Treść Rocznika - Instytut Europy Środkowo-Wschodniej

Transkrypt

Rocznik
Instytutu Europy
Środkowo-Wschodniej
Rok 10 (2012)
Zeszyt 2
Rada Naukowa
„Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”
Rada
Naukowa
Stanisław
Bieleń (Warszawa), Teresa Chynczewska-Hennel (Warszawa),
„Rocznika
Instytutu
Europy
Środkowo-Wschodniej”
Jarosław Isajewycz
(Lwów),
Adolf Juzwenko
(Wrocław), Jūratė Kiaupienė (Wilno),
Gerard Labuda (Poznań), Jan Malicki (Warszawa),
Andrzej Nowak (Kraków), Marek Pietraś (Lublin),
Stanisław
Bieleń (Warszawa),
TeresaJūratė
Chynczewska-Hennel
(Warszawa),
NataliaDaniel
Yakovenko,
Adolf
Juzwenko,
Kiaupienė,
Adam
Rotfeld
(Warszawa),
Wojciech
Sadurski (Sydney),
Andreas Lawaty,
Miller,
Antony
Polonsky,
Jarosław
IsajewyczAlexei
(Lwów),
Adolf
Juzwenko
(Wrocław), Jūratė Kiaupienė (Wilno),
Henryk Samsonowicz (Warszawa),
Adam Daniel
Rotfeld,
Henryk
Samsonowicz,
Gerard
Labuda
(Poznań),
Jan Malicki
(Warszawa),
Andrzej Sulima Kamiński (Georgetown–Warszawa),
Aleksander
Smolar,
Oleksiy
Tolochko,
Andrzej Nowak (Kraków), Marek Pietraś (Lublin),
Henryk Szlajfer (Warszawa), Piotr S. Wandycz (New Haven),
Piotr S.Daniel
Wandycz,
Jerzy
Wyrozumski
Adam
Rotfeld
(Warszawa),
Wojciech Sadurski (Sydney),
Stanisław Wójcik (Lublin), Jerzy Wyrozumski (Kraków), Jan Zielonka (Oxford)
Henryk Samsonowicz (Warszawa),
Andrzej Sulima Kamiński (Georgetown–Warszawa),
Henryk Szlajfer (Warszawa), Piotr S. Wandycz (New Haven),
Stanisław Wójcik (Lublin), Jerzy Wyrozumski (Kraków), Jan Zielonka (Oxford)
Kolegium
Redakcyjne
Komitet Redakcyjny
„Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”
Kolegium
Redakcyjne
Jerzy
Kłoczowski
(redaktor naczelny),
(przewodniczący),
„Rocznika
Instytutu
Europynaczelnego),
Mirosław
Andrzej
GilFilipowicz
(zastępca(zastępca),
redaktora
Anna Paprocka
(sekretarz),
Mirosław
Filipowicz,
Andrzej
Gil,
Tomasz Kapuśniak,
Jerzy
Kłoczowski
(redaktor naczelny),
Hubert
Łaszkiewicz,
Hubert
Łaszkiewicz,
Andrzej
Gil (zastępca redaktora naczelnego),
Tomasz Stępniewski
Grzegorz
Głuch,
Mirosław Filipowicz,
Anna Paprocka (sekretarz redakcji)
Tomasz Kapuśniak,
Hubert Łaszkiewicz,
Grzegorz Głuch,
Anna Paprocka (sekretarz redakcji)
Rocznik
Instytutu Europy
Środkowo-Wschodniej
Rok 10 (2012)
Zeszyt 2
Kaukaz
– kultura, społeczeństwo, polityka
Redakcja
Tomasz Stępniewski
Lublin 2012
Czasopismo recenzowane
Projekt okładki
i opracowanie graficzne całości
Skład
Korekta
Amadeusz Targoński
www.targonski.pl
Maria Juran
Agnieszka Zajdel, Agnieszka Słowik
Fotografia na okładce i stronach tytułowych
© Evgeny Govorov – Fotolia.com
Wydanie publikacji zostało sfinansowane
przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych
Opinie wyrażone w publikacji prezentują wyłącznie
poglądy autorów i nie mogą być utożsamiane
ze stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych
© Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2012
ISSN 1732-1395
Wydawca
Instytut Europy Środkowo-Wschodniej
ul. Niecała 5, 20-080 Lublin
tel. (48) 81 534 63 95
e-mail: [email protected]
www.iesw.lublin.pl
Drukarnia
Akapit
www.akapit.biz
Spis treści
Tomasz Stępniewski
Wstęp
7
Artykuły
Tomasz Stępniewski
Partnerstwo Wschodnie Unii Europejskiej: między realizmem a rozczarowaniem
11
The European Union’s Eastern Partnership: Between Realism and Disillusion
Ireneusz Topolski
Interesy Federacji Rosyjskiej wobec państw Południowego Kaukazu
23
The Interests of the Russian Federation towards South Caucasus Countries
Krzysztof Kozłowski
Rola Kaukazu w międzynarodowej polityce energetycznej
39
Caucasus in International Energy Policy
Andrzej Szabaciuk
Sytuacja ekonomiczna Republiki Gruzji po kryzysie sierpniowym z 2008 roku
59
Economical Situation of the Republic of Georgia after the Crisis of September 2008
Agata Włodkowska-Bagan
Rywalizacja mocarstw na Kaukazie Południowym w sferze kulturalno-ideologicznej 69
Powers Rivalry in the South Caucasus in the Field of Culture and Ideology
Agnieszka Cianciara
Problematyka trudnej pamięci w relacjach armeńsko-tureckich i jej implikacje
międzynarodowe
91
Difficult Memory in Armenian-Turkish Relations and Its International Implications
Marta Jaroszewicz
Procesy migracyjne na Kaukazie: uchodźstwo i emigracja zarobkowa
109
Migration Processes in the Caucasus: Exile and Labour Emigration
Paweł Nieczuja-Ostrowski
Idee wystąpień społecznych w państwach Kaukazu Południowego w XXI wieku
The Ideas of Social Protests in the South Caucasus Countries in the 21st Century
125
Jakub Osiecki
Historia Ormian i Armenii oczami świadków. Wstępne rezultaty projektów badawczych zrealizowanych w latach 2010-2012 z zakresu historii mówionej i pamięci zbiorowej w Republice Armenii i Republice Gruzji
147
The History of Armenia and Armenians in the Eyes of Witnesses. Preliminary Results of the Oral History and
Collective Memory Research Projects Conducted in the Republic of Armenia and the Republic of Georgia
Magdalena Lejman
Dżygit w krainie magii. Wartości i wyobrażenia o świecie w baśniach narodów Kaukazu
165
Dzhigit in the Land of Magic. The Values and Vision of the World in Caucasian Fairy Tales
Recenzje
Tomasz Olejarz
Tomasz Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego
w pozimnowojennym świecie, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin–Warszawa 2011, 415 ss.
181
Konrad Siekierski
Севиль Гусейнова, Арсен Акопян, Сергей Румянцев, Кызыл-Шафаг
и Керкендж: история обмена селами в ситуации Карабахского
конфликта, Тбилиси 2008, 148 ss.
187
Wstęp
Na zeszyt drugi „Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”
za rok 2012, pod tytułem „Kaukaz: kultura, społeczeństwo, polityka”,
składają się artykuły dotyczące szeroko rozumianego Kaukazu – czyli
Kaukazu Południowego i Kaukazu Północnego – z uwzględnieniem
uwarunkowań wewnętrznych i międzynarodowych.
Obszar Kaukazu leży na styku Europy, Azji Środkowej i Bliskiego
Wschodu. Nie bez znaczenia dla jakości stosunków na tym obszarze są zaszłości historyczne, tożsamość kulturowo-cywilizacyjna, jak
również oddziaływanie aktorów trzecich. Cechą charakterystyczną
obszaru Kaukazu jest wyjątkowa różnorodność – w jego skład wchodzą państwa należące do różnych struktur integracyjnych. Znajdują się tu państwa członkowskie Unii Europejskiej: Bułgaria, Grecja
i Rumunia; państwo kandydujące do członkostwa – Turcja; a także
państwa partnerskie w ramach EPS: Armenia, Azerbejdżan, Gruzja,
Mołdawia i Ukraina oraz Federacja Rosyjska, z którą Unia ustanowiła „partnerstwo strategiczne”, opierające się na czterech wspólnych
przestrzeniach (wspólna przestrzeń gospodarcza; wspólna przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości; wspólna przestrzeń bezpieczeństwa zewnętrznego; wspólna przestrzeń badań,
edukacji i nauki).
Strategiczne znaczenie regionu związane jest ze znacznymi zasobami ropy naftowej i gazu ziemnego, jakie się tu znajdują, jak również z infrastrukturą szlaków transportu energii na drodze pomiędzy Iranem, Turcją, Rosją, Morzem Kaspijskim i Morzem Czarnym.
Geostrategia ta stwarza szansę na dywersyfikację i wzmocnienie
bezpieczeństwa dostaw energii do Unii Europejskiej. Terytorium
posiadające znaczny potencjał jednocześnie narażone jest na rywa-
Wstęp
lizację o wpływy między zaangażowanymi tutaj aktorami trzecimi.
Z tego też powodu sytuacja międzynarodowa na obszarze Kaukazu
na przestrzeni ostatnich lat uległa dalszej komplikacji. Owa komplikacja wynika nie tylko z tego, że proces stabilizacji i demokratyzacji
w państwach regionu zatrzymał się, a nawet nastąpił regres, ale również z działań podejmowanych przez aktorów międzynarodowych.
To właśnie tutaj miała miejsce wojna Rosji z Gruzją w 2008 roku,
która dokonała zmiany układu sił na tym obszarze. Co więcej, jedno
z dwóch najważniejszych państw w regionie Morza Czarnego – Turcja (obok Rosji) dokonuje modyfikacji swej polityki zagranicznej,
a tym samym coraz bardziej przejawia chęci odgrywania roli lidera
regionalnego.
Z punktu widzenia Unii Europejskiej sytuacja na Kaukazie zmieniła się diametralnie. O ile w latach 90. XX wieku region ten był poza
zasięgiem geograficznym decydentów UE, o tyle w XXI wieku sytuacja przedstawia się zupełnie inaczej. Rozszerzenie Unii Europejskiej
na Wschód w 2004 i 2007 roku postawiło Wspólnotę przed nowymi problemami i wyzwaniami. Z jednej strony, członkostwo państw
Europy Środkowo-Wschodniej w UE spowodowało, że sprawy – dotychczas o marginalnym znaczeniu – odnoszące się do wschodnich
sąsiadów: Ukrainy, Białorusi, Mołdawii czy Kaukazu Południowego
(Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji), tj. kwestie migracji, energetyki i bezpieczeństwa, zaczęły oddziaływać na sytuację wewnętrzną
Unii. Z drugiej strony, od momentu wstąpienia do Wspólnoty, Polska
i inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej stały się podmiotami
współtworzącymi politykę zewnętrzną Unii, w tym skierowaną do
państw wschodnich.
Podziękowania składamy autorom z różnych ośrodków akademickich w Polsce i za granicą za wkład i zaangażowanie w przygotowanie artykułów do tomu, który mamy przyjemność przedłożyć
Czytelnikom.
Tomasz Stępniewski
Artykuły
Tomasz Stępniewski
Partnerstwo Wschodnie
Unii Europejskiej: między
realizmem a rozczarowaniem
The European Union’s Eastern Partnership: Between Realism and
Disillusion
Abstract: The Eastern Partnership is becoming a more and more recognisable mark of the European Union’s actions in the east of Europe. The Eastern
Partnership is a young policy, in the process of implementation. For the purpose of effective implementation of the policy, cooperation of all 27 member
states of the EU is needed and cooperation of the 6 countries covered by the
policy. The efficiency of the EU’s Eastern policy depends on the Union itself
too. The EU, by its lack of a clear strategy in relation to the region, weakens
its efficiency.
Keywords: European Union, Eastern Partnership, South Caucasus, security,
geopolitics
1.
Wprowadzenie
Polityka wschodnia Unii Europejskiej (UE) w XXI wieku podlega ciągłej modyfikacji. Wynika to z faktu, że podstawa działań Unii wobec
sąsiadów, czyli Europejska Polityka Sąsiedztwa, nie jest konstrukcją
efektywną. W związku z tym bądź to organy UE, bądź poszczególne państwa członkowskie Wspólnoty, widząc niską skuteczność tych
działań, wychodzą z nowymi inicjatywami, które mają na celu zwiększenie efektywności tych przedsięwzięć. Przykładami nowych odsłon
polityki wschodniej UE są: Synergia Czarnomorska i Partnerstwo
12
Tomasz Stępniewski
Wschodnie (PW). Natomiast nowym projektem skierowanym do
państw południowego sąsiedztwa jest Unia dla Śródziemnomorza.
Partnerstwo Wschodnie staje się coraz bardziej rozpoznawalnym
znakiem działań Unii Europejskiej na Wschodzie Europy. Jest to polityka młoda, w trakcie realizacji. W celu jej skutecznej implementacji niezbędna jest współpraca wszystkich 27 członków Unii Europejskiej oraz 6 państw nią objętych. Polska, sprawując prezydencję
w UE w drugiej połowie 2011 roku, pragnęła uczynić Partnerstwo
Wschodnie głównym celem działań wobec państw Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego. Jak się okazało, wydarzenia międzynarodowe spowodowały, że PW nie stało się kluczową kwestią w czasie
prezydencji Polski w Radzie UE. Sytuacja za wschodnią granicą również wskazuje na swego rodzaju „więdnięcie” tej inicjatywy jako mało
skutecznego projektu UE.
Skuteczność polityki wschodniej UE zależy również od samej Unii.
Myślenie decydentów UE o wschodnim sąsiedztwie jest technokratyczne i pozbawione wrażliwości na specyfikę państw, do których
działania Unii są kierowane. Unia Europejska poprzez brak jasnej
strategii wobec regionu osłabia swoją efektywność. Doświadczenia
historyczne pokazały, że najskuteczniejszym mechanizmem zmian
sytuacji wewnętrznej państw ubiegających się o członkostwo była
perspektywa integracji.
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie w sposób skrótowy założeń, celów i instrumentów Partnerstwa Wschodniego, w dalszej kolejności wyzwań dla PW występujących w Europie Wschodniej i na
Kaukazie Południowym, a następnie osiągnięć i perspektyw rozwoju.
Podjęta zostanie również próba odpowiedzi na pytanie: czy Partnerstwo Wschodnie podzieli los Europejskiej Polityki Sąsiedztwa i tym
samym stanie się zakładnikiem targów wewnątrz UE i sceptycznego
podejścia adresatów tej polityki, czy też rzeczywiście może zmienić
kształt i logikę stosunków UE z partnerami wschodnimi? Czy Part
Szerzej: T. Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie, Lublin–Warszawa 2011; M. Klatt, T. Stępniewski, Normative Influence. The European Union, Eastern
Europe and Russia, Lublin–Melbourne 2012.
P. J. Borkowski, K. Dośpiał-Borysiak, T. Kapuśniak, Wymiar południowy, północny i wschodni Unii
Europejskiej: osiągnięcia, szanse, wyzwania, „Prace Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 1,
Lublin–Łódź–Warszawa 2009, s. 67-74; T. Kapuśniak, Polityka Unii Europejskiej w regionie Morza
Czarnego, [w:] T. Kapuśniak (red.), Unia Europejska i Federacja Rosyjska wobec regionu Morza
Czarnego, Lublin 2010, s. 13-22.
nerstwo Wschodnie w ogóle posiada potencjał i możliwości ku temu,
żeby zmienić politykę wschodnią UE?
2.
Partnerstwo Wschodnie Unii Europejskiej:
geneza, cele, instrumenty
Istotnym komponentem w procesach realizacji wschodniego wymiaru
polityki Unii Europejskiej pozostaje inicjatywa Partnerstwa Wschodniego – nowa propozycja współpracy regionalnej, którą UE kieruje do
wybranych państw Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego: Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Gruzji, Mołdawii i Ukrainy. Inicjatorami Partnerstwa Wschodniego, zainaugurowanego 7 maja 2009 roku
na szczycie UE w Pradze, są Polska i Szwecja. Państwa te zaproponowały w maju 2008 roku pogłębienie relacji ze wschodnimi sąsiadami
objętymi Europejską Polityką Sąsiedztwa (EPS), aczkolwiek na kształt
opisywanego projektu złożyły się także działania wielu innych członków UE. Konieczność intensyfikacji relacji ze wschodnimi sąsiadami
konsekwentnie podkreślały we wcześniejszych latach również państwa Grupy Wyszehradzkiej. Analogiczne stanowisko prezentowały Litwa, Łotwa i Estonia. Ważną rolę odegrały także Niemcy, które
w czasie sprawowanej w pierwszym półroczu 2007 roku prezydencji
w UE przedstawiły koncepcję tzw. EPS Plus. Wyrazem zmieniającego się podejścia UE do polityki sąsiedztwa stało się też przyjęcie
przez Radę Europejską w grudniu 2007 roku polsko‑litewskiej propozycji rozwoju południowego i wschodniego wymiaru EPS, nie tylko
w ramach bilateralnych, ale także wielostronnych.
Niniejszy podrozdział powstał na podstawie artykułu: T. Kapuśniak, T. Olejarz, Partnerstwo
Wschodnie w kontekście stosunków Unia Europejska – Federacja Rosyjska, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, T. Kapuśniak (red.), Rok 8 (2010), z. 3: UE – USA – NATO a Federacja
Rosyjska, s. 22-28.
T. Kapuśniak, Miejsce Ukrainy w polityce wschodniej Unii Europejskiej. Perspektywa Polski, „Krakowskie Studia Międzynarodowe”, 2009, nr 4 (VI), s. 95-107.
Por. K. Pełczyńska-Nałęcz, A. Duleba, L. Póti, V. Votápek, Polityka wschodnia Unii Europejskiej
– perspektywa krajów wyszehradzkich. Myśląc o Wymiarze Wschodnim, OSW, „Punkt Widzenia”,
Warszawa, luty 2003.
B. Wojna, M. Gniazdowski, Partnerstwo Wschodnie: geneza, możliwości i wyzwania, „Biuletyn
PISM”, 30.04.2009, nr 24 (556), www.pism.pl; S. Schaffer, D. Tolksdorf, The Eastern Partnership
– „ENP plus” for Europe’s Eastern Neighbors, „CAPerspectives”, 2009, no. 4, s. 1-4.
13
14
Tomasz Stępniewski
Partnerstwo Wschodnie opiera się na realizowanej od 2004 roku
Europejskiej Polityce Sąsiedztwa. Oceniane jest przez wiele państw
członkowskich jako kontynuacja ich wcześniejszych starań o wzmocnienie EPS na jej wschodnioeuropejskim odcinku, a zarazem nowe
otwarcie UE w relacjach z jego adresatami. Inicjatywa zyskała duże
poparcie także ze względu na zmieniające się uwarunkowania tak wewnątrz UE, jak i w jej zewnętrznym środowisku. Pięć lat po rozszerzeniu UE w państwach członkowskich zwiększyła się niewątpliwie
świadomość wyzwań i zagrożeń istniejących w Europie Wschodniej
i na Kaukazie Południowym. Obecnie wszyscy członkowie dostrzegają wyraźnie, że napięcia, destabilizacje polityczne i gospodarcze oraz
„zamrożone konflikty” w regionie mogą odnosić się bezpośrednio do
samej UE. Ponadto nieprzypadkowo prace nad projektem Partnerstwa Wschodniego nabrały rozpędu po wojnie rosyjsko-gruzińskiej,
a istotnym jego komponentem pozostaje współpraca energetyczna.
Równocześnie doświadczenia kilku lat wdrażania EPS pokazały,
że aby zwiększyć skuteczność tejże polityki, konieczne jest dostosowywanie jej instrumentów do specyfiki państw nią objętych, a także że nieodzowne jest szersze uwzględnienie aspiracji sąsiadów UE
z Europy Wschodniej. Należy tutaj dodatkowo wspomnieć o tym,
że wymienione przesłanki – jak również wydarzenia zwane „arabską wiosną” – stały się także podstawą do ogłoszenia przez Unię Europejską w maju 2011 roku raportu (Delivering on a New European
Neighbourhood Policy z 15 maja 2012 roku), w którym została zawarta nowa zasada „więcej za więcej” (ang. more for more, czyli więcej
środków finansowych w zamian za postępy w integracji i w reformach wewnętrznych), obowiązująca w ramach Europejskiej Polityki
Sąsiedztwa. Warto podkreślić, że wprowadzenie nowej zasady przez
UE „może oznaczać de facto zmniejszenie środków unijnych dla krajów Partnerstwa Wschodniego”.
Partnerstwo Wschodnie – raport otwarcia, B. Wojna, M. Gniazdowski (red.), Polski Instytut Spraw
Międzynarodowych, Warszawa, kwiecień 2009, s. 5; Ch. Hillion, A. Mayhew, The Eastern Partnership – Something New or Window-Dressing, Sussex European Institute, „SEI Working Paper”,
January 2009, no. 109, http://www.sussex.ac.uk/sei/documents/wp_109.pdf
Delivering on a New European Neighbourhood Policy, Joint Communication to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the
Regions, Brussels, 15.5.2012, JOIN (2012) 14 final.
T. Iwański, A. Ciechanowicz, A. Kwiatkowska-Drożdż, R. Sadowski, Kryzys w relacjach UE–Ukraina
wokół sprawy Tymoszenko, OSW, „Tydzień na Wschodzie”, 9.05.2012, nr 17 (218), www.osw.waw.pl;
Odnosząc się do głównych założeń, należy wskazać, że Partnerstwo Wschodnie to plan rozwoju relacji między UE a państwami
Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego, który umożliwia tym
państwom stopniowe włączanie się do polityk i programów UE oraz
integrację ze wspólnym rynkiem. W wymiarze bilateralnym zakłada
podpisanie umów stowarzyszeniowych oraz utworzenie szeroko zakrojonych i kompleksowych stref wolnego handlu. Podjęta inicjatywa umożliwia także wielostronną współpracę wschodnich sąsiadów
UE objętych EPS. Zakłada ona m.in. regularne spotkania na szczeblu
szefów państw i rządów, ministrów spraw zagranicznych, wysokich
urzędników oraz ekspertów. Ma to być forum wymiany informacji
i doświadczeń państw partnerskich, pełniące funkcję mechanizmu
budowy wzajemnego zaufania. Pominięcie w Partnerstwie Wschodnim „twardej” agendy bezpieczeństwa (desecuritization) ma pozwolić na wykorzystanie „miękkiej siły” UE i pośrednio przyczynić się do
poprawy bezpieczeństwa międzynarodowego w regionie. Projekt nie
jest strategią rozszerzenia, choć nie wyklucza, że państwa nim objęte mogą stać się kiedyś członkami UE. Model rozwoju relacji z UE
określony w Partnerstwie Wschodnim wydaje się na tyle elastyczny,
że może zadowolić zarówno państwa, które wykazują zainteresowanie jedynie bliską współpracą z UE (Armenia, Białoruś), jak i te, które
aspirują do włączenia się w sposób bezpośredni do procesów integracji europejskiej (Ukraina, Gruzja)10.
Partnerstwo Wschodnie w wymiarze dwustronnym zakłada dodatkowo wypracowanie nowych podstaw stosunków prawnych między UE a jej wschodnimi sąsiadami, w formie wcześniej wspomnianych umów stowarzyszeniowych. Co więcej, praktyczna realizacja
projektu oznacza m.in. podjęcie działań na rzecz pełnej liberalizacji
reżimu wizowego w relacjach z poszczególnymi państwami partnerskimi, jak również zakłada rozwój współpracy w sferze bezpieczeństwa energetycznego11.
Nowością Partnerstwa Wschodniego – w porównaniu z EPS – jest
zakres jego implementacji (wielostronny), który winien przyczyniać
ЄС ухвалив нову Програму з інтеграції та співпраці Східного партнерства, Представни
цтво Європейського Союзу в Україні, 27.06.2012, http://eu.prostir.ua/news/253736.html
10 Partnerstwo Wschodnie – raport otwarcia..., s. 2.
11 Ibidem, s. 6; K. Longhurst, Stepping into the Geopolitical Game. The European Union and Its Eastern Neighbourhood, „Analizy Natolińskie”, 2007, nr 2 (15).
15
16
Tomasz Stępniewski
się do wspierania przemian politycznych i gospodarczych w państwach Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego, stając się, niejako przy okazji, forum wymiany informacji i doświadczeń państw
partnerskich w takich obszarach, jak: demokracja, zarządzanie i stabilność, integracja gospodarcza i konwergencja w zakresie polityk
UE, bezpieczeństwo energetyczne oraz kontakty międzyludzkie.
Wielu członków UE oraz część partnerów oczekuje, że polityczna
współpraca multilateralna będzie również pełniła funkcję mechanizmu budowy zaufania w całym regionie.
Warto wspomnieć, że inicjatywa Partnerstwa Wschodniego wywołała dyskusję również wśród samych państw członkowskich UE na
temat stosunków między Unią a Rosją na obszarze Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego. Większość z nich uznała, że jej realizacja nie może w praktyce prowadzić do rywalizacji pomiędzy UE
a FR, a tym bardziej do izolacji Rosji w regionie. Dla odmiany, konkurencyjna grupa państw członkowskich sprzeciwiała się postrzeganiu
inicjatyw UE kierowanych w stronę wschodniego sąsiedztwa przez
pryzmat rosyjskich interesów. Zdaniem tych państw, Partnerstwo
Wschodnie powinno służyć zbliżeniu objętych nim podmiotów z UE,
niezależnie od stanowiska, jakie w tej kwestii zajmuje FR, traktująca
obszar Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego jako strefę wyłącznie swoich wpływów (tzw. bliska zagranica). Wszystkie państwa
członkowskie akcentowały konieczność równoległego rozwijania
wschodniego wymiaru EPS oraz współdziałania UE i FR. Niwelować
ewentualne sprzeczności między celami Partnerstwa Wschodniego
a obawami Rosji może – zdaniem członków UE – udział tego podmiotu w poszczególnych projektach realizowanych w ramach Partnerstwa Wschodniego12.
12 Partnerstwo Wschodnie – raport otwarcia..., s. 8; S. Schaffer, D. Tolksdorf, The EU Member States
and the Eastern Neighbourhood – From Composite to Consistent EU Foreign Policy?, „CAP Policy
Analysis”, 2009, no. 1, s. 1-4.
3.
Kluczowe problemy
Partnerstwa Wschodniego Unii Europejskiej
Partnerstwo Wschodnie zakłada, że działania podejmowane przez
UE wobec państw wschodnich będą realizowane w ramach pięciu
głównych obszarów (priorytetów). Są to: 1) program zintegrowanego zarządzania granicami, 2) wsparcie dla rozwoju małych i średnich
przedsiębiorstw (SME Facility), 3) regionalne rynki energetyczne,
efektywność energetyczna i odnawialne źródła energii, 4) zarządzanie
środowiskowe, 5) system zwalczania skutków katastrof naturalnych
i spowodowanych przez człowieka13. Realizacja tych priorytetów, jak
również zacieśnianie stosunków politycznych i gospodarczych pomiędzy państwami Partnerstwa Wschodniego a Unią Europejską napotyka, niestety, poważne trudności, głównie natury politycznej. Sprowadzają się one w większości do kilku zasadniczych kwestii. Są to14:
• problemy wewnętrzne: wysoka korupcja, słaba władza państwowa, problem z wolnością mediów, ograniczenia swobody działania opozycji, przestępczość zorganizowana;
• tendencje separatystyczne (np. w Gruzji – Abchazja i Osetia Południowa) i konflikty etniczne (np. Górski Karabach, Naddniestrze);
• negatywne skutki oddziaływania globalnego kryzysu ekonomicznego na słabe gospodarki państw PW;
• silne wpływy Federacji Rosyjskiej na obszarze PW (szerzej: na obszarze tzw. bliskiej zagranicy) osiągane przy pomocy instrumentów politycznych, ekonomicznych, energetycznych, społeczno‑kulturowych;
• wzrastająca na przestrzeni ostatnich lat pozycja Turcji w tym regionie osłabia działania UE (szczególnie w kwestiach dywersyfikacji dostaw energii), gdyż Turcja – podobnie jak Rosja – dąży do
utrzymania status quo w regionie Morza Czarnego15.
13 Podaję za: Partnerstwo Wschodnie, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, Warszawa 2011,
http://www.eastern-partnership.pl
14 B. Wojna, M. Gniazdowski, Partnerstwo Wschodnie: geneza, możliwości i wyzwania, „Biuletyn
PISM”, 30.04.2009, nr 24 (556); T. Kapuśniak, Wymiar Wschodni Europejskiej Polityki Sąsiedztwa
Unii Europejskiej. Inkluzja bez członkostwa? / The Eastern Dimension of the European Union’s Neighbourhood Policy. Inclusion without Membership?, „Zeszyty Natolińskie”, Warszawa 2010, nr 42,
s. 103, http://www.natolin.edu.pl/pdf/zeszyty/Natolin_Zeszty_42.pdf
15 T. Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie..., s. 39 i nast.
17
18
Tomasz Stępniewski
Odnosząc się skrótowo do problemów wewnętrznych państw
Partnerstwa Wschodniego, należy zaznaczyć, że sytuacja na Białorusi przedstawia się jako najtrudniejsza. Aleksander Łukaszenka
po kolejnym zwycięstwie w wyborach prezydenckich w 2010 roku
rozpoczął działania mające na celu rozprawienie się z opozycją oraz
ograniczenie wolności słowa i zrzeszania się (np. działania przeciwko funkcjonowaniu Związku Polaków na Białorusi i próby jego delegalizacji). Na Ukrainie – od momentu dojścia do władzy Wiktora
Janukowycza w 2010 roku16 – obserwujemy regres w procesie demokratyzacji, który przejawia się w: wywieraniu nacisku i ograniczaniu
wolności mediów (przy pomocy np. agencji państwowych, jak Służba
Bezpieczeństwa Ukrainy), endemicznej korupcji, ograniczaniu swobody działania opozycji, aresztowaniu liderów opozycji na podstawie wątpliwych zarzutów (proces byłej premier Julii Tymoszenko
wywołał zaniepokojenie państw zachodnich sytuacją wewnętrzną
na Ukrainie). Spośród państw Europy Wschodniej jedynie Mołdawia uznawana jest za państwo jasno dążące do integracji, przy czym
ona również boryka się z problemami takimi jak: korupcja, niestabilność systemu politycznego oraz separatyzmem w Naddniestrzu.
Z kolei sytuacja wewnętrzna państw Kaukazu Południowego (przede
wszystkim wyzwaniem dla tych państw jest ich integralność terytorialna) też nie napawa optymizmem. Armenia coraz częściej podąża
drogą „putinizmu”, natomiast prezydent Azerbejdżanu Ilham Alijew
uzurpuje sobie pełnię władzy państwowej. Gruzja pod rządami Micheila Saakaszwilego również oddala się od standardów demokratycznych i tym samym niweczy demokratyczne zdobycze „rewolucji
róż” z 2003 roku. Należy podkreślić, że Gruzja czasów Saakaszwilego przeprowadziła szereg reform i ograniczyła korupcję. Jednak patrząc z drugiej strony, na skutek zmian i zawężania swobód sytuacja
wewnętrzna tego państwa nie prezentuje się zbyt optymistycznie.
Powyższe wydarzenia wskazują na stagnację i/lub regres procesów
demokratyzacyjnych, przestrzegania praw człowieka i zasad państwa
prawa w Europie Wschodniej i na Kaukazie Południowym. Owo zjawisko określane jest w literaturze przedmiotu jako „putinizacja”, czyli
16 Szerzej zob.: T. Olejarz, T. Stępniewski, Ukraina między dysfunkcjonalną demokracją a nieskonsolidowanym autorytaryzmem, „Prace Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 23, Lublin 2011;
G. Flikke, Ukraine. Precarious Post-Electoral Reversals, Norwegian Institute of International Affairs, „Policy Brief”, 2011, no. 1, www.nupi.no
ograniczanie wolności za negatywnym przykładem Federacji Rosyjskiej. Odwołując się do raportu Freedom House, możemy wskazać,
że Rosja, Białoruś, Azerbejdżan czy Kazachstan zostały określone
w nim jako państwa z „utrwalonymi reżimami autorytarnymi”, gdzie
„system Putina” ciągle trwa17.
4.
Efekty funkcjonowania Partnerstwa Wschodniego Unii Europejskiej
Jak już wspomniano powyżej, PW jest polityką młodą, w trakcie realizacji, a sukcesy tego projektu nie są imponujące, ponieważ upłynął
zbyt krótki czas implementacji. Biorąc pod uwagę specyfikę podmiotów wschodnich i kaukaskich, do których PW jest kierowane, nie
może dziwić jego dość ograniczona skuteczność. Pomimo różnorodnych ograniczeń, w ramach PW udało się osiągnąć pewne rezultaty.
Należą tu18:
• zakończenie negocjacji z Ukrainą w sprawie umowy stowarzyszeniowej (ang. Association Agreements – AA), która obejmuje
kompleksową i pogłębioną strefę wolnego handlu (DCFTA, ang.
Deep and Comprehensive Free Trade Areas) – podpisanie DCFTA jest wstrzymane ze względu na proces byłej premier Julii Tymoszenko19;
• rozpoczęcie negocjacji w sprawie nowych umów stowarzyszeniowych (AA) z Mołdawią, Azerbejdżanem, Armenią i Gruzją;
• zaplanowanie rozpoczęcia negocjacji w sprawie DCFTA z Mołdawią i Gruzją;
• wdrażanie na Ukrainie i w Mołdawii planów działania odnośnie
do liberalizacji systemu wizowego (cel długofalowy to całkowite
17 Por.: J. Trenkner, Putinizacja: słowo roku 2011, „Tygodni Powszechny”, 24.06.2012, nr 26 (3285),
s. 24.
18 Podaję za: P. M. Jensen, Partnerstwo Wschodnie i duńska prezydencja w Radzie Unii Europejskiej:
między realizmem a rozczarowaniem, „Analiza Fundacji Batorego”, Warszawa, marzec 2012, s. 2,
http://www.batory.org.pl; L. Czechowska, Partnerstwo Wschodnie na tle innych regionalnych mechanizmów EPS – wskazania dla polskiej prezydencji, [w:] J. Nadolska, K. A. Wojtaszczyk (red.),
Polska prezydencja w Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 270.
