s. 90 i nast.; L. S z y m a ń s k i, Jak finansowano obronę Polski w przededniu
września, Wojsko Ludowe nr 9, 1960, s. 34 i nast.; P. S t a w e c k i, Z dziejów przemysłu wojennego w II
Rzeczypospolitej, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1, 1071, s, 267 i nast.; J. W i a t r, Przyczynki do historii
materiałowego przygotowania obrony Polski w latach 1921—1939, Bellona (Londyn) zeszyt 3, 1868, s. 235 i
nast.; S. F e r e t, Siły zbrojne i sztuka wojenna w Polsce w latach 1918—1939, Warszawa 1967 (maszynopis).
wojskowego, koordynującego przygotowania obronne w resortach cywilnych,
funkcjonowanie wydziałów wojskowych w tych resortach oraz prace mobilizacyjne ha
odcinku potencjału gospodarczego kraju. W zasobie Centralnego Archiwum
Wojskowego znajdują się interesujące przekazy źródłowe, które pozwalają badaczowi
prześledzić
działalność
odpowiednich
resortów
państwowych
okresu
międzywojennego w zakresie przygotowań obronnych.
Organem
koordynującym
całokształt
prac
przygotowawczych
było
początkowo Biuro II zastępcy szefa Sztabu Głównego, a następnie Sekretariat
Komitetu Obrony Rzeczypospolitej (SeKOR).
*
Aktem prawnym dającym podstawę organizacyjną, zakres i kierunek działania
na odcinku przygotowania obrony państwa, było rozporządzenie prezydenta RP z dnia
25 października 1926 roku o utworzeniu Komitetu Obrony Państwa2. Do zakresu jego
działania należało rozpatrywanie zagadnień dotyczących obrony kraju i opracowanie
wytycznych dla mobilizacyjnego zorganizowania sił państwa. W tym zakresie Komitet
opracowywał dla rządu odpowiednie wnioski. Istotne znaczenie dla funkcjonowania
władz wojskowych w zakresie organizacji przygotowań obronnych miało powołanie w
roku 1926 generalnego inspektora sił zbrojnych3. Jemu to właśnie został
podporządkowany Sztab Główny (do roku 1928 — Generalny), zajmujący się
całokształtem zagadnień dotyczących obrony kraju. W celu bezpośredniego odciążenia
szefa Sztabu Głównego w zakresie prac koordynacyjnych i podejmowanych
przedsięwzięć na odcinku obrony, utworzono w roku 1928 stanowisko II zastępcy
szefa Sztabu Głównego, a równocześnie dotychczasowy zastępca przemianowany
został na I zastępcę4. Do zakresu czynności II zastępcy szefa Sztabu Głównego
należały m.in.
sprawy mobilizacji
gospodarczej
państwa,
koordynacji
prac
prowadzonych w poszczególnych ministerstwach cywilnych oraz w wojsku w tym
2
Dziennik Ustaw RP (Dz. URP) nr 108, poz. 633 — 30.10.1926 roku.
Dz. URP nr 79, poz. 445 — 6.08.1926 roku.
4
Rozkaz szefa Sztabu Głównego nr 1025/og.org. z dnia 6.10.1926 roku. CAW, GISZ, sygn.
302.4.210.
3
przedmiocie,
jak
też
wszelkie
inne
wchodzące
w
ramy
funkcjonowania
poszczególnych ministerstw, a dotyczące obrony państwa.
Zagadnienia obrony państwa związane z zakresem prac ministerstw:
Komunikacji, Poczt i Telegrafów, Robót Publicznych, lecz nie dotyczące zaopatrzenia
materiałowego opracowywane były przez Oddział IV Sztabu. Współpraca z
Ministerstwem Spraw Zagranicznych należała do Oddziału II Sztabu Głównego5.
W latach 1930—1936 zachodziły zmiany zmierzające do uściślenia form
organizacyjnych komórek Sztabu Głównego, rozgraniczenia kompetencji i czynności
oraz tworzenia nowych stanowisk. W tym taż okresie zlikwidowane zostało
stanowisko II zastępcy szefa Sztabu Głównego i jego organ pracy6.
Dekretem prezydenta RP z dnia 9 maja 1936 roku ustanowiono Komitet
Obrony Rzeczypospolitej. Jego komórką wykonawczą był Sekretariat powołany przy
generalnym inspektorze sił zbrojnych7. SeKOR wszedł w skład Sztabu Głównego.
Kierownikiem jego został zastępca szefa Sztabu Głównego, gen. bryg. Tadeusz
Malinowski.