19 Szerzej o sprawie Julii Tymoszenko w: I. Lyubashenko, Znaczenie sprawy Julii Tymoszenko dla
stosunków Ukrainy z Unią Europejską, „Biuletyn PISM”, 3.07.2012, nr 63 (928), www.pism.pl
19
20
Tomasz Stępniewski
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
zniesienia wiz), jak również wdrażanie umów z Gruzją o ułatwieniach wizowych i readmisji;
dołączenie Mołdawii i Ukrainy do Europejskiej Wspólnoty Energetycznej;
wyasygnowanie dla państw PW dodatkowych środków – do 2014
roku pomoc w wysokości sięgającej 1,8 mld euro;
ustanowienie i zapoczątkowanie działalności Forum Społeczeństwa Obywatelskiego (ang. Civil Society Forum), które uruchomiło liczne programy; również wsparcie dla utworzenia Europejskiego Funduszu na rzecz Demokracji (ang. European Endowment for
Democracy – EED);
ustanowienie EURONEST-u (ang. EU-Neighbourhood East Parliamentary Assembly), czyli Zgromadzenia Parlamentarnego
EURONEST, złożonego z przedstawicieli parlamentów państw
partnerskich i Parlamentu Europejskiego (inauguracja odbyła się
3 maja 2011 roku);
powstanie kompleksowego programu rozwoju instytucjonalnego
(ang. Comprehensive Institutional Building – CIB) – obejmuje
on działania w zakresie państwa prawa, administracji publicznej
i zbliżania przepisów do wymogów UE. Cele te będą realizowane
m.in. poprzez programy Twinning i TAIEX;
uruchomienie sztandarowych projektów dotyczących: zintegrowanego zarządzania granicami, MŚP, wydajności energetycznej,
ochrony środowiska i ochrony ludności;
powstanie Konferencji Władz Lokalnych i Regionalnych PW z ramienia Komitetu Regionów;
zawiązanie Forum Biznesu PW, Grupy Informacyjno-Koordynacyjnej zrzeszającej państwa spoza UE oraz instytucje finansowe
zainteresowane realizacją celów PW;
opracowanie Kompleksowych Programów Rozwoju Instytucjonalnego dla pięciu państw PW (bez Białorusi);
zaangażowanie we współpracę innych organizacji międzynarodowych, np. OBWE (podnoszenie standardów ochrony praw człowieka), Rady Europy (działania w zakresie zwalczania korupcji),
EBOR oraz OECD (wspieranie MŚP).
Wymienione powyżej sukcesy PW nie zmieniają jednak faktu,
że dość często państwa partnerskie – jak również niektóre państwa
członkowskie UE – zarzucają PW niską skuteczność. Pomimo wielu
inicjatyw – przy braku znaczących środków finansowych – sytuacja
w regionie nie ulega zmianie, co tym samym wpływa na niską ocenę
PW w oczach decydentów i społeczeństw państw Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego.
5.
Konkluzje
Partnerstwo Wschodnie z pewnością jest polityką, która może przyczynić się do zmiany sytuacji państw partnerskich, pod warunkiem
że te państwa będą chciały tych zmian i podążały drogą reform demokratycznych, w kierunku państwa prawa. Stagnacja, a nawet regres procesu demokratyzacji i stabilizacji państw obszaru PW powoduje, że skuteczność tego projektu jest stosunkowo niewielka. Warto
pamiętać, że nie bez znaczenia dla skuteczności PW jest również
rywalizacja o „wspólne niestabilne sąsiedztwo” Unii Europejskiej
i Federacji Rosyjskiej, czyli obszar Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego. Dość często Partnerstwo Wschodnie postrzegane jest
przez decydentów rosyjskich jako próba rywalizacji o wspólne sąsiedztwo20. Ponadto – jak wskazuje Peter Munk Jensen – powyższa
sytuacja wynika również z podejścia samej UE do państw wschodnich, czyli utrzymywania stosunków z partnerami wschodnimi przy
jednoczesnym zachowaniu dystansu. UE stara się, by państwa te nie
oddaliły się za bardzo, ale również nie chce widzieć ich jako państw
członkowskich21. Brak konkretnych działań ze strony UE nie pozostaje bez reakcji ze strony Federacji Rosyjskiej. Otóż Rosja podejmuje
działania mające na celu utrzymanie państw obszaru poradzieckiego
(które są objęte analizowanym programem PW) w jej strefie wpływów. Przykładem takich działań może być wojna Rosji z Gruzją
z 2008 roku, jak również zgłoszona – w październiku 2011 roku przez
ówczesnego premiera Rosji Władimira Putina – propozycja utworzenia Unii Eurazjatyckiej22.
20 T. Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie..., s. 87-90.
21 P. M. Jensen, Partnerstwo Wschodnie..., s. 2.
22 U. Halbach, Vladimir Putin’s Eurasian Union. A New Integration Project for the CIS Region?, German
Institute for International and Security Affairs, „SWP Comments”, January 2012, no. 1, www.swp-
21
22
Tomasz Stępniewski
Z jednej strony, można wskazać pewne sukcesy PW w postaci
ustanowienia dialogu politycznego w regionie, ułatwień wizowych,
przygotowania umów stowarzyszeniowych oraz wsparcia dla społeczeństwa obywatelskiego. Z drugiej strony, problemy z wysokim poziomem korupcji, demokratyzacją i stabilnością sytuacji w Europie
Wschodniej i na Kaukazie Południowym powodują – co podkreślają
niektórzy badacze – że PW może podzielić rolę EPS, gdyż po szumnym początku, rozsierdzeniu Rosji, okazuje się, że inicjatywa UE jest
„bezzębna”, czyli pozbawiona skuteczności i nieszkodliwa23. Jednak
biorąc pod uwagę obecny kryzys finansowy UE, sceptyczne nastawienie tzw. starych państw członkowskich UE wobec rozszerzenia
i niestabilność południowych sąsiadów, wydaje się wielce prawdopodobne, że państwa PW nie otrzymają w perspektywie krótkiej i średniej perspektywy członkostwa w UE. Mimo to państwa tego obszaru
winny podjąć wysiłek w celu utrzymania przez UE perspektywy otwartych drzwi bądź też zainicjować działania mające na celu utworzenie „wschodniego obszaru gospodarczego” powiązanego z UE24.
berlin.org; X. Kurowska, P. Pawlak, The EU’s Eastern Partnership – More for More, or More of the
Same, Centre for Europe, University of Warsaw, „Yearbook of Polish European Studies”, vol. 14,
2011, s. 119-122.
23 Por. P. J. Borkowski, Partnerstwo Wschodnie jako instrument polityki zewnętrznej UE, [w:] A. Szeptycki (red.), Między sąsiedztwem a integracją. Założenia, funkcjonowanie i perspektywy Partnerstwa Wschodniego Unii Europejskiej, Warszawa 2011, s. 84; także: J. Kulhanek, The Fundamentals
of Russia’s EU Policy, „Problems of Post-Communism”, vol. 57, September/October 2010, no. 5,
s. 51-63.
24 P. M. Jensen, Partnerstwo Wschodnie..., s. 10.
Ireneusz Topolski
Interesy Federacji Rosyjskiej
wobec państw
Południowego Kaukazu
The Interests of the Russian Federation towards South Caucasus
Countries
Abstract: The Russian Federation strives to maintain its presence in South
Caucasus countries, which constitutes its vitally important interest in the region. The most important priorities of the policy of Russia towards South Caucasus countries are: security assurance and the maintenance of stability in the
region; the maintenance of military presence; the prevention of the intervention of third-party countries; the development of economic co-operation and
the use of energy instruments. The following issues are of limited significance:
the participation of Armenia, Azerbaijan and Georgia in integration processes
in the CIS area; the protection of Russian minority’s rights and Russian citizens’
rights in the countries of the region; the migration of South Caucasus’ population to the Russian Federation; the development of cultural co-operation as
well as building Russia’s positive image among South Caucasus countries.
Keywords: South Caucasus, the Russian Federation, national interest
Określenie priorytetów w polityce Federacji Rosyjskiej (FR, dalej: Federacja) wobec państw Południowego Kaukazu wymaga w pierwszej kolejności przedstawienia definicji terminu „interesy narodowe”.
Walerij Bujanow określa je jako „całokształt zrównoważonych interesów jednostki, społeczeństwa i państwa, które dotyczą płaszczyzny ekonomicznej, polityki wewnętrznej, społecznej, międzynarodowej, informacyjnej, wojskowej, ochrony pogranicza, ekologicznej
W pracy stosowane będą zamiennie nazwy regionu: Południowy Kaukaz i Zakaukazie.
24
Ireneusz Topolski
i innych”. Na potrzeby niniejszego artykułu został przyjęty sposób
podziału interesów narodowych zaproponowany przez Kamałudina
Gadżyjewa. W swoich rozważaniach przyjął on podejście realistyczne i w oparciu o kryterium znaczenia i wpływów na arenie międzynarodowej wyodrębnił następujące grupy interesów: żywotnie ważne i drugorzędne, stałe i zmienne, długookresowe i koniunkturalne.
Najważniejsze znaczenie przywiązuje do kategorii interesów „żywotnie ważnych”. Określa je jako te, bez zapewnienia których państwo
nie może liczyć na rozwój w długim odcinku czasu. Zalicza się do
nich m.in.: zachowanie i obronę niezależności i integralności terytorialnej, niepodległość i bezpieczeństwo narodu, miejsce, rolę i prestiż
państwa w systemie stosunków międzynarodowych, wielkość potencjału militarnego, sposób obrony własnej suwerenności i ochronę
sojuszników.
Interesy Rosji wobec Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji są częścią jej
polityki na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP, dalej:
Wspólnota), a także relacji z państwami Zachodu, Turcją i Iranem.
W niniejszym artykule zasygnalizowane zostały tylko najważniejsze
kwestie w polityce Federacji wobec Zakaukazia, ponieważ poruszana
problematyka jest bardzo obszerna i złożona.
1.
Priorytety polityki
Federacji Rosyjskiej wobec Kaukazu Południowego
W pierwszej połowie lat 90. XX wieku Aleksiej Arbatow przy określaniu interesów Federacji Rosyjskiej na obszarze poradzieckim pro-
В. Буянов, Национальные интересы и внешнеполитическая стратегия России в условиях
глобализации, [w:] С. Проскурин (red.), Международные отношения и внешнеполитическая
деятельность России, Москва 2004, s. 234; Por.: S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 34-35; S. Bieleń, Polityka w stosunkach międzynarodowych,
Warszawa 2010, s. 73-85; К. Гаджиев, Геополитические горизонты России: контуры нового
миропорядка, Москва 2011, s. 141-152.
Por.: В. Буянов, Национальные интересы..., s. 238-239; S. Bieleń, Polityka w stosunkach...,
s. 78‑85; R. Zięba, Cele polityki zagranicznej państwa, [w:] R. Zięba (red.), Wstęp do teorii polityki
zagranicznej państwa, Toruń 2004, s. 44-50; T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy, Wrocław 2006, s. 264-273.
K. Гаджиев, Геополитика. Учебник, Москва 2011, s. 236-237; К. Гаджиев, Геополитические
горизонты России..., s. 150-152; В. Буянов, Национальные интересы..., s. 239.
ponował wyodrębnienie pięciu grup państw. Uważał, że podział ten
przyczyni się do przyjęcia optymalnego kierunku polityki zagranicznej Rosji. Do poszczególnych grup zaliczał: I – państwa nadbałtyckie,
Mołdawię, II – Gruzję, Armenię, Kirgistan, III – Ukrainę, Kazachstan,
IV – Białoruś, V – Azerbejdżan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan. Jego zdaniem, Armenia i Gruzja należały do grupy państw,
które raczej nie wykazywały zainteresowania udziałem w integracji
politycznej i gospodarczej z Rosją. Było to wynikiem faktu, że procesy te nie były potrzebne ani obu tym państwom, ani samej Federacji. Jednocześnie interesy bezpieczeństwa Rosji, Armenii i Gruzji
były ze sobą w wielu kwestiach bardzo zbieżne. Stabilność sytuacji
na Południowym Kaukazie z jednej strony przekładała się w bardzo dużym stopniu na spokój południowych rubieży Federacji, zaś
z drugiej – wpływała na polityczne i gospodarcze interesy państwa
w basenie Morza Czarnego oraz Morza Kaspijskiego. Rosja w związku z tym była zainteresowana utrzymaniem obecności wojskowej
w obu republikach poradzieckich. W przypadku trzeciego państwa
– Azerbejdżanu – szanse na stanie się sojusznikiem Federacji w kwestiach bezpieczeństwa były niewielkie. Jeszcze bardziej wątpliwy
był jego udział w procesach reintegracji inicjowanych przez Rosję.
Jednocześnie stanowisko to nie przesądzało o tym, że Azerbejdżan
stanie się wrogiem Federacji, a normalizacja stosunków politycznych
i gospodarczych zostanie przywrócona dopiero po uregulowaniu
w sposób pokojowy konfliktu w Górskim Karabachu. Należy podkreślić, że rozwój sytuacji na Zakaukaziu był jednym z ważniejszych
czynników oddziałujących na bezpieczeństwo narodowe Rosji. Duży
wpływ na to miały konflikty zbrojne w Osetii Południowej, Abchazji
oraz Górskim Karabachu. W konsekwencji status najważniejszego
sojusznika Federacji Rosyjskiej w regionie stopniowo uzyskiwała Armenia.
А. Арбатов, Россия: национальная безопасность в 90-е годы, „Мировая экономика и между
народные отношения”, 1994, nr 8-9, s. 5.
Ibidem, s. 5-6, 8.
Д. Маценов, Интересы и безопасность России в постсоветскую эпоху, „Мировая экономи
ка и международные отношения”, 1992, nr 4, s. 25.
25
26
Ireneusz Topolski
Do najwyższych priorytetów w polityce Rosji wobec Armenii,
Azerbejdżanu i Gruzji, przedstawionych w oficjalnych dokumentach, zalicza się:
a) zapewnienie bezpieczeństwa i utrzymanie stabilności w regionie;
b) utrzymanie obecności wojskowej w regionie;
c) powstrzymanie obecności państw trzecich w regionie;
d) rozwój współpracy gospodarczej i wykorzystanie instrumentów
energetycznych w regionie;
e) rozwijanie procesów integracyjnych na obszarze WNP;
f ) ochronę praw mniejszości rosyjskiej i obywateli Federacji w państwach regionu;
g) migrację ludności z państw Południowego Kaukazu do Federacji
Rosyjskiej;
h) rozwijanie współpracy kulturalnej i kształtowanie pozytywnego
wizerunku Federacji Rosyjskiej w państwach regionu.
Стратегический курс России с государствами-участниками Содружества Независимых
Государств, URL <http://www.mid.ru/bdomp/ns-osndoc.nsf/e2f289bea62097f9c325787a003
4c255/...Document>, (dostęp: 23.10.2009); Внешняя политика и безопасность современной
России. 1991-2002. Хрестоматия в четырех томах, том IV, Т. Шаклеина (red.), Москва 2002,
s. 19-152; Концепция внешней политики Российской Федерации. Утверждена Президентом
Российской Федерации Д. А. Медведевым 12 июля 2008 г., URL <http://www.mid.ru/ns-osndoc.nsf/0e9272befa34209743256c630042...Document>, (dostęp: 27.10.2009); Стратегия
национальной безопасности Российской Федерации до 2020 года, URL <http://www.
mid.ru/ns-osndoc.nsf/0e9272befa34209743256c630042...Document>, (dostęp: 23.09.2009);
Военная доктрина Российской Федерации. 5 февраля 2010 года, URL <http://www.mid.
ru/bdomp/ns-osndoc.nsf/e2f289bea62097...OpenDocument>, (dostęp: 15.02.2010); Закон
„О гражданстве Российской Федерации”, URL <http://www.mid.ru/bdomp/ns-osndoc.
nsf/e2f289bea62097f9c325787a0034c255/... Document>, (dostęp: 21.06.2011); Концепция
государственной национальной политики Российской Федерации, URL <http://www.mid.
ru/bdomp/ns-osndoc.nsf/e2f289bea62097f9c325787a0034c255/...Open Document>, (dostęp:
21.06.2011); Концепция регулирования миграционных процессов в Российской Федерации,
URL <http://www.mid.ru/bdomp/ns-osndoc.nsf/e2f289bea62097f9c325787a0034c255/... Document>, (dostęp: 21.06.2011); Доктрина информационной безопасности Российской
Федерации, URL <http://www.mid.ru/bdomp/ns-osndoc.nsf/e2f289bea62097f9c325787a003
4c255/...Document>, (dostęp: 21.06.2011); Приложение № 1 к Концепции внешней политики
Российской Федерации. Основные Направления политики Российской Федерации в сфере
международного культурно-гуманитарного сотрудничества (Утверждено Президентом
Российской Федерации Д. А. Медведевым 18 декабря 2010 года), URL <http://www.mid.ru/
bdomp/ns-osndoc.nsf/e2f289bea62097f9c325787a0034c255/...Document>, (dostęp: 21.06.2011);
Концепция государственной политики Российской Федерации в области международного
научно-технического сотрудничества, URL <http://www.mid.ru/bdomp/ns-osndoc.nsf/e2f
289bea62097f9c325787a0 034c255/...Document>, (dostęp: 21.06.2011).
Zasadne wydaje się szersze przedstawienie w kolejnych podrozdziałach czterech pierwszych wymienionych powyżej priorytetów,
ponieważ w polityce Rosji wobec państw Zakaukazia przypisuje się
im największe znaczenie. Mimo iż rozwijanie procesów integracyjnych stanowi jeden z ważniejszych interesów w strategii Federacji
Rosyjskiej na obszarze Wspólnoty, to wobec państw Zakaukazia możliwości są ograniczone. Oficjalne wystąpienie Gruzji z WNP w dniu
18 sierpnia 2009 roku oraz ograniczone zainteresowanie udziałem
w procesach integracyjnych ze strony Azerbejdżanu powodują,
że jedynym państwem, które uczestniczy w nich w pewnym stopniu,
jest Armenia – członkostwo w Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym oraz status obserwatora w Eurazjatyckiej Wspólnocie Gospodarczej. Ponadto Azerbejdżan i Gruzja uczestniczą we
współpracy w ramach Organizacji na rzecz Demokracji i Rozwoju
Gospodarczego – GUAM (ODED – GUAM) – struktury powstałej
bez udziału Rosji. Jeśli chodzi o problem migracji ludności państw
Zakaukazia do Federacji, to ma ona w dużym stopniu charakter zarobkowy10. Dwie ostatnie kwestie, tj. ochrona praw mniejszości rosyjskiej i obywateli Federacji oraz rozwijanie współpracy kulturalnej
i kształtowanie pozytywnego wizerunku Rosji w państwach regionu,
nie wywołują dużych napięć, poza pewnymi wyjątkami.
2.
Zapewnienie bezpieczeństwa
i utrzymanie stabilności w regionie
Kaukaz jako część tzw. „miękkiego podbrzusza” Rosji ma istotny
wpływ na zapewnienie bezpieczeństwa państwa. Skomplikowana sytuacja w regionie sprawia, że jest to obszar bardzo niestabilny
i konfliktogenny. „Pełzająca wojna” na Północnym Kaukazie, której
I. Topolski, Region Wspólnoty Państw, [w:] I. Topolski, H. Dumała, A. Dumała (red.), Regiony w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2009, s. 107-115; „Rocznik Strategiczny 2009/2010”, Warszawa 2010, s. 397; Е. Пивовар, Постсоветское пространство: альтернативы интеграции.
Исторический очерк, Санкт-Петербург 2008, s. 118-129; П. Дарабади, Кавказ и Каспий в миро
вой истории и геополитике XXI века, Москва 2010, s. 167-169.
10 Zob. I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw Zakaukazia, [w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak (red.), Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2008, s. 268-267.
27
28
Ireneusz Topolski
centrum stanowi Czeczenia, oraz nieuregulowane konflikty zbrojne
w Abchazji, Osetii Południowej i Górskim Karabachu spowodowały,
że region ten jest podatny na działalność zorganizowanej przestępczości i ugrupowań terrorystycznych. Zapewnienie bezpieczeństwa
i utrzymanie stabilności w regionie stanowi najwyższy priorytet
w polityce Rosji wobec państw Zakaukazia. Z jednej strony wiąże
się z zachowaniem nienaruszalności granic państwa, zaś z drugiej
z kształtowaniem dobrosąsiedzkich relacji na granicach Federacji
oraz udzielaniem pomocy w celu usunięcia istniejących i zapobiegania tworzeniu się nowych ognisk zapalnych i konfliktów na tym
obszarze. Utrzymanie stabilności na Południowym Kaukazie dotyczy
także ochrony granicy zewnętrznej Wspólnoty. Jednym ze sposobów
ochrony jest rozmieszczenie sił pokojowych m.in. na podstawie mandatu WNP. Jednocześnie podnosi się kwestię aktywnego wspierania
pokojowych metod rozwiązywania konfliktów zbrojnych. Zapewnienie bezpieczeństwa Rosji wiąże się również z rozbudową infrastruktury granicznej na granicach z Gruzją i Azerbejdżanem11. Dużym
wyzwaniem dla Federacji Rosyjskiej pozostaje także przeciwdziałanie różnym zagrożeniom i ich neutralizacja w związku z organizacją
w roku 2014 Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Soczi.
Zaangażowanie Rosji w uregulowanie konfliktów zbrojnych w regionie Południowego Kaukazu ma dość specyficzny i złożony charakter. Zajmuje się ona ich wygaszaniem, ale również „kreowaniem” oraz
prowadzeniem operacji pokojowych. Ponadto w sierpniu 2008 roku
doszło do wojny rosyjsko-gruzińskiej. Najważniejszym celem Federacji Rosyjskiej jest utrzymanie status quo na Zakaukaziu, ponieważ
pozwala to na zachowanie wpływów i obecności w regionie. W wyniku prowadzonych przez Rosję działań konflikty zbrojne w państwach
Południowego Kaukazu uległy „zamrożeniu”, ale nie doszło do ich
uregulowania. Należy podkreślić, że sytuację w Abchazji i Osetii Południowej Rosja wykorzystuje jako jeden ze środków wpływania na
11 Zob.: Внешняя политика..., s. 22-27, 51-121, 360-363; Концепция внешней политики Россий
ской Федерации, „Дипломатический Вестник”, Специальный выпуск, январь 1993, s. 5-8; Założenia polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, „Eurazja”, 1994, nr 5-6 (aneks), s. 7-10; Концепция
внешней политики Российской Федерации. Утверждена Президентом Российской Феде
рации Д. А. Медведевым...; Стратегия национальной безопасности Российской Федерации
до 2020 года...; Военная доктрина Российской Федерации. 5 февраля 2010 года...
Gruzję, zaś kwestia Górskiego Karabachu pozwala szachować Armenię i Azerbejdżan oraz bezpośrednio na nie oddziaływać.
W latach 90. XX wieku Federacja Rosyjska na terytorium Gruzji
angażowała się w różnej formie w konflikty zbrojne w Osetii Południowej i Abchazji, ale także uczestniczyła w ich wygaszaniu i próbach uregulowania stosunków. Ponadto pod koniec 1993 roku wojska
rosyjskie pomogły ówczesnemu prezydentowi Eduardowi Szewardnadze – na jego prośbę – przywrócić konstytucyjny porządek w kraju
i pokonać zwolenników obalonego przywódcy Zwiada Gamsachurdii.
Do sierpnia 2008 roku pomoc i poparcie Rosji dla Abchazji i Osetii Południowej w istotnym stopniu odzwierciedlały charakter istniejących
w danym okresie stosunków rosyjsko-gruzińskich. Federacja Rosyjska
próbowała kontrolować sytuację i wpływać na politykę zagraniczną
i wewnętrzną Gruzji przy pomocy Abchazji i Osetii Południowej. Oba
quasi-państwa Rosja wykorzystywała jako środki nacisku wobec władz
w Tbilisi. Sytuacja uległa dalszemu zaostrzeniu po wyborze na urząd
prezydenta Micheila Saakaszwilego, który jako jeden z najwyższych
priorytetów swojej polityki przyjął przywrócenie integralności terytorialnej i kontroli nad całym państwem. W Federacji Rosyjskiej działania te zostały odebrane jako rodzaj prowokacji prowadzącej do eskalacji konfliktu. Do dalszego przewartościowania doszło w wyniku ataku
wojsk gruzińskich na stolicę Osetii Południowej – Cchinwali – w nocy
z 7 na 8 sierpnia 2008 roku. Działania zbrojne Gruzji spowodowały
interwencję wojskową Rosji, prowadząc do natężenia walk. Oficjalnie
zaangażowanie militarne Federacji Rosyjskiej określano jako odparcie
agresji zbrojnej na Osetię Południową i udzielnie pomocy wojskowej
Abchazji. Armia rosyjska w przeciągu pięciu dni do 12 sierpnia zajęła
dużą część obszaru Gruzji. Federacja Rosyjska zgodziła się wycofać
swoje jednostki dopiero w wyniku przeprowadzenia mediacji międzynarodowych. Późniejszy rozwój wydarzeń doprowadził do oficjalnego
uznania przez Rosję 26 sierpnia 2008 roku niepodległości Abchazji
i Osetii Południowej. W konsekwencji doszło do nawiązania stosunków dyplomatycznych Federacji Rosyjskiej z tymi dwoma quasi-państwami. Jednocześnie zarówno Abchazja, jak i Osetia Południowa bez
wsparcia ze strony Rosji nie są w stanie samodzielnie przetrwać12.
12 Zob.: I. Topolski, Siła militarna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Lublin 2003, s. 183186, 193-195; A. Bryc, Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Toruń 2004, s. 54-56; A. Włod-
29
30
Ireneusz Topolski
Konflikt między Azerbejdżanem i Armenią o Górski Karabach
jest wykorzystywany przez Federację Rosyjską w relacjach z tymi
państwami. Oficjalnie Rosja nie popiera żadnej ze stron i nie opowiada się za przynależnością enklawy do Azerbejdżanu – jako integralnej części jego terytorium, ani za przyznaniem Ormianom prawa do
samostanowienia. Utrzymanie istniejącego status quo, tj. konfliktu
w fazie „zamrożenia”, pozwala Federacji Rosyjskiej na realizację własnych interesów. W przypadku Armenii wiążą się one z utrzymaniem
prorosyjskiej polityki władz, obecnością wojskową i kontrolą nad
ważnymi sektorami gospodarki. Inna sytuacja występuje w relacjach
z Azerbejdżanem, gdyż dla Rosji kwestia Górskiego Karabachu stanowi środek nacisku na władze tego państwa13.
Bardzo ważnym problemem pozostaje ochrona granicy Rosji
z Azerbejdżanem i Gruzją. Wycofanie rosyjskich jednostek ochrony
pogranicza z Gruzji i niewyrażenie zgody przez Azerbejdżan na rozmieszczenie tych wojsk w latach 90. XX wieku, przy jednoczesnym
braku przygotowanej infrastruktury granicznej, doprowadziły do sytuacji, w której granice państwa w regionie Południowego Kaukazu
stały się „przezroczyste”. W praktyce gorzej chronione południowe
rubieże Federacji narażone są na penetrację ze strony zorganizowanej
przestępczości – w postaci różnych form przemytu, w tym m.in. narkotyków i broni, a także na aktywność i przenikanie uzbrojonych grup
kowska, Polityka Federacji Rosyjskiej na obszarze WNP, Toruń 2006, s. 153, 160, 185-187, 195-196,
203-204, 239; I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej..., s. 257-260; M. Marcinko, Problemy bezpieczeństwa na Zakaukaziu w świetle polityki bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, [w:] M. Zamarlik (red.), Polityka zagraniczna Rosji, Kraków 2002, z. 48, s. 105-106; W. Górecki, Kaukaz, „Nowa
Europa Wschodnia”, 2008, nr 1, s. 12-14; I. Topolski, Instrumenty militarne Federacji Rosyjskiej na
obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw [w:] A. Dudek, R. Mazur (red.), Rosja między imperium
a mocarstwem nowoczesnym, Toruń 2010, s. 430; „Rocznik Strategiczny 2009/2010”, Warszawa 2010, s. 381; К. Гаджиев, Геополитические горизонты России..., s. 438-456; Ю. Лысенко,
Россия – страны Закавказья и Центральной Фзии, [w:] Внешняя политика и дипломатия
Российской Федерации. Учебник, Москва 2010, s. 234-235; T. Stępniewski, Geopolityka regionu
Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie, Lublin–Warszawa 2011, s. 89-90; R. Potocki, Wojna
gruzińsko-rosyjska w sierpniu 2008 roku jako problem badawczy, [w:] T. Kapuśniak (red.), Federacja
Rosyjska – Wspólnota Niepodległych Państw, t. 2, Lublin–Warszawa 2011, s. 199-210; A. Kowalczuk,
Przejawy instrumentalizacji quasi-państw w dążeniach władz rosyjskich do realizacji interesów na
obszarze WNP na przykładzie Abchazji, [w:] T. Kapuśniak (red.), Federacja Rosyjska – Wspólnota
Niepodległych Państw..., s. 212-222.
13 Zob. I. Topolski, Siła militarna..., s. 188-189; Falkowski, Polityka Rosji na Kaukazie Południowym
i w Azji Centralnej, „Prace OSW”, czerwiec 2006, nr 23, s. 13-14, 18, URL <http://www.osw.waw.
pl.files/PRACE-23.pdf>, (dostęp: 15.06.2007); A. Bryc, Cele polityki zagranicznej..., s. 53, 56; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej..., s. 92-93, 145-146, 187-188, 194-195, 204-205.
przestępczych i terrorystycznych oraz fundamentalistów islamskich.
Dodatkowe wyzwanie stanowi nielegalna migracja do Rosji. Czynniki
te powodują, że podstawowym interesem Rosji jest zapewnienie bezpieczeństwa na granicy z Azerbejdżanem i Gruzją. W konsekwencji
prowadzone działania mają na celu uszczelnienie granic poprzez rozbudowę infrastruktury granicznej, m.in. budowę nowych i modernizację istniejących baz, posterunków czy też strażnic. Jednocześnie ulega zwiększeniu liczebność wojsk ochrony pogranicza stacjonujących
w tej części Federacji. Kroki te mają „odizolować” Północny Kaukaz od
różnego rodzaju zagrożeń i wpływów ze strony Zakaukazia – stworzyć
„strefę bezpieczeństwa”. Inaczej sytuacja wygląda w przypadku Armenii, gdyż Federacja Rosyjska przyjęła w znacznym stopniu obowiązek
ochrony granicy lądowej i przestrzeni powietrznej tego państwa14.
3.
Utrzymanie obecności wojskowej w regionie
Jednym z priorytetów, który wpływa na zapewnienie bezpieczeństwa
narodowego FR oraz realizację żywotnie ważnych interesów państwa, jest utrzymanie na stałe jednostek armii rosyjskiej w niektórych
strategicznych regionach świata, do których zalicza się Południowy
Kaukaz. Wykorzystanie baz oraz stacjonowanie sił zbrojnych w tym
regionie ma charakter bardziej polityczny niż militarny, gdyż pozwala zachować obecność i wpływy Rosji. Jednostki armii rosyjskiej są
raczej przygotowane do prowadzenia operacji o zasięgu ograniczonym – głównie o charakterze lokalnym, a ich potencjał jest za słaby
do odparcia ataku na dużą skalę. Parwin Darabadi uważa, że podstawowym zadaniem wojsk rosyjskich stacjonujących w Armenii jest
także przeciwdziałanie obecności państw NATO w regionie15.
14 I. Topolski, Siła militarna..., s. 196-200; A. Bryc, Cele polityki zagranicznej..., s. 63-64, 217; M. Falkowski, Polityka Rosji..., s. 12-13, 19-20; I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej..., s. 262-263;
П. Дарабади, Кавказ и Каспий..., s. 166-167; K. Wańczyk, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec
Regionu Morza Kaspijskiego w latach 1999-2004, Toruń 2007, s. 141-145; R. Kłaczyński, Założenia
rosyjskiej polityki wobec republik Kaukazu Północnego, [w:] T. Kapuśniak (red.), Federacja Rosyjska
– Wspólnota Niepodległych Państw..., s. 188-196.
15 I. Topolski, Instrumenty militarne..., s. 431-433; П. Дарабади, Кавказ и Каспий..., s. 166-167.
31
32
Ireneusz Topolski
Utrzymanie obecności wojskowej Rosji w każdym z trzech państw
Południowego Kaukazu ma zdecydowanie inny charakter. W Armenii wojska rosyjskie wykorzystują dwie bazy, w tym jedną z największych na obszarze Wspólnoty, tj. 102. bazę wojskową w Giumri oraz
bazę lotniczą w Erebuni. Na terytorium tego państwa stacjonuje
około 3,2 tys. żołnierzy rosyjskich, którzy mają na swoim wyposażeniu 74 czołgi, 201 bojowych wozów opancerzonych i 84 systemy
artyleryjskie, a także 18 samolotów MiG-29 oraz rakietowe systemy
obrony przeciwlotniczej S-300V i SA-6. Natomiast w Azerbejdżanie
Federacja Rosyjska nie posiadała typowej bazy militarnej. Jednak na
terytorium tego państwa Rosja na mocy porozumienia z 25 stycznia
2002 roku dzierżawiła do stycznia 2012 roku stację radiolokacyjną
wczesnego ostrzegania w okolicach miejscowości Gabala. W późniejszym okresie wystąpiły trudności dotyczące możliwości przedłużenia jej użytkowania. Jednym z punktów spornych było podniesienie przez Azerbejdżan wysokości opłaty rocznej z 7 mln do 300 mln
USD. Rosja obawiała się też, że w przyszłości obiekt ten może zostać
wykorzystany przez Stany Zjednoczone lub Turcję16.
Zdecydowanie odmienna sytuacja występuje w Gruzji, gdyż
obecność wojskowa Rosji w tym państwie ma charakter dość złożony. Na mocy porozumień rosyjsko-gruzińskich podpisanych w październiku 1993 i lutym 1994 roku Federacja Rosyjska mogła korzystać
z baz w Achałkałaki, Batumi i Waziani17. Jednakże w wyniku zmiany
kierunku polityki zagranicznej na prozachodni, Gruzja starała się
ograniczyć wielkość potencjału militarnego Rosji na własnym terytorium. Stopniowo jednostki armii rosyjskiej opuszczały bazy odpowiednio w Waziani i Gudauta18 (do 1 lipca 2001 roku), Achałkałaki
(lipiec 2007) oraz Batumi (13 listopada 2007 roku – formalnie przekazana Gruzji). De iure oznaczało to zakończenie obecności wojsko-
16 I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej..., s. 260-262; M. Falkowski, Polityka Rosji..., s. 15-16, 20;
A. Bryc, Cele polityki zagranicznej..., s. 57-58; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej..., s. 149150, 211, 224, 241; П. Дарабади, Кавказ и Каспий..., s. 166-167; Spór o użytkowanie przez Rosję
radaru w Azerbejdżanie, „Wiadomości OSW”, 29.02.2012, nr 42, URL <http://www.osw.waw.pl/
pl/wiadomosci/2012-02-29?mini=wiadomosci%2F2012-02>, (dostęp: 23.05.2012); The Military
Balance 2011, London 2011, s. 86, 192.
17 Bazę w miejscowości Gudauta Rosja otrzymała do prowadzenia operacji pokojowej w Abchazji.
18 Zdaniem Roberta Potockiego, jednostki armii rosyjskiej uczestniczące w operacji pokojowej
w Abchazji nie wycofały się z bazy Gudaucie. Zob.: R. Potocki, Wojna gruzińsko-rosyjska...,
s. 202.
wej Federacji Rosyjskiej na terytorium Gruzji. W praktyce natomiast
mimo wycofania, na obszarze Abchazji i Osetii Południowej bazowały dalej jednostki armii Rosji. W roku 2011 na tym obszarze stacjonowało około 7 tys. żołnierzy rosyjskich19.
4.
Powstrzymanie obecności
państw trzecich w regionie
Obawy władz Federacji Rosyjskiej budzi umacnianie wpływów przez
państwa trzecie na Południowym Kaukazie. Stanowi to wyzwanie
i zagrożenie zarówno dla bezpieczeństwa państwa, jak i jego interesów gospodarczych. Dodatkowo Rosja jest zaniepokojona możliwością pojawienia się różnych form obecności wojskowo-politycznej
państw Zachodu na Zakaukaziu – również tymczasowych. Wymusza
to podejmowanie przez Federację działań, które mają na celu przeciwdziałanie temu zjawisku. Rosja jest także przeciwna rozszerzeniu
Sojuszu Północnoatlantyckiego na wschód o Gruzję. Potencjalne zagrożenie dla własnego bezpieczeństwa informacyjnego Federacja Rosyjska dostrzega w działaniach państw Zachodu w sferze współpracy
naukowej, co miało ograniczyć jej wpływy i obecność w tej dziedzinie20. Rosja stara się przeciwdziałać wszelkim przejawom wypchnięcia jej z Południowego Kaukazu, a próby ingerencji innych państw
w sprawy wewnętrzne trzech republik poradzieckich są odbierane
jako strata dla jej interesów narodowych. Zaniepokojenie i obawy Federacji wywołuje szczególnie zaangażowanie Stanów Zjednoczonych
Ameryki oraz Unii Europejskiej i Turcji w tym regionie. Działania te
19 I. Topolski, Siła militarna..., s. 185-186, 193-195, 204-206; M. Falkowski, Polityka Rosji..., s. 11-12;
A. Bryc, Cele polityki zagranicznej..., s. 58; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej..., s. 149-151,
211, 242-243; I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej..., s. 260-262; I. Topolski, Instrumenty militarne..., s. 431-433; The Military Balance 2011, London 2011, s. 110, 192; A. Kowalczuk, Przejawy instrumentalizacji..., s. 219-220.
20 Внешняя политика..., s. 19-121; Концепция внешней политики Российской Федерации,
„Дипломатический Вестник”, Специальный выпуск, январь 1993, s. 6-8; Доктрина инфор
мационной безопасности Российской Федерации...; Стратегический курс России с госу
дарствами-участниками Содружества Независимых Государств...; Концепции внешней
политики Российской Федерации, „Международная Жизнь”, 2008, nr 2-9, URL <http://www.
mezhizn.ru/sodnom200889_20.htm>, (dostęp: 23.09.2009); Военная доктрина Российской
Федерации. 5 февраля 2010 года...
33
34
Ireneusz Topolski
są odbierane jako dążenia do wyprowadzenia spod wpływów Rosji
trzech republik poradzieckich – a szczególnie Gruzji oraz w dalszej
kolejności Azerbejdżanu21.
W interesie Rosji leży zachowanie status quo na Południowym
Kaukazie. Sytuację taką gwarantują elity rządzące w Armenii i Azerbejdżanie. Poparcie dla tych władz w znacznym stopniu wiąże się
z obawami Rosji dotyczącymi wybuchu na obszarze WNP „kolorowych rewolucji”, a w konsekwencji rozprzestrzeniania się procesów
demokratycznych. W Gruzji „rewolucja róż” doprowadziła do zastąpienia posowieckich elit władzy przez demokratyczne i prozachodnie. Powstanie takiej sytuacji wytrąciło Federacji jeden z istotnych
atutów w postaci dobrej znajomości i kontaktów z lokalnym establishmentem, a przez to zmniejszyło także wpływy. Zaniepokojenie Rosji
wywołuje zdobycie władzy przez młodą generację polityków o przekonaniach nacjonalistycznych i antyrosyjskich. Federacja Rosyjska,
aby przeciwdziałać tym tendencjom, stara się udzielać wsparcia rządzącym elitom władzy, także w przypadku kryzysów wewnętrznych.
Jednocześnie w porównaniu do Zachodu Rosja nie krytykuje metod
wykorzystywanych przez władze wobec opozycji oraz akceptuje wyniki wyborów – z wyłączeniem Gruzji. Ponadto Federacja Rosyjska
obawia się także wzrostu wpływów geoekonomicznych państw Zachodu w regionie. Sam konflikt zbrojny w sierpniu 2008 roku oraz
późniejsze wydarzenia pokazały, że znaczenie USA i UE na Południowym Kaukazie uległo zmniejszeniu, co leży w interesie Rosji22.
21 С. Жильцов, В. Воробьев, А. Шутов, Эволюция политики России на постсоветском про
странстве. Учебное пособе, Москва 2010, s. 49-52; А. Шутов, Этапы становления и раз
вития СНГ, [w:] А. Панов (red.), Внешняя политика и дипломатия Российской Федерации.
Учебник, Москва 2010, s. 194-196; В. Буянов, Национальные интересы..., s. 251-253; F. Memches, Słudzy i wrogowie imperium. Rosyjskie rozmowy o końcu historii, Kraków 2008, s. 151-152;
Д. Маценов, Интересы и безопасность..., s. 24-25; Н. Нартов, В. Нартов, Геополитика,
Москва 2007, s. 198; T. Stępniewski, Geopolityka regionu..., s. 90-92.
22 А. Цыганков, Внешняя политика России от Горбачева до Путина: Формирование нацио
нального интереса, Москва 2008, s. 181-188, 207-208, 233-238; S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa..., s. 235-237, 246-248, 270; M. Falkowski, Polityka Rosji..., s. 8, 13-14, 17, 34-35; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej..., s. 92-93, 134, 194-195; I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej...,
s. 255-257; M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu. Polityka zagraniczna Władimira Putina, Warszawa
2006, s. 105.
5.
Rozwój współpracy gospodarczej
i wykorzystanie instrumentów energetycznych
Według Strategicznego kursu Rosji wobec państw-uczestników Wspólnoty Niepodległych Państw rozwój wymiany handlowej powinien służyć do stabilizowania sytuacji gospodarczej w regionie, jak również
w poszczególnych państwach, włączając samą Rosję23. Strategiczny
cel Federacji Rosyjskiej wobec państw Zakaukazia obejmuje przede
wszystkim blokowanie rozwoju niekontrolowanych przez nią połączeń energetycznych. Do priorytetów w polityce Rosji w tym regionie
zalicza się uzyskanie kontroli nad tranzytem surowców energetycznych wydobywanych w basenie Morza Kaspijskiego. Działania te mają
na celu podporządkowanie Federacji eksportu ropy naftowej i gazu
ziemnego, a przez to utrzymanie państw regionu w strefie wpływów.
Sytuacja ta dotyczy przede wszystkim Azerbejdżanu i Gruzji, gdyż
przez ich terytoria przebiegają rurociągi, którymi transportowane są
surowce energetyczne dalej, w kierunku Europy.
Federacja Rosyjska stara się także w miarę swoich możliwości
przeciwdziałać projektom budowy rurociągów omijających jej terytorium. Inicjatywy w tym zakresie, popierane przez Stany Zjednoczone
Ameryki oraz państwa Unii Europejskiej, wywołują zaniepokojenie
w Rosji jako sprzeczne z jej interesami narodowymi. Do najważniejszych zaliczano wykorzystanie rurociągu Baku–Tbilisi–Ceyhan oraz
Baku–Tbilisi–Erzurum. Jednocześnie Federacja Rosyjska jako jeden
z celów swojej polityki zakłada budowę rurociągów umożliwiających
przesyłanie surowców energetycznych do Europy. Interes Rosji obejmuje realizację trzech projektów, tj.: gazociągów Południowy Strumień (do Europy Południowo-Wschodniej) i Błękitny Potok (do Turcji) oraz naftociągu Burgas–Aleksandropolis24.
23 Стратегический курс России с государствами-участниками Содружества Независимых
Государств...
24 M. Raś, Rosja jako konkurent Zachodu w regionie czarnomorskim, „Rocznik Instytutu Europy
Środkowo-Wschodniej”, Rok 7, 2009, cz. 1, s. 38-43; A. Bryc, Cele polityki zagranicznej..., s. 110-112;
A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej..., s. 163-166, 263; J. Cichocki, H. Wołowska, Ropa kaspijska – realia pod koniec roku 2000, [w:] B. Klich (red.), Ogniska konfliktów: Bałkany, Kaukaz, Kraków 2000, z. 44, s. 86-89; M. Nizioł-Celewicz, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec obszaru Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] A. Czarnocki, I. Topolski (red.), Federacja Rosyjska w stosunkach
międzynarodowych, Lublin 2006, s. 142; Ю. Лысенко, Россия..., s. 234-237; M. Kaczmarski, Rosja
na rozdrożu..., s. 154-159; С. Жильцов, Энергетический фактор во внешней политике России,
35
36
Ireneusz Topolski
Należy podkreślić, że państwa Południowego Kaukazu nie stanowią dla Rosji dużych rynków zbytu, a najważniejszym partnerem handlowym w regionie jest Azerbejdżan. Co więcej, Federacja Rosyjska
w państwach Zakaukazia stara się przejąć lub kontrolować kluczowe
z jej punktu widzenia gałęzie gospodarki, do których zalicza się przede wszystkim sektor energetyczny i sieci gazociągów oraz przesyłu
energii elektrycznej. Rosyjskie koncerny są też zainteresowane inwestowaniem w takie branże, jak telekomunikacja, bankowość, transport i przemysł samochodowy oraz górnictwo25.
***
Federacja Rosyjska dąży do utrzymania swojej obecności w państwach Południowego Kaukazu, co stanowi jej żywotnie ważny interes w regionie. Z jednej strony działania skupia na przyciąganiu Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji, zaś z drugiej odpychaniu-wypychaniu
państw trzecich z Zakaukazia. W konsekwencji strategia Rosji ma na
celu utrzymanie status quo, które gwarantuje jej istotną pozycję w regionie. Priorytety Rosji koncentrują się na dwóch najważniejszych
punktach, tj. zapewnieniu bezpieczeństwa państwa i utrzymaniu
stabilności w regionie oraz rozwoju współpracy gospodarczej i wykorzystaniu instrumentów energetycznych. Pierwszy priorytet wiąże
się także z zachowaniem obecności militarnej Federacji na Południowym Kaukazie oraz powstrzymywaniem obecności państw trzecich
w regionie, przy jednoczesnym utrudnianiu integrowania się Gruzji, Azerbejdżanu i Armenii ze strukturami zachodnioeuropejskimi
i transatlantyckimi. Drugi dotyczy zachowania kontroli nad wydobyciem i tranzytem ropy naftowej i gazu ziemnego z basenu Morza
Kaspijskiego oraz uzyskania wpływu na wybrane sektory gospodarki
w państwach regionu.
[w:] А. Панов (red.), Внешняя политика и дипломатия Российской Федерации. Учебник,
Москва 2010, s. 159-165; К. Гаджиев, Геополитические горизонты России..., s. 430-438.
25 Республика Армения, URL <http://www.economy.gov.ru/minec/activity...doc20111205_08>,
(dostęp: 24.05.2012); Азербайджанская Республика, URL <http://www.economy.gov.ru/minec/
activity/...doc 20120222_01>, (dostęp: 24.05.2012); I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej..., s. 265268.
Należy podkreślić, że jeden z najważniejszych interesów Federacji
Rosyjskiej na obszarze Wspólnoty – rozwijanie procesów integracyjnych – w przypadku państw Południowego Kaukazu jest obecnie
trudny do realizacji. Jedynym państwem, które w pewnym stopniu
uczestniczy w tych inicjatywach, jest Armenia. Jednak mimo że ma
ona status strategicznego sojusznika Rosji w regionie, to – paradoksalnie – Federacja Rosyjska większe znaczenie pod względem ważności dla jej interesów przypisuje Azerbejdżanowi. Trzecia republika
poradziecka – Gruzja, stanowi dla Rosji wyzwanie, gdyż prowadzi
politykę prozachodnią i tym samym stara się uniezależnić od FR.
Dodatkowo kwestia statusu Abchazji i Osetii Południowej w kontekście integralności terytorialnej Gruzji znacząco przekłada się na
relacje dwustronne.
37
Rola Kaukazu
w międzynarodowej
polityce energetycznej
Caucasus in International Energy Policy
Abstract: The Caucasus is the only corridor for the export of Central Asian oil
and natural gas to the rest of the World not entirely controlled by Russia. After
1991 the region became a theatre for clashes between the political interests
of the West (mainly US interested in deconstruction of the Russian hegemony
in the region) and the Russian Federation (interested in blocking all but own
routes of export of oil and gas). Thus one may distinguish two vectors of political interests in Caucasus pipeline geopolitics: Russian from North to the South
of the region and American from East to the West. The situation has started
to change as China slowly develops a third vector of oil and gas export from
Central Asia directly to Xinjiang. The changes in pipeline geopolitics in Central
Asia caused by China may influence the Caucasus situation in the future more
than contemporary Russian–US competition.
Keywords: Caucasus, Central Asia, oil, natural gas, pipeline geopolitics
Uwagi wprowadzające
Polityka energetyczna na Kaukazie jest funkcją polityki energetycznej
w regionie poradzieckiej Azji Centralnej. Republiki Środkowej Azji
dysponują bogatymi zasobami ropy naftowej i gazu ziemnego. Z ko
Azja Centralna w rozumieniu politycznym jest utożsamiana z państwami poradzieckimi: Kazachstanem, Kirgistanem, Uzbekistanem, Tadżykistanem i Turkmenistanem. W rozumieniu geograficznym obejmuje również Afganistan, Mongolię i część Pakistanu. W opracowaniu stosowane
jest ujęcie polityczne, co znajduje odzwierciedlenie w określeniu: poradziecka Azja Centralna.
40
lei Kaukaz stanowi dogodną trasę ich przesyłu do Europy z pominięciem Rosji. Uwarunkowania geopolityczne przeobraziły te podmioty
w instrumenty gry politycznej głównych graczy w Wielkiej Grze na
Kaukazie i w Azji Środkowej: Rosji, Stanów Zjednoczonych Ameryki
i Chin. Dla Federacji Rosyjskiej utrzymanie hegemonii na polu surowców energetycznych stanowi możliwość rozszerzenia własnych
wpływów w regionie, jak również na rynku paliwowym i gazowym
w Europie. Priorytetem USA jest dążenie do ograniczenia wpływów
Rosji, a poniekąd również Iranu, w sektorze energetycznym. Z kolei
wzrost gospodarczy Chin generuje rosnący popyt na energię, stąd też
złoża surowców energetycznych w nowo powstałych, sąsiadujących
z ChRL państwach poradzieckich w naturalny sposób zaczęły przyciągać uwagę polityków w Pekinie.
Po upadku ZSRR sytuację w zakresie polityki energetycznej na
Kaukazie kształtowały trzy elementy:
1. Prognozy formułowane na początku lat 90. odnośnie do rozmiarów zasobów naturalnych Azji Centralnej okazały się zbyt optymistyczne. Mniejsze niż się spodziewano rezerwy surowców
w połączeniu z brakami infrastruktury przesyłowej i licznymi politycznymi trudnościami w dostępie do złóż oraz w ich późniejszej
eksploatacji z biegiem lat działały zniechęcająco na inwestorów.
2. W podejmowaniu decyzji inwestycyjnych w regionie Azji Centralnej i Kaukazu czynniki polityczne były ważniejsze niż czynniki
gospodarcze. Rachunek ekonomiczny ustępował miejsca logice
politycznej konkurencji pomiędzy międzynarodowymi graczami
w regionie. Inwestycje w lokalny sektor energetyczny należy analizować nie w kategoriach polityki gospodarczej poszczególnych
zaangażowanych państw, lecz jako geopolityczną grę mocarstw.
Dochody z sektora są również najważniejszą pozycją po stronie przychodów budżetowych.
Z. Brzeziński, Wielka szachownica: główne cele polityki amerykańskiej, Warszawa 1998, s. 46-47.
O innych wymiarach rywalizacji amerykańsko-rosyjskiej na obszarze poradzieckim zob.: K. Kozłowski, Kolory rewolucji, Warszawa 2012, s. 107 i nast.; K. Kozłowski, Iluzje rewolucji: rewolucja róż,
rewolucja pomarańczowa, rewolucja tulipanów, Warszawa 2011, s. 168 i nast.
Z. Luo, Meiguo zai Zhongya – Lihai diqu de nengyuan zhengce pingxi [Analiza polityki amerykańskiej w rejonie Azji Centralnej i Morza Kaspijskiego], „Meiguo Yanjiu”, 19, 2 (2005), s. 116; L. Zheng,
J. Zhao, Lengzhan hou Meiguo nengyuan zhan tiange ji zai lihai diqu de nengyuan waijiao [Pozimnowojenna strategia wojskowa i dyplomacja amerykańska w rejonie Morza Kaspijskiego],
„Guoji Shiyou Jingji”, 9, 10 (2001), s. 1-12.
3. Kluczowe znaczenie dla polityki energetycznej na Kaukazie
i w Azji Centralnej ma Azerbejdżan. I tym razem przemawiają za
tym bardziej względy geopolityczne niż gospodarcze. Jak to określił Z. Brzeziński, „Azerbejdżan jest jak korek w butelce zawierającej bogactwa Morza Kaspijskiego i Azji Centralnej (...) Niepodległość Azji Centralnej może okazać się bez znaczenia, jeśli
Moskwa zdoła podporządkować sobie Azerbejdżan”.
Znaczenie geopolityczne i gospodarcze Kaukazu na mapie światowych sieci transportu surowców energetycznych obrazowo oddaje
pojęcie ,,geopolityki rurociągów”. Potencjał Kaukazu wynika z faktu, że państwa regionu są państwami tranzytowymi dla bogatej w surowce energetyczne Azji Centralnej. Niezależność polityczna państw
regionu jest funkcją z jednej strony ich umiejętności wykorzystania
własnego potencjału, z drugiej – presji politycznej i gospodarczej
podmiotów zewnętrznych. Rozgrywka polityczna początkowo toczyła się głównie między chcącą utrzymać hegemonię regionalną
Federacją Rosyjską a dążącymi do jej osłabienia USA. Pod wieloma
względami punktem zwrotnym okazały się wojna rosyjsko-gruzińska
2008 roku i światowy kryzys finansowy, który miał miejsce rok później. Mimo militarnego sukcesu polityczne konsekwencje wojny dla
Rosji okazały się dwuznaczne, a finansowe osłabienie Federacji i USA
otworzyło szansę na wzrost znaczenia Chin w regionie. ChRL skorzystała z niej, oferując państwom Azji Centralnej ominięcie drażliwego regionu kaukaskiego poprzez rozbudowę rurociągów do ChRL
i zacieśnienie współpracy w sektorze energetycznym.
1.
Zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego
w basenie Morza Kaspijskiego i na Kaukazie
W latach 90. zasoby energetyczne regionu wywoływały ogromny entuzjazm. Na zainteresowanie ze strony zagranicznych inwestorów nie
Z. Brzeziński, Wielka szachownica..., s. 47.
A. Rasizade, The Mythology of the Munificient Caspian Bonanza and Its Cocominat Pipeline Geopolitics, „Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East”, t. 20, 2000, nr 1-2, s. 138152.
41
42
trzeba było długo czekać. Do 2000 roku liczba firm zagranicznych
zajmujących się sektorem ropy naftowej wzrosła z zera do ponad
osiemdziesięciu. W miarę kolejnych badań i pomiarów optymizm
zaczął jednak szybko maleć. O ile w latach 90. rozmiary regionalnych
rezerw ropy prognozowano na 200 mld baryłek, to już w 2005 roku
nominalna wartość złóż zmalała blisko czterokrotnie. Podobnie
kształtowała się sytuacja odnośnie do gazu ziemnego. Według pierwszych prognoz po upadku ZSRR zasoby Turkmenistanu, dysponenta
większości złóż w regionie, miały być trzecimi na świecie, po Federacji Rosyjskiej i Iranie10. Już w 2005 roku wyniki nominalne przesunęły
go na dwunastą pozycję11. Choć region dysponuje dużymi rezerwami
surowców energetycznych, to porównania z Bliskim Wschodem lub
Ameryką Południową, popularne jeszcze w latach 90., były znacząco
przesadzone12.
Czynnikiem zniechęcającym do zaangażowania się w sektor energetyczny regionu okazał się również stan infrastruktury wydobycia
i transportu ropy i gazu. Ten aspekt rynku energetycznego należy
rozpatrywać w dwóch wymiarach:
Po pierwsze, poziom wydobycia surowców pozostawał niski,
a sieć rurociągów w Azji Centralnej i na Kaukazie była słabo rozwinięta w stosunku do potencjału energetycznego regionu13. Było to
10
11
12
13
W literaturze chińskiej gwałtowny wzrost konkurencji na regionalnym rynku naftowym określano nawet ostatnią gorączką czarnego złota w XX wieku. X. Liu, China’s Energy Security and Its
Grand Strategy, The Stanley Foundation, Policy Analysis Brief 2006, http://www.stanleyfoundation.org/publications/pab/pab06chinasenergy.pdf (02.06.2011).
Włączając całość zasobów Morza Kaspijskiego i złoża azerskie. T. L. Karl, Crude Calculations:
OPEC Lessons for the Caspian Region, [w:] R. Ebel, R. Menon (eds.), Energy and Conflict in Central
Asia and Caucasus, Lanham 2000, s. 49.
Oceny prywatne były jeszcze niższe, na poziomie między 30 a 50 mld baryłek. A. Cohen, US
Interests in Central Asia, Testimony before the Subcommittee of Asia and the Pacific / House International Relations Committee – the United States House of Representatives, 17.03.1999, http://www.
heritage.org/Research/Testimony/US-Interests-in-Central-Asia (03.02.2011).
N. Lubin, Turkmenistan’s Energy: A Source of Wealth or Instability?, [w:] R. Ebel, R. Menon (eds.),
Energy and Conflict..., s. 108.
BP, Statistical Review of World Energy 2005, http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/publications/energy_reviews_2005/STAGING/local_assets/downloads/pdf/statistical_review_of_world_energy_full_report_2005.pdf (28.01.2011), s. 4.
P. S. Goodman, Big Shift in China’s Oil Policy, „The Washington Post”, 15.07.2005.
W wyniku słabo rozwiniętej infrastruktury wydobycie ropy w 1994 roku w Kazachstanie wynosiło zaledwie 430 000 baryłek dziennie. Dla porównania w USA wydobycie sięgało 8 389 000 baryłek, w Federacji Rosyjskiej 6 419 000 baryłek, w Arabii Saudyjskiej 9 084 000 baryłek, a w Chinach
2 930 000 baryłek dziennie. Nie dość więc, że w czasach radzieckich wydobycie w Azji Centralnej
było relatywnie niewielkie, to po uzyskaniu niepodległości nadal takie pozostało.
Tabela 1. Przykładowe różnice w prognozach zasobów ropy naftowej
w Azerbejdżanie i Kazachstanie – dwóch najbogatszych w surowce energetyczne
państwach basenu Morza Kaspijskiego
Rok prognozy
Azerbejdżan
Kazachstan
2000
32 mld baryłek
92 mld baryłek
2001
3,6 do 12,5 mld baryłek
10 do 17,6 mld baryłek
2011
7 mld baryłek
39,8 mld baryłek
Opracowanie własne na podstawie: T. L. Karl, Crude Calculations: OPEC Lessons for the Caspian Region,
[w:] R. Ebel, R. Menon (eds.), Energy and Conflict in Central Asia and Caucasus, Lanham 2000; BP, Statistical
Review of World Energy 2011, http://www.bp.com/assets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/
reports_and_publications/statistical_energy_review_2011/STAGING/local_assets/pdf/statistical_
review_of_world_energy_full_report_2011.pdf (5.05.2012); A. Cohen, US Interests in Central Asia,
Testimony before the Subcommittee of Asia and the Pacific / House International Relations Committee – the
United States House of Representatives, 17.03.1999, http://www.heritage.org/Research/Testimony/USInterests-in-Central-Asia (3.02.2011).
konsekwencją radzieckich planów wykorzystania złóż Azji Centralnej w dalszej perspektywie czasowej. Stosunkowo niewielkie wydobycie w regionie w czasach radzieckich było w pełni konsumowane na rynku wewnętrznym Związku Radzieckiego14. Jednocześnie
region utrzymywał się głównie z rolnictwa nastawionego na rynek
wewnętrzny ZSRR, co eliminowało presję rozbudowy przemysłu
naftowego ze strony lokalnych elit politycznych i gospodarczych.
Konsekwencje założeń logistycznych z czasów socjalistycznych przeżyły jednak Związek Radziecki.
Po drugie, z punktu widzenia państw regionu poradziecka infrastruktura transportowa gazu i ropy była zorganizowana niefunkcjonalnie. Władze radzieckie koncentrowały się przede wszystkim na
rozwoju infrastruktury energetycznej i wydobyciu ropy naftowej
w Azerbejdżanie. Złoża w Azji Centralnej, postrzegane jako rezerwa
na przyszłość, były nie tylko mało wykorzystywane, ale również nie
posiadały rozbudowanej sieci rurociągów. Istniejąca infrastruktura
była natomiast zorganizowana pod kątem rynku radzieckiego, co po
1991 roku całkowicie uzależniło państwa regionu od tranzytu przez
Federację Rosyjską.
14 M. B. Olcott, Central Asia’s New States: Independence, Foreign Policy and Regional Security, Waszyngton 1996, s. 147.
43
44
Podsumowując, po rozpadzie ZSRR na światowej mapie surowców energetycznych pojawiły się relatywnie niewykorzystane złoża
centralnoazjatyckiej ropy naftowej i gazu ziemnego, wcześniej praktycznie niedostępne dla gospodarki międzynarodowej, obecnie otwarte na inwestycje zewnętrzne. Ich specyfika polegała na tym, że nie
istniała powiązana z nimi infrastruktura przesyłowa, umożliwiająca
swobodny dostęp do wydobycia i transportu surowców bez udziału
Federacji Rosyjskiej. Jedyna droga omijająca północnego sąsiada prowadziła przez Kaukaz, gdzie zderzyły się energetyczne interesy Rosji
i świata zachodniego. Z czasem miało się okazać, że powstanie dla
niej alternatywna droga eksportowa – rurociągi do Chin pomijające
ten politycznie niespokojny region.
2.
Interesy mocarstw w regionie
Geopolityczne położenie Kaukazu jest związane z szansami, jak i wyzwaniami dla rozwoju państw regionu. Państwa te leżą na przecięciu szlaków komunikacyjnych z północy na południe (Rosja–Bliski
Wschód) i ze wschodu na zachód (są jedyną drogą z Azji Środkowej
do Europy omijającą Rosję i Iran). Ich strategiczne położenie powoduje, że rywalizacja mocarstw światowych (USA, Rosji i Chin), jak
i regionalnych (Turcji, Iranu) jest centralnym wyznacznikiem sytuacji politycznej i gospodarczej na całym Kaukazie.
Ze względu na interesy polityczne i gospodarcze podmioty zaangażowane w regionie można podzielić na trzy umowne grupy:
1. państwa dysponujące zasobami surowców, po rozpadzie ZSRR
nieposiadające w pełni autonomicznej infrastruktury przesyłowej
– Azerbejdżan15, Kazachstan, Turkmenistan, Uzbekistan;
2. państwa o potencjale tranzytowym, niedysponujące jednak własną bazą surowcową – Gruzja, Armenia;
15 Tak jak zauważono wcześniej, Azerbejdżan dysponuje lepszą niż inne wymienione państwa
infrastrukturą wydobywczą i transportową. W 1991 roku trasy eksportowe były jednak zorientowane na Federację Rosyjską i w przeważającym stopniu od niej uzależnione.
3. państwa trzecie, dążące do korzystnego dla siebie organizowania tras przesyłowych – USA, Federacja Rosyjska, Chiny, Turcja,
Iran16.
Należy przy tym od razu zaznaczyć, że Azerbejdżan, prowadząc
bardzo intensywną politykę wydobycia surowców energetycznych,
jest już bliski wyczerpania własnych złóż i przesunięcia się do kategorii państw tranzytowych. De facto więc omawiany obszar skupia interesy nowo powstałych i relatywnie wobec mocarstw słabych państw
producenckich i tranzytowych oraz graczy światowych – Rosji, USA
i Chin.
2.1. Federacja Rosyjska
W kontekście polityki energetycznej na Kaukazie do priorytetów Federacji Rosyjskiej należą: utrzymanie hegemonii w zakresie dostępu
do surowców energetycznych ze złóż państw obszaru poradzieckiego
i ich transportu oraz utrzymanie dominującej pozycji w zakresie ich
dostaw na rynek europejski. Emanacją tych założeń jest blokowanie
szlaków transportowych z basenu Morza Kaspijskiego do Europy.
Następuje to poprzez działania mające na celu destabilizację Gruzji,
Azerbejdżanu i Iranu. Przewagę nad pierwszymi dwoma państwami
Rosja pokazała w czasie konfliktu zbrojnego w 2008 roku17. Wobec
Iranu Rosja prowadzi dwuznaczną grę wspierania jego programu
nuklearnego, co powoduje z jednej strony rozwój współpracy gospodarczej z Rosją, a z drugiej pogorszenie relacji tego państwa z USA
i faktyczną izolację gospodarczą, a tym samym wykluczenie współ-
16 Teoretycznie można jeszcze wskazać czwartą grupę podmiotów – to przedsiębiorstwa prywatne zainteresowane polityką energetyczną z powodów komercyjnych, które ze względu na
sytuację polityczną zwykle działają w nurcie interesów państw pochodzenia, a często wręcz
je reprezentują. Omówienie tego bardzo złożonego aspektu wymagałoby jednak odniesienia
się do licznych szczegółów ekonomicznych, na co nie pozwalają rozmiary opracowania. E. Wyciszkiewicz, Rosyjska polityka energetyczna w basenie Morza Kaspijskiego, [w:] E. Wyciszkiewicz
(red.), Geopolityka rurociągów. Współzależność energetyczna a stosunki międzypaństwowe na
obszarze postsowieckim, Warszawa 2008, s. 139 i nast.
17 Doszło do destrukcji infrastruktury transportowej w Gruzji i równolegle, powszechnie przypisywanego Rosji, uszkodzenia rurociągów azerskich. K. Strachota, Kaukaz Południowy i Azja
Centralna po wojnie rosyjsko-gruzińskiej – konsekwencje geopolityczne, „Komentarze OSW”,
nr 10, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2008-09-25/kaukaz-poludniowyi-azja-centralna-po-wojnie-rosyjsko-gruzinski (28.09.2009).
45
46
pracy energetycznej tego bogatego w gaz i ropę naftową państwa
z państwami zachodnimi18.
W latach 90. polityka rosyjska na Kaukazie była w dużej mierze
nieskoordynowana i niespójna. Wynikało to ze wstrząsów politycznych i gospodarczych po upadku ZSRR. O jednolitej polityce energetycznej wobec regionu można mówić dopiero od przełomu wieków
i objęcia stanowiska prezydenta Federacji Rosyjskiej przez Władimira
Putina. Przeobraził on potencjał państwa w zakresie złoży surowców
energetycznych, jak i ich transportu, w jeden z głównych instrumentów polityki zagranicznej. Od tej pory rosyjskie ambicje polityczne na
Kaukazie mają ogromy wpływ na regionalny rynek energetyczny19.
Rosja, traktując region jako strefę „bliskiej zagranicy”, prowadzi
twardą politykę zagraniczną, która ma na celu eliminację konkurencji, przede wszystkim USA, i zmuszenie państw regionu do pozostawania w jej strefie wpływów. Interesy rosyjskie przebiegają na osi
północ–południe (Rosja, Armenia20, Iran). Utrzymując dominację na
tej linii, Federacja Rosyjska jest w stanie nie tylko pozyskiwać surowce
z Iranu, ale również wykluczyć transport surowców z Azji Centralnej
bez swojego udziału. Dlatego też każda inwestycja w sektor energetyczny na Zakaukaziu jest postrzegana przez rosyjskich decydentów
politycznych w kategoriach geopolitycznych. W tym kontekście Federacja Rosyjska stara się utrzymać na Kaukazie swoją obecność militarną, motywując to niestabilnością regionu oraz chęcią zapewnienia bezpieczeństwa tranzytu własnych surowców.
2.2. Stany Zjednoczone Ameryki
Bardzo trafnie wizję polityki USA w regionie po rozpadzie ZSRR zarysował Zbigniew Brzeziński. Postrzegał on omawiany rejon Eurazji
jako kluczowy dla porządku międzynarodowego po zimnej wojnie.
18 J. Kozera, Rosyjska dwururka, „Obserwator. Biuletyn Biura Bezpieczeństwa Narodowego”, 2008,
nr 1 (1), s. 53 i nast.
19 K. Malak, Kaukaski wymiar polityki zagranicznej Rosji w okresie prezydentury Putina, [w]: A. Stępień-Kuczyńska, S. Bieleń (red.), Rosja w okresie prezydentury Władimira Putina, Łódź–Warszawa–Toruń 2008, s. 151 i nast.
20 Armenia jest faktycznie uzależniona gospodarczo od Federacji Rosyjskiej. Dwie trzecie jej granic
jest zamkniętych – azerska ze względu na nierozwiązany konflikt o Górski Karabach, turecka – ze
względu na sojusz turecko-azerski. Te czynniki w połączeniu z rosyjską obecnością wojskową
w regionie spornym między Armenią a Azerbejdżanem oraz gospodarczym uzależnieniem od
Rosji sprawiają, że państwo to pozostaje w kręgu wpływów Kremla. A. N. Kameskij, Армения, [w:]
A. C. Bułatow (red.), Экономика России и других посоветских стран, Москва 2005, s. 291‑292.
Jego zdaniem, „amerykańska polityka zagraniczna musi brać pod
uwagę wymiar geopolityczny i wywierać wpływ w Eurazji w sposób
gwarantujący stabilność na kontynencie ze Stanami Zjednoczonymi w roli arbitra”21. Surowce były postrzegane jako klucz do dominacji w regionie nie tylko przez stronę rosyjską, ale i amerykańską.
Otwarcie rynków ropy naftowej i gazu ziemnego na świat po 1991
roku przyciągnęło uwagę amerykańskich inwestorów. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, że wizja bogatych złóż surowców
energetycznych w Azji Centralnej i ich transportu do UE bez udziału Rosji była nie tylko pokusą ekonomiczną, ale również wygodnym
uzasadnieniem dla amerykańskiej polityki rosnącego zaangażowania
w regionie. Od samego początku zainteresowania tym obszarem ambicją USA, obok uzyskania dostępu do zasobów energetycznych Azji
Centralnej, było objęcie pozycji wiodącego gracza w Nowej Wielkiej
Grze22.