Tymczasowa organizacja i składy osobowe Sztabu Głównego z roku 1936
określały, iż Sztab Główny jest organem pracy generalnego inspektora w zakresie
przygotowania sił zbrojnych do obrony państwa. Szef Sztabu Głównego w swej
działalności kierował się wytycznymi generalnego inspektora sił zbrojnych. W
sprawach związanych z przygotowaniem obrony kraju był on zastępcą generalnego
inspektora. W ramach kompetencji i potrzeb Sztabu Głównego, współpracował z
ministrem spraw wojskowych i ministrami resortów cywilnych. Zastępca szefa Sztabu
Głównego,
5
a
równocześnie
kierownik
Sekretariatu
Komitetu
Obrony
Rozkaz szefa Sztabu Głównego L. 999/org.29 z 2.03.1929 roku i rozkaz wprowadzający L.
1099/I.30. CAW, Sztab Główny Oddział I — Wydz. Og. Org., t. 1. Tamże poprawki i uzupełnienia z lat 1930,
1931, 1935.
6
Materiały dotyczące tych zagadnień występują w zespole akt Sztabu Głównego w następujących
teczkach: projekt szczegółowego zakresu i podziału czynności w Sztabie Głównym z marca 1930 roku wraz z
opiniami do projektu — Oddział I — Wydz. Og. Mob., t. 145; meldunek z 3.11.1931 roku o reorganizacji Sztabu
Głównego — Oddział I — Wydz. Og. Org., t. 18; referat Oddziału I z 11.10.1932 roku omawiający zmiany w
organizacji wewnętrznej Sztabu Głównego w latach 1931—1932 — Kancelaria Szefa, t. 74; projekt organizacji i
składów osobowych Sztabu Głównego z 5.05.1933 roku — Oddział I — Wydz. Og. Mob., t. 145; schemat
organizacji Sztabu Głównego z roku 1933 — Oddział I — Wydz. Og. Org., t. 14; projekt organizacji Sztabu
Głównego z 19.02.1936 roku oraz instrukcji o szczegółowym zakresie i podziale czynności w Sztabie Głównym
(wraz z uwagami) — Kancelaria, t. 181 i Oddział I — Wydz. Og. Mob., t. 145; projekt nowego rozkazu o
szczegółowym zakresie i podziale czynności w Sztabie Głównym z 8.05.1936 roku — Kancelaria, t. 181.
7
Dz. URP nr 38, poz. 286 — 12.05.1936 roku.
Rzeczypospolitej, kierował pracą biur wojskowych w ministerstwach cywilnych.
SeKOR był organem pracy szefa Sztabu Głównego w zakresie przygotowania obrony
państwa w dziedzinach podlegających kompetencji resortów cywilnych.
*
Początkowy okres działalności II zastępcy szefa Sztabu Głównego
(październik 1928 roku — czerwiec 1929 roku) wypełniony był pracą nad
studiowaniem
zakresu
kompetencji
w
stosunku
do
ministerstw
cywilnych.
Opracowane zostały więc specjalne wytyczne8. Jak wskazują archiwalia, chodziło też
o to, aby poszczególne ministerstwa w razie potrzeby mogły szybko przestawić się na
stopę wojenną. Wszystko to wymagało opracowania odpowiedniego planu ujmującego
czynności najbardziej istotne i konieczne dla jak najszybszego przygotowania obrony.
Należało też określić zadania ministerstw cywilnych. Uwzględniono przy tym problem
produkcji wojennej i zaopatrzenia fabryk w surowiec.
Terminarz prac uwzględniał zadania dla wojska i władz cywilnych w zakresie
mobilizacji przemysłu, żywności oraz finansów.
W zakresie m o b i l i z a c j i g o s p o d a r c z e j należało ustalić rejony
bezpieczeństwa
dla
przemysłu
wojennego
dokonać
repartycji
wytwórni
przeznaczonych na przemysł wojenny, określić zapotrzebowania szefa Administracji
Armii u ministra przemysłu i handlu na surowce i półfabrykaty. Ponadto trzeba było
przeprowadzić podział wytwórni pracujących na rzecz przemysłu między ministrów
przemysłu i handlu, komunikacji oraz poczt i telegrafów.
Władze cywilne natomiast musiały uporządkować personalia w centrali i
urzędach II instancji, sporządzić ewidencję fabryk (wraz z ich możliwościami
rozwojowymi), przeznaczonych dla produkcji surowców i półfabrykatów przemysłu
8
Opracowany został ogólny program obejmujący ministerstwa cywilne bez Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, Poczt i Telegrafów oraz Komunikacji. Przygotowano też wytyczne dla prac bieżących II
zastępcy szefa Szt. Gł. Równocześnie zestawiono wykaz instrukcji podstawowych i szczegółowych
opracowanych we francuskim sekretariacie obrony państwa oraz w poszczególnych ministerstwach. W aktach
Sztabu Głównego (Oddziały I i IV oraz SeKOR) zachowały się wytyczne, referaty, opracowania i plany
dotyczące prac ministerstw cywilnych w zakresie przygotowań obronnych.
wojennego, przepracować elaboraty mob. wytwórni nastawionych na surowce i
półfabrykaty oraz wykonać zapotrzebowania ministra spraw wojskowych.