Interesy USA na Kaukazie rozkładają się na osi wschód–zachód
(Azerbejdżan–Gruzja–Turcja). Jest to korytarz geopolityczny transportu ropy i gazu z Azji Centralnej pomiędzy Rosją i Iranem. Pozycja
startowa USA była jednak zdecydowanie słabsza niż Federacji Rosyjskiej. Z tego powodu Stany Zjednoczone skupiały się głównie na
osłabianiu pozycji rosyjskiej23. Jak to ujął ambasador USA przy WNP,
S. Sestanovich, ze strony Waszyngtonu uznanie regionu „bez walki”
za rosyjską strefę wpływów byłoby sprzeczne z polityką zagraniczną
USA24. Znalazło to również konkretny wyraz we wspieraniu przez
21 Z. Brzeziński, Wielka szachownica..., s. 13-14.
22 S. Talbot, A Farewell to Flashman: American Policy in the Caucasus and Central Asia, SAIS Address,
Johns Hopkins University, 21.07.1997, http://findarticles.com/p/articles/mi_m1584/is_n6_v8/
ai_19715181/ (18.04.2011).
23 „Zaangażowanie USA w regionie Morza Kaspijskiego ma charakter strategiczny – ma geopolitycznie wspierać interesy USA względem innych graczy w regionie i prowadzić do integracji
regionu z Zachodem w wymiarze obronnym i gospodarczym. Wyścig o energię, będący podstawą dyskusji o Wielkiej Grze między USA a Federacją Rosyjską, nie może być analizowany
w oderwaniu od tradycyjnych i konkurencyjnych geostrategii mających zintegrować obszar
transkaspijski z zachodnią albo wschodnią ekumeną. Łączą one w sobie wszystkie klasyczne
instrumenty regionalnego oddziaływania potęg międzynarodowych: potencjał ekonomiczny
i siłę militarną”. S. Blank, Russia and China in Central Asia, [w:] S. Blank, A. Z. Rubinstein (eds.), Imperial Decline: Russia’s Changing Role in Asia, Durham 1997, s. 41; A. S. Becker, Russia and Caspian
Oil: Moscow Loses Control, Santa Monica, CA 1998, s. 20 i nast.; S. Blank, The United States and
Central Asia, [w:] R. Allison, L. Jonson (eds.), Central Asian Security: The New International Context,
London 2001, s. 136-137.
24 S. Sestanovich, US Policy towards Russia, Statement before the Senate Foreign Relations Committee Subcommittee on European Affairs, 20.05.1998, http://russia.shaps.hawaii.edu/fp/
47
48
amerykańskie władze inwestycji naftowych w regionie. Przykładowo
wysłannik B. Clintona w regionie kaspijskim zwrócił się do aktywnych tam amerykańskich przedsiębiorstw naftowych, by patrzyły na
proponowane trasy przesyłowe nie tylko przez pryzmat ekonomii,
ale również „w szerszym kontekście ekonomicznym i politycznym,
(...) nie pomijając ocen i realiów politycznych”25. Konkretnym wymiarem polityki amerykańskiej stał się ropociąg BTC.
2.3. Chińska Republika Ludowa
Chiny włączyły się do konkurencji o surowce energetyczne Azji Centralnej stosunkowo późno. Wynikało to przede wszystkim z błędnych
prognoz dotyczących zasobów własnych ropy naftowej26 oraz gwałtownie rosnącej konsumpcji ropy na rynku wewnętrznym27. Elemen
tem, który w pierwszym okresie spowalniał inwestycje chińskie, była
również niechęć do zadrażnień z Federacją Rosyjską. Początkowo
Państwo Środka pokrywało zapotrzebowanie na surowiec importem
z Bliskiego Wschodu. Po 11 września 2001 roku poczuło się jednak zagrożone rosnącą obecnością amerykańską w Zatoce Perskiej i zintensyfikowało politykę dywersyfikacji źródeł importu czarnego złota28.
Wraz z coraz szybszym wzrostem popytu wewnętrznego na ropę
władze ChRL zaczęły coraz poważniej brać pod uwagę ekspansję na
rynki poradzieckiej Azji Centralnej. Poza stosunkowo dużymi zasobami surowca miała ona pod dwoma względami znaczącą przewagę nad innymi źródłami jego importu do ChRL: odległości były
relatywnie małe, a transport narażony na znacznie mniej potencjalnych przeszkód geograficznych. Ropa z Azji Centralnej mogła być
importowana ropociągami i na znacznie mniejszej odległości przez
względnie spokojniejszy teren, na którym Chiny miały duże możliwości reakcji w sytuacjach kryzysowych.
us/980520_sestan_russia.html (01.05.2007).
25 S. Kinzer, Oil Companies Delay Decision on Caspian Pipeline, „New York Times”, 14.11.1998.
26 Według niektórych opracowań chińskich Państwo Środka miało dysponować złożami dorównującymi wielkością nawet złożom z Zatoki Perskiej. Więcej: K. Kozłowski, Państwo Środka
a Nowy Jedwabny Szlak. Polityka ChRL wobec poradzieckiej Azji Centralnej i Xinjiang, Toruń 2011,
s. 139-157.
27 Popyt na ropę w ChRL w latach 90. rósł średnio o 5 do 8% rocznie, podczas gdy wydobycie
zwiększało się zaledwie o 1 do 3% rocznie. Ibidem.
28 ChRL szczególnie obawia się potencjalnej amerykańskiej blokady morskiej swoich dostaw z Zatoki Perskiej w przypadku konfliktu politycznego, np. dotyczącego Tajwanu.
Należy również zauważyć, że motywacja chińska w porównaniu
do USA czy Federacji Rosyjskiej ma w znacznie większym stopniu
charakter gospodarczy niż polityczny. W kontekście konfliktu interesów między USA a Rosją na obszarze Kaukazu, Chiny okazały się
trzecim wektorem eksportu surowców energetycznych dla państw
regionu, w dużej mierze zmuszonych wcześniej wybierać między
współpracą gospodarczą, a co za tym idzie również zbliżeniem politycznym, z USA lub Federacją Rosyjską. Tak więc mimo mniejszego
bezpośredniego zaangażowania na samym Kaukazie, ich współpraca
z państwami wcześniej uzależnionymi od transportu przez jego terytorium znacząco zmieniała regionalny układ sił, częściowo uniezależniając gospodarczo państwa regionu od USA i Federacji Rosyjskiej.
2.4. Rola Azerbejdżanu w geopolityce energetycznej Kaukazu
W czasach radzieckich złoża roponośne w Azerbejdżanie były najpełniej wykorzystywanymi złożami w regionie Azji Centralnej i Kaukazu Południowego29. Lata 90. rysowały się więc dla Azerów inaczej
niż dla Azji Centralnej – dysponowali już bowiem własną rozwiniętą
infrastrukturą odziedziczoną po ZSRR i znajdowali się znacznie bliżej rynków europejskich. W 1993 roku utworzono konsorcjum międzynarodowe: Międzynarodową Kompanię Naftową Azerbejdżanu
(Azerbaijan International Oil Company). W jej skład wchodziły duże
przedsiębiorstwa zachodnie: BP i Chevron30. Głównym celem konsorcjum było rozpoczęcie eksploatacji azerskich złóż kaspijskich.
Było to wyzwanie nie tylko kosztowne i trudne technologicznie, ale
również złożone z politycznego punktu widzenia – nie obowiązywało wtedy jeszcze porozumienie co do podziału dostępu do szelfów
kaspijskich.
Sytuacja polityczna w Azerbejdżanie ma kluczowe znaczenie dla
eksportu ropy i gazu na rynek europejski nie tylko z tego państwa, ale
z całej Azji Centralnej. Uniezależnienie od Federacji Rosyjskiej stworzyłoby wolny od wpływów rosyjskich korytarz przepływu surowców
energetycznych do UE. Z kolei podporządkowanie reżimu rodziny
29 A. Łoskot, Bezpieczeństwo dostaw rosyjskiego gazu do UE – kwestia połączeń infrastrukturalnych,
OSW, „Punkt Widzenia”, Warszawa 2005.
30 Prowadzone od 2000 roku konsorcjum pod znakiem BP skupia obecnie największe przedsiębiorstwa naftowe, m.in. Chevron Texaco, Total, Exxon Mobil. W 1993 roku część z nich jeszcze ze
sobą konkurowała.
49
50
Alijewów Rosji ostatecznie przekreślałoby szanse realizacji takiego
scenariusza. Azerbejdżan od 1991 roku zręcznie rozgrywa własne interesy, w zależności od uwarunkowań międzynarodowych bardziej
opierając się na pomocy zachodniej lub rosyjskiej. Z jednej strony otworzył swój rynek energetyczny na inwestycje z zewnątrz, z drugiej
– politycznie pozostaje w dobrych relacjach z Federacją Rosyjską.
Relatywnie większa swoboda Azerbejdżanu na tle innych państw
Kaukazu i Azji Centralnej wynika z faktu, że jeszcze przez najbliższą
dekadę pozostanie on nie tylko państwem tranzytowym, ale również
na dużą skalę eksportującym własną ropę naftową. Azerskie złoża
ulegają jednak szybkiemu wyczerpaniu. Wynika to po części z ich
eksploatacji za czasów ZSRR, po części z bardzo intensywnej polityki wydobycia realizowanej po rozpadzie Związku Radzieckiego. Dane
dotyczące azerskich złoży wskazują, że w kontekście surowców energetycznych państwo to w stosunkowo niedługim czasie zmieni profil
na tranzytowy. Proces ten będzie miał fundamentalne znaczenie dla
Kaukazu i Azji Centralnej. W chwili obecnej władze azerskie starają
się promować własny surowiec kosztem transportowanej przez swoje
terytorium ropy z Azji Centralnej31. Jednak wraz ze spadkiem wydobycia polityka ta będzie musiała się zmienić. Aby utrzymać funkcjonowanie własnych rurociągów, Azerowie będą zmuszeni coraz częściej
poszukiwać partnerów skłonnych dopełniać moc przesyłową na trasach prowadzących bezpośrednio do Morza Śródziemnego. W przyszłości stworzy to więc pole do zbliżenia z Azją Centralną, jak również
może stać się źródłem napięć w stosunkach z Federacją Rosyjską.
3.
Kaukaz w Wielkiej Grze
o ropę i gaz ziemny Azji Centralnej
W rozgrywce o surowce energetyczne w Azji Centralnej i na wiodącym do nich Kaukazie Rosja dysponowała dwojaką przewagą nad
konkurencją. Po pierwsze, więzi społeczne, polityczne i gospodar-
31 Azerbejdżan dzięki umiejscowieniu geopolitycznemu jest w stanie kierować eksport z Azji Centralnej na zatłoczone cieśniny tureckie, a jednocześnie sam eksportować własną ropę bezpośrednio do basenu Morza Śródziemnego.
cze państw Azji Centralnej z zagranicą orientowały je na Federację
Rosyjską, pomijając inne części świata. Była to prosta konsekwencja
ich izolacji w latach ZSRR. Po drugie, w przeciwieństwie do konkurentów, Rosja na wstępie dysponowała skromną, ale działającą siecią dystrybucyjną i transportową surowców energetycznych. Były to
dwa ropociągi prowadzące z Azerbejdżanu i z Kazachstanu do Noworosyjska.
Zarysowany kontekst geopolityczny początkowo rodził niekorzystną sytuację dla państw regionu. Infrastruktura transportowa rurociągów uzależniała je od Federacji Rosyjskiej, która wykorzystywała swoją uprzywilejowaną pozycję do narzucania własnej politycznej
woli32. Sytuacja jest zresztą zrozumiała, jeśli weźmie się pod uwagę
fakt, że rosyjskie dochody z surowców energetycznych stanowiły połowę ich dochodów z eksportu, jedną trzecią wpływów budżetowych
oraz jedną czwartą dochodów w ogóle33. Rozwój sektora energetycznego w Azji Centralnej nie był więc ani w gospodarczym, ani w politycznym interesie Kremla.
Kolejnym wyrazem przewagi Federacji Rosyjskiej na omawianym
rynku surowców energetycznych było wybudowanie pierwszego ropociągu z Azji Centralnej po czasach ZSRR (oczywiście zintegrowanego z rosyjską siecią przesyłową). Utworzone w 1992 roku Kaspijskie Konsorcjum Naftowe (CPC)34 uruchomiło w 2001 roku ropociąg
z Kazachstanu przez Tengiz do Noworosyjska, o długości 1500 kilometrów. Był to też jedyny ukończony projekt w regionie w ciągu
ostatniej dekady XX wieku35.
32 Na przykład na początku lat 90. cały eksport ropy z Kazachstanu poza Federację Rosyjską odbywał się do portu w Noworosyjsku nad Morzem Czarnym, przy czym Rosja zarówno korzystała
z opłat tranzytowych za użytkowanie własnych ropociągów, jak również narzuciła Astanie konieczność odsprzedania 15% udziałów w dużych kazaskich złożach w Karaczaganak. Podobnie
Rosja korzystała z uprzywilejowanej pozycji wobec Turkmenistanu. W okresie pierwszej dekady niepodległości państwo to było zmuszone całkowicie polegać na rosyjskich gazociągach
w procesie sprzedaży własnego surowca. Federacja Rosyjska wykorzystała ten fakt, blokując
sprzedaż turkmeńskiego gazu poza granice WNP. P. Rutland, Paradigms for Russian Policy in the
Caspian Region, [w:] R. Ebel, R. Menon (eds.), Energy and Conflict..., s. 164-175.
33 E. Wishnick, Russia, China and the United States in Central Asia: Prospects for Great Power Competition and Cooperation in the Shadow of the Georgian Crisis, 2009, s. 18; M. Falkowski, Polityka Rosji
na Kaukazie Południowym i w Azji Centralnej, „Prace OSW”, Warszawa 2006, nr 23, s. 17.
34 Caspian Pipeline Consortium – kontrolowane w około 40% przez rosyjskie firmy Łukoil i Rosnieft, w 21% przez kazaskie firmy państwowe, resztę udziałów posiadało Oman Oil.
35 Na marginesie rozważań politycznych trzeba nadmienić, że w drugiej połowie lat 90. XX wieku
cena ropy była stosunkowo niska, co czyniło inwestycje w kosztownym sektorze w odległym
51
52
Konkurencyjnym, głównie amerykańskim projektem dla ropociągu Tengiz–Noworosyjsk był 1700-kilometrowy ropociąg Baku–Tbilisi–Ceyhan (BTC), łączący Azerbejdżan z portami tureckimi poprzez
terytorium Gruzji. Pierwsze jego plany zostały nakreślone już w 1994
roku. Była to najkosztowniejsza i najtrudniejsza technologicznie inwestycja w sektorze regionu. Pod względem politycznym była jednak jedyną możliwą do zaakceptowania dla USA36. Republikański kongresmen
D. Bereuter opisywał sytuację wprost: „Amerykańska polityka wobec
surowców energetycznych w Azji Centralnej (...) opiera się na dążeniu
do złamania monopolu Rosji na transport gazu i ropy w regionie (...)
popieraniu tras ze wschodu na zachód z pominięciem Iranu (...) oraz
ograniczaniu wpływu Iranu na gospodarki państw Azji Centralnej”37.
Prace konstrukcyjne nad ropociągiem BTC rozpoczęto jednak dopiero w maju 2002 roku. Przyczyną komplikacji była konfrontacja zbyt
optymistycznych ocen rozmiarów złóż w Azji Centralnej z rzeczywistością38. Perspektywy potencjalnych dochodów handlu ropą w Azji
Centralnej w porównaniu z innymi regionami bogatymi w surowce,
jak Bliski Wschód czy Ameryka Południowa, były mało atrakcyjne39.
Pomimo amerykańskiego wsparcia politycznego i dużych inwestycji BP, działanie ropociągu zostało zainaugurowane dopiero w 2005
roku40.
36
37
38
39
40
i niepewnym politycznie rejonie zdominowanym przez wpływy rosyjskie ekonomicznie ryzykownymi i nieszczególnie atrakcyjnymi.
Ekonomicznie i technicznie najbardziej uzasadniona droga transportu ropy wiodła z Baku do
Zatoki Perskiej przez terytorium Iranu. Druga prowadziła w kierunku infrastruktury CPC i dalej
rosyjskim ropociągiem do Noworosyjska. Znaczące były również koszta BTC – od 2 do 4 mld
USD. Przy niskich cenach ropy w latach 90. stawiało to opłacalność realizacji takiego projektu
pod znakiem zapytania. Dokładne omówienie tego problemu w: R. Ebel, R. Menon (eds.), Energy and Conflict..., s. 9 i nast.
US Interests in the Central Asian Republics: Hearing before the Subcommittee on Asia and the Pacific of the Committee on International Relations in the House of Representatives, February 12, 1998,
http://commdocs.house.gov/committees/intlrel/hfa48119.000/hfa48119_0.HTM (09.01.2011).
Energy Information Administration, Caspian Sea Regional Analysis Brief, http://www.eia.
gov/cabs/Caspian/Full.html (03.04.2007); M. Kudava, C. Craft, Developing Nonproliferation Export Controls in Georgia in the Context of the Emerging Eurasian Transportation Corridor, [w:]
G. K. Bertsch, C. Craft, S. A. Jones, M. Beck (eds.), Crossroads and Conflict: Security and Foreign
Policy in the Caucasus and Central Asia, New York 2000, s. 208.
A. Tarock, The Politics of the Pipeline: The Iran and Afghanistan Conflict, „Third World Quarterly”,
vol. 20, 1999, no. 4, s. 815; G. Kemp, US–Iranian Relations: Competition or Cooperation in the Caspian Sea Basin, [w:] R. Ebel, R. Menon (eds.), Energy and Conflict..., s. 147.
Pracę terminalu w Ceyhan zainaugurowano w 2006 roku. http://www.bp.com/sectiongenericarticle.do?categoryId=9006669&contentId=7015093 (18.04.2012).
Rywalizacja gospodarcza między Stanami Zjednoczonymi a Federacją Rosyjską odwróciła uwagę obserwatorów od rosnącego zainteresowania surowcami energetycznymi Azji Centralnej ze strony Chin41.
Podczas gdy politycy rosyjscy i amerykańscy wdali się w polityczne
przepychanki na polu energii w regionie, strona chińska przejawiała
dużo więcej spokoju. W lutym 1996 roku Chiny ogłosiły, że w trakcie
realizacji dziewiątego planu pięcioletniego (1996-2000) rozpoczną
działania mające na celu pozyskanie gazu i ropy z Azji Centralnej,
wskazując pośrednio na Kazachstan42. W 1997 roku chińskie CNCP
wykupiło 60% udziałów Aktobe Oil and Gas oraz tyle samo udziałów
Uzenmunaigas – kazaskich przedsiębiorstw zarządzających zasobnymi złożami Aktobe i Uzgen43. Prace nad rurociągiem łączącym je
z Państwem Środka rozpoczęły się jednak znacznie później44. Wynikało to z ostrożności Chin na nowym terytorium – był to okres budowania wzajemnego zaufania między ChRL a państwami poradzieckiej Azji Centralnej, jak również bardzo niskich cen ropy, w 1998
roku czyniących inwestycje w sektorze mało rentownymi45. Dlatego
też rozmowy sino-kazaskie na temat budowy ropociągu rozpoczęły się dopiero w 2002 roku46. Podjęto wtedy też pierwsze rozmowy
o gazociągu z Turkmenistanu47.
41 L. Jonson, Russia and Central Asia, [w:] R. Allison, L. Jonson (eds.), Central Asian Security: The New
International Context, London 2001, s. 100-104; H. Zhao, Zhongya xingshi bianhua yu ‘Shanghai
hezuo zushi’ [Szanghajska Organizacja Współpracy i zmiany w sytuacji Centralnej Azji], „Dongou Zhongya Yanjiu”, 6 (2002), s. 55.
42 People’s Daily Overseas Edition, China’s Onshore Oil Development Eyes Multinational Development, 24.02.1996.
43 By wkroczyć do Uzgen, CNCP musiało przebić oferty Amoco, Texaco i Unocal. P. AndrewsSpeed, Energy Policy and Regulation in China, 2004, s. 64; W. Kang, China’s Energy Interests and
Quest for Energy Security, [w:] E. Van Wie Davis, R. Azizian (eds.), Islam, Oil and Geopolitics: Central
Asia After September 11, Lanham 2007, s. 141; On Sino-Kazakhstan’s Bright Future Trade, Xinhua,
27.03.2000.
44 M. Lelyveld, Kazakhstan: Pipeline Projects to China Become Pipe Dreams, RFE/RL, 08.07.1999,
http://www.rferl.org/content/article/1091703.html (31.05.2011).
45 W kontekście zaostrzającej się rywalizacji między firmami naftowymi i popierającymi je rządami z jednej strony oraz niepewności co do realnych zasobów Morza Kaspijskiego z drugiej, lata
90. nie były dobrym momentem na zaangażowanie się Chin w regionie. Według analityków
impulsem do przyspieszenia zaangażowania chińskiego stało się dopiero rozpoczęcie prac
nad budową rurociągu BTC. Q. Zhu, Zhongya youqi diyuan zhengzhi xin taishi ji qi dui woguo de
yingxiang [Zmiany w polityce ropy i gazu w Azji Centralnej i ich wpływ na Chiny], „Guoji Shiyou
Jingji” 10, 11 (2002), s. 32-37.
46 W. Kang, China’s Energy Interests and Quest for Energy Security, [w:] E. Van Wie Davis, R. Azizian
(eds.), Islam, Oil and Geopolitics..., s. 142.
47 ‘Text’ of Hu Jintao-Nazarbaev Joint Declaration on Cooperation, Xinhua, 03.06.2003.
53
54
Kontakty z Kazachstanem stały się jeszcze bardziej istotne dla
energetycznej strategii Państwa Środka, po tym jak chińskie negocjacje z Rosją odnośnie do importu ropy z Syberii zakończyły
się fiaskiem48. Wcześniejsze uzgodnienia między Rosją (Jukosem)
a Chinami (China National Petroleum Corporation) miały zapewnić
Państwu Środka rosyjskie dostawy wielkości 30 mln ton rocznie49.
Projekt podpisano w czerwcu 2002 roku. Prace nigdy nie zostały jednak ukończone. Po części przyczyniła się do tego bardzo agresywna
polityka biznesowa Japonii, pragnącej przejąć dostawy surowca50.
Jednak na przeszkodzie realizacji projektu stanął przede wszystkim
skandal wokół samego Jukosu i uwięzienie jego prezesa Michaiła
Chodorkowskiego pod zarzutami oszustw podatkowych51.
Budowę ropociągu z Kazachstanu do Xinjiang w Chinach zainaugurowano w 2005 roku. Ropociąg, po uzyskaniu pełnej sprawności w 2011 roku, mierzy ponad 3000 kilometrów. Po jego pełnym
uruchomieniu ChRL jest w zdecydowanie lepszej pozycji do przyszłej ekspansji w Kazachstanie, infrastruktura daje bowiem również
dogodne możliwości dołączenia ewentualnych kolejnych instalacji
z Iranu, Uzbekistanu czy Turkmenistanu. Z perspektywy amerykańskiej oznacza to zmniejszenie atrakcyjności ropociągu BTC52, z perspektywy rosyjskiej – pojawienie się nowego konkurenta zainteresowanego złamaniem hegemonii Moskwy na rynku energetycznym
Azji Centralnej.
Chiny wkroczyły nie tylko na kazaski rynek naftowy. Okazji do
poszerzenia współpracy z Azją Centralną dostarczył splot trzech wydarzeń:
48 H. Zhao, Central Asia in China’s Diplomacy, [w:] E. Rumer, D. Trenin, H. Zhao (eds.), Central Asia:
Views from Washington, Moscow and Beijing, Armonk, NY 2007, s. 145.
49 J. Helmer, Dances with Bears: Oil to China is a Race against Time, „Asia Times”, 25.10.2002, http://
www.atimes.com/atimes/Central_Asia/DJ25Ag01.html (19.08.1009); W. Kang, I. Storey, Energy
Security in China’s Capitalist Transition: Import Dependence, Oil Diplomacy, and Security Imperatives, [w:] C. A. McNally (ed.), China’s Emergent Political Economy: Capitalism in the Dragon’s Lair,
London–New York 2008, s. 190-208.
50 H. H. Karrar, The New Silk Road Diplomacy, Toronto 2009, s. 174.
51 B. Markus, China Fears over Siberia Pipeline, BBC News, 24.02.2004, http://newsvote.bbc.co.uk/
mpapps/pagetools/print/news.bbc.co.uk/2/hi/business/3516129.html (29.09.2005).
52 Pola naftowe w Kaszaganie i Tengizie, zaopatrujące w ropę chiński rurociąg, były planowane jako
jedne ze źródeł zaopatrzenia BTC. F. William Engdahl, China Lays down Gauntlet in Energy War,
„Asia Times”, 21.12.2005, http://www.atimes.com/atimes/China/GL21Ad01.html (20.08.2009).
1. wojny gruzińsko-rosyjskiej w 2008 roku oraz kolejnego kryzysu
gazowego z Ukrainą zimą 2008/200953 – przy czym novum nie
był fakt niezmiennych pretensji Rosji do hegemonii na obszarze
WNP, lecz bezwzględność, z jaką była gotowa o to walczyć54;
2. wojny gazowej między Rosją a Turkmenistanem na tle cen surowca – rosyjski Gazprom zablokował import błękitnego paliwa, tym
samym odbierając Turkmenom podstawowe źródło dochodów
budżetowych55;
3. kryzysu finansowego 2008-2009 – który znacząco ograniczył
możliwości działań borykającego się z własnymi problemami gospodarczymi Zachodu.
Wzmożone kontakty pomiędzy Chinami i państwami Azji Centralnej po 2008 roku wydają się przede wszystkim pośrednią konsekwencją wspomnianego konfliktu zbrojnego oraz zatargów gospodarczych. Dla państw Azji Centralnej oznaczały realną groźbę
ograniczenia możliwości samodzielnego rozwoju sektora energetycznego oraz faktycznego uzależnienia polityki wewnętrznej od
warunków narzucanych przez najsilniejszy w tym zakresie podmiot
polityczny w regionie – Federację Rosyjską. Pokaz rosyjskiego militaryzmu sprawił, że państwa te zaczęły intensywnie poszukiwać gospodarczej alternatywy dla współpracy z Rosją. Stały się nią kontakty
z ChRL. Na przestrzeni zaledwie kilku miesięcy Chiny podpisały poważne umowy w sektorze naftowym z Uzbekistanem, nuklearnym
z Kazachstanem, gazowym z Turkmenistanem56. Współpraca z ostatnim wymienionym państwem posunęła się jeszcze dalej po zerwaniu
współpracy turkmeńsko-rosyjskiej zimą 2008-2009. Pozbawienie
Turkmenistanu większości dochodów z eksportu postawiło państwo
przed wyborem podporządkowania się Rosji lub poszukiwania innych partnerów gospodarczych. To drugie nie było jednak możliwe
53 A. Górska, W. Konończuk, Rosyjsko-ukraińska wojna gazowa, OSW, „Tydzień na Wschodzie”,
07.01.2009, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-01-07/rosyjskoukrainska-wojna-gazowa (08.01.2009).
54 A. Jarosiewicz, K. Strachota, Nowa Wielka Gra – przesilenie?, „Komentarze OSW”, 2009, nr 26.
55 E. Shadrina, Russia’s Foreign Energy Policy: Norms, Ideas and Driving Dynamics, Pan-European
Institute, 2010, nr 18, http://www.tse.fi/FI/yksikot/erillislaitokset/pei/Documents/Julkaisut/Shadrina_final_netti.pdf (18.01.2001), s. 164-167.
56 M. Falkowski, A. Jarosiewicz, Wielka gra wokół Turkmenistanu, OSW, „Punkt Widzenia”, Warszawa
2008.
55
56
bez pomocy finansowej z zewnątrz – państwo pozbawione było bowiem bieżących dochodów ze sprzedaży gazu. Teoretycznie w grę
wchodziło dwóch partnerów: Unia Europejska i ChRL. O ile UE nie
była w stanie wykorzystać nadarzającej się okazji z powodu kryzysu
finansowego, o tyle ChRL przejęła inicjatywę i w czerwcu 2009 roku
pośrednio zaangażowała się w konflikt turkmeńsko-rosyjski, udzielając Turkmenistanowi kredytu w wysokości 4 mld USD57. Już na przełomie 2009 i 2010 roku zrealizowano budowę gazociągu do ChRL58.
Uruchomienie gazociągu biegnącego z Turkmenistanu przez Uzbekistan i Kazachstan do Państwa Środka oznaczało osłabienie rosyjskiej
hegemonii w sektorze gazowym i istotne osłabienie pozycji Federacji
Rosyjskiej względem Chin w poradzieckiej Azji Centralnej.
Uwagi podsumowujące
Na przestrzeni lat 2008-2011 w Azji Centralnej doszło do poważnej
zmiany geopolitycznej polegającej na wyraźnym awansie Chin na pozycję równie istotnego gracza gospodarczego i politycznego w regionie co Rosja czy USA. Dynamika wydarzeń po wojnie rosyjsko-gruzińskiej i kryzysie finansowym 2008-2009 sprzyja erozji wpływów
Rosji, osłabieniu pozycji UE i USA oraz budowaniu wpływów Chin.
Wyrazem wzmacniania pozycji Chin są przede wszystkim uruchomione rurociągi z Kazachstanu i Turkmenistanu do ChRL. Potwierdza to ich pozycję jako najpoważniejszego, obok Rosji, partnera gospodarczego państw regionu59.
Zmiana ta ma istotne znaczenie dla sytuacji energetycznej na
Kaukazie. Region przestał być jedyną drogą eksportu czarnego złota
i błękitnego paliwa z Azji Centralnej. O ile za jego większą atrak-
57 Podczas wizyty wicepremiera Chin Li Keqianga w Aszchabadzie turkmeński koncern gazowy
Turkmengaz oraz Chiński Bank Rozwoju podpisały umowę kredytową w wysokości 4 mld USD.
E. Shadrina, Russia’s Foreign Energy..., s. 166.
58 M. Laurelle, Russia Facing China and India in Central Asia: Cooperation, Competition and Hesitations, [w:] T. N. Marketos (ed.), China’s Energy Geopolitics: The Shanghai Cooperation Organization
and Central Asia, New York 2008, s. 22.
59 Poza wymienionymi już w tekście pożyczkami Chiny w 2009 roku udzieliły m.in. kredytów
o wartości 10 mld USD Kazachstanowi oraz obiecały inwestycje o wartości 1 mld USD w Tadżykistanie. A. Jarosiewicz, K. Strachota, Nowa Wielka Gra..., s. 5.
cyjnością niż rurociągów do Chin przed 2008 rokiem przemawiał
bogaty rynek zbytu w UE, o tyle kryzys finansowy poważnie osłabił
możliwości negocjacyjne Unii, a wojna w Gruzji jeszcze bardziej pogorszyła jego polityczny wizerunek.
Należy jednak zauważyć, że strategicznym celem Kazachstanu
i Turkmenistanu jest dywersyfikacja tras eksportowych i rynków zbytu. W związku z tym tak jak oba państwa obawiają się obecnej dominacji Rosji, tak również mają na uwadze potencjalną przyszłą dominację Chin i poszukują partnerów mogących zrównoważyć wpływy
sąsiednich mocarstw. W perspektywie oznacza to, że Kaukaz prawdopodobnie nie straci znaczenia jako region tranzytowy. W miarę
jednak jak centrum gospodarki i polityki światowej powoli przesuwa się znad Atlantyku nad Pacyfik, geopolityczne znaczenie regionu
w ujęciu, o jakim mówił Z. Brzeziński, przechodzi do historii.
57
Andrzej Szabaciuk
Sytuacja ekonomiczna
Republiki Gruzji
po kryzysie sierpniowym
z 2008 roku
Economical Situation of the Republic of Georgia after the Crisis
of September 2008
Abstract: The following article takes a close look at the current economic
situation in the Republic of Georgia, in particular at the influence the RussianGeorgian war had on the economic relations between Tbilisi and Moscow.
It outlines the consequences of the political dispute, the main foundations
of Russian economic policy towards South Caucasus and its consequences
for the region’s states. The paper also analyses the main threats that stand to
undermine Georgia’s economy and its political and economic security.
Keywords: Georgia, economy, South Caucasus, Russia
Gruzja ze względu na swoje położenie geograficzne i znaczenie strategiczne jest obszarem ustawicznego ścierania się wpływów państw,
które pragną umocnić swoją pozycję polityczną na terenie Kaukazu
Południowego. Działania te ułatwia skomplikowana struktura narodowościowa tych ziem. Szczególną postawę w tej rozgrywce zajęła
Federacja Rosyjska.
Podsycane przez Moskwę konflikty etniczne zaowocowały na początku lat 90. krwawymi starciami w Abchazji i Osetii Południowej.
Pomimo wieloletnich wysiłków władz w Tbilisi, problem tych dwóch
separatystycznych republik po dziś dzień nie został rozwiązany właśnie ze względu na wrogie stanowisko Rosjan, którym destabilizacja
polityczna Gruzji była i jest na rękę. Działania Rosjan w Gruzji po-
60
Andrzej Szabaciuk
dobne są do tych podejmowanych wobec Krymu czy Naddniestrza.
Wśród szeregu wrogich posunięć wymienić należy przede wszystkim
wspieranie antygruzińsko nastawionej ludności, w tym masowe przyznawanie im rosyjskich paszportów, przy jednoczesnym formowaniu
prorosyjskich protektoratów.
Obserwując działania władz rosyjskich w szerszej perspektywie,
nie sposób oprzeć się wrażeniu, że konflikt gruzińsko-rosyjski był tak
naprawdę jednym z przejawów nowej, neoimperialnej polityki Kremla, zmierzającej do obudowy mocarstwowej pozycji Rosji nie tylko na
obszarze poradzieckim, ale szerzej, w skali globalnej.
Z tej perspektywy destabilizacja sytuacji wewnętrznej w Gruzji
ma zapewne w założeniu przyczynić się do osłabienia niezależności
ekonomicznej i politycznej państwa gruzińskiego, co pomogłoby Rosji przeforsować swoje plany gospodarcze wobec Kaukazu Południowego i obszaru nadkaspijskiego. Gruzja jednak, na przekór Moskwie,
stara się prowadzić politykę niezależną, opierając swoje reformy gospodarcze i ustrojowe na wzorcach zachodnich, jawnie artykułując
euroatlantyckie aspiracje. Zarówno konflikt zbrojny z sierpnia 2008
roku, jak i wojna propagandowa, która toczyła się wokół niego, nie
zakończyły się pełnym sukcesem Kremla. Tym niemniej Rosji udało
się storpedować gruzińskie plany wstąpienia do Sojuszu Północnoatlantyckiego oraz nieco utrudnić starania o członkostwo w Unii Europejskiej.
Częścią tej walki propagandowej towarzyszącej kryzysowi sierpniowemu były również pewne symboliczne gesty wykonywane przez
obie strony. Tak bowiem należy interpretować uznanie przez rosyjski
parlament niepodległości Abchazji i Osetii Południowej, co nastąpiło 26 sierpnia 2008 roku i zostało potwierdzone dekretem prezydenta Federacji Rosyjskiej, D. Miedwiediewa, wydanym w dzień po
B. Cichocki, Rosja po konflikcie z Gruzją, [w:] B. Cichocki, A. Kreczmańska, M. Madej (red.), Business
as Usual? Konsekwencje konfliktu gruzińsko-rosyjskiego, „Materiały Studialne PISM”, 2009, nr 11,
s. 9-10.