W
zakresie
mobilizacji
żywności
przewidywano
określenie
techniki
aprowizacji, a głównie organizacji aparatu dyrektywnego i wykonawczego,
opracowanie elaboratu mob. w starostwach i województwach, organizację komisji
skupu, zrealizowanie przez ministra rolnictwa żądań ministra spraw wewnętrznych w
zakresie polityki hodowlanej i tłuszczowej, intensyfikacji uprawy owsa oraz
wzmożenia uprawy roli dla zbóż chlebowych9.
Problematyka ta ma swoje odbicie w licznych materiałach źródłowych, które
zachowały się w kilku zespołach Centralnego Archiwum Wojskowego. Tak więc
wśród akt Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych (około 1.000 j.a.) mają swoje
odzwierciedlenie sprawy dotyczące przygotowań potencjału obronnego. W zespole akt
Sztabu Głównego (przede wszystkim Oddziały I i IV oraz SeKOR) — jako instytucji
bezpośrednio uczestniczącej w wypracowaniu zasad organizacyjnych, a następnie w
praktycznym działaniu na odcinkach pracy oraz koordynacji funkcjonowania
ministerstw cywilnych pod kątem obrony kraju — występują bardzo liczne materiały
odnoszące się do zagadnień natury organizacyjnej, opracowania instrukcji mob. oraz
podstaw prawnych, związanych z przygotowaniem i przeprowadzeniem mobilizacji.
Również materiały GISZ i MSWojsk. (biura oraz departamenty) mogą dostarczyć
wiele informacji dla zainteresowanych założeniami teoretycznymi w zakresie
przygotowań obronnych potencjału gospodarczego.
Na odcinku mobilizacji finansowej należało przygotować zestawienie kosztów
dla wojska i przemysłu oraz ustalić dyslokację zasobów pieniężnych w związku z
osłoną i mobilizacją. Ministrowie: Spraw Wewnętrznych, Komunikacji oraz Poczt i
Telegrafów zobowiązani byli do sporządzenia zestawienia kosztów swego odcinka.
Minister Skarbu natomiast miał przygotować pokrycie pieniężne oraz aparat
techniczny do wykonania płatności w czasie osłony i wojny.
*
9
CAW, Sztab Główny — Oddział IV, t. 356, 357.
Zachowane w Oddziale IV Sztabu Głównego materiały źródłowe wskazują, że
w roku 1932 ustalono między ministerstwami Rolnictwa oraz Spraw Wewnętrznych
kwestie przygotowań mob. z dziedziny produkcji rolnej i aprowizacji oraz organizacji
władz rolnych II i I instancji. Protokół z konferencji odbytej 19 kwietnia 1932 roku w
Samodzielnym Wydziale Wojskowym Ministerstwa Rolnictwa wskazuje, iż na
porządku dziennym obrad były sprawy: rozgraniczenia zakresu działania między tymi
ministerstwami co do wyżywienia ludności, studia nad przestawieniem produkcji,
dyskusja nad projektem układu wojewódzkiego elaboratu rolnego w części
interesującej MSWewn., organizacja wojenna wojewódzka i na terenie powiatów
(referaty rolno-aprowizacyjne) oraz ustalenie sposobu współpracy w centrali i redakcji
centralnego planu produkcji i aprowizacji. Również akta Gabinetu Ministra, Sztabu
Głównego, Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, biur i departamentów MSWojsk.
pozwalają scharakteryzować sprawę podejmowania określonych kroków praktycznych
w omawianej dziedzinie.
W początkowym okresie działalności Biura II zastępcy szefa Sztabu
Głównego metody i technikę pracy oraz ujęcie
p e r s o n a l n e
o r g a n i z a c y j n o -
postawiono na gruncie dyskutowania programów pracy i jej
organizacji w poszczególnych ministerstwach. W dyskusjach tych brali udział
oficerowie do prac II zastępcy szefa Sztabu Głównego oraz szefowie wydziałów
wojskowych i zaproszeni przedstawiciele ministerstw cywilnych.
Rozwiązania organizacyjno-personalne ustalił odpowiedni rozkaz MSWojsk.