Szerzej: J. Mankoff, Russian Foreign Policy: The Return of Great Power Politics, Lanham 2012,
s. 11‑87.
H. Heinrich, K. Tanaev, Georgia & Russia: Contradictory Media Coverage of the August War, „Caucasian Review of International Affairs”, vol. 3 (3), 2009, s. 244-259.
M. Madej, Konsekwencje konfliktu dla NATO, [w:] B. Cichocki, A. Kreczmańska, M. Madej (red.),
Business as Usual?..., s. 25-30.
tym wydarzeniu. Dodajmy, że na podobny krok nie zdecydowało
się żadne państwo członkowskie Wspólnoty Niepodległych Państw.
Jednocześnie kilka dni po zakończeniu konfliktu rosyjsko-gruzińskiego Gruzja wydała deklarację o chęci opuszczenia Wspólnoty Niepodległych Państw. I jakkolwiek Gruzini starali się uzasadniać swoją
decyzję względami praktycznymi, argumentując, że od kilku lat ich
uczestnictwo w tej organizacji było fikcją ze względu na „wojnę celną”
prowadzoną z Rosją, to jednak krok ten odebrany został w Moskwie
z wielką irytacją. Niezadowolenie Kremla było tym większe, że decyzja ta nie miała precedensu i mogła być zachętą do podobnych posunięć dla innych skonfliktowanych z Rosją państw. Nad ewentualnością opuszczenia WNP zastanawiała się m.in. Ukraina.
Konflikt gruzińsko-rosyjski oraz opuszczenie przez Gruzinów
WNP negatywnie odbiły się na wzajemnej współpracy Kremla i Tbilisi. Poważnym utrudnieniem było zerwanie stosunków dyplomatycznych, uniemożliwiające prowadzenie jakichkolwiek negocjacji
mogących uelastycznić stanowiska obu stron. Taki stan rzeczy był
przede wszystkim skutkiem poważnych zastrzeżeń Moskwy odnośnie do postawy elit gruzińskich, które przejęły władzę po „rewolucji
róż” z 2003 roku, a szczególnie wobec osoby prezydenta Micheila
Saakaszwilego.
Do poważnych napięć dochodziło już wcześniej, głównie z powodu zaangażowania się Tbilisi w projekty mające na celu dywersyfikację tranzytu kaspijskiej ropy i gazu. Uruchomienie ropociągu
Baku–Tbilisi–Ceyhan w 2006 roku i gazociągu Baku–Tbilisi–Erzurum w 2007 roku istotnie przyczyniło się do wzrostu geopolityczne T. Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie, Lublin–Warszawa 2011, s. 211-212.
Niepodległość Abchazji i Osetii Południowej uznały: Nikaragua, Wenezuela, Nauru oraz Vanuatu – niewielkie państwo na Południowym Pacyfiku.
Gruzja wystąpiła z WNP, OSW, „Tydzień na Wschodzie”, 2009, nr 28 (103), s. 12-13.
Formalnie Gruzja z WNP wyszła w rok po złożeniu takiej prośby, tj. 18 sierpnia 2009 roku. Nie
oznacza to oczywiście, że wszystkie umowy międzynarodowe podpisane w ramach WNP przestały ją obowiązywać. Moc prawną zachowało 75 umów podpisanych między Gruzją i państwami członkowskimi Wspólnoty.
Решение: Oб участии Грузии в международных договорах и решениях органов Содружества
Независимых Государств от 9 октября 2009 года, город Кишинев, [w:] Единый реестр
правовых актов и других документов Содружества Независимых Государств, http://cis.
minsk.by/reestr/ru/index.html#reestr/view/text?doc=2722 (dostęp: 24.04.2012).
J. Wheatley, Georgia from National Awakening to Rose Revolution: Delayed Transition in the Former Soviet Union, Aldershot 2005, s. 67-209.
61
62
Andrzej Szabaciuk
Tabela 1. Gruziński eksport do wybranych państw w tys. dol.
Państwa
2005
2006
2007
2008
2009
2010
110 844
73 602
110 844
123 242
88 942
166 754
Azerbejdżan
83 429
88 914
137 455
203 930
165 634
256 242
Bułgaria
42 844
62 268
59 357
108 217
82 291
66 757
Kanada
35 640
48 872
70 604
131 806
117 224
118 736
9 801
15 426
34 297
22 040
20 455
50 057
737
3 068
6 275
4 866
4 985
5 289
Rosja
153 725
75 393
45 338
29 783
21 146
34 706
Turcja
121 857
123 302
171 764
262 910
225 769
216 799
Ukraina
36 941
56 838
94 169
134 174
83 955
110 389
USA
26 748
58 510
149 036
102 198
36 934
187 226
Armenia
Kazachstan
Polska
Źródło: Statistical Yearbook of Georgia 2009, Tbilisi 2010, s. 265-268; Statistical Yearbook of Georgia 2011,
Tbilisi 2012, s. 247-250.
go znaczenia Gruzji jako państwa tranzytowego azerskiej ropy i gazu.
Dodatkowo rurociągi te stały się ważną kartą przetargową państw
środkowoazjatyckich w ich negocjacjach z Federacją Rosyjską, odbie
rając Moskwie pozycję monopolisty transportującego kaspijskie surowce energetyczne10. Zaangażowanie Tbilisi we wspieraną przez
Stany Zjednoczone budowę nowych rurociągów oraz preferowanie
przez M. Saakaszwilego inwestycji kapitału zachodniego drastycznie
pogorszyły współpracę gospodarczą Gruzji i Rosji.
Niekorzystnym efektem uczestnictwa Tbilisi w projektach dywersyfikacji dostaw kaspijskiego gazu był konflikt celny z 2006 roku.
Początkowo Moskwa zabroniła importu gruzińskiego wina, później
wody mineralnej, następnie produktów rolnych, by w końcu w ogóle
zakazać importu z Gruzji. Powodem tych ograniczeń miała być rzekoma niska jakość gruzińskich produktów11.
10 E. Wyciszkiewicz, Rosyjska polityka energetyczna w basenie Morza Kaspijskiego, [w:] E. Wyciszkiewicz (red.), Geopolityka rurociągów. Współzależność energetyczna a stosunki międzynarodowe na
obszarze postsowieckim, Warszawa 2008, s. 157-181.
11 V. Papava, Post-Soviet Economic Relations between Georgia and Russia: Reality and Development
Potential, [w:] G. Khutsishvili, T. Gogueliani (eds.), Russia and Georgia. The Ways Out of the Crisis,
Tbilisi 2010, s. 30-31.
Wzajemne kontakty handlowe jeszcze bardziej ochłodziły się po
kryzysie z sierpnia 2008 roku, który skutkował zamknięciem wspólnej granicy oraz likwidacją połączeń kolejowych i lotniczych między
Rosją a Gruzją. Pomimo tych napięć w dalszym ciągu prowadzona
jest wymiana handlowa między skłóconymi państwami, chociaż
w wymiarze znacznie ograniczonym. Obrazuje to tabela 1.
Warto podkreślić, że sytuacja gospodarki gruzińskiej jest bardzo
trudna, głównie dlatego, że z roku na rok dynamicznie rośnie deficyt
w handlu zagranicznym. W 2006 roku wynosił on -2 738 458 tys. dol.,
w 2010 osiągnął już -3 579 650 tys. dol.12 Tym niemniej wielkość wymiany handlowej Gruzji z Rosją nie była na tyle znacząca, by jej
zmniejszenie istotnie pogorszyło statystyki gruzińskiego eksportu.
Poza tym wywóz towarów do Rosji po raz pierwszy załamał się już
w czasie „wojny celnej” w 2006 roku. Trend ten utrzymywał się w latach następnych i tak naprawdę trudno jest powiedzieć, czy kryzys
sierpniowy istotnie wpłynął na zmniejszenie gruzińskiego eksportu
do Rosji.
Tabela 2. Gruziński import z wybranych państw w tys. dol.
Państwa
2005
2006
2007
2008
2009
2010
39 360
40 338
59 558
72 078
41 878
46 137
233 418
318 904
382 367
607 396
410 176
484 587
Bułgaria
72 278
115 536
184 050
124 101
152 840
131 726
Kanada
7 106
14 295
12 262
17 936
14 148
18 320
Kazachstan
11 551
25 384
63 819
54 755
23 259
94 464
Polska
13 657
20 629
60 624
51 514
46 019
55 742
Rosja
383 374
558 766
576 604
426 330
291 608
290 536
Turcja
283 009
522 560
727 906
940 480
787 885
886 694
Ukraina
219 370
320 093
574 906
657 720
421 238
560 867
USA
146 855
129 609
203 891
358 084
231 556
180 951
Armenia
Azerbejdżan
Źródło: Statistical Yearbook of Georgia 2009, Tbilisi 2010, s. 268-272; Statistical Yearbook of Georgia 2011,
Tbilisi 2012, s. 251-254.
12 Statistical Yearbook of Georgia 2011, Tbilisi 2012, s. 247.
63
64
Andrzej Szabaciuk
Inaczej przedstawia się natomiast sytuacja z importem. Analizując wyżej przytoczone dane, dostrzegamy, że w latach 2007-2010
rosyjski eksport do Gruzji zmniejszył się o kwotę 286 068 tys. dol.
Trudno jest jednak stwierdzić, w jakim stopniu zmiany te miały podłoże polityczne. Pamiętać bowiem należy, że w latach 2008-2009,
na skutek kryzysu światowego, znacznie pogorszyły się wskaźniki
wymiany międzynarodowej Gruzji: w roku 2008 tamtejszy eksport
osiągnął wartość 1 495 345 tys. dol., w roku następnym obniżył się
do 1 133 622 tys. dol. Jeszcze większe różnice dostrzeżemy, analizując
dane dotyczące importu, który zmniejszył się z 6 301 540 tys. dol. do
4 500 244 tys. dol.13
Niekorzystną tendencję zaobserwujemy również, śledząc zmiany wielkości Produktu Krajowego Brutto w poszczególnych latach.
W 2007 roku wzrost realnego PKB na jednego mieszkańca Gruzji
wynosił 12,3%, w roku następnym: 2,3%, w roku 2009 odnotowano
spadek: -4%, a w 2010 – wzrost o 2%. Jakkolwiek nie należy wątpić,
że konflikt z Rosją istotnie wpłynął na sytuację ekonomiczną Gruzji,
to trzeba pamiętać, że rok 2009 był czasem spadku koniunktury we
wszystkich państwach regionu. Szczególnie trudna sytuacja panowała wówczas w Armenii, która zakończyła ten rok ze spadkiem PKB
o 14,4%14.
Czynnikiem, który niewątpliwie istotnie wpłynął na sytuację gospodarki gruzińskiej, były inwestycje zagraniczne. Warto podkreślić, że w przeciwieństwie do wcześniej analizowanych wskaźników,
zmniejszenie się poziomu inwestycji zagranicznych silnie łączyło się
z kryzysem rosyjsko-gruzińskim. Część przedsiębiorców w obawie
przed eskalacją konfliktu przeniosła swoje kapitały na bardziej bezpieczne i przewidywalne rynki. W latach 2007-2009 inwestycje bezpośrednie kapitału zagranicznego zmniejszyły się o ponad połowę.
Przedsiębiorcy z niektórych państw całkowicie wycofali się z rynku
gruzińskiego.
W tej trudnej sytuacji Gruzja zmuszona była zwrócić się do instytucji zachodnich z prośbą o wsparcie finansowe. Było to o tyle istotne, że władze w Tbilisi musiały zmierzyć się nie tylko z problemem
13 Ibidem, s. 247.
14 N. Yilmaz, Finance Sector in Eurasian Economies During and After the Global Crisis in 2008, „Chinese Business Reviews”, vol. 10, 2011, no. 9, s. 715.
Tabela 3. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne
przykładowych państw w Gruzji w tys. dol.
Podmioty
2006
2007
2008
2009
2010
Czechy
15 032
227 926
34 858
45 679
24 213
Dania
42 478
158 126
256
-427
18
Holandia
18 530
299 277
135 870
32 586
73 362
152 311
88 486
65 942
-31 973
-16 574
34 210
88 997
26 212
10 253
47 881
Wielka Brytania
186 824
145 475
148 908
72 313
58 964
USA
182 651
84 412
167 921
-10 026
135 819
ZEA
423
130 859
306 576
162 756
55 531
Państwa UE
407 190
1 132 726
476 655
224 722
248 211
Państwa WNP
266 414
238 389
94 696
1 024
91 156
1 190 375
2 014 842
1 563 962
658 401
814 497
Kazachstan
Rosja
Ogółem
Źródło: Statistical Yearbook of Georgia 2011, Tbilisi 2012, s. 270-271.
naprawienia szkód wojennych. Sprawą podstawową było również
utrzymanie stabilności gruzińskiego sektora bankowego, zrównoważenie kursu gruzińskiej waluty oraz zmniejszenie deficytu budżetowego spowodowanego wydatkami wojennymi. W trakcie konferencji donorów, która odbyła się w Brukseli w październiku 2008 roku,
władzom w Tbilisi obiecano pomoc w wysokości 4,5 mld dolarów,
z czego 2 mld miały być formą pożyczki15.
Zachodnie wsparcie uratowało gospodarkę gruzińską w momencie krytycznym, chociaż władze w Tbilisi, podejmując działania na
rzecz stabilizacji sektora bankowo-finansowego, nie ustrzegły się od
pewnych potknięć, efektem których był m.in. tzw. „zielony piątek”
(7 listopada 2008 roku). Wówczas na skutek spekulacji na rynku
walutowym miało miejsce załamanie się kursu lari na rzecz dolara.
Poważnym problemem, z którym także musiał zmierzyć się rząd
gruziński, było masowe opróżnianie lokat bankowych i wyprowadza-
15 V. Papava, Georgia’s Economy: Post-Revolutionary Development and Post-War Difficulties, „Central
Asian Survey”, vol. 28, 2009, no. 2, s. 207.
65
66
Andrzej Szabaciuk
nie kapitału za granicę. Względną stabilizację gospodarki gruzińskiej
udało się osiągnąć dopiero w 2009 roku16.
Głównym problemem, z jakim powinna zmierzyć się gospodarka
gruzińska, jest jednak przede wszystkim wspomniany już stale rosnący deficyt w handlu międzynarodowym. Za prawdziwe wyzwanie
należy uznać szukanie nowych rynków zbytu na gruzińskie produkty i modernizację zacofanego miejscowego przemysłu. Jedną z prób
poradzenia sobie z tą niezwykle trudną sytuacją jest rozwój hodowli
zwierząt wykorzystywanych w krajach muzułmańskich w czasie rytualnych ofiar. Inną może być eksport ślimaków i żab (tylko w 2009
roku ok. 250 tys. gruzińskich żab trafiło na francuskie stoły). Zabiegi te są jednak niewystarczające i nie są w stanie realnie zmniejszyć
stale rosnącego deficytu w handlu zagranicznym. Zagraniczni eksperci problemy gruzińskiej gospodarki łączą głównie z niewydolnym
sektorem spożywczym, zmuszającym Gruzinów do importu produktów użytku codziennego. Inwestorów zagranicznych zniechęcać
ma funkcjonujący system prawny, a przede wszystkim nieprecyzyjne
prawo własności. Krytykowane są także przepisy regulujące status
mniejszości narodowych (m.in. głośna sprawa repatriacji tzw. Turków meschetyńskich). Poważnym problemem jest również niedoinwestowany sektor prywatny. W opinii zachodnich analityków w celu
zwiększenia elastyczności gospodarki gruzińskiej konieczne są przede wszystkim reforma szkolnictwa wyższego oraz podniesienie niskiego poziomu kwalifikacji siły roboczej17.
Analizując obecną sytuację geopolityczną Republiki Gruzińskiej,
musimy pamiętać, że niezależność gospodarcza jest głównym gwarantem suwerenności tego państwa. Tym niemniej obserwując obecnie zachodzące tam przemiany, dochodzimy do konkluzji, że bez
wsparcia czynników zewnętrznych Gruzja nie jest w stanie sama
pokonać problemów gospodarczych wynikających z jej trudnej sytuacji geopolitycznej oraz z bagażu obciążeń typowych dla praktycznie wszystkich państw poradzieckich. Zjednoczona Europa powinna
wykorzystać prozachodnie sympatie społeczeństwa gruzińskiego do
16 Ibidem, s. 2007-208.
17 Georgia Cannot Live on Frog Exports Alone, http://www.economist.com/blogs/easternapproaches/2010/11/georgias_economy (dostęp: 29.04.2012).
zbliżenia demokracji i gospodarki tego państwa do standardów światowych.
Unia Europejska, decydując się jednak na wsparcie Gruzji, ryzy
kuje zadrażnieniem stosunków z Rosją, która pragnie zachować status quo na obszarze Kaukazu Południowego. Jak już wspominaliśmy,
niestabilna sytuacja polityczna Republiki Gruzji sprzyja ingerowaniu
Kremla w wewnętrzne sprawy tego kraju oraz czyni realną nową interwencję militarną w regionie. Rosjanie, którzy nie zawsze są w stanie zabezpieczyć swoje interesy środkami dyplomatycznymi czy drogą negocjacji biznesowych, w sytuacjach kryzysowych mogą uciec
się do użycia siły18.
Należy zgodzić się z Ernestem Wyciszkiewiczem, że Rosja będzie
starała się wykorzystywać psychologiczny efekt konfliktu gruzińskiego do poszerzenia swoich wpływów nie tylko w Gruzji, ale w całym regionie. W ten sposób będzie próbowała uelastycznić postawę
państw środkowoazjatyckich, by dzięki temu wymuszać korzystne
dla Kremla umowy gospodarcze, a co za tym idzie ograniczyć dywersyfikację transportu kaspijskiej ropy. Z czasem rola wydarzeń w Gruzji będzie malała, dlatego można spodziewać się dalszego podsycania
konfliktów etnicznych lub ewentualnie prób zyskania państw regionu korzystnymi umowami gospodarczymi19.
Patrząc z innej strony, możemy dostrzec, że paradoksalnie wojna z Gruzją – przy biernej postawie większości państw europejskich,
a szczególnie niezbyt stanowczej reakcji Stanów Zjednoczonych –
wzmocniła tylko ekspansywne działania Federacji Rosyjskiej. Kryzys
światowy chwilowo pohamował rosyjskie apetyty, ale dobra koniunktura na surowce energetyczne oraz pogłębiające się problemy gospodarcze regionu sprzyjają ekspansji kapitału rosyjskiego. Rosyjskie
przedsiębiorstwa związane z Kremlem chcą wykorzystać dogodną
koniunkturę, by wykupić strategiczne aktywa państw „bliskiej zagranicy”. Z drugiej strony Rosja forsuje również plan modernizacji armii,
18 A. Ryabov, Russia’s Policy towards Georgia after the War in August 2008: The Main Approaches and
Influencing Factors, [w:] G. Khutsishvili, T. Gogueliani (eds.), Russia and Georgia. The Ways out of
the Crisis, Tbilisi 2010, s. 45-52.
19 E. Wyciszkiewicz, Implikacje konfliktu dla bezpieczeństwa energetycznego w Europie, [w:] B. Cichocki, A. Kreczmańska, M. Madej (red.), Business as Usual?..., s. 14-15.
67
co jest przyczyną rosnących napięć w kontaktach z Unią Europejską
i Stanami Zjednoczonymi20.
Przykład Gruzji jest lekcją dla państw obszaru poradzieckiego prowadzących politykę sprzeczną z linią Kremla. Bo jakkolwiek Gruzji
udało się przetrwać wojnę i kryzys gospodarczy, to jednak w momencie bezpośredniego konfliktu z Rosją pozostała praktycznie osamotniona. Wydarzenia z sierpnia 2008 roku powinny uświadomić elitom
gruzińskim, że ślepa ufność w pomoc Zachodu nie gwarantuje jej
ani bezpieczeństwa militarnego, ani gospodarczego. Dlatego władze
w Tbilisi, podejmując decyzje ważne z punktu widzenia interesu całego państwa, powinny pamiętać o swoim położeniu geopolitycznym
oraz o uwarunkowaniach i ograniczeniach z niego wynikających.
20 J. Ćwiek-Karpowicz, Rosja wobec wschodniego sąsiedztwa Unii Europejskiej – problemy z realizacją koncepcji „soft power”, „Sprawy Międzynarodowe”, 2011, nr 4 (LXIV), s. 64-67.
Rywalizacja mocarstw
na Kaukazie Południowym
w sferze kulturalno‑
-ideologicznej
Powers Rivalry in the South Caucasus in the Field of Culture and
Ideology
Abstract: The South Caucasus is the region where the interests of EU, Russia,
Turkey and Iran are crossing. Some of these powers have been involved in
the rivalry over this region for centuries. The competition concerns mainly
an economic dimension (natural gas and oil resources), but relates as well
to political, military and security issues. However this text concentrates on
the rivalry in the field of culture and ideology. Each of the powers involved
in this competition has a vested interest regarding the historical and cultural
bonds with one or more of the Caucasian states. Even though we can observe
similarities between countries like Turkey and Iran (Muslim states) their rivalry
seems more intensive then competition between Ankara and EU. Partly it is
a consequence of close links between them (and the US) and the co-operation which is motivated by fear of Iran’s radical Islam influence in the region.
Despite the rivalry, which takes place in the South Caucasus and despite the
decreasing Russian role in this region, Moscow is still the most important player. It is worth noting that Iran quite often cooperates with Russia in the South
Caucasus, mainly to balance Turkish and Western influence in the region.
Keywords: powers rivalry, Pan-Turkism, Pan-Shiism, culture, religion, ideology,
democracy, Russia, Turkey, Iran, European Union
70
Na Kaukazie Południowym (Zakaukaziu), rozpostartym na pograniczu Europy i Azji, położone są trzy państwa poradzieckie: Armenia,
Azerbejdżan i Gruzja. Niniejszy tekst stanowi próbę analizy rywalizacji w sferze kulturalno-ideologicznej czterech mocarstw: Rosji,
Turcji, Iranu oraz Unii Europejskiej, które z omawianym regionem
łączą historyczne związki. W przeszłości miały one na tym obszarze zlokalizowane swoje interesy. Z tego też powodu z analizy wyłączona została aktywność Stanów Zjednoczonych Ameryki, które
należałoby raczej uznać za nowego aktora rywalizacji w omawianym
regionie. W niniejszym tekście z analizy wyłączono także Chiny. Jest
to warunkowane skupieniem się Pekinu, jak dotąd, na regionie Azji
Centralnej. Wzrost zaangażowania i znaczenia Państwa Środka na
Zakaukaziu wydaje się jednak kwestią czasu. Pytanie, czy chińska soft
power znajdzie podatny grunt. Można zaryzykować tezę, że związane z Europą, ale i z Rosją chrześcijańskie państwa kaukaskie nie będą
zainteresowane chińską kulturą ani modelem ustrojowym. Chętnie
będą natomiast korzystać ze wsparcia finansowego i wzmacniać
współpracę gospodarczą.
Rosja jest traktowana jako mocarstwo regionalne (europejskie,
azjatyckie, eurazjatyckie), selektywne (np. militarne, surowcowe)
i formalne (stały członek RB ONZ). Jako mocarstwa regionalne traktowane są tu również Iran (Bliski Wschód i Zatoka Perska) oraz Turcja (Europa i Azja). Jakościowo nowym mocarstwem (niepaństwowym, selektywnym i normatywnym) zaangażowanym w rywalizację
w omawianym regionie jest Unia Europejska.
1.
Motywy zaangażowania mocarstw
na Południowym Kaukazie
O tereny Kaukazu Południowego od wieków toczyła się rywalizacja,
w którą zaangażowani byli również poprzednicy aktualnie współzawodniczących mocarstw. Własne interesy miała tu zlokalizowane
W odniesieniu do UE dotyczy to niektórych jej państw członkowskich.
Członkami UE są europejscy stali członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ – Francja i Wielka Brytania, będący również (zresztą podobnie jak RFN) mocarstwami regionalnymi.
Rywalizacja mocarstw na Kaukazie Południowym w sferze kulturalno-ideologicznej
Rosja, ale też Imperium Osmańskie/Otomańskie czy Persja/Iran.
Również część z obecnych członków Unii Europejskiej angażowała
się w przeszłości w „grę o Kaukaz”.
O tereny dzisiejszej Gruzji od XIII wieku walczyli m.in. Mongołowie, Turcy, Persowie, a od XVIII także carska Rosja. Na Kaukaz Rosja
zaczęła się zapuszczać na przełomie XVII i XVIII wieku. Całkowite
włączenie Gruzji do Rosji nastąpiło w 1801 roku, co wywołało wojnę
z Persją (1804), a następnie z Turcją (1806). W kolejnych latach do
imperium rosyjskiego włączona została m.in. Abchazja. W XIII i XIV
wieku przez najazdy mongolskie została również spustoszona Armenia. W końcu XIV wieku Armenię zajęli Turcy osmańscy. W kolejnych
wiekach o jej ziemie toczyła się rywalizacja turecko-perska. W XVII
wieku wschodnia Armenia znalazła się pod zwierzchnictwem Persji, jednak w efekcie wojen persko-rosyjskich (1826-1828), spowodowanych ekspansją rosyjską na Zakaukaziu, znaczna część ziem armeńskich weszła pod zwierzchnictwo Rosji (w 1828 roku wschodnia
część Armenii, a w 1878 roku część północna). Również przez ziemie
azerskie w XIII, XIV i XV wieku przetoczyły się najazdy mongolskie.
W XV i XVI wieku o ziemie te rywalizowały Persja i osmańska Turcja. W wieku XVIII tureckie posiadłości nad Morzem Czarnym zajęła Rosja, która następnie ruszyła na Persję, Kaukaz i Azję Centralną.
W efekcie rozpoczętej w XVIII wieku ekspansji na Kaukazie, Rosja
podporządkowała sobie znaczną jego część. W 1813 roku na mocy
układu pokojowego kończącego rozpoczętą w 1803 roku wojnę z Persją (pokój w Gulistanie) zagwarantowała sobie prawo utrzymywania
floty wojennej na Morzu Kaspijskim oraz przyłączyła znaczną część
północnego Azerbejdżanu. W 1828 roku na mocy rosyjsko-perskiego
traktatu z Turkmenczaj Rosja potwierdziła swe prawa do tych ziem.
W pierwszej połowie XIX wieku Kaukaz był również przyczyną rywalizacji Rosji z państwami europejskimi, przede wszystkim
Pomoc Gruzji zaoferował Napoleon Bonaparte, który w zamian oczekiwał przyznania prawa
wolnego przejścia dla swych wojsk przez Iran w kierunku Indii. W. Dobrzycki, Historia stosunków
międzynarodowych w czasach nowożytnych. 1815-1945, Warszawa 1996, s. 120.
Część ziem armeńskich nadal znajdowała się w Turcji.
N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 1998, s. 701.
Por.: B. Shaffer, Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity, Cambridge
2002, s. 22. Porażka Persji w wieku XIX była ogromnym upokorzeniem dla Persów. W 1829 roku
w Teheranie doszło do splądrowania rosyjskiej misji oraz zamordowania jej personelu, w tym
ambasadora Aleksandra Gribojedowa.
71
72
z Wielką Brytanią. Kaukaz stanowił dla tej ostatniej zabezpieczenie
przed rosyjską ekspansją w kierunku Iranu, Turcji i Indii. Dla imperium rosyjskiego podporządkowanie Kaukazu było niezwykle istotne
ze względów bezpieczeństwa. Kaukaz miał bowiem chronić jej południowe rubieże przed Persją i Turcją. W dalszym ciągu, mimo cofnięcia granic rosyjskich na Kaukazie (do Kaukazu Północnego), Rosja
dąży do utrzymania obecności w jego południowej części.
Podczas pierwszej wojny światowej na Zakaukaziu przebiegał
front południowy. W konflikcie Ormianie widzieli szansę na zjednoczenie ziem rozdartych między Turcję a Rosję. W maju 1915 roku
Turcja, podejrzewająca chrześcijańskich Ormian o nastroje prorosyjskie, deportowała ich ze wschodniej Anatolii. Podczas deportacji
i w jej wyniku w latach 1915-1916 według różnych szacunków zginęło
od 1,2 do 3 mln Ormian. Obecnie kwestia ta pozostaje kością niezgody w stosunkach turecko-armeńskich, wpływa również na relacje na
linii Waszyngton–Ankara.
W kwietniu 1918 roku powstała Zakaukaska Federacyjna Republika Demokratyczna. Jednak zaledwie miesiąc później młode państwo
rozpadło się na: Armenię, Azerbejdżan i Gruzję. Ta ostatnia proklamowała niepodległość w maju 1918 roku (do lutego 1921 roku Gruzja
jako jedyna z republik kaukaskich utrzymała niepodległość, w 1920
roku Armia Czerwona zajęła Azerbejdżan oraz Armenię, gdzie proklamowano Azerbejdżańską SRR i Armeńską SRR). W maju tego
samego roku utworzona została Demokratyczna Republika Azerbejdżanu, która utrzymała swą państwowość jedynie przez 23 miesiące. 25 lutego 1921 roku ustanowiona została Gruzińska SRR, ale już
w grudniu stała się częścią Zakaukaskiej Federacyjnej SRR (razem
z Armeńską i Azerbejdżańską SRR). W momencie utworzenia ZSRR
w 1922 roku weszła ona w jego skład. W 1936 roku Zakaukaska FSRR
Por.: V. Degoyev, Wider Europe’s Horizons in the Caucasus, „Russia in Global Affairs”, October-December 2004, no. 4, http://eng.globalaffairs.ru/number/n_3886 (dostęp: maj 2011).
Do pierwszej fali pogromów doszło jeszcze w latach 1895-1896. Szerzej na temat ludobójstwa
Ormian zob. np.: D. Bloxham, The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the
Destruction of the Ottoman Armenians, Oxford, New York 2005; F. Mazian, Why Genocide? The
Armenian and Jewish Experiences in Perspective, Ames 1990; G. Lewy, The Armenian Massacres
in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide, Salt Lake City 2005; S. R. Sonyel, The Great War and the
Tragedy of Anatolia: Turks and Armenians in the Maelstrom of Major Powers, Ankara 2000.
Por.: W. Materski, Sowiecko-gruziński traktat pokojowy z maja 1920 r., [w:] P. Olszewski, K. Borkowski (red.), Kaukaz w stosunkach międzynarodowych. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość,
Piotrków Trybunalski 2008, s. 173-183.
została rozwiązana, a w jej miejsce powołano trzy oddzielne republiki, które weszły w skład Związku Radzieckiego.
Wspólne losy historyczne i trwały charakter rywalizacji między
mocarstwami, które miały tu zlokalizowane swoje interesy, sprawiły,
że po rozpadzie ZSRR w 1991 roku obszar wyłączony z rywalizacji
na całe dziesięciolecia ponownie stał się miejscem współzawodnictwa. Współczesna rywalizacja rządzi się jednak innymi prawami.
Państwa tego regionu są suwerennymi aktorami stosunków międzynarodowych i mają własne interesy. Potrafią też coraz częściej i coraz
sprawniej wykorzystywać zainteresowanie mocarstw i rozgrywać je
z mniejszym bądź większym sukcesem na swoją korzyść.
Niewątpliwie istotnym motywem zainteresowania regionem,
przynajmniej dla części mocarstw zaangażowanych w rywalizację, są
związki kulturowe czy religijne oraz wspólne korzenie etniczne i bliskość językowa. Pod względem religijnym Armenia i Gruzja najbliżej związane są z Rosją. Narody zamieszkujące te państwa wyznają
chrześcijaństwo. Rosjanie to w przewadze wyznawcy prawosławia
i członkowie Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej (RCP), Ormianie i Gruzini – najstarsi chrześcijanie poza Bliskim Wschodem – są członkami
chrześcijańskich kościołów narodowych. Mimo braku słowiańskiego
rodowodu języków kaukaskich, język rosyjski oraz kultura rosyjska,
a także radziecka (współtworzona przez wszystkie narody ZSRR),
z racji wieloletniego współistnienia w jednym państwie pozostają
znane na całym obszarze poradzieckim.
Azerów bliskie związki etniczne i językowe łączą z Turcją (język
azerski należy do języków tureckich). Pod względem religijnym są
jednak blisko związani z Irańczykami, wyznającymi, tak jak większość Azerów, islam szyicki. Fakt laicyzacji społeczeństwa azerskiego
powoduje, że czynnik religijny nie przesądza o bliskości z Teheranem
i nie wspomaga zbliżenia. Ponadto irańska aktywność w Azerbejdżanie postrzegana jest często w kategoriach zagrożenia. Trudności
w relacjach na linii Baku–Teheran wynikają również z bliskich stosunków Iranu z wrogiem Azerbejdżanu – Armenią.
Przyczyn zainteresowania mocarstw regionem należy również
szukać w bogactwach zlokalizowanych w Azerbejdżanie. Od drugiej
połowy wieku XIX znaczenie Azerbejdżanu rosło na skutek prężnie rozwijającego się tam sektora naftowego. Na całym Kaukazie,
pozostającym pod dominacją rosyjską, inwestowały firmy brytyjskie,
francuskie, niemieckie, belgijskie i holenderskie. Na początku po-
73
74
przedniego stulecia z Azerbejdżanu pochodziła połowa ropy naftowej wydobywanej na całym świecie. Obecnie zlokalizowanych jest
tu 0,7% (1,31 bln m3) gazu ziemnego i 0,5% (1,0 mld t) ropy naftowej
w skali świata10.
Obszar Kaukazu Południowego ma również ważne znaczenie
tranzytowe. Tutaj przecinają się szlaki komunikacyjne biegnące
z północy na południe (Rosja–Zatoka Perska–Bliski Wschód) oraz ze
wschodu na zachód (Azja Centralna–Turcja–Europa)11. Tędy biegną
ważne trasy przesyłu wspomnianych wyżej surowców pochodzących
ze złóż kaspijskich. Dość wymienić ropociąg Baku–Tbilisi–Ceyhan
i gazociąg Baku–Tbilisi–Erzurum. Część z nich (np. ropociąg BTC)
biegnie przez obszary niestabilne – Górski Karabach czy Abchazję12.
Szczególnie w przypadku Rosji, Turcji i Iranu, ale i UE na zainteresowanie regionem wpływ mają mieszkający w tych krajach
przedstawiciele ludności pochodzącej z Kaukazu Południowego.
Z silnym lobby armeńskim w Europie liczą się m.in. politycy we Francji. W odniesieniu do Iranu szczególne znaczenie ma z kolei liczna
grupa ludności azerskiej zamieszkująca północną jego część (około
20 mln). W Turcji ludność kaukaska (Gruzini, Abchazi, Azerowie)
tworzy wpływowe organizacje lobbujące na rzecz krajów pochodzenia, na przykład Caucasian Association. Część działaczy kaukaskich
lobby zasiada również w tamtejszym parlamencie13.
10 Natural Gas, BP Statistical Review of World Energy, June 2010, http://www.bp.com/liveassets/
bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2008/STAGING/local_assets/2010_downloads/natural_gas_section_2010.pdf (dostęp:
marzec 2012); Oil, BP Statistical Review of World Energy, June 2010, http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2008/STAGING/local_assets/2010_downloads/oil_section_2010.pdf (dostęp: marzec 2012).
11 M. Marcinko, Problem bezpieczeństwa na Zakaukaziu w świetle polityki bezpieczeństwa Federacji
Rosyjskiej, [w:] M. Zamarlik (red.), Polityka zagraniczna Rosji, z. 48, Instytut Studiów Strategicznych, Kraków 2002, s. 83.
12 A. Bryc, Rywalizacja mocarstw na obszarze poradzieckim, [w:] I. Stawowy-Kawka (red.), Niemcy.
Europa. Świat. Studia Międzynarodowe. Księga pamiątkowa poświęcona Profesorowi Erhardowi
Cziomerowi, Kraków 2007, s. 311.
13 B. Aras, Turkey and the South Caucasus, „Global Dialogue”, vol. 7, Summer/Autumn 2005, no. 3-4,
http://www.worlddialogue.org/content.php?id=355 (dostęp: kwiecień 2012).
2.
Znaczenie czynnika religijnego
w rywalizacji na Kaukazie Południowym
Wykorzystanie religii w rywalizacji wokół Południowego Kaukazu
dotyczy przede wszystkim Turcji, Iranu i Rosji. UE w swej działalności w regionie rzadko odwołuje się do wspólnoty religijnej (chrześcijaństwo) z Gruzinami czy Ormianami.
W momencie upadku ZSRR w 1991 roku zarówno Turcja, jak
i Iran widziały szansę na umocnienie swoich wpływów w Azerbejdżanie. Oba państwa dążyły do wykorzystania czynnika religijnego
oraz związanego z nim po części modelu ustrojowego, o czym dalej.
Sytuacja Azerbejdżanu, jedynego na Zakaukaziu państwa muzułmańskiego, jest złożona. Etnicznie i językowo Azerowie są związani z Turcją, religijnie – z racji wyznawanego przez większość z nich
szyickiego islamu – pozostają bliżsi Iranowi14. Idee panszyizmu były
wykorzystywane przez Iran jako instrument poszerzania wpływów
w regionie, szczególnie zaraz po rozpadzie ZSRR. Od początku istnienia niezależnego bytu państwowego władze azerskie realizują jednak politykę laicyzacji i promocji islamu świeckiego, co jest bliższe
modelowi tureckiemu15. Ogranicza to możliwość wykorzystania haseł panszyickich przez Iran w jego polityce wobec Baku. Mimo trudności, irańskie ugrupowania i aktywiści podejmują działania na rzecz
poszerzania wpływów irańskich i szyickich w Azerbejdżanie, koncentrując się na jego południowych krańcach oraz wioskach położonych
na Półwyspie Apszerońskim. Są również aktywni wśród uchodźców
z Górskiego Karabachu. W pierwszej połowie lat 90. polityka Iranu
dotycząca tej kwestii opierała się na irańskich mułłach, którzy głosili proirańską propagandę w azerskich meczetach. Pod koniec lat
90. władze azerskie wydały jednak zakaz wygłaszania kazań przez
mułłów z Iranu. Odtąd Teheran współpracuje z przychylnymi wobec
niego azerskimi duchownymi (często szkolonymi w Iranie)16. Sposobem wzmacniania wpływów Teheranu w Azerbejdżanie jest również
14 Południowy i środkowy Azerbejdżan zamieszkany jest głównie przez szyitów. Sunnici natomiast zamieszkują przeważnie północną część kraju.
15 Świecki charakter państwa został zapisany w konstytucji azerskiej z 1992 roku.
16 S. E. Cornell, The Politicization of Islam in Azerbaijan, CACI-SRSP, „Silk Road Paper”, October 2006,
s. 43.
75
76
zakładanie szkół religijnych dla dzieci (medresy)17. Iran sponsoruje
także radykalne organizacje, m.in. Jeyshullah czy Hezbollah. Jak już
wspomniano, irańskie ugrupowania religijne i radykałowie islamscy
są w Azerbejdżanie postrzegani jako zagrożenie. W związku z tym
wiele osób zostało aresztowanych i aktualnie przebywa w azerskich
więzieniach.
Inną praktyką Iranu stosowaną w celu wzmocnienia swej obecności w Azerbejdżanie i uzyskania wpływu na tamtejsze społeczeństwo jest odnawianie meczetów, finansowanie studiów dla azerskich
duchownych w Iranie oraz propagowanie literatury proszyickej i antysunnickiej. Ta ostatnia utożsamiana jest z wpływami tureckimi18.
Niebagatelną rolę, szczególnie wśród biednych Azerów, odgrywa
pomoc humanitarna i w organizowaniu pielgrzymek do świętych
dla muzułmanów miejsc. Od 1993 roku w Baku działa na przykład
azerski oddział Komitetu Pomocy im. Imama Chomeiniego, którego celem jest pomoc materialna, wsparcie instytutów kulturalnych
i fundacja stypendiów19.
Oprócz polityki władz azerskich poważnym utrudnieniem dla
wzmacniania wpływów irańskich w Azerbejdżanie są nastroje społeczne. Spada liczba osób popierających dominację wartości islamskich w społeczeństwie (z 14,5% w 2007 roku do 10,7% w 2010 roku)20.
Relacje utrudniają ponadto bliskie stosunki Iranu i Armenii, a także
dobre relacje Azerbejdżanu z USA i Izraelem. Nie bez znaczenia jest
również azersko-irański spór o status Morza Kaspijskiego.
Rywalem Iranu w Azerbejdżanie jest sunnicka Turcja, która promuje wizję islamu zdecydowanie mniej populistyczną i pozbawioną
radykalizmu. Turecka aktywność religijna odbywa się poprzez wykorzystanie instytucji państwowych i pozapaństwowych. Jedną z najprężniej działających w tym państwie instytucji religijnych o charakterze państwowym jest Turecka Dyrekcja ds. Religijnych. Jej celem
17 W 2002 roku 22 medresy zostały zamknięte przez władze azerskie. Ibidem, s. 44.
18 A. Waszkiewicz, Wpływ islamu na sytuację polityczną Republiki Azerbejdżanu, [w:] T. Kapuśniak
(red.), Wspólnota Niepodległych Państw: fragmegracja – bezpieczeństwo – konflikty etniczne, t. 1,
Lublin–Warszawa 2011, s. 265-266.
19 Organizacja pożytku publicznego powstała w 1978 roku, podlegająca Najwyższemu Przywódcy. A. Dzisiów-Szuszczykiewicz, Polityka Iranu wobec Azerbejdżanu, „Bezpieczeństwo Narodowe”, t. 3-4, 2007, nr 5-6, s. 338.
20 N. Silayev, Each Unhappy in Its Own Way, „Russia in Global Affairs”, 25 March 2012, http://eng.
globalaffairs.ru/number/Each-Unhappy-in-Its-Own-Way-15506 (dostęp: marzec 2012).
jest promocja Turcji w regionie, jak również przeciwdziałanie wpływom szyickim (i wahabickim), co popierają władze w Baku. Misją tej
instytucji jest również promowanie apolitycznego islamu (inaczej niż
w przypadku upolitycznionego islamu szyickiego) oraz islamu jako
religii o charakterze prywatnym21. Dyrekcja wspiera finansowo budowę i restaurację meczetów22. Otwiera też religijne szkoły wyższe oraz
pomaga w organizacji pielgrzymek do Mekki. Aktywność w Azerbejdżanie podejmuje również Urząd Spraw Religijnych Republiki Tureckiej. Już w roku akademickim 1992/1993 przy wsparciu tej instytucji został otwarty Wydział Teologiczny na Bakijskim Uniwersytecie
Państwowym23, a także Turecka Szkoła Wyższa24.
Wśród religijnych tureckich organizacji pozarządowych aktywny
w Azerbejdżanie jest przede wszystkim Nurcular – ruch założony na
początku XX wieku przez muzułmańskiego uczonego Saida Nursiego, propagujący nowoczesny islam. Jego idee kontynuowane są przez
Fethullaha Gülena, który głosi m.in. hasła tolerancji i dialogu międzyreligijnego z chrześcijanami i wyznawcami judaizmu25.
Południowokaukaska działalność Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej
odnosi się przede wszystkim do chrześcijańskiej Gruzji i Armenii26.
Jej aktywność jest często przedłużeniem polityki Kremla. Po upadku ZSRR, RCP musiała zmierzyć się z szeregiem problemów, w tym
z dążeniami do niezależności poszczególnych wspólnot prawosławnych działających w przestrzeni poradzieckiej. Mimo tego nadal pozostaje najsilniejszą instytucją kościelną na obszarze byłego ZSRR27.
Prezydent W. Putin często odwoływał się do prawosławnej wspólnoty
czy braterstwa wyznania Rosjan, Gruzinów i Ormian. W 2006 roku
21 B. Aras, Turkey and the South Caucasus...
22 W meczetach sponsorowanych przez Ankarę najczęściej nauczają imamowie tureccy, a ich kazania są głoszone w języku azerskim i tureckim.
23 W latach 2000-2001 na Wydziale Teologicznym studiowało 198 studentów. Abroad Services, The
Presidency of Religious Affairs the Republic of Turkey, http://www.diyanet.gov.tr/english/faaliyet_ac.asp?altbaslikid=48 (dostęp: maj 2012).
24 Ibidem.
25 S. E. Cornell, The Politicization..., s. 52; zob.: witryna Fethullaha Gülena, http://pl.fgulen.com/
?SelectLanguage=http %3A%2F%2Fpl.fgulen.com&Button1=Go (dostęp: maj 2012).
26 W mniejszym stopniu Azerbejdżanu, gdzie mieszka blisko 2% wyznawców prawosławia o rodowodzie rosyjskim.
27 Terytorium kanoniczne RCP obejmuje prawie cały obszar byłego ZSRR oprócz Gruzji, gdzie
istnieje jurysdykcja odrębnego Kościoła prawosławnego (Gruzińska Cerkiew Prawosławna).
Zob.: A. Curanović, Rosyjsko-kaukaskie sąsiedztwo w kontekście stosunków wyznaniowych, [w:]
P. Olszewski, K. Borkowski (red.), Kaukaz w stosunkach międzynarodowych..., s. 386.
77
78
odznaczył ormiańskiego katolikosa Karekina II za zasługi w zbliżeniu
rosyjsko-ormiańskim. Co ważne, w 2008 roku w obliczu pogorszenia
się relacji rosyjsko-gruzińskich podtrzymywanie przyjaźni między
dwoma narodami wzięły na siebie Gruzińska Cerkiew Prawosławna
oraz Rosyjska Cerkiew Prawosławna. Patriarchat moskiewski nieoficjalnie wspiera jednak separatyzm abchaski i południowoosetyjski. Współpracuje z tamtejszymi duchownymi, pomaga im, otwiera
seminaria, dostarcza literaturę liturgiczną. W ten sposób umacnia
związki zbuntowanych regionów z Rosją28, a tym samym osłabia ich
powiązania z Gruzją oraz narusza jej terytorium kanoniczne.
3.
Promocja kultury i języka
Wspólnota losów historycznych, związki etniczne, wspólny język
oraz współistnienie przez dziesiątki, a nawet setki lat w jednym państwie tworzą szereg związków o charakterze kulturowym. W poszerzaniu wpływów kultury tureckiej w Azerbejdżanie czy rosyjskiej we
wszystkich państwach zakaukaskich pomocny jest język. Język azerski należy do grupy języków tureckich, rosyjski z kolei, mimo osłabienia jego oddziaływania, wciąż stanowi lingua franca całego obszaru
poradzieckiego. Kultura turecka, podobnie zresztą jak zachodnia,
jest promowana również poprzez język angielski, którego znajomość
wśród narodów Południowego Kaukazu jest coraz większa.
W 2008 roku na pytanie, jak bardzo istotne jest, by twoje dzieci uczyły się rosyjskiego, 48% Azerów stwierdziło, że dość istotne
(36% – bardzo), zaś 64% Gruzinów i 75% Ormian, że bardzo istotne29.
W przypadku FR promocja mowy rosyjskiej jest wspierana przez
RCP. Gruzję, Armenię i Azerbejdżan zamieszkuje liczna ludność rosyjska i rosyjskojęzyczna, będąca naturalnym nośnikiem rosyjskich
wartości, tradycji, obyczajów i języka. Jest ona swoistym medium intelektualnym, duchowym i kulturowym, które stanowi wsparcie dla
28 Ibidem, s. 390-391.
29 S. Gradirovski, N. Esipova, Russia’s Language Could Be Ticket in for Migrants, 28 November 2008,
http://www.gallup.com/poll/112270/russias-language-could-ticket-migrants.aspx (dostęp: kwie
cień 2012).
umacniania rosyjskiej przestrzeni językowej na obszarze poradzieckim30.
„Popularyzacją języka rosyjskiego pozostającego narodowym bogactwem Rosji oraz ważnym elementem rosyjskiej i światowej kultury” zajmuje się również powstała w 2007 roku Fundacja „Russkij Mir”
(„Rosyjski Świat”). Jej działalność jest wzorowana na aktywności British Council, promującego język i kulturę brytyjską, czy niemieckiego Goethe-Institut. Zadania, jakie postawiono przed Fundacją „Russkij Mir”, to przede wszystkim: wspieranie organizacji społecznych,
akademickich, oświatowych zajmujących się problematyką związaną
z aktywnością Fundacji i sponsorowanie ich projektów; wspieranie
krajowych i zagranicznych, naukowych i oświatowych centrów rusycystycznych; promocja Rosji w świecie oraz wspieranie rosyjskich
środków masowej informacji za granicą31. Do zadań Fundacji należy
również zakładanie rosyjskich szkół za granicą oraz uzupełnianie zagranicznych i rosyjskich bibliotek książkami oraz materiałami audiowizualnymi w języku rosyjskim. Na Południowym Kaukazie Fundacja „Russkij Mir” ma swoje oddziały w Baku i Erywaniu.
Od września 2008 roku działa również Federalna Agencja ds.
WNP, Rodaków Mieszkających za Granicą i Międzynarodowej
Współpracy Humanitarnej (Rossotrudniczestwo)32. Do zadań Agencji należą: działania na rzecz zwiększania wpływów Rosji, szczególnie
w obliczu „aktywnych działań innych państw na obszarze poradzieckim”, koordynowanie całości rosyjskiej współpracy w sferze kulturalnej i humanitarnej z państwami poradzieckimi oraz koordynacja
działań diaspory rosyjskiej33. Rossotrudniczestwo otworzyło ośrodki
nauki i kultury m.in. w Baku i Erywaniu. Rosja stawia również na
przemysł filmowy, muzyczny czy też po prostu rozrywkowy, dążąc
do równoważenia atrakcyjnych propozycji zachodnich34.
30 Zob.: A. Sołżenicyn, Rosja w zapaści, Warszawa 1999, s. 46.
31 Russkiy Mir Foundation, http://russkiymir.ru/russkiymir/en/fund/about (dostęp: maj 2012).
32 B. Bojarczyk, J. Olchowski, A. W. Ziętek, Od dominacji kulturowej do ‘soft power’. Kultura w promocji państw, [w:] A. W. Ziętek (red.), Międzynarodowe stosunki kulturalne. Podręcznik akademicki,
Warszawa 2010, s. 155-156.
33 Prezydent Miedwiediew o Rossotrudniczestwie, OSW, „Tydzień na Wschodzie”, 27.05.2009, http://
www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-05-27/prezydent-miedwiediewo-rossotrudniczestwie (dostęp: maj 2012).
34 G. Filimonov, Russia’s Soft Power Potential, „Russia in Global Affairs”, October/December 2010,
no. 4, http://eng.globalaffairs.ru/number/Russias-Soft-Power-Potential-15086 (dostęp: kwiecień
2012). Por.: S. Bieleń, Siła motywacyjna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, [w:] A. Bryc,
79
80
Rosja zaniepokojona jest wzrostem wpływów kultury zachodniej
na całym obszarze poradzieckim. Jest on wyraźny od lat 90. i nie odnosi się wyłącznie do wpływów europejskich, ale także amerykańskich. Wiąże się to z popularnością języka angielskiego, który jest
nośnikiem tej kultury i jednym z jej najważniejszych instrumentów.
Mowa Shakespeare’a stała się językiem globalnej komunikacji, a zarazem kultury globalnej. Język angielski zdominował również cyberprzestrzeń, do której dostęp w państwach Zakaukazia stale rośnie.
Mając tego świadomość, wiele państw – by dotrzeć do szerszej publiczności – otwiera stacje telewizyjne nadające w języku angielskim.
Zrobiły tak również Rosja (Russia Today) i Iran (Press TV).
Unia Europejska także podejmuje szereg inicjatyw w wymiarze
kulturalnym. W odniesieniu do państw Kaukazu Południowego wiele z nich realizowanych jest w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa i Partnerstwa Wschodniego. Dość wspomnieć o zainicjowanym
w 2012 roku projekcie „SOS Culture”, którego celem jest ochrona
i popularyzacja wiedzy na temat cennych zabytków w regionach
granicznych Armenii i Gruzji, jak też zapoznanie z nimi młodzieży (14‑21 lat) i angażowanie jej w ich ochronę. Istotnym elementem
projektu jest wzajemne poznawanie oraz umacnianie związków pomiędzy mieszkańcami regionu35. W 2012 roku zapoczątkowano też
projekt „The Book Platform”, skierowany do Gruzji, Armenii i Ukrainy, którego zadaniem jest aktywizacja czytelnictwa i tłumaczeń literatury tych państw36.
W przypadku Turcji i Iranu promocja ich kultury związana jest
z kwestiami religijnymi. Turcja koncentruje się na Azerbejdżanie,
co jest konsekwencją związków językowych i etnicznych z tym państwem. W aktywności tureckiej można dostrzec elementy idei panturkizmu – doktryny powstałej w Turcji na początku XX wieku, głoszącej jedność etniczną ludów tureckich i zasadność ich integracji
kulturalnej i politycznej37. Idea solidarności tureckiej uległa wzmoc-
A. Legucka, A. Włodkowska-Bagan (red.), Bezpieczeństwo obszaru poradzieckiego. Księga poświęcona pamięci profesora Kazimierza Malaka, Warszawa 2011, s. 64-76; R. Włoch, „Miękka potęga jest
w modzie”. Analiza wymiarów tożsamości konkurencyjnej Rosji, [w:] A. Bryc, A. Legucka, A. Włodkowska-Bagan (red.), Bezpieczeństwo obszaru poradzieckiego.., s. 357-375.
35 EUROEast, http://www.enpi-info.eu/eastportal/news (dostęp: maj 2012).
36 Ibidem.
37 Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3953929/panturkizm.html (dostęp: marzec 2012).
nieniu pod koniec lat 80. XX wieku na skutek stopniowego osłabienia ZSRR i wzmocnienia w efekcie reform M. Gorbaczowa ruchów
islamskich w kaukaskich i centralnoazjatyckich republikach muzułmańskich. W oficjalnych wypowiedziach decydenci tureccy starali się
jednak unikać kojarzonego z polityką ekspansji pojęcia panturkizmu,
obawiając się wzrostu napięcia w relacjach z Iranem i Rosją, gdzie żyją
ludy tureckie (Azerowie w Iranie czy np. Czeczeni w Rosji). Jeszcze
inną kwestią jest fakt, że związani etnicznie z Turkami mieszkańcy
Kaukazu, ale i Azji Centralnej, wyzwalając się spod panowania ZSRR,
nie byli chętni podporządkować się kolejnemu „wielkiemu bratu”38.
Zastępując termin „panturkizm” określeniami „turecka społeczność”
czy „turecka wspólnota”, podkreślano pozbawiony ekspansjonizmu
charakter działań tureckich. Co istotne, w obawie przed wzrostem
wpływów irańskich w Azerbejdżanie aktywność Turcji była wspierana przez Zachód, tym bardziej że Ankara na początku lat 90. była dla
Zachodu pośrednikiem w kontaktach z muzułmańskimi państwami
regionu. Dla Zachodu aktywność Turcji na Zakaukaziu oraz bliskie
z nią relacje były sposobem wsparcia prozachodniej orientacji Azerbejdżanu oraz Gruzji.
Mimo że unikano sięgania do idei panturkizmu, niewątpliwie legł
on jednak u podstaw powstałej w 1993 roku Międzynarodowej Organizacji Kultury Tureckiej (TÜRKSOY), w skład której, oprócz Turcji, weszły: Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan, Turkmenistan i Uzbekistan, a także Turecka Republika Cypru Północnego, Gagauzja
(Mołdowa) oraz tureckie republiki autonomiczne FR. Celem powołania organizacji było wzmocnienie współpracy w wymiarze kulturalnym między państwami i republikami tureckojęzycznymi, a także
lepsze wzajemne zrozumienie i pogłębienie przyjaznych stosunków.
Do jej zadań należy również ochrona i promocja tureckiej kultury
i języka39. Organizacja jest czymś na kształt parasola, pod którym
organizowanych jest szereg wydarzeń związanych z kulturą turecką.
Jeszcze wcześniej, w 1992 roku, rozpoczęła działalność TICA (Tur
kish International Cooperation and Development Agency). Jednym
z celów postawionych przed Agencją jest współpraca w dziedzinie
38 S. Akkoyunlu, The Impact of Turkey’s Domestic Resources on the Turkic Republics of the Caspian
Sea, „European Journal of Economic and Political Studies”, vol. 1, Winter 2008, no. 1, s. 6.
39 The International Organization of Turkic Culture, http://www.turksoy.org.tr/EN/belge/2-27273/
goals.html (dostęp: kwiecień 2012).
81
82
edukacji z państwami tureckojęzycznymi (stypendia, wymiana studentów, nauczycieli i wykładowców).
Wyraźne skupienie Turcji na sferze kulturalnej na początku lat 90.
było związane z ograniczonymi możliwościami działań w sferze ekonomicznej. Dzięki szybkiemu wzrostowi gospodarczemu Turcja posiada obecnie więcej środków na promocję własnej kultury i wzmacnianie swoich wpływów, także w innych wymiarach.
Również Iran podejmuje próby promocji własnej kultury i języka.
W porównaniu z pozostałymi mocarstwami ma zdecydowanie trudniejsze warunki. Kultura i język irański nie wydają się aż tak atrakcyjne dla państw zakaukaskich. Nawet państwo potencjalnie najbardziej
współpracą tego rodzaju zainteresowane, tj. Azerbejdżan, jak wspomniano, postrzega Teheran i wzrost jego wpływów w kategoriach
zagrożenia i ogranicza na przykład wyjazdy studentów na uczelnie
irańskie. W 2010 roku oba państwa podpisały jednak porozumienie
o współpracy w sferze kultury. Organizują również imprezy kulturalne zwracające uwagę na wspólne dziedzictwo kulturowe czy religijne. Na przykład w maju 2011 roku w Azerbejdżanie odbywał się
tydzień kultury irańskiej. Co interesujące, intensywna współpraca
kulturalna rozwija się między Iranem a Armenią. W 2007 roku oba
państwa powołały Friendship Association, którego głównym celem
jest m.in. wsparcie i rozwój relacji kulturowych. Od maja 2010 roku
Iran uznaje także dyplomy trzech armeńskich uczelni: Państwowego
Uniwersytetu Medycznego w Erywaniu, stołecznego Uniwersytetu
Państwowego oraz Politechniki40. W maju 2010 roku, podczas wizyty w Armenii ministra edukacji Iranu, podjęto decyzję o otwarciu
Centrum Studiów Ormiańskich w Iranie. Język perski jest z kolei nauczany (jako język obcy) w 10 szkołach w Armenii. Dzieci i młodzież
z tych szkół uczestniczą w sponsorowanych przez stronę irańską
wycieczkach do tego kraju. Prężnie rozwija się współpraca na rzecz
ochrony pomników kultury ormiańskiej w Iranie. W ostatnich latach
tysiące Irańczyków przyjeżdżają również do Armenii na koncerty
irańskich wykonawców, których występy w ich ojczyźnie są zakaza-
40 Iran to Recognize Diplomas of 3 Armenian Universities, „Vestnik Kavkaza”, 26.05.2010, http://vestnikkavkaza.net/news/culture/1889.html (dostęp: maj 2012).
ne. W 2011 roku 10 tys. Irańczyków zdecydowało się świętować perski Nowy Rok (Nowruz) właśnie w Armenii41.
Formą promocji kultury i języka oraz poszerzania własnych wpływów są programy stypendialne. Przyjmowanie zagranicznych studentów na własne uczelnie może przynosić wymierne korzyści. Studenci
przybywający na studia do innego kraju, powracają do swych ojczyzn
często z większym uznaniem dla kraju, w którym się kształcili42.
Szkoły wyższe i studenci trzech państw zakaukaskich uczestniczą
w wymianie międzyuczelnianej, m.in. w ramach unijnych programów
Tempus i Erasmus. Liczba uczestników jest jednak stosunkowo niewielka, choć z roku na rok rośnie. Uczestnictwo w tych programach
wpływa również na popularyzację wiedzy na temat demokracji, praw
człowieka itp.
Tabela 1. Udział studentów i nauczycieli w wymianie w ramach programu UE Erasmus
2007
2008
2009
Armenia
41
34
34
Azerbejdżan
40
34
33
Gruzja
49
58
59
Źródło: Higher Education in Armenia, http://eacea.ec.europa.eu/tempus/participating_
countries/reviews/armenia_review_of_higher_education.pdf (dostęp: kwiecień 2012); Higher
Education in Azerbaijan, http://eacea.ec.europa.eu/tempus/participating_countries/reviews/
azerbaijan_review_of_higher_education.pdf (dostęp: kwiecień 2012); Higher Education in
Georgia, http://eacea.ec.europa.eu/tempus/participating_countries/reviews/georgia_review_
of_higher_education.pdf (dostęp: kwiecień 2012).
Zdecydowanie więcej studentów, szczególnie azerskich, studiuje
w Turcji. Ankara w tej kwestii koncentruje się zresztą, co zrozumiałe,
właśnie na tym kraju. W 2002 roku w szkołach i na uczelniach tureckich (od centrów nauki języka tureckiego po studia doktoranckie)
uczyło się ponad 600 Azerów43. Co istotne, w ośrodkach nauki języka tureckiego prowadzone są również zajęcia z języka angielskiego.
Niewątpliwie wpływa to na ograniczenie oddziaływania języka ro-
41 H. Smbatian, Iranians Flock to Armenia on Norouz Holiday, RFE/RL, 23.03.2011, http://www.rferl.
org/content/iranians_armenia_norouz_holiday_travel/2347526.html (dostęp: maj 2012).
42 J. S. Nye jr., Soft Power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Warszawa 2007, s. 77.
43 G. Turan, İ. Turan, İ. Bal, Turkey’s Relations with the Turkic Republics, [w:] İ. Bal (red.), Turkish Foreign
Policy in Post Cold War Era, Boca Raton 2004, s. 301.
83
84
syjskiego. Ogółem z państw poradzieckich na tureckie uniwersytety
przyjeżdża rocznie około 7 tys. studentów44. Spośród państw zakaukaskich w dziedzinie oświaty i edukacji Turcja współpracuje jeszcze
z Gruzją. Na gruzińskich wydziałach turkologii zatrudnionych jest
40 naukowców z Turcji. W Gruzji studiuje blisko 300 tureckich studentów. Stanowią oni drugą pod względem liczebności grupę zagranicznych słuchaczy uczących się na gruzińskich uczelniach45. Według
danych z 2005 roku Turcja, pod patronatem Ministerstwa Edukacji
Republiki Tureckiej, otworzyła na Kaukazie i w Azji Centralnej 18
szkół. W działalność stypendialną angażują się również organizacje pozarządowe, jak np. wspomniany wcześniej ruch Gülena i firmy prywatne. Dzięki takiemu wsparciu w 1993 roku otwarto w Baku
pierwszy prywatny świecki zagraniczny uniwersytet (Uniwersytet
Kaukaski), w którym językiem wykładowym oprócz azerskiego i tureckiego jest również angielski46.
Także Rosja stara się wzmacniać swoją aktywność w wymiarze
oświaty. W 2008 roku Państwowy Uniwersytet Moskiewski im. Łomonosowa zdecydował się otworzyć filię w Baku. Wpływa to pozytywnie na wizerunek Rosji wśród młodych ludzi, tym bardziej że Uniwersytet im. Łomonosowa cieszy się dobrą opinią. Wielu studentów
z państw południowokaukaskich decyduje się też na naukę w Rosji.
Tabela 2. Liczba studentów z państw Południowego Kaukazu
podejmujących naukę w Rosji (w tys.)
Rok akademicki
2005/2006
Rok akademicki
2006/2007
Azerbejdżan
1,4
1,4
Armenia
1,4
1,8
Gruzja
1,1
2,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie Численность cтудентов вузов – граждан стран СНГ,
обучающихся в России (на начало учебного года), http://www.gks.ru/bgd/regl/b06_05/IssWWW.exe/
Stg/d010/6-03.htm (dostęp: kwiecień 2012).
44 Z. Onis, Turkey and Post-Soviet States: Potential and Limits of Regional Power Influence, „Middle
East Review of International Affairs”, vol. 5, Summer 2001, no. 2, s. 68.
45 Relations between Turkey and Georgia, Republic of Turkey, Ministry of Foreign Affairs, http://
www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey-and-georgia.en.mfa (dostęp: marzec 2012).
46 Zob.: Qafqaz University, http://qu.edu.az/content.php?link+2&lang=en (dostęp: maj 2012).
W roku akademickim 2006/2007 na rosyjskich uczelniach wyższych studiowało w sumie 45,5 tys. młodych ludzi z państw WNP
(w roku akademickim 2005/2006 mniej o blisko 5 tys.). Najwięcej
studentów pochodzi z Kazachstanu (18 tys.), Białorusi (7 tys.), Ukrainy (6 tys.) i Uzbekistanu (5,3 tys.)47, zdecydowanie mniej z państw
Kaukazu Południowego – z Gruzji (2 tys.), Armenii (1,8 tys.) i Azerbejdżanu (1,4 tys.)48. Warto nadmienić, że część studentów ma zagwarantowaną bezpłatną naukę na uczelniach rosyjskich49.
Kultura, język, ale także modele ustrojowe są promowane przez
środki masowego przekazu. Kanały rosyjskie były w omawianym
regionie dostępne nieprzerwanie mimo rozpadu ZSRR i są wciąż
wykorzystywane do kreowania wizerunku FR oraz oddziałują na
kształtowanie opinii publicznej tamtejszych państw. Tureckojęzyczne programy zaczęły być nadawane w Azerbejdżanie przez tureckie
radio i telewizję (kanał Eurazja) od 1992 roku50. Od upadku ZSRR
na Zakaukaziu odbieranych jest wiele tureckich stacji, także prywatnych. Własne stacje telewizyjne i radiowe nadające w państwach
kaukaskich posiadają również państwa UE i Iran. W 2003 roku odbierana głównie w południowym Azerbejdżanie irańska stacja telewizyjna Sahar zaangażowała się w kampanię opozycyjnego kandydata na prezydenta – I. Gambara.
4.
Promocja własnych modeli ustrojowych
Wszyscy uczestnicy rywalizacji starają się promować własne wartości
i systemy polityczne. Spośród państw islamskich Iran promuje model
republiki islamskiej, Turcja własną koncepcję islamskiego państwa
47 Численность cтудентов вузов – граждан стран СНГ, обучающихся в России (на начало
учебного года) http://www.gks.ru/bgd/regl/b06_05/IssWWW.exe/Stg/d010/6-03.htm (dostęp:
kwiecień 2012).
48 Ibidem.
49 Zob.: A. Арефьев, Российское образование на экспорт. Росcсийское образование по ту сто
рону границы, Центр Cоциялного Прогнозирования, „Демоскоп Weekly”, 1-14 ноября 2010,
№ 441-442, Москва 2010, http://demoscope.ru/weekly/2010/0441/tema05.php (dostęp: kwiecień 2012).
50 B. Aras, Turkey and the South Caucasus...
85
86
świeckiego o ustroju demokratycznym, z kolei UE demokrację liberalną, a Rosja jej własną wersję (tzw. demokrację suwerenną).
Irański wzorzec ustrojowy – velayat-e faqih (strażnica, rada
prawna) – opiera się na rządach duchownych dostojników i muzułmańskich uczonych. To w ich rękach skupia się polityczna i religijna
władza. W odpowiedzi na wzmacniające się wpływy Zachodu, ale
i Turcji oraz postępującą laicyzację społeczeństwa azerskiego Iran
współuczestniczy w tworzeniu organizacji religijnych o szyickiej
proweniencji, takich jak Azerski Hezbollah czy Wyznawcy Husajna.
Promują one model ustrojowy Islamskiej Republiki Iranu.
Elementami modelu tureckiego są: dynamika gospodarki, wolny rynek, demokracja, świecki charakter państwa i równoczesny
szacunek dla tradycji islamskiej. Dla poradzieckich państw muzułmańskich ustrój Republiki Tureckiej stanowi alternatywę dla modelu
irańskiego. W związku z powyższym, co zrozumiałe, jest wspierany
jako droga transformacji muzułmańskich państw poradzieckich tak
przez UE, jak i USA. Unia Europejska jednocześnie, niezmiennie od
lat 90., wspiera rozwój demokracji we wszystkich republikach byłego
ZSRR, używając do tego zapisów umów o partnerstwie i współpracy,
Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, a od 2009 roku także Partnerstwa
Wschodniego. Demokratyzacja oraz wprowadzanie rządów prawa
były też celem programu TACIS (do końca 2006 roku), a od 2007
roku również Europejskiego Instrumentu Partnerstwa i Sąsiedztwa.
Państwem Południowego Kaukazu, z którym współpraca w tej sferze
układa się najlepiej, jest Gruzja. W latach 2004-2005 w tym państwie
działała cywilna misja EUJUST Themis. Jej zadaniem była pomoc
dla rządu w reformowaniu prawa karnego, systemu sądowego oraz
w usprawnianiu procedur legislacyjnych51.
51 A. Szeptycki, Sz. Kardaś, Polityka UE wobec Europy Wschodniej, Kaukazu Południowego i Azji
Centralnej, [w:] S. Parzymies (red.), Dyplomacja czy siła? Unia Europejska w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2009, s. 262; EUJUST Themis, http://www.consilium.europa.eu/eeas/
security-defence/eu-operations/completed-eu-operations/eujust-themis?lang=pt (dostęp: maj
2012). Mimo unijnej aktywności, wśród państw Południowego Kaukazu, podobnie jak na całym
obszarze poradzieckim, trudno znaleźć państwo spełniające zachodnie wzorce demokracji.
Według Freedom House w 2008 roku Gruzję określono jako reżim przejściowy, Armenię – na
wpół skonsolidowany reżim autorytarny, a Azerbejdżan jako skonsolidowany reżim autorytarny. Zob.: Freedom House, http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=352&ana_
page=347&year=2008 (dostęp: kwiecień 2012).