w sprawie zajmowania stanowisk w administracji państwowej przez oficerów
zawodowych. Przyjęto, że w ministerstwach tych rozpoczną pracę specjalne komórki z
obsadą wojskową — referaty, względnie wydziały wojskowe, stanowiące organiczne
części ministerstw10. Jak wskazują archiwalia, ustalono także, iż departamenty
10
Dodatek Tajny nr 4. z dnia 25.07.1928 roku do Dziennika Rozkazów nr 20. W latach następnych
wykrystalizowała się organizacja samodzielnych referatów wojskowych, a następnie biur wojskowych w
ministerstwach cywilnych. W roku 1936 ustalono podległość i zakres pracy dyrektorów biur wojskowych. W
maju 1939 roku Komitet Obrony Rzeczypospolitej postanowił, że za mobilizację cywilną ponosić będzie
odpowiedzialność rząd, a za poszczególne resorty właściwi ministrowie. Dotychczasowe biura wojskowe
straciły więc rację bytu. W związku z tym zastępca szefa Sztabu Głównego 11.05.1939 roku postulował wydanie
decyzji w przedmiocie najwłaściwszej formy zabezpieczenia interesów wojska w poszczególnych resortach,
przez posiadanie stałej placówki wojskowej w ministerstwach lub przeprowadzanie doraźnej kontroli
komisyjnej. CAW, Sztab Główny — Oddział IV, t. 58.
ministerstw wciągane będą do bezpośredniej pracy w zakresie ich fachowych
zagadnień.
W pierwszym rzędzie tworzono wydziały wojskowe w wojewódzkich
urzędach oraz w Ministerstwie Przemysłu i Handlu. Natomiast w wojewódzkich
wydziałach przemysłowych organizowano referaty mob. a ponadto ustanawiano
mężów zaufania w fabrykach.
Wśród interesujących przekazów źródłowych wymienić należy przedstawiony
w styczniu 1929 roku generalnemu inspektorowi sił zbrojnych i ministrowi spraw
wojskowych marsz. Józefowi Piłsudskiemu, raport w sprawie metody i organizacji
pracy w ministerstwach cywilnych, który spotkał się z pozytywną oceną11. Ujęte w
nim tezy programowe polegały na: 1) psychicznym i organizacyjnym nastawieniu
ministerstw na moment mob.; 2) odciążeniu wojska od prac, które na gruncie
pokojowych etatów mogą wykonać ministerstwa cywilne. Zalecono, aby prace
przeprowadzać [...] „ostrożnie, pomału i spokojnie”. W raporcie określono zakres,
metody i organizację pracy w ministerstwach: Spraw Wewnętrznych, Przemysłu i
Handlu, Pracy i Opieki Społecznej oraz Skarbu12. Zadania dla pozostałych ministerstw
cywilnych, obejmujące mniejszy zasięg spraw mają odbicie w zachowanych
materiałach źródłowych, takich zespołów akt, jak: Gabinet Ministra Spraw.
Wojskowych, Sztab Główny, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych. Występują tam
opracowania koncepcyjne, opinie i propozycje, projekty aktów prawnych wraz z
uzasadnieniem w sprawach rozpatrywanych itp13.
11
Por. sprawozdanie Biura II zastępcy szefa Sztabu Głównego z prac w latach 1928—1929. CAW,
Sztab Główny — Szef, t. 34. Wykrystalizowanie się struktury organizacyjnej ministerstw cywilnych miało
miejsce w latach 1923—1926. Statuty organizacyjne ministerstw (projekty) omawiane były na posiedzeniach
Rady Ministrów względnie tam przesyłane. CAW, Gabinet Ministra, t. 233, 249, 287, 288, 289, 468, 469.
12
Według ustaleń z roku 1929 pokrycie wydatków nastąpić miało ze specjalnej rezerwy już
zdeponowanej w filiach Banku Polskiego (w sumie około 78 milionów złotych), dalszych rezerw kasowych i z
pożyczki zaciągniętej w Banku Polskim. Sprawozdanie II zastępcy szefa Szt. Gł. z działalności za 1929 roku
CAW, Sztab Główny — Szef, t. 34. O polskiej polityce finansowej w latach 1928—1939 informuje też referat
Janusza Rakowskiego, b. dyrektora Gabinetu Ministra Skarbu opracowany w Szwajcarii w czasie internowania.
CAW, 2 dywizja strzelców pieszych, t. 866/1.
13
Sprawy budżetowe — wyposażenie wojska, sprawozdania z dyskusji sejmowych, zamknięcia
rachunków, plan realizacji. CAW, Gabinet Ministra, t. 720, 733, 766, 819, 820, 837, 963. Sprawy
ustawodawcze— plany prac legislacyjnych na sesję sejmową 1937/38. Tamże, t. 808 oraz GISZ, sygn. 302.4.87.
Wnioski ustawodawcze MSWojsk. na sesje izb ustawodawczych dotyczące wojska i potencjału obronnego,
projekty ustaw, dekretów i rozporządzeń wraz z opiniami i referatami. Gabinet Ministra, t. 818, 827, 849 oraz
GISZ, sygn. 302.4.81, 82, 84, 87 i 91.
Działalność władz administracji ogólnej w sprawach związanych. z
potrzebami obrony państwa regulowały min. rozporządzenia — prezydenta RP z 19
stycznia 1928 roku14 i Rady Ministrów z dnia 2 lipca 1931 roku o stanowisku
wojewodów i starostów jako przedstawicieli Rządu15 oraz okólnik ministra spraw
wewnętrznych z dnia 7 września 1931 roku w sprawie uzgadniania działalności
administracji cywilnej z potrzebami państwa.