Od 2005 roku Rosja promuje własny model demokracji, tzw. demokrację suwerenną52. Według Iwana Krastewa suwerenność przez
władze rosyjskie jest rozumiana inaczej niż przez Zachód. To nie tyle
prawo przystąpienia do organizacji międzynarodowej, ile potencjał
państwa, jego niezależność gospodarcza, potęga wojskowa i tożsamość kulturowa53. To władza, która kontroluje własne bogactwa
i wykorzystuje je do własnych celów. Zgodnie z nią Rosja i inne państwa mają prawo rozwijać własną wersję praw człowieka na takich
samych zasadach, jak to czyniły państwa Zachodu.
Suwerenność ta rozumiana jest również jako nieangażowanie
się Zachodu w sprawy innych państw. Co ważne, legitymizacja tego
ustroju nie leży na Zachodzie, jak to miało miejsce w latach 90.,
bo i ustrój ten mało ma wspólnego z zachodnią demokracją. Od maja
2005 roku w szerzeniu idei suwerennej demokracji w Armenii, Abcha
zji i Południowej Osetii pomaga m.in. Kaukaski Instytut na rzecz Demokracji.
5.
Wnioski
Zakaukazie często jest określane mianem kulturowego tygla, a dodatkowo regionem, gdzie przecinają się interesy wielu państw. W niniejszym tekście ograniczono się do analizy zaangażowania jedynie
czterech mocarstw współzawodniczących w jednej sferze – kulturalno-ideologicznej. Problematyka tekstu odnosi się zatem do zagadnień
związanych z tzw. miękkim instrumentarium polityki zagranicznej,
którego znaczenie jest coraz bardziej doceniane. Poprzez stosowanie
środków i metod kulturalno-ideologicznych państwa mogą realizować cele niekoniecznie związane wyłącznie z szeroko rozumianym
wymiarem kulturalnym. Wszystkie omawiane wyżej mocarstwa do-
52 Zob.: I. Krastew, Suwerenna demokracja, „Dziennik. Polska. Europa. Świat”, 26.08.2006. Por.:
L. March, Nationalism for Export? The Domestic and Foreign-Policy Implications of the New ‘Russian Idea’, „Europe-Asia Studies”, vol. 64, May 2012, no. 3, s. 408-409; A. Kokoshin, Real Sovereignty
and Sovereign Democracy, „Russia in Global Affairs”, October-December 2006, no. 4, http://eng.
globalaffairs.ru/number/n_7338 (dostęp: kwiecień 2012).
53 I. Krastew, Suwerenna demokracja...
87
88
strzegają tę prawidłowość i wykorzystują w miarę możliwości swoje
potencjały soft power.
Państwem, w którym najbardziej dostrzegalne jest ścieranie się
interesów czterech mocarstw reprezentujących cztery różne tradycje
kulturowe (zachodnia – UE; prawosławna – Rosja; islamska sunnicka – Turcja i islamska szyicka – Iran), jest Azerbejdżan. Odbijają
się w nim wyraźnie wpływy każdego z czterech mocarstw, tak teraz,
jak i w przeszłości. Azerbejdżan to państwo zasobne w ropę naftową
i gaz ziemny, co wzmacnia jego znaczenie w rywalizacji państw i ich
dążenie do stosowania w stosunku do Baku wszelkich dostępnych
instrumentów, także tych z grupy kulturalno-ideologicznej.
W Gruzji rywalizacja w analizowanym wymiarze dotyczy przede
wszystkim UE i Rosji, w mniejszym stopniu Turcji, a najmniejszym –
Iranu. Armenia z kolei jest polem rywalizacji głównie Rosji, UE oraz
Iranu, przy czym Teheran stara się nie antagonizować tu Moskwy.
Jeśli chodzi o ocenę efektywności zaangażowania poszczególnych aktorów, wydaje się, że w Gruzji najbardziej skutecznym mocarstwem w omawianej sferze pozostaje Unia Europejska, bowiem
spośród państw zakaukaskich to Gruzja, pomimo wielu niedoskonałości, jest państwem najbardziej zaawansowanym w procesie demokratyzacji. Jest również najbardziej zdeterminowana w dążeniu do
zbliżenia z Zachodem, z UE, a w jeszcze większym stopniu ze Stanami Zjednoczonymi. Możliwości rosyjskiego oddziaływania na Gruzję
zdecydowanie zmniejszyły się w wyniku konfliktu z 2008 roku, na
skutek którego poważnie ucierpiał wizerunek FR w społeczeństwie
gruzińskim. W Armenii mocarstwami najefektywniejszymi w rywalizacji kulturalno-ideologicznej wydają się Rosja oraz Iran (oba
wspierają także Erywań w konflikcie o Górski Karabach). Wpływy
Turcji są tu bliskie zeru, przede wszystkim z racji zaszłości historycznych związanych z wydarzeniami określanymi często mianem ludobójstwa Ormian oraz w związku z konfliktem karabaskim, w którym
Turcja popiera stanowisko Azerbejdżanu. Pomimo wielu wysiłków
podejmowanych przez UE, Bruksela pozostaje w Armenii zdecydowanie mniej liczącym się graczem.
Konkludując, można stwierdzić, że Kaukaz Południowy, w którym Rosja przez wieki posiadała dominującą pozycję, staje się coraz
bardziej niezależny i otwarty na inne mocarstwa. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w dłuższej perspektywie czasu wpływy kulturowe i ideologiczne Rosji będą maleć. Wpływ na to będzie miało szereg
czynników niezwiązanych bezpośrednio z kwestiami kulturowymi,
takich jak rozwój sytuacji wokół programu jądrowego Iranu, stopień
zaangażowania USA w regionie, ale i prawdopodobny wzrost zainteresowania Zakaukaziem ze strony Chin.
89
Agnieszka Cianciara
Problematyka trudnej
pamięci w relacjach
armeńsko-tureckich i jej
implikacje międzynarodowe
Difficult Memory in Armenian-Turkish Relations and Its International
Implications
Abstract: Armenian-Turkish relations are profoundly marked by traumatic experience and difficult collective memory of annihilation of part of the nation
on the Armenian side and by the equally traumatic collective amnesia about
the inglorious past on the Turkish side. Tragic incidents that involved both
nations almost a century ago still shape foreign policy choices and strategies
of the two countries, both at the regional and global level. Failure to achieve
reconciliation not only results in resurgent hostility and inability to resolve
present regional conflicts, but also determines options and room for manoeuvre of the global players, namely the United States and the European Union.
Keywords: Armenia, Turkey, genocide, memory, identity, European Union,
United States
Liczbę Ormian zamieszkujących terytorium Imperium Osmańskiego jego rząd szacował w 1878 roku na 2,4 mln, zaś według spisu
z 1914 roku – na 1,3 mln. Według danych ormiańskiego patriarchatu
z roku 1912 imperium zamieszkiwało 2,1 mln Ormian (z czego blisko 1,2 mln żyło we wschodnich prowincjach przy granicy z Rosją).
W czasie pierwszej wojny światowej, w latach 1915-1917, w wyniku
deportacji dyktowanej warunkami militarnymi oraz głodu i chorób,
jak chce strona turecka, bądź też w wyniku planowanej i zorgani-
92
Agnieszka Cianciara
zowanej eksterminacji zasługującej na miano ludobójstwa, jak chce
strona ormiańska, populacja Ormian w praktyce zniknęła z terytorium współczesnej Turcji. Do dnia dzisiejszego nie ma zgody stron
ani co do liczby ofiar, ani co do przyczyn i odpowiedzialności za tę
tragedię. Źródła ormiańskie podają 1,5 mln ofiar, tureckie mówią co
najwyżej o 800 tys., wskazując także na setki tysięcy ofiar po stronie
ludności muzułmańskiej zamieszkującej wschodnie prowincje, czyli
arenę działań wojsk rosyjskich i partyzantki ormiańskiej. Mowa jest
także o ok. 200 tys. Ormian zbiegłych na terytoria historycznej Armenii należące do Rosji oraz o 100 tys. porwanych i wychowanych
w muzułmańskich rodzinach i sierocińcach. Osiemdziesiąt lat po
tych wydarzeniach, zgodnie z raportem Komisji Europejskiej z 1998
roku, w Turcji żyło zaledwie 50 tys. Ormian.
Celem niniejszego artykułu nie jest szczegółowa analiza przyczyn
i przebiegu tragedii osmańskich Ormian. Nie jest nim również rozstrzygnięcie co do racji którejkolwiek ze stron trwającego już blisko
stulecie konfliktu o pamięć i tożsamość. Zamiarem autorki jest raczej
ukazanie roli, jaką pamięć historyczna odgrywa we wzajemnych stosunkach między państwami, oraz znaczenia, jakie zbiorowa trauma
i syndrom ofiary mogą mieć dla polityki międzynarodowej, zarówno
w wymiarze regionalnym, jak i globalnym. Wreszcie, wskazuje się,
w jaki sposób niemożność osiągnięcia pojednania generuje nowe
konflikty i nowe ofiary.
1.
Stosunki armeńsko-tureckie
w latach 1991-2010
19 grudnia 1991 roku Turcja oficjalnie uznała niepodległość Armenii
ogłoszoną w związku z rozpadem Związku Radzieckiego, jednak nie
nawiązała z tym krajem stosunków dyplomatycznych. Z kolei Republika Armenii nigdy nie uznała oficjalnie granicy armeńsko-tureckiej
ustalonej w 1921 roku na mocy sowiecko-tureckiego traktatu z Karsu,
Y. Ternon, Ormianie. Historia zapomnianego ludobójstwa, Kraków 2005, s. 178 i 261.
European Commission, Regular Report on Turkey’s Progress Towards Accession (1998), http://
ec.europa.eu/enlargement/candidate-countries/turkey/key-documents/index_en.htm
(dostęp: 06.05.2012).
Problematyka trudnej pamięci w relacjach armeńsko-tureckich...
sygnowanego przez władze Armenii sowieckiej. Również w grudniu
1991 roku w Górskim Karabachu (autonomicznym regionie należącym do Azerbejdżanu) odbyło się referendum, w którym ormiańska
większość mieszkańców opowiedziała się za niepodległością. W odpowiedzi na azerską interwencję wojskową powstańców z Karabachu wsparły wojsko Republiki Armenii oraz oddziały zagranicznych
ochotników (w praktyce regularne oddziały wojsk rosyjskich). Z kolei
ormiańska ofensywa, której rezultatem było nie tylko zajęcie samego
Karabachu, ale i otaczających go terytoriów azerbejdżańskich, spotkała się w 1993 roku ze zdecydowaną reakcją Turcji w postaci zamknięcia granicy turecko-armeńskiej i nałożenia blokady gospodarczej.
W 1994 roku podpisano zawieszenie broni oraz powołano, pod
auspicjami Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
(OBWE), tzw. Grupę Mińską. Przewodniczą jej przedstawiciele Stanów Zjednoczonych Ameryki, Francji i Rosji, a jej członkami, oprócz
Armenii i Azerbejdżanu, są także: Turcja, Niemcy, Włochy, Szwecja,
Finlandia i Białoruś. Powołanie Grupy umożliwiło umiędzynarodowienie procesu rozwiązywania konfliktu, jednak jak dotąd nie zakończył się on sukcesem. Odpowiadają za to zarówno skomplikowane
relacje między Armenią, Turcją i Azerbejdżanem, jak i partykularne
interesy zaangażowanych mocarstw.
Izolacja gospodarcza Armenii okazała się dla Turcji strategią nieskuteczną. W zgodzie z nowym aktywizmem w tureckiej polityce
zagranicznej (doktryna „strategicznej głębi” i „zero problemów z sąsiadami”) oraz w obliczu umacniania się wpływów Rosji po wojnie
z Gruzją w sierpniu 2008 roku, Turcja zintensyfikowała działania
względem Armenii. Celem długoterminowym było uruchomienie
szlaków transportowych biegnących przez Armenię i wciągnięcie
tego kraju do współpracy regionalnej. Efektem tzw. „dyplomacji
futbolowej” było podpisanie 10 października 2009 roku w Zurychu
protokołów dotyczących nawiązania stosunków dyplomatycznych
M. Falkowski, Turecka gra o Kaukaz, „Komentarze OSW”, 04.10.2009, www.osw.waw.pl (dostęp:
24.03.2012).
K. Zasztowt, Relacje Turcji z Kaukazem Południowym i ich znaczenie dla Unii Europejskiej, [w:]
A. Szymański (red.), Turcja i Europa. Wyzwania i szanse, Warszawa 2011, s. 182.
Organization for Security and Co-operation in Europe, Minsk Group: Overview, http://www.
osce.org/mg/66926 (dostęp: 13.05.2012).
Por.: E. Iseri, O. Dilek, The Limitations of Turkey’s New Foreign Policy Activism in the Caucasian Regional Security Complexity, „Turkish Studies”, vol. 12, March 2011, no. 1, s. 48.
93
94
Agnieszka Cianciara
i rozwoju stosunków dwustronnych. Protokoły zakładały otwarcie
granicy i utworzenie ambasad w ciągu dwóch miesięcy od momentu
ich ratyfikowania przez parlamenty obu krajów. Ponadto zdecydowano o rozpoczęciu „dialogu na temat historycznego wymiaru stosunków celem odbudowy wzajemnego zaufania między narodami oraz
o dokonaniu bezstronnej naukowej analizy źródeł historycznych i archiwów w celu zdefiniowania istniejących problemów i sformułowania rekomendacji”.
W styczniu 2010 roku armeński sąd konstytucyjny orzekł zgodność protokołów z konstytucją, podkreślając jednak, iż ich treść nie
wpływa na politykę Armenii dotyczącą międzynarodowego uznania ludobójstwa Ormian z 1915 roku. Orzeczenie to wpisywało się
w krytykę protokołów przez armeńską opozycję i diasporę, które argumentowały, że wyrażona w protokołach zgoda na dyskusję w praktyce oznaczała akceptację przez rząd możliwości kwestionowania
faktu ludobójstwa. Orzeczenie zostało skrytykowane przez Turcję
jako sprzeczne z protokołami. Członkowie tureckiego rządu zaczęli też zapewniać zaniepokojone władze Azerbejdżanu oraz własną
opozycję, że nie będzie ratyfikacji bez osiągnięcia postępów w rozwiązaniu konfliktu karabaskiego. W tej sytuacji prezydent Armenii
22 kwietnia 2010 roku zdecydował o zawieszeniu procesu ratyfikacji
wobec „odmowy przez stronę turecką spełnienia warunku ratyfikacji
porozumienia bez żadnych warunków wstępnych”.
2.
Pamięć i tożsamość
Działania podejmowane w Europie po drugiej wojnie światowej na
rzecz międzynarodowego pojednania przyjęły formułę swoistej in-
Protocol on the Establishment of Diplomatic Relations between the Republic of Armenia and the
Republic of Turkey oraz Protocol on the Development of Relations between the Republic of Armenia
and the Republic of Turkey; Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Armenia, http://www.
mfa.am/en/country-by-country/tr (dostęp: 13.05.2012).
K. Zasztowt, Relacje Turcji z Kaukazem Południowym..., s. 192.
J. Nichol, Armenia, Azerbaijan and Georgia: Political Developments and Implications for US Interests, Congressional Research Service, 15.04.2011, www.crs.gov (dostęp: 24.03.2012), s. 10.
stytucji politycznej opartej na trzech założeniach: moralnej reprezentacji zbiorowości (przywódcy proszą o przebaczenie w związku
z czynami dokonanymi przez zbiorowość, a nie przez nich samych),
zbiorowej odpowiedzialności społeczności (skrucha deklarowana
jest nie w imieniu poszczególnych sprawców, ale całego narodu), ciągłości narodu (skrucha deklarowana w imieniu nieżyjących sprawców i żyjących członków zbiorowości)10.
Przebaczenie w polityce ma nie tylko znaczenie moralne, ale bywa
także strategią realizacji interesu politycznego. Przykładem mogą
być działania podejmowane przez władze Chorwacji czy Serbii, które
postawiły przed Trybunałem Sprawiedliwości w Hadze ludzi oskarżonych o zbrodnie wojenne, uznawanych powszechnie we własnym
kraju za bohaterów wojennych – po to jedynie, by uczynić zadość
wymogom integracji europejskiej. Skrucha i prośba o przebaczenie
leżały również u podstaw demokratycznej transformacji Bułgarii,
która wzięła odpowiedzialność za działania państwa wobec bułgarskich Turków, zmuszanych do zmiany nazwisk w latach 80. XX wieku
i wypędzonych po przełomie 1989 roku11. Jak podkreślał jeden z nielicznych tureckich badaczy nawołujących do uznania przez Turcję
zbrodni ludobójstwa Ormian, Taner Akcem, przyjęcie historycznej
odpowiedzialności jest nie tylko wymogiem europejskiej integracji,
ale absolutną koniecznością, by naród, pozbawiony dotąd swej historii, mógł z sukcesem zmierzać ku demokracji12.
Przebaczenie nie może opierać się na klasycznym dla wczesnych
państw narodowych przekonaniu wspólnoty o podzielanym losie
ofiary. Takie zaś przekonanie właściwe jest zarówno narodowi ormiańskiemu, co w świetle zagłady wydaje się naturalne, ale też, para
doksalnie, narodowi tureckiemu. Ormianie przyjęli strategię rozpamiętywania, zaś Turcy strategię zapomnienia. Ludobójstwo jest
fundamentem tożsamości ormiańskiej, zwłaszcza w obliczu słabnięcia roli religii oraz wobec konieczności zachowania łączności
w diasporze. Z kolei ideologia kemalizmu, nacjonalizm i wyparcie
10 K. Wigura, Wina narodów. Przebaczenie jako strategia prowadzenia polityki, Gdańsk–Warszawa
2011, s. 17.
11 I. Krastev, Słowo wstępne. Epoka przebaczenia versus epoka normalności, [w:] K. Wigura, Wina
narodów..., s. 9.
12 Por.: A. Mirzoyan, Armenia, the Regional Powers and the West: Between History and Geopolitics,
New York 2010, s. 102.
95
96
Agnieszka Cianciara
się osmańskiego dziedzictwa przeszłości stały się fundamentem tureckiej tożsamości w reakcji na traumę upadku państwa i zbrodni
dokonanej na jednym z narodów dawnego imperium13.
2.1. Perspektywa ormiańska
Zagłada Ormian, podobnie jak Holocaust Żydów, tworzy podłoże
dla tzw. kultury posttraumatycznej. Oznacza ona odczuwanie straty pomimo braku bezpośredniego doświadczenia cierpienia, jej zawłaszczenie przez całą grupę (narodowościową) w taki sposób, że nie
ma różnicy między ofiarami a ich potomkami. Przeszłość i teraźniejszość splatają się więc ze sobą, wzmacniając autostereotyp wiecznej
ofiary. Mit Wielkiej Armenii, pierwszego państwa, które przyjęło
chrześcijaństwo na początku IV wieku n.e., kontrastuje w zbiorowej
pamięci z wizją narodu liczebnie zdziesiątkowanego, rozproszonego,
pozbawionego większości historycznego terytorium, zapomnianego
i niesprawiedliwie traktowanego przez inne państwa i społeczeństwa,
a przy tym otoczonego przez wrogi żywioł islamski. Konsekwencją
jest pielęgnowanie opozycji pomiędzy Ormianami, chrześcijaństwem
i cywilizacją z jednej strony, a Turkami, islamem i barbarzyństwem
z drugiej. W takiej optyce maleńka Armenia samotnie broni cywilizowanego świata Zachodu przed zalewem ze strony „morza muzułmanów”14.
Świat powinien więc przynajmniej pamiętać i współczuć. Dbają
o to prężne organizacje diaspory ormiańskiej działające w Stanach
Zjednoczonych i w krajach Unii Europejskiej, które w ramach misji
dochodzenia dziejowej sprawiedliwości zabiegają o międzynarodowe
uznanie wydarzeń 1915 roku za zbrodnię ludobójstwa. Działania takie
były podejmowane od lat 70. XX wieku na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych, Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Parlamentu Europejskiego. Najbardziej drastycznym wyrazem
głębokiego poczucia krzywdy, niesprawiedliwości i bezsilności nacjonalistów ormiańskich były zamachy terrorystyczne podejmowane
wobec zbiegłych z Turcji sprawców ludobójstwa w latach 1920-1922
13 Analogii można upatrywać w kolektywnej amnezji rosyjskich elit intelektualnych, dla których
skrucha wyrażona w związku z radzieckimi zbrodniami byłaby podważeniem fundamentu rosyjskiej zbiorowej świadomości – mitu Rosji jako wyzwolicielki europejskich narodów.
14 A. Zarzycki, Ormianie i pamięć o Genocydzie z 1915 roku, [w:] M. Ząbek (red.), Dylematy kaukaskie.
Problemy narodowościowe i migracyjne, Warszawa 2010, s. 272-274.
oraz wobec negujących ludobójstwo tureckich dyplomatów w latach
1975-198315.
Kontekst ormiańskiej pamięci o ludobójstwie tworzą ponadto:
wymuszone milczenie w okresie przynależności do ZSRR, konflikt
z Azerbejdżanem o Górski Karabach oraz szanse nacisków na Turcję, jakie stwarza perspektywa członkostwa tego kraju w UE16. Warto
zaznaczyć, że pamięć o losie Ormian w Imperium Osmańskim przekazywana była w socjalistycznej Armenii wyłącznie w sferze prywatnej, rodzinnej i przyjacielskiej. W przestrzeni publicznej pokutowała
oficjalna wersja wydarzeń 1915 roku jako konsekwencji działań wojennych. Leninowskiej Rosji, a potem ZSRR zależało początkowo na
dobrych stosunkach z kemalistowską Turcją. Inną przesłanką o charakterze geopolitycznym był prymat jedności imperium radzieckiego i odsunięcie widma potencjalnych konfliktów o podłożu nacjonalistycznym pomiędzy Ormianami i Azerami.
Kwestia Górskiego Karabachu ma dla Armenii znaczenie egzystencjalne. Przekazanie przez Sowietów Karabachu Azerom (narodowi muzułmańskiemu pochodzenia turkijskiego) przyniosło ostateczny cios marzeniom ormiańskich nacjonalistów o własnym państwie
obejmującym historyczną Armenię. Co więcej, o ile w znajdującej
się pod panowaniem tureckim Armenii Wschodniej w konsekwencji
zagłady nie było już ludności ormiańskiej, o tyle w regionie Karabachu stanowiła ona zdecydowaną większość. Znalazła się przy tym
w Azerbejdżanie – państwie, którego mieszkańcy utożsamiani byli
przez Ormian z narodem sprawców ludobójstwa. Choć kwestia ludobójstwa i kwestia karabaska nie mają ze sobą z pozoru nic wspólnego,
to jednak historyczny kontekst konfliktu, etniczna bliskość Azerów
i Turków oraz zaangażowanie Turcji po stronie Azerbejdżanu czynią
z nich jedną narrację dotyczącą ormiańskiej tożsamości i dumy narodowej, przestrzeni życiowej oraz podstawowego poczucia bezpieczeństwa17. Wreszcie, zbrojna walka karabaskich Ormian o niepodległość jest pierwszym w historii przypadkiem, gdy naród ten, nie
czekając pasywnie na pomoc ze strony wielkich mocarstw (zwłaszcza
Rosji), zdecydował się na samodzielne stanowienie o własnym losie.
15 Y. Ternon, Ormianie. Historia zapomnianego..., s. 305-309.
16 A. Zarzycki, Ormianie i pamięć o Genocydzie..., s. 260.
17 A. Mirzoyan, Armenia, the Regional Powers and the West..., s. 57.
97
98
Agnieszka Cianciara
Z punktu widzenia normalizacji stosunków z Turcją, Armenia
wykazała się elastycznością negocjacyjną. Próbowała prowadzić dialog, odsuwając na bok kwestię ludobójstwa i manewrując między
warunkami stawianymi przez Turcję, geopolityczną i ekonomiczną
koniecznością otwarcia granicy oraz presją ormiańskiej diaspory,
nalegającej na stosowanie polityki warunkowości i uzależniającej
zgodę na normalizację od uznania przez Turcję odpowiedzialności
za dokonanie ludobójstwa. Za przedłużający się impas w relacjach
armeńsko-tureckich, w tym zawieszenie ratyfikacji protokołów podpisanych w Zurychu w październiku 2009 roku, odpowiada więc
w percepcji armeńskiej Turcja, która nie potrafiła wznieść się ponad
syndrom nieufności względem Ormian oraz etniczne więzi z Azerami, uzależniając normalizację stosunków od rozwiązania kwestii
Karabachu18.
2.2. Perspektywa turecka
Kluczem do wyjaśnienia źródeł tureckiej traumy jest tzw. syndrom
Sèvres19. Traktat z Sèvres z 10 sierpnia 1920 roku przypieczętował
upadek Imperium Osmańskiego, oddając kontrolę nad większością
terytorium zachodnim mocarstwom i mniejszościom narodowym
dotychczas je zamieszkującym. W optyce tureckiej pozostaje symbolem historycznej walki Zachodu o przywrócenie tureckich ziem
chrześcijanom, głównie Grekom i Ormianom. Niezrealizowane cele
średniowiecznych wypraw krzyżowych i polityki wielkich mocarstw
europejskich na przełomie XIX i XX wieku są aktualne do dziś i znajdują wyraz chociażby w naciskach Unii Europejskiej na respektowanie żądań poszczególnych mniejszości religijnych i etnicznych.
Tureckie władze oraz elity naukowe i opinia publiczna konsekwentnie zaprzeczają ludobójstwu, mając jednak świadomość zaistnienia „tragicznych wydarzeń 1915 roku, czyli deportacji populacji
ormiańskiej ze wschodniej Anatolii w konsekwencji zbrojnej rebelii
we współpracy z nacierającą armią rosyjską”20. Niektórzy tureccy autorzy mówią wprost o „tak zwanym ludobójstwie ormiańskim”, wska-
18 Ibidem, s. 55.
19 H. Yilmaz, Euroscepticism in Turkey: Parties, Elites and Public Opinion, „South European Society
and Politics”, iFirst article, 2011, s. 4.
20 F. Türkmen, Turkish-American Relations: A Challenging Transition, „Turkish Studies”, vol. 10, March
2009, no. 1, s. 110.
zując na manipulacyjny charakter oskarżeń21. Podkreśla się, iż ludność ormiańska była w imperium dobrze traktowana, podejmowała
natomiast współpracę z wrogą Rosją celem uzyskania własnego niepodległego państwa, a ormiańska partyzantka organizowała pogromy ludności muzułmańskiej.
Oficjalna narracja pomijała procesy przedstawicieli młodotureckiego reżimu przeprowadzone zaocznie wiosną 1919 roku na polecenie nowego rządu osmańskiego. Dowody planowanej i zorganizowanej eksterminacji Ormian, które znalazły się w raportach niemieckich
i amerykańskich przedstawicieli dyplomatycznych obecnych w czasie wojny na terytorium państwa osmańskiego, dyskredytowane były
jako efekt szpiegowskiej działalności ormiańskich nacjonalistów,
którzy przeniknęli do służb wywiadowczych państw zachodnich22.
Narracja kemalistów w początkach republiki spójna była z argumentacją młodoturków, nacjonaliści liczyli bowiem na wsparcie przedstawicieli dawnego reżimu, ich doświadczenie w administracji i w armii.
Wielu przedstawicieli ówczesnych elit wzbogaciło się dzięki konfiskacie majątków deportowanych Ormian23. Kluczową rolę odegrał
imperatyw utworzenia nowego tureckiego państwa i wzmocnienia
powiązanej z nim tureckiej tożsamości i dumy narodowej. Podtrzymywanie przyjętej narracji w późniejszym okresie wiązało się z geostrategiczną pozycją Turcji oraz wewnętrznymi ograniczeniami demokratycznych wolności i praw mniejszości.
Przez dziesięciolecia państwo tureckie milczało na temat kart
historii związanych z upadkiem Imperium Osmańskiego. Jednak
po zamachu wojskowym w 1980 roku zdecydowano się na realizację aktywniejszej strategii „obrony tureckości”, zarówno na poziomie
krajowym, jak i międzynarodowym. Utworzono specjalną komórkę
badawczą w MSZ, wydawano szereg publikacji autorstwa historyków
i dyplomatów, wprowadzono nowe podręczniki szkolne, w których
uzasadniano działania podejmowane wobec ludności ormiańskiej
w sytuacji wyższej konieczności wojennej. W latach 1985-1989 udostępniono turkologom część archiwów, co miało budować wiarygod-
21 M. Hakki, Turkey and the EU: Past Challenges and Important Issues Lying Ahead, „Turkish Studies”,
vol. 7, September 2006, no. 3, s. 451.
22 Y. Ternon, Ormianie. Historia zapomnianego..., s. 303.
23 J. M. Dixon, Defending the Nation? Maintaining Turkey’s Narrative of the Armenian Genocide,
„South European Society and Politics”, vol. 15, September 2010, no. 3, s. 468.
99
100
Agnieszka Cianciara
ność Turcji i osłabić narastającą presję i krytykę międzynarodową24.
Pomimo pewnych zmian związanych z przejęciem w 2002 roku władzy przez konserwatywną islamską Partię Sprawiedliwości i Rozwoju
(AKP), strategia ta w swym podstawowym kształcie jest kontynuowana do dziś.
Z działalnością diaspory ormiańskiej związana jest rosnąca presja
międzynarodowa na rząd turecki, by ten uznał historyczną i moralną odpowiedzialność Turcji za zbrodnię ludobójstwa. Konsekwencje
tych działań dla polityki międzynarodowej będą przedmiotem szczegółowych rozważań w ostatniej części niniejszego artykułu. W tym
miejscu warto jednak krótko wspomnieć o tureckich reakcjach na
owe zewnętrzne naciski. W percepcji tureckich elit i opinii publicznej sprawa masakr na Ormianach instrumentalizowana jest przez
polityków krajów trzecich, którzy zabiegają o poparcie wyborców
wywodzących się z ormiańskiej diaspory. W samej Turcji naciski
przyczyniają się tylko do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych, antyeuropejskich i antyamerykańskich25. Rodzą również obawy związane z politycznymi i gospodarczymi konsekwencjami dla państwa
tureckiego w razie konieczności uwzględnienia finansowych i terytorialnych roszczeń ormiańskiej diaspory26.
3.
Konsekwencje regionalne:
geopolityka Kaukazu Południowego
Z punktu widzenia Armenii Rosja stanowi jedyną realną gwarancję
bezpieczeństwa. W takim kontekście należy widzieć armeńską zgodę
wyrażoną w sierpniu 2010 roku na przedłużenie stacjonowania 3200
żołnierzy rosyjskich na terytorium Armenii przy granicy z Turcją do
2044 roku27. Jednak tradycyjnie przypisywana Armenii prorosyjskość
jest uproszczeniem: zależność od Rosji wynika przede wszystkim ze
stanu stosunków z Turcją i konfliktu o Karabach. Historycznie uwa-
24 Ibidem, s. 471-474.
25 Por.: D. Açar, İ. Rüma, External Pressure and Turkish Discourse on ‘Recognition of the Armenian Genocide’, „Southeast European and Black Sea Studies”, vol. 7, September 2007, no. 3, s. 449-465.
26 M. Hakki, Turkey and the EU: Past Challenges..., s. 464.
27 J. Nichol, Armenia, Azerbaijan and Georgia..., s. 7.
runkowany sceptycyzm dotyczący rosyjskiej imperialistycznej polityki na Kaukazie przyczynił się do wypracowania tzw. polityki komplementarności, zakładającej dywersyfikację politycznych wyborów
Armenii i rozwijanie stosunków z Zachodem (Stanami Zjednoczonymi Ameryki i Unią Europejską) oraz z Iranem28.
Dobre relacje sąsiedzkie z Iranem są przedmiotem konsensu
wszystkich armeńskich sił politycznych, stanowiąc jedyną obecnie
drogę ucieczki przed regionalną izolacją gospodarczą i infrastrukturalną, a tym samym są fundamentem polityki komplementarności. Jednocześnie zbliżenie Armenii z Iranem owocuje naciskami
ze strony Stanów Zjednoczonych, zaniepokojonych irańską aktywnością w regionie, która ma na celu przede wszystkim ograniczenie
wpływów amerykańskich. Iran stara się zachować neutralność wobec konfliktu karabaskiego i wydaje się zainteresowany utrzymaniem
status quo, obawiając się wszelkiej destabilizacji w regionie w obliczu potencjalnego zagrożenia dla własnej integralności terytorialnej,
związanego z zamieszkiwaniem północnego Iranu przez kilka milionów Azerów29.
Historyczna zależność Armenii od Rosji może być zmniejszona
tylko dzięki pojednaniu z Turcją, z drugiej strony przetrwanie państwa i narodu zależy od utrzymania ormiańskiego Karabachu. Z kolei
Turcja, pod naciskiem Azerbejdżanu, uzależniła normalizację stosunków z Armenią od rozwiązania sprawy Karabachu. Z tureckiego
punktu widzenia utrzymanie dobrych relacji z Azerbejdżanem oraz
normalizacja stosunków z Armenią wzmocniłyby pozycję kraju w regionie, kosztem Rosji i Iranu. Turcja jest też dla Azerbejdżanu kluczowym sojusznikiem, stanowiącym przeciwwagę dla Iranu i Rosji,
w tym dla związków tej ostatniej z Armenią. Przy tym Azerbejdżan
posługuje się kartą rosyjską jako metodą nacisku na Turcję, by ta
w procesie normalizacji stosunków z Armenią nie poświęciła interesów azerskich. Wkrótce po ogłoszeniu turecko-armeńskiej „mapy
drogowej” w maju 2009 roku azerski koncern energetyczny SOCAR
podpisał z Gazpromem umowę o wzroście eksportu azerskiego gazu
do Rosji. Tymczasem w czerwcu 2010 roku, już po zawieszeniu raty-
28 A. Mirzoyan, Armenia, the Regional Powers and the West..., s. 16.
29 Por.: ibidem, s. 17; J. Nichol, Armenia, Azerbaijan and Georgia..., s. 10-11.
101
102
Agnieszka Cianciara
fikacji protokołów przez Armenię, podpisano porozumienie o sprzedaży Turcji gazu z azerskich złóż Szach Deniz30.
Polityka Rosji w regionie świadczy o niechęci wobec procesu
normalizacji relacji armeńsko-tureckich. Zamknięta granica z Turcją i konflikt karabaski służą bowiem kontynuacji izolacji Armenii,
a tym samym utrzymaniu jej w rosyjskiej strefie wpływów. Normalizacja oznaczałaby wzmocnienie Turcji, tradycyjnego rywala Rosji
na Kaukazie. Byłaby również korzystna dla krajów zachodnich, które
poprzez osłabienie pozycji Rosji i odblokowanie szlaków transportowych uzyskałyby możliwość ściślejszego powiązania Kaukazu z Europą.
Wraz z wojną rosyjsko-gruzińską z sierpnia 2008 roku nastąpiła na Kaukazie aktywizacja działań zarówno Rosji, jak i Turcji. Przy
tym oba kraje starały się umocnić swoją pozycję poprzez inicjatywy
polityczne pomijające Stany Zjednoczone i kraje unijne. Rosja pragnęła przejąć inicjatywę w mediacji między stroną armeńską i azerską:
w listopadzie 2008 roku prezydenci obu krajów podpisali, z inicjatywy prezydenta Rosji Miedwiediewa, pierwszą wspólną deklarację od
czasu zawieszenia broni w 1994 roku. W Grupie Mińskiej z kolei na
przełomie lat 2009 i 2010 podejmowano działania na rzecz akceptacji przez obie strony nowej wersji „podstawowych zasad” pokojowego rozwiązania konfliktu, które mogłyby być podstawą przyszłych
negocjacji31. Wydaje się, że brak postępów tak w sferze stosunków turecko-armeńskich, jak i rozwiązania konfliktu karabaskiego oznacza
porażkę Zachodu i Turcji i wzmacnia w regionie pozycję Rosji.
4.
Konsekwencje globalne
4.1. Stany Zjednoczone Ameryki
Zaangażowanie USA w konflikt o Górski Karabach sprzyjało stronie
armeńskiej, o czym świadczyło zawieszenie rządowej pomocy dla
Azerbejdżanu w latach 90. XX wieku. Z drugiej strony, Stany Zjedno-
30 K. Zasztowt, Relacje Turcji z Kaukazem Południowym..., s. 195.
31 J. Nichol, Armenia, Azerbaijan and Georgia..., s. 14.
czone były żywotnie zainteresowane „strategicznym partnerstwem”
z Azerbejdżanem, zwłaszcza w kontekście współpracy antyterrorystycznej i bezpieczeństwa energetycznego. Choć wydawało się, że relacje te uległy ochłodzeniu w 2009 roku w związku z amerykańskim
wsparciem dla normalizacji stosunków armeńsko-tureckich, to jednak Azerbejdżan wspierał operację NATO w Afganistanie, grając
coraz istotniejszą rolę w ramach Północnej Sieci Dystrybucyjnej,
zaopatrującej wojska stacjonujące w tym kraju32. W ostatnich latach
wysuwane są jednak wątpliwości co do dalszego zaangażowania Stanów Zjednoczonych na Kaukazie Południowym. Wskazuje się na
jego malejącą rolę z punktu widzenia amerykańskich interesów strategicznych. Ponadto rozwój Europejskiej Polityki Sąsiedztwa winien
wiązać się z przejęciem odpowiedzialności za ten region przez Unię
Europejską. Z drugiej strony, pojawiają się argumenty o konieczności
prowadzenia aktywniejszej polityki w celu powstrzymania wzrostu
wpływów Rosji i Iranu na tym obszarze. Wreszcie – azerskie zasoby surowcowe umożliwiłyby redukcję zależności Zachodu od źródeł
energii pochodzących z Rosji i Bliskiego Wschodu.
Kwestia ludobójstwa Ormian ma dla stosunków amerykańsko‑tureckich istotne znaczenie. Ewentualne przyjęcie przez Kongres
rezolucji uznającej zbrodnię ludobójstwa w efekcie działań lobbingowych diaspory wymieniane było w 2011 roku jako jedno z podstawowych wyzwań dla rozwoju współpracy amerykańsko-tureckiej
w dziedzinie obronności (obok relacji w ramach NATO, współpracy
w Iraku i Afganistanie czy kryzysu w stosunkach Turcji z Izraelem)33.
Jednocześnie Turcja odgrywa kluczową rolę z punktu widzenia narodowego bezpieczeństwa USA, ważniejszą nawet niż w czasach zimnej
wojny. Decydujące znaczenie mają tutaj: geograficzne usytuowanie
Turcji w bezpośredniej bliskości wielu punktów zapalnych o znaczeniu globalnym, pozycja kluczowej siły militarnej w regionie, poziom
politycznego i militarnego zaangażowania w NATO oraz potencjał
regionalnego centrum energetycznego34.
Dla ormiańskiej diaspory kwestia uznania przez Turcję odpowiedzialności za zbrodnię ludobójstwa ma daleko większe znaczenie niż
32 Ibidem, s. 2-3.
33 J. Zanotti, Turkey-US Defense Cooperation: Prospects and Challenges, Congressional Research
Service, 08.04.2011, www.crs.gov (dostęp: 24.03.2012), s. 2.
34 Ibidem, s. 4-5.
103
104
Agnieszka Cianciara
dla samych władz armeńskich. Zmusza to rząd Armenii do ciągłego
balansowania między zobowiązaniami wobec diaspory a wysiłkami
na rzecz normalizacji stosunków z Turcją bez dodatkowych warunków wstępnych35. Stąd niekonsekwentna retoryka władz armeńskich,
podkreślających, że uznanie ludobójstwa jest wyłącznie kwestią moralną i nie pociąga za sobą roszczeń terytorialnych i majątkowych
ze strony Armenii, podczas gdy możliwość dochodzenia takich roszczeń jest podtrzymywana przez organizacje reprezentujące diasporę
w Stanach Zjednoczonych36. Radykalizm diaspory nie dziwi, bowiem
jej członkowie są potomkami Ormian deportowanych, zbiegłych
i mordowanych w latach 1915-1917 na terytorium osmańskim. Rząd
Armenii musi zaś poważnie traktować jej postulaty, skoro kondycja
gospodarcza państwa, a także stan finansów elit obozu rządzącego zależą w dużej mierze od funduszy przekazywanych przez diasporę37.
Ormiańskie lobby uważane jest za jedną z najbardziej wpływowych grup etnicznych w Stanach Zjednoczonych, ustępujące siłą tylko lobby izraelskiemu i hinduskiemu38. Jego działania od lat 70. XX
wieku skupiają się na Kongresie i doprowadzeniu do przyjęcia rezolucji uznającej zbrodnię ludobójstwa. Przykładowo, w październiku
2007 i w marcu 2010 roku udało się doprowadzić do przyjęcia projektu rezolucji przez komisję ds. zagranicznych Izby Reprezentantów.
Jednak w wyniku nacisków Białego Domu i Departamentu Stanu,
obawiających się reperkusji w kontekście relacji z Turcją i szans na
uregulowanie konfliktu wokół Górskiego Karabachu, rezolucje te nigdy nie zostały przyjęte przez Izbę. Inną i jak dotąd skuteczniejszą
strategią jest promowanie rezolucji wzywającej Turcję do zwrotu zagrabionego mienia kościołów chrześcijańskich oraz przestrzegania
praw religijnych mniejszości: taka rezolucja została przyjęta przez
Izbę Reprezentantów w grudniu 2011 roku, zaś analogiczny projekt
został złożony w Senacie w marcu 2012.
35 Por.: A. Mirzoyan, Armenia, the Regional Powers and the West..., s. 92.
36 Według przewodniczącego ANCA (Armenian National Committee of America) Kena Haichikiana, „kłamliwa narracja tureckiego rządu ma na celu odwleczenie chwili, kiedy tureckie państwo
i społeczeństwo będą musiały ponieść nieuniknione moralne i materialne konsekwencje swoich zbrodni”. Notatka Prasowa ANCA, 07.03.2012; http://anca.org/press_releases/press_releases.
php?prid=2112 (dostęp: 13.05.2012).
37 Por.: Ormiańska diaspora przeciwna normalizacji stosunków armeńsko-tureckich, OSW, „Tydzień
na Wschodzie”, 07.10.2009, www.osw.pl (dostęp: 24.03.2012).
38 J. Newhouse, Diplomacy, Inc., „Foreign Affairs”, vol. 88, May/June 2009, no. 3, s. 86.
Jednocześnie można dostrzec związek między rozwojem wydarzeń w Izbie Reprezentantów w marcu 2010 a zawieszeniem ratyfikacji protokołów o normalizacji stosunków armeńsko-tureckich
w kwietniu tego roku. W sytuacji, kiedy ormiańska diaspora otwarcie
sprzeciwiała się normalizacji bez warunków wstępnych, promowanej
przez prezydenta Armenii Serża Sarkisjana, nie można wykluczyć,
że celem działań w Kongresie było storpedowanie procesu pojednania39. Przy tym aktywność Kongresu w sprawie ormiańskiego ludobójstwa może wpływać na zmniejszenie wiarygodności i roli Stanów
Zjednoczonych jako potencjalnego mediatora w konflikcie karabaskim na rzecz Rosji.
Aktywizm ormiańskiego lobby w USA zmobilizował z kolei środowiska tureckich imigrantów oraz zaowocował zjednoczeniem
i upolitycznieniem ich organizacji na rzecz wspólnego celu, tj. walki z negatywnym obrazem Turcji w mediach i amerykańskim społeczeństwie40. W percepcji Turków lobbing ich grupy etnicznej
w USA jest mniej skuteczny niż lobbing ormiański, czego rezultatem
jest nieproporcjonalne wsparcie Kongresu dla spraw ormiańskich
tak w kontekście interesów amerykańskich na Kaukazie (azerskie
zasoby energetyczne), jak i strategicznego partnerstwa z Turcją41.
Z drugiej strony, rząd turecki ponosi poważne wydatki na lobbing
w Kongresie, zatrudniając byłych wysokich urzędników administracji prezydenckiej, byłych kongresmanów oraz najbardziej renomowane międzynarodowe agencje public affairs. Może również liczyć
na wsparcie administracji prezydenckiej oraz amerykańskich kręgów
wojskowych42.
4.2. Unia Europejska
Ormiańska diaspora prowadzi ożywioną kampanię na rzecz międzynarodowego uznania zbrodni ludobójstwa również w krajach
Unii Europejskiej. Uznały ją parlamenty 11 krajów UE, w tym Francji
39 Ormiańska diaspora utrudnia normalizację stosunków turecko-armeńskich, OSW, „Tydzień na
Wschodzie”, 24.03.2010, www.osw.pl (dostęp: 24.03.2012).
40 Ş. Akçapar, Turkish Associations in the United States: Towards Building a Transnational Identity,
„Turkish Studies”, vol. 10, June 2009, no. 2, s. 175-178.
41 F. Türkmen, Turkish-American Relations..., s. 116.
42 Turcja jest jednym z największych odbiorców amerykańskich koncernów zbrojeniowych (m.in.
Lockheed Martin), co oznacza, że wspierają one rząd turecki za pomocą własnych działań lobbingowych. Więcej: J. Newhouse, Diplomacy, Inc., s. 87.
105
106
Agnieszka Cianciara
(2001), Włoch (2000), Grecji (1996), Szwecji (2010) i Polski (2005).
Interesującym przypadkiem jest Francja, gdzie już dwukrotnie podejmowano próby penalizacji zaprzeczania ludobójstwu oficjalnie
uznawanemu przez władze Republiki. Wysiłki lobbingowe liczącej ok. 500 tys. osób ormiańskiej diaspory we Francji zbiegały się
w latach 2006 oraz 2011 z prezydenckimi kampaniami wyborczymi43. W październiku 2006 roku projekt został przegłosowany przez
Zgromadzenie Narodowe, jednak Senat odmówił kontynuacji procesu legislacyjnego. Analogiczny projekt, przewidujący za zaprzeczanie ludobójstwu karę 1 roku więzienia i karę grzywny w wysokości
45 tys. EUR, został zatwierdzony w grudniu 2011 roku przez Zgromadzenie, zaś w styczniu 2012 przez Senat. Rząd turecki zareagował odwołaniem ambasadora w Paryżu na konsultacje oraz ograniczeniem
kontaktów międzyrządowych na szczeblu politycznym. Jednak pod
koniec lutego 2012 roku francuska Rada Konstytucyjna stwierdziła,
że projekt ustawy jest niezgodny z konstytucją.
Strona turecka oskarżała prezydenta Francji o polityczną instrumentalizację kwestii wydarzeń 1915 roku w celu uzyskania głosów
członków najliczniejszej w Europie diaspory Ormian. Francji zarzucono również hipokryzję w świetle niechęci do uporania się z własną
niechlubną przeszłością dotyczącą wojny w Algierii i popełnionych
wtedy zbrodni. W takim kontekście także przedstawiciele liberalnych
elit tureckich podkreślali, że motywowana politycznie zewnętrzna ingerencja w sprawy Turcji nie wspiera demokratycznych zmian umożliwiających rozwiązanie kwestii ormiańskiej. Kiedy od Turcji wymaga
się w procesie integracji z UE rygorystycznego przestrzegania praw
i wolności obywatelskich, Francja uchwala prawo wymierzone właśnie w wolność wypowiedzi. Takie działania świadczą wyłącznie o celowym mnożeniu przeszkód na drodze akcesji Turcji do UE44.
Od czasu rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych raporty Komisji Europejskiej traktujące o postępach Turcji na drodze do członkostwa
zawierają sporo wzmianek na temat kwestii ormiańskiej, zarówno
w kontekście praw obywatelskich i politycznych, jak również praw
i ochrony mniejszości. W raporcie z 2005 roku Komisja odnotowała
43 Por.: How Will Armenian Genocide Bill Affect France-Turkey Relations?, CNN World, 23.01.2012,
http://articles.cnn.com/2012-01-23/world/world_europe_turkey-france-genocide-bill-q-anda_1_armenian-genocide-genocide-bill-ottoman-turkey?_s=PM:EUROPE (dostęp: 06.05.2012).
44 D. Açar, İ. Rüma, External Pressure and Turkish Discourse..., s. 457.
skazanie redaktora armeńsko-tureckiego tygodnika, Hranta Dinka,
na 6 miesięcy więzienia w zawieszeniu w związku z jego artykułem
na temat ormiańskiej diaspory. Podstawą skazania był art. 301 kodeksu karnego penalizujący „obrazę tureckości”. Wspomniano również
o krytyce ze strony przedstawiciela rządu oraz trudnościach związanych z organizacją w Stambule konferencji pt. „Osmańscy Ormianie
w czasie upadku Imperium: naukowa odpowiedzialność i kwestia
demokracji” w 90. rocznicę zagłady Ormian. Ministerstwo Edukacji odmawiało ponadto kształcenia nauczycieli języka armeńskiego.
Z drugiej strony, zgodnie z cytowaną opinią stowarzyszenia tureckich
wydawców, publikacja książek o tematyce ormiańskiej bądź kurdyjskiej była łatwiejsza niż w przeszłości45. Z kolei w 2010 roku odnotowano dalsze postępy w zakresie wolnej i otwartej debaty publicznej
na drażliwe politycznie i społecznie tematy, takie jak kwestia ormiańska. W dniu upamiętniającym początek ludobójstwa – 24 kwietnia
– odbyło się wiele symbolicznych wydarzeń. 19 września 2010 roku
miała miejsce pierwsza od 1915 roku msza w ormiańskim kościele na
wyspie położonej na jeziorze Wan – w jednej z dawnych ormiańskich
prowincji. Jednocześnie jednak Sąd Kasacyjny orzekł, że noblista Orhan Pamuk może być pozwany za swoje wypowiedzi na temat kwestii
kurdyjskiej i ormiańskiej z 2005 roku na podstawie art. 301. Nałożono także sankcje na stację telewizyjną za wyemitowanie wypowiedzi
pisarza w kwestii ormiańskiej, która zdaniem regulatora przekroczyła dopuszczalne granice krytyki46.
Dużo wcześniej kwestią ormiańską zajął się Parlament Europejski,
przyjmując 18 czerwca 1987 roku „Rezolucję w sprawie politycznego
rozwiązania kwestii ormiańskiej”47. PE uznał w niej wydarzenia lat
1915-1917 za zbrodnię ludobójstwa w rozumieniu konwencji Narodów Zjednoczonych o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa
z 1948 roku oraz wezwał Radę do uzyskania od rządu tureckiego deklaracji o uznaniu tych wydarzeń za ludobójstwo. Co istotne, w rezo-
45 European Commission, Turkey: Progress Report, COM (2005) 561 final, Brussels, 9.11.2005,
s. 25‑26.
46 Commission Staff Working Document, Turkey 2010 Progress Report, SEC (2010) 1327, Brussels,
09.11.2010, s. 21-22, 32, 57, 96.
47 European Parliament, Resolution on a Political Solution of the Armenian Question, Doc. A2-33/
87, http://www.europarl.europa.eu/intcoop/euro/pcc/aag/pcc_meeting/resolutions/1987_07_
20.pdf (dostęp: 11.05.2012).
107
108
Agnieszka Cianciara
lucji stwierdzono, iż odmowa uznania ludobójstwa jest jedną z kilku
(obok kwestii kurdyjskiej i utrzymywania wojsk okupacyjnych na Cyprze) fundamentalnych przeszkód na drodze Turcji do członkostwa
w strukturach europejskich. Kwestia ta była przedmiotem kolejnych
rezolucji Parlamentu, w tym rezolucji o otwarciu negocjacji akcesyjnych z Turcją z 28 września 2005 roku. Stwierdza się tam, iż Turcja
nie spełniła postulatów wyrażonych w rezolucji z 1987 i po raz kolejny
wzywa się jej władze do uznania ormiańskiego ludobójstwa. Uznanie
to jest, zgodnie z literą rezolucji, warunkiem członkostwa48.
***
Współczesny stan stosunków armeńsko-tureckich determinują
traumatyczne doświadczenia sprzed blisko stulecia, przechowywane w zbiorach kolektywnej pamięci obu narodów. Doświadczenia
te dotyczą zagłady części narodu ormiańskiego z jednej strony oraz
upadku Imperium i zbrodni popełnionych podczas pierwszej wojny
światowej z drugiej strony. Pamięć i amnezja są w obu przypadkach
częścią narodowej tożsamości, ale i z rozmysłem przyjmowaną strategią polityczną. Niemożność przebaczenia lub pojednania i rozliczenia się z przeszłością w znaczący sposób wpływa na wybory dokonywane przez oba państwa, ich elity i opinię publiczną, tak w polityce
wewnętrznej, jak i zagranicznej. Generuje nowe konflikty i umożliwia ich instrumentalizację na rzecz partykularnych korzyści krajów
trzecich, często ze szkodą dla samych zainteresowanych. Choć próba
normalizacji stosunków armeńsko-tureckich zakończyła się w 2010
roku częściową porażką i zawieszeniem procesu ratyfikacji podpisanych protokołów, to jednak nie można nie dostrzegać zmian, jakie
zaszły w ostatnich latach w kontekście debaty w demokratyzującej się
przestrzeni publicznej w Turcji. Debata ta została rozpoczęta przez
liberalne elity w 2005 roku, w 90. rocznicę tragedii Ormian z 1915
roku. Być może szansą na jej pogłębienie będzie, mająca charakter
symboliczny, zbliżająca się setna rocznica tych wydarzeń.
48 European Parliament Resolution on the Opening of Negotiations with Turkey, P6_TA (2005)
0350 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P6-TA-2005-0350&
language=EN (dostęp: 11.05.2012).
Marta Jaroszewicz
Procesy migracyjne
na Kaukazie: uchodźstwo
i emigracja zarobkowa
Migration Processes in the Caucasus: Exile and Labour Emigration
Abstract: Over the last 20 years the Caucasian region has been witnessing
unprecedented migratory flows, much more intense than in other post-Soviet locations. Exceptionally high people mobility that resulted from ethnic
conflicts has turned Azerbaijan, Armenia and Georgia (to a lesser extent) into
ethnically homogenous states with nationalistic internal policies pursued.
The same relates to the republics of Russian Northern Caucasus while Stavropol and Krasnodar regions being transformed into multi-ethnic societies
with high level of emigration and growing xenophobia. Although the mass
economic emigration from Caucasus was halted, a complex system of circular
labour emigration has evolved instead. This trend is likely to continue unless
Russia survives economic downturn. After the second Chechen war and the
2008 Russian-Georgian war, ethnically motivated exile has appeared once
again. In contrast to the previous refugee waves, the last two were to a great
extent directed towards the EU states.
Keywords: Southern and Northern Caucasus, migration, demography, ethnic
conflicts, economic development
Uwagi wstępne
Badacze procesów migracyjnych znajdą na obszarze Kaukazu monumentalny materiał empiryczny, umożliwiający przebadanie różnych
teorii i modeli teoretycznych. Mamy tu do czynienia ze wszystkimi
możliwymi rodzajami ruchów migracyjnych: migracjami ekonomicznymi (dobrowolnymi) i wymuszonymi, intensywną emigracją
zewnętrzną i masowym przemieszczeniem ludności w ramach regio-
110
Marta Jaroszewicz
nu, a nawet nowymi typami migracji, takimi jak migracja ekologiczna. Trudno również znaleźć bardziej odpowiedni region do badania,
jeśli chodzi o związek pomiędzy procesami migracyjnymi a etnopolityką (polityką etniczną). W wyniku krwawych konfliktów etnicznych państwa kaukaskie (a także poszczególne republiki rosyjskiego
Kaukazu Północnego) utraciły swój dawny wielonarodowy charakter,
a etniczność stała się kategorią jawnie polityczną. Region kaukaski
dostarcza również dużej ilości materiału empirycznego do badania
modelu systemów migracyjnych, problematyki sieci migranckich
i diaspor. Państwa kaukaskie sąsiadują z olbrzymią i szybko rozwijającą się ekonomicznie Rosją. W szczególności Moskwa przyciąga
większość migrantów kaukaskich. W ten sposób utworzył się rozbudowany system migracyjny, sprzyjający dalszej emigracji mieszkańców Kaukazu. W ciągu ostatnich 20 lat w Rosji powstały także
bardzo rozwinięte i zinstytucjonalizowane diaspory kaukaskie.
W regionie występuje również bardzo ciekawy, lecz słabo zbadany w literaturze przedmiotu związek między migracją i bezpieczeństwem. Eksperci szacują, że od czasu upadku ZSRR z Armenii wyjechało od 900 tys. do 1 mln osób, z Azerbejdżanu od 1 mln do 2,5 mln,
a z Gruzji ponad 1,2 mln mieszkańców. Zagroziło to egzystencjalnym
interesom krajów kaukaskich, zwłaszcza Armenii, skąd nie tylko wyjechało ok. 20-44% nominalnej populacji, ale też gdzie została poważnie naruszona struktura demograficzna kraju. Ponadto tak duży
napływ imigrantów z Kaukazu, różniących się kulturowo od mieszkańców Rosji, spowodował drastyczny wzrost nastrojów antyimigranckich oraz powstanie silnego skrajnie nacjonalistycznego nurtu
politycznego w Federacji Rosyjskiej. Co więcej, zasadniczo nielegalny
charakter drugiej (zarobkowej) fali emigracji z Kaukazu przyczynił się
do rozwoju „szarej strefy” zatrudnienia w krajach przyjmujących, a to
z kolei skutkowało rozwojem handlu ludźmi i pracy przymusowej.
Szerzej na temat pojęcia i kategoryzacji etnopolityki zob.: A. Wierzbicki, Rosja. Etniczność i polityka, Warszawa 2011, s. 11-29.
M. Kritz, L. Lim, H. Zlotnik, International Migration Systems: A Global Approach, New York 1992;
M. Boyd, Family and Personal Networks in International Migration: Recent Developments and New
Agendas, „International Migration Review”, vol. 23, 1989, no. 3, s. 638-670.
Szerzej zob.: M. Jaroszewicz, L. Szerepka, Wyzwania migracyjne w państwach wschodniego sąsiedztwa Unii Europejskiej, Warszawa 2007, s. 130-151.
UNDP Armenia, National Human Development Report 2009. Migration and Human Development:
Opportunities and Challenges, Yerevan 2009.
Przedmiotem niniejszego artykułu będą procesy migracyjne zachodzące zarówno na Kaukazie Południowym, obejmującym trzy
niepodległe państwa (Gruzję, Azerbejdżan i Armenię) oraz trzy nieuznawane tzw. parapaństwa (Górski Karabach, Abchazję i Osetię
Południową), jak i te występujące na Kaukazie Północnym, wchodzącym w skład Federacji Rosyjskiej. Procesy migracyjne w obydwu
częściach regionu charakteryzują się podobną dynamiką i wyznacznikami, jednak problematyka migracyjna dotycząca Kaukazu Północnego doczekała się zdecydowanie mniejszej ilości badań i opracowań. Mniej rozbudowana jest też statystyka, gdyż przemieszczenia
ludności następują zwykle pomiędzy podmiotami Federacji Rosyjskiej. Ponadto oficjalne dane dotyczące migracji z Czeczenii i innych
republik regionu należy traktować ze szczególną ostrożnością, gdyż
statystyka ta powstawała w warunkach permanentnego konfliktu
zbrojnego. W związku z tym autorka skupi się na analizie trendów
migracyjnych na obszarze Kaukazu Południowego.
1.
Przyczyny migracji
1.1. Uwarunkowania historyczno-polityczne
Niewątpliwie praprzyczyną tłumaczącą tak dużą intensywność ruchów migracyjnych w regionie jest tradycja migracji istniejąca w społeczeństwach kaukaskich. Region był od wieków obszarem wzmożonych ruchów migracyjnych. Pod koniec XIX wieku, w rezultacie
procesów kolonizacyjnych, jakie prowadziła carska Rosja, na obszar
ten przybyła duża grupa ludności słowiańskiej z głębi imperium.
Tendencja ta nasiliła się po pierwszej wojnie światowej i trwała mniej
więcej do lat 60., 70. ubiegłego wieku, kiedy to procesy homogenizacji etnicznej i kulturowej doprowadziły do powolnego odpływu
Kaukaz Północny obejmuje następujące republiki: Dagestan, Czeczenię, Inguszetię, Osetię Północną, Kabardyno-Bałkarię, Karaczajo-Czerkiesję, Adygeę, Kałmucję, a także Kraj Stawropolski
i Kraj Krasnodarski. Czasami do Kaukazu Północnego zalicza się także obwody: rostowski, astrachański i wołgogradzki. W 2010 roku został stworzony Północnokaukaski Obwód Federalny, do
którego poza sześcioma republikami (bez Adygei) wszedł jedynie Kraj Stawropolski. Kraj Krasnodarski został włączony do Południowego Okręgu Federalnego.
111
112
Marta Jaroszewicz
rosyjskiej, ukraińskiej oraz białoruskiej populacji. Ludność słowiańska opuszczała także Kaukaz Północny, w tym zwłaszcza najbardziej
obce kulturowo regiony, takie jak Czeczenia czy Dagestan. Ponadto
postępował proces zasiedlania ziem etnicznie gruzińskich, ormiańskich, azerskich czy abchaskich przez narody tytularne. Następowało
kształtowanie się powiązanej z terytorium świadomości narodowej,
co wcale nie było oczywiste w internacjonalistycznym Związku Radzieckim, gdzie ludzie byli masowo przemieszczani czy to z przyczyn
politycznych, czy też do pracy w nowo tworzonych ośrodkach przemysłowych. Jeszcze raz warto podkreślić, że trend imigracji z peryferii do centrum imperium, jak również migracji powrotnej do regionów pochodzenia zaczął się kształtować już latach 60., 70. ubiegłego
wieku, a rozpad ZSRR tylko go nasilił.
Najważniejszym rezultatem rozpadu imperium radzieckiego
było uzyskanie przez byłych obywateli tego państwa prawa do przemieszczania się i wyboru miejsca zamieszkania. Zdaniem Wilbura
Zelinsky’ego – twórcy teorii przejścia migracyjnego – aby mógł zaistnieć przepływ ludności, w społeczeństwie powinna zaistnieć jakaś
zmiana. Badacz zauważa zmiany demograficzne i modernizacyjne;
rozróżnia typy przepływów migracyjnych w zależności od tego, na jakim poziomie rozwoju cywilizacyjnego znajduje się dane społeczeństwo. Wydaje się, że w przypadku krajów byłego ZSRR nadrzędne
znaczenie miała zmiana polityczna. Imperium radzieckie próbowało
utrzymać w ryzach wieloetniczne imperium, uprawiając scentralizowaną politykę etniczną i kontrolując wszelkie przepływy ludności.
W zamyśle społeczeństwo radzieckie miało być ponowoczesnym
społeczeństwem przemysłowym, zjednoczonym wokół uproszczonej idei rosyjskości, jednak de facto było sztucznym tworem, zaawansowanym, jeśli chodzi zmianę demograficzną, i przednowoczesnym,
jeśli chodzi o świadomość narodową i obywatelską.
Szerzej zob.: А. Искандарян, Современные миграции на Кавказе в контексте процессов
этнической концентрации, [w:] Проблемы миграции и опыт ее регулирования в поли
этничном Кавказском регионе, Ставропол 2003, s. 110-115.
W. Zelinsky, The Hypothesis of the Mobility Transition, „Geographical Review”, vol. 61, 1971, no. 2,
s. 219-249.
Zob.: M. Jaroszewicz, Znaczenie procesów migracyjnych w kształtowaniu się obszaru poradzieckiego, [w:] J. Borkowicz, J. Cichocki, K. Pełczyńska-Nałęcz (red.), Okręt Koszykowa, Warszawa
2007, s. 276-299.
1.2. Konflikty zbrojne na Kaukazie
W tej sytuacji społeczno-politycznej rozpad imperium radzieckiego
spowodował erupcję nastrojów nacjonalistycznych i wybuch do dziś
nierozwiązanych konfliktów etnicznych, a Kaukaz stał się główną areną wojen motywowanych kwestiami narodowościowymi. Cechą charakterystyczną konfliktów kaukaskich są oparte na wzajemnie wrogich nacjonalistycznych mitach duże pokłady etnicznej nienawiści,
bardzo trudnej do przezwyciężenia w krótkim przedziale czasowym.
Wraz z uzyskaniem niezależności, państwa regionu rozpoczęły budowę swojej tożsamości w oparciu o kryterium etniczne i dążenie do
odzyskania terytoriów, które uznawały za własne obszary narodowe.
Jednoczesne uznanie przez różne narodowości tych samych terenów
za własną domenę etniczną doprowadziło do wybuchu krwawych
konfliktów narodowościowych, licznych prześladowań i pogromów
oraz migracji milionów ludzi.
Kluczowy czynnik w kontekście ewentualnego dalszego odpływu
ludności z Kaukazu stanowi kwestia „zamrożenia” konfliktów. O ile
przełom lat 90. i początków obecnego wieku był okresem stosunkowo dużej stabilności, wynikającej przede wszystkim ze słabości stron
konfliktu i swojego rodzaju równowagi niemożności, o tyle obecnie
prawdopodobieństwo zbrojnej eskalacji konfliktów jest zdecydowane wyższe. Wynika to m.in. z polepszenia się sytuacji ekonomicznej
państw regionu (zwłaszcza Azerbejdżanu), w wyniku czego zwiększyły się wydatki na zbrojenie10. Dokonała się zmiana stanowiska
Rosji wobec tych konfliktów. Przez ostatnich kilkanaście lat Rosja
starała się pomagać terytoriom secesjonistycznym na Kaukazie Południowym, jednak robiła to skrycie. Zmianę przyniosło zaangażowanie Rosji w konflikt gruzińsko-rosyjski w 2008 roku. Z kolei sytuacja bezpieczeństwa na rosyjskim Kaukazie Północnym poprawia się,
jednak wzrastają tam wpływy radykalnej odmiany islamu.
Szerzej zob.: S. Kaufman, Ethnic Conflict and Eurasian Security, [w:] J. Sperling, S. Kay, S. V. Papacosma (eds.), Limiting Institutions? The Challenge of Eurasian Security Governance, Manchester
2003, s. 48-53.
10 A. Legucka, Wyścig zbrojeń na Kaukazie Południowym, [w:] A. Bryc, A. Legucka, A. Włodkowska‑Bagan (red.), Bezpieczeństwo obszaru poradzieckiego. Księga poświęcona pamięci Profesora Kazimierza Malaka, Warszawa 2011, s. 233-250.
113
114
Marta Jaroszewicz
1.3. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne
Kolejną grupą przyczyn masowej emigracji z Kaukazu są kwestie
społeczno-ekonomiczne. Po rozpadzie ZSRR wszystkie państwa
kaukaskie (także Rosja) odczuły znaczący spadek dochodów i poziomu życia ludności, związany z zerwaniem dotychczasowych więzi
ekonomicznych oraz strukturalnym niedopasowaniem nowych gospodarek do wymogów wolnorynkowych, a także niewłaściwą polityką gospodarczą. Poważne piętno na gospodarce krajów kaukaskich
odcisnęły też wojny. Dlatego Gruzja i Armenia należą do tej grupy
państw obszaru Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP), które notują niski dochód narodowy. Wpływy ze sprzedaży surowców energetycznych powodują, że mimo odniesionych strat wojennych, rośnie
dochód narodowy Azerbejdżanu, co przekłada się także na dochody
ludności. Przeciętny dochód na jednego mieszkańca w tym kraju jest
wyższy niż ten osiągany przez mieszkańca Ukrainy. Armenia jest
krajem zdecydowanie biedniejszym, natomiast Gruzja odnotowuje
najniższy dochód narodowy, mimo że kraj ten przeprowadził poważne reformy gospodarcze (zob. tabela 1). Jak wynika z badań Barometru Kaukaskiego, w 2010 roku średnia miesięczna pensja wynosiła:
w Azerbejdżanie 375 USD, w Armenii 275 USD i w Gruzji 175 USD11.
Tabela 1. PKB na osobę w państwach kaukaskich i wybranych państwach
porównawczych
Państwo
PKB per capita
w PPP* (w USD)
2008
PKB per capita
w PPP* (w USD)
2010
PKB per capita
w PPP* (w USD)
2011
Armenia
5808
5109
5349
Azerbejdżan
8727
10032
10340
Gruzja
4912
5113
5449
Ukraina
7346
6711
7126
Rosja
16042
15836
16840
Polska
17598
18936
19887
Opracowanie własne na podstawie: IMF, World Economic Outlook Database, 2011.
* PPP (purchasing power parity) – parytet siły nabywczej.
11 Caucasus Research Resource Centers, Caucasus Barometer 2010, http://crrc.ge/caucasusbarometer/datasets/
Wiedza statystyczna na temat uśrednionej pensji nie pozwala
jednak na pełne zrozumienie przyczyn emigracji z kraju. Warto także zwrócić uwagę na pomiary socjologiczne badające poziom życia
ludności oraz subiektywną ocenę jakości życia swojej rodziny, jakiej
dokonują gospodarstwa domowe, bowiem te czynniki są zwykle kluczowe przy podejmowaniu decyzji o wyjeździe12. Mimo że w regionie
obniżył się zasadniczo poziom ubóstwa absolutnego, kiedy zapewnione są wyłącznie minimalne potrzeby człowieka13, w 2010 roku aż
30% gospodarstw domowych w Armenii oraz 25% w Gruzji i Azerbejdżanie nie miało wystarczających środków na jedzenie. Co więcej, średnio jedynie jedna trzecia mieszkańców państw kaukaskich
w wieku produkcyjnym była zatrudniona14. Wysoka stopa bezrobocia występuje też na Kaukazie Północnym, w niektórych republikach
sięgając nawet 50% populacji15.
2.
Dynamika przepływów migracyjnych
Na Kaukazie, podobnie jak na całym obszarze poradzieckim, na
pierwsze lata po rozpadzie imperium przypadła fala ruchów migracyjnych motywowanych etnicznie i politycznie. Od połowy lat 90.
głównym podłożem ruchów