Rozporządzenie z roku 1928 określało ramy współpracy w dziedzinie obrony
państwa i pozwalało wojsku na wywieranie odpowiedniego wpływu na władze
administracji ogólnej w dziedzinie realizacji postulatów wojennych16.
Jednak działalność władz administracji ogólnej w sprawach obrony państwa
napotykała na pewne trudności i prowadzona była na poszczególnych terenach
niejednolicie, z powodu braku ramowych przepisów określających obowiązki i
uprawnienia kierowników tych władz w tym zakresie. Rozporządzenie Rady
Ministrów z 2 lipca 1931 roku usuwało dotychczasowe braki w organizacji prac nad
sprawami obrony państwa w terenie i stanowiło podstawę do ujęcia tej organizacji
przez władze administracji ogólnej.
Organ
wojska
koordynujący
pracę
ministerstw
cywilnych
nad
przygotowaniem obronnym kraju, jak wynika to z akt, kładł główny nacisk na: 1)
przygotowania mobilizacji władz państwowych, mające na celu uniknięcie zamętu
organizacyjnego w chwili ogłoszenia mob.; 2) zapewnienie zaopatrzenia wojska i
ludności cywilnej w produkty rolne podczas wojny i organizację zaopatrywania; 3)
utrzymanie w ruchu zakładów przemysłowych, ważnych z punktu widzenia obrony
celem pokrycia potrzeb państwowych w tej dziedzinie; 4) odpowiednio do warunków
wojennych — wyzyskanie sił roboczych; 5) zapewnienie środków pieniężnych.
Zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym materiały źródłowe
świadczą o tym, że w latach 1929—1930 i następnych zostały opracowane
14
Dz. URP nr 11, poz. 86 — 6.02.1928 roku.
Dz. URP nr 66, poz. 546 — 3.08.1931 roku.
16
W myśl art. 13 rozporządzenia prezydenta RP z 19.01.1928 roku wojewodowie zwoływali zebrania
naczelników władz i urzędów państwowych II instancji, w celu koordynowania prac wszystkich działów
administracji państwowej zgodnie z zasadniczą linią działalności rządu i potrzebami obrony państwa. Art. 21
określał, że przedstawiciel wojska (dowódca okręgu korpusu) może brać udział w powyższych zebraniach za
zezwoleniem MSWojsk.
15
odpowiednie normatywy regulujące zakresy działania poszczególnych resorów na
wypadek wojny. Stanowiły one podstawę do opracowania statutów wojennych, etatów
wojennych i elaboratów dla poszczególnych władz, państwowych oraz do
definitywnego ustalenia ich wojennej organizacji17.
Władze centralne resortów zdawały już sobie sprawę ze swoich zadań na
wypadek wojny. Dotychczasowe studia i prace prowadzone w tym zakresie pozwalały
stwierdzić, że w razie ogłoszenia mobilizacji potrafią pokierować działalnością
resortów. W tych to latach zostały przemyślane i częściowo przygotowane zagadnienia
związane z kompleksem przedsięwzięć z zakresu mobilizacji władz państwowych.
Łącząca się z mobilizacją władz sprawa wycofania urzędów ze strefy zagrożonej
działaniami wojennymi, w głównych zarysach została przygotowana w oparciu o'
instrukcję MSWewn. z roku 192518. Rozwijano m.in. pracę w kierunku kontroli
realności przygotowań z punktu widzenia komunikacyjnego. Kładziono nacisk na
wykorzystanie przez władze administracji ogólnej I instancji, dla wycofania
wstępnego, pociągów pokojowego rozkładu jazdy oraz na dostarczenie pewnej ilości
parowozów dla przeprowadzenia wycofania19.
Koniecznym było opracowanie szeregu ustaw i rozporządzeń związanych z
wprowadzeniem stanu wojennego i wyjątkowego na poszczególnych obszarach. Tylko
w roku 1930 opracowano 27 projektów ustaw i rozporządzeń. Zostały one
zdeponowane w elaboracie mob. Ministerstwa Sprawiedliwości, a następnie
17
Statuty organizacyjne ministerstw przyjęte zostały w latach 1923—1927. Materiały z tym związane
występują w aktach Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych: t. 249 (ministerstwa — Kolei Żelaznych, Rolnictwa
i Reform Rolnych oraz Robót Publicznych), t. 287 (Skarbu, Spraw Zagranicznych i Spraw Wewnętrznych), t.
288 (Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), t. 468 (Sprawiedliwości oraz Polskiej Akademii
Umiejętności). Ponadto w aktach Sekretariatu Komitetu Obrony Rzeczypospolitej (t. 45) występują schematy
organizacyjne ministerstw: Spraw Zagranicznych, Rolnictwa i Reform Rolnych, Komunikacji, Poczt i
Telegrafów, Sprawiedliwości, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Skarbu, Opieki Społecznej oraz
Dyrekcji Naczelnej Lasów Państwowych, opracowane w latach trzydziestych.
18
Materiały dotyczące wycofania — wojskowego, rolniczego, urzędów, ludności i mienia z
zagrożonych obszarów Polski występują w zespołach akt GISZ, sygn. 302.4.55, 56, 57 i 61 oraz SeKOR, t. 31,
37.
19
Plan legislacyjny rządu na zwyczajną sesję izb ustawodawczych w roku 1938—39 obejmował m.in.
projekt ustaw o komunikacjach w służbie obrony państwa, który przesłany został dnia 18.08.1938 roku do szefa
Sztabu Głównego z prośbą o wyrażenie opinii. Do dnia 13.09.1938 roku Departament Sprawiedliwości
MSWojsk. nie otrzymał odpowiedzi Sztabu Głównego. CAW, SeKOR, t. 19; Sztab Główny — Oddział IV, t.
249, 305—310, 312, 315, 316 (tu reprezentowane są też materiały z gier operacyjno-transportowych i gier
transportowo-kolejowych oraz ćwiczeń kwatermistrzowskich z lat 1932—1938).
przedkładane władzom ustawodawczym20. Przy projektach, tych znajdujących się w
aktach Gabinetu Ministra i Sztabu Głównego, stępują także materiały towarzyszące, w
postaci opinii i wniosków innych instytucji czy resortów, referaty wprowadzające,
protokoły posiedzeń międzyministerialnych, uchwalone już ustawy, rozporządzenia,
okólniki i zarządzenia wykonawcze21. Materiały te dają możność prześledzenia drogi
od projektu uregulowania danej sprawy, aż do wydania i wykonywania aktu
prawnego.
Ustawodawstwo wojenne przewidziane do opracowania przez poszczególne
ministerstwa obejmuje treść i formę aktu prawnego (dekretu, ustawy, rozporządzenia,
zarządzenia itp.), wykonawcę, wydawcę, czas wydania oraz wnioskodawcę22. Na
przykład wprowadzenie stanu wyjątkowego opracowywano w formie: a) uchwały
Rady Ministrów na wniosek ministra spraw wewnętrznych i za zezwoleniem
prezydenta RP, b) zarządzenia wykonawczego ministra spraw wewnętrznych.
Wnioskodawcami tych aktów prawnych były oddziały I, II i IV Sztabu Głównego, a
opracowującym i wydającym — minister spraw wewnętrznych. Uchwała ta i
zarządzenie miały być wydane na oddzielny rozkaz w okresie zagrożenia lub
mobilizacji alarmowej.
Wprowadzenie stanu wyjątkowego nastąpić mogło natomiast w formie: a)
zarządzenia Rady Ministrów, b) obwieszczenia, c) zarządzenia wyjątkowego —
opracowanych i wydanych w okresie zagrożenia przez MSWewn. na wniosek
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości.
Rozprowadzenie,
przechowywanie
i
uruchomienie
wojennych
rezerw
pieniężnych w banknotach, bilonie i asygnatach dla ministerstw: Spraw Wojskowych,
20
W zespole akt SeKOR (t. 38) znajdują się m. in. wykazy prac w zakresie ustawodawstwa
wojennego z roku 1938, które winny być wykonane przez poszczególne ministerstwa.
21
CAW, Gabinet Ministra, t. 794, 818, 827, 849; SeKOR, t. 30, 32, 35, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 58,
60.
22
Nakładem Sekcji Prawniczej Towarzystwa Wiedzy Wojskowej wydano w roku 1930 w Warszawie
dwa tomy Polskiego Ustawodawstwa Wojskowego w opracowaniu ppłka dra Mariana Buszyńskiego i mjra dra
Bolesława Matznera. Wydawnictwo to obejmowało przepisy określające stosunki prawne w wojsku, obowiązki
ludności oraz świadczenia państwa na rzecz społeczeństwa w związku z obroną państwa. Akty ustawodawstwa
wojskowego z lat późniejszych drukowane były w Monitorze Polskim, w Dzienniku Ustaw RP oraz w
Dzienniku Rozkazów MSWojsk. Znajdują się one także wraz z przedaktami w zespołach: Gabinetu Ministra,
Sztabu Głównego, Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych.
Spraw Wewnętrznych i innych miało być regulowane specjalnym zarządzeniem
ministra skarbu, opracowanym i wydanym w czasie pokoju23.
Zachowane materiały źródłowe pozwalają stwierdzić, że prace nad
zabezpieczeniem
wyżywienia
na
okres
wojny
szły głównie w
kierunku: zapewnienia produkcji rolnej i hodowlanej, zorganizowania skupu i
przekazania tej produkcji właściwym odbiorcom. W zakresie zabezpieczenia
produkcji, przyjęto — jako wytyczną — utrzymanie wysokości produkcji ostatniego
roku pokojowego. Ministerstwo Rolnictwa wydało „Tymczasową instrukcję o
sporządzeniu wojewódzkiego planu zabezpieczenia produkcji rolnej w pierwszym
roku wojny”, a województwa przystąpiły do opracowania planów, mających na celu
ułatwienie władzom administracji ogólnej przejścia ze stanu gospodarki pokojowej do
stanu gospodarki w warunkach wojennych. Plany te, opracowane w roku 1931
stanowiły w przyszłości podstawę do sporządzenia centralnego planu zabezpieczenia
produkcji rolnej24.
Zgromadzone i zabezpieczone w CAW opracowania referatowe oraz
korespondencja Sztabu Głównego z zainteresowanymi instytucjami świadczą, iż w
zakresie organizacji aparatu skupu żywności, prace zapoczątkowano w roku 1929.
Wówczas to Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało dwa okólniki ustalające
ogólne pojęcia mobilizacji żywnościowej oraz podział powiatów na rejony skupu. W
roku 1930 wydano trzeci okólnik dotyczący opracowania W starostwach elaboratów
mob. żywności i paszy. Pod koniec tegoż roku MSWojsk. przesłało do MSWewn.
zapotrzebowanie
żywności
dla
wojska,
celem
wykonania
rozdzielnika
na
województwa i powiaty25.
Akta SeKOR, oddziałów Sztabu Głównego oraz komórek Ministerstwa Spraw
Wojskowych potwierdzają, że w latach następnych uzupełniono wykonane w
23
Dla ministerstw: Spraw Wojskowych i Spraw Wewnętrznych problem ten załatwiony był w roku
1938 na okres 10—20 dni mob., z wyjątkiem asygnat typ A zdeponowanych w skarbcu Państwowej Wytwórni
Papierów Wartościowych. Inne ministerstwa do tego czasu jeszcze nie zgłosiły swych potrzeb. CAW, SeKOR, t.
38.
24
Materiały do tych zagadnień występują w zespołach akt: Sztab Główny-Szef, t. 34; Oddział I —
Wydz. Mob., t. 28; SeKOR, t. 20, 21, 39, 40a; GISZ, sygn. 302.2.72.
25
Archiwalia z tym związane występują w zespole akt Oddziału IV Sztabu Głównego, t. 326, 327,
352, 356, 376, 377, 378.
omawianym zakresie prace. Wówczas to opracowano rozdzielniki świadczeń,
sporządzono elaboraty mob. w poszczególnych ogniwach wojskowych i cywilnych.
Przygotowania
mobilizacyjne
przemysłu
należały do
najtrudniejszych spraw związanych z obronnością państwa. Przystępując do pracy nad
tym zagadnieniem założono dwutorowość czynności mających na celu: 1)
utrzymywanie w ruchu ważnych dla obrony państwa zakładów przemysłowych i
nastawienie ich na maksymalną produkcję; 2) opracowanie szczegółowego planu
mobilizacji przemysłowej.
Wykonanie tego drugiego zadania wymagało wnikliwych studiów i
kilkuletnich prac przygotowawczych. Materiałem podstawowym przy sporządzaniu
planu mobilizacji przemysłu była ewidencja i statystyka przemysłowa sporządzona
przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu oraz władze wojewódzkie. Ewidencja ta
została w zasadzie wykonana w roku 1930. W latach następnych — jak dowodzą
źródła — przygotowywano zarządzenia mobilizacyjne dla przemysłu. W celu
utrzymania w ruchu zakładów przemysłowych z chwilą ogłoszenia mob. — po raz
pierwszy w roku 1930 przygotowano i przeprowadzono próbną reklamację
pracowników przemysłu26.
Akta zachowane w zespole Sekretariatu Komitetu Obrony Rzeczypospolitej,
Gabinetu
Ministra,
Departamentu
Uzbrojenia
MSWojsk.
potwierdzają,
iż
podejmowano szereg prac mających podstawowe znaczenie dla mobilizacji przemysłu.
Powołano m.in. do życia komitety doradcze ministra przemysłu i handlu (naftowy,
węglowy, hutniczy, metali nieżelaznych i włókienniczy), które zapewniały udział
fachowców przemysłowych i naukowców w pracach nad ustaleniem zasad wojennej
organizacji przemysłu oraz produkcji wojennej27. Studia, opracowania, referaty i
korespondencja
mówią
też
o
prowadzonych
badaniach
geologicznych,
z
uwzględnieniem celów wojennych. Przygotowano również podstawę prawną dla
uzyskania sprawności mobilizacyjnej przemysłu i jego organizacji na czas wojny28.
26
Sprawozdanie Biura II zastępcy szefa Sztabu Głównego z prac ministerstw cywilnych nad
przygotowaniem obrony państwa za rok 1930. CAW, SeKOR, t. 53, s. 436; Sztab Główny — Szef, t. 34 oraz
Kancelaria Szefa, t. 57.
27
Tamże.
28
CAW, SeKOR, t. 50, 51, 52, 53, 56.
Występująca w zespołach archiwalnych korespondencja między MSWojsk. a
resortami cywilnymi potwierdza, iż zagadnienia te najpierw zostały przemyślane i
przedyskutowane między zainteresowanymi, a następnie przygotowane w formie
uzgodnionych projektów ustaw i rozporządzeń oraz planów29. Sporządzone w roku
1938 zestawienia prac w zakresie ustawodawstwa wojennego, które miały być
wykonane przez poszczególne ministerstwa, świadczą o ogromie przedsięwzięć.
Przygotowanych było 21 dekretów prezydenta, dotyczących obrony państwa, które
powinny być ogłoszone w czasie pokoju, bądź w chwili wybuchu wojny.
Poszczególne
ministerstwa
natomiast
opracowały
ustawy,
rozporządzenia
i
zarządzenia, które miały być wydane przez Radę Ministrów w okresie pokoju, w
okresie zagrożenia, jak' też w okresie mobilizacji alarmowej i powszechnej30.
*
Zachowane materiały, chociaż nie są kompletne (wojna i tu wywarła swe
piętno), stanowią cenną bazę źródłową, obrazującą zarówno sprawy organizacyjne
przygotowań obronnych potencjału gospodarczego Polski, jak i zagadnienia związane
z merytoryczną stroną działalności wojska i resortów cywilnych. Wśród akt Sztabu
Głównego, w tym i SeKORu, występuje mnogość zagadnień odnoszących się do
przygotowań obronnych kraju. Z ramienia Ministerstwa Spraw Wojskowych i w
ramach tego resortu sprawami koordynacji przedsięwzięć zajmował się Gabinet
Ministra oraz zorganizowane przy nim w roku 1938 Biuro Planowań31. Przejęło ono
sprawy powołanej w październiku 1937 roku Komisji dla opracowania wytycznych i
koordynacji zagadnień związanych z rozbudową Centralnego Okręgu Przemysłowego
(COP)32. Biuro Planowań współpracowało ściśle z komisjami regionalnych planów
zabudowania okręgów kraju, powołanymi przez ministra spraw wewnętrznych w
29
CAW, SeKOR, t. 19, 21, 37, 38, 45.
Por. przypis 20.
31
CAW, Gabinet Ministra, t. 975 — akta Biura Planowań.
32
Przewodniczącym Komisji był płk dypl. Tadeusz Grabowski, późniejszy kierownik Biura Planowań
przy Gabinecie Ministra, a członkami: szef Biura Przemysłu Wojennego i szef Departamentu Budownictwa.
Ponadto w skład jej wejść mieli delegaci Sztabu Głównego i ministerstw: Spraw Wewnętrznych, Komunikacji
oraz Przemysłu i Handlu, jak również zaproszeni wybitni specjaliści. CAW, Gabinet Ministra, t. 975.
30
latach 1937—1938. Ponadto stanowiło ono organ ministra spraw wojskowych w
wypracowaniu struktury organizacyjnej, zakresu i podziału czynności w Komitecie
Koordynacji Planowania i Propagandy przy Radzie Ministrów33.
Zagadnienia powyższe, jedynie zasygnalizowane, czekają na badacza.
Zachowane źródła mają nie tylko wartość poznawczą, ale mogą mieć także znaczenie
praktyczne. Szersze zarysowanie strony organizacyjnej, zakresu metod działania
omawianych organów wojskowych ułatwi dotarcie do określonych zespołów
archiwalnych lub partii materiału aktowego, a tym samym ich wykorzystanie.
Wojskowe materiały archiwalne dotyczące przygotowań obronnych potencjału
gospodarczego Polski wytworzone zostały przez kilka instytucji. Do prac w
omawianej dziedzinie włączono szereg resortów oraz najwyższe władze wojskowe,
które spełniając swe zadania pozostawiły bogatą dokumentację aktową. Samo
wyliczenie jednostek archiwalnych, w których można znaleźć interesujące materiały
nie mogłoby zadowolić badaczy. W związku z tym zaszła konieczność szkicowego
przedstawienia organizacji i działalności organu wojskowego, koordynującego
przygotowania obronne w resortach cywilnych.
33
Wytyczne i schematy organizacyjne, zarządzenia i dane dotyczące organizacji sekcji organu
koordynacji planowania i koordynacji propagandy na szczeblu Rady Ministrów występują w zespołach akt:
Gabinet Ministra, t. 843, 975 i Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy, t. 8, 30, 32, 36. Por. też: P.
S t a w e c k i, Następcy Komendanta, Warszawa 1969, s. 152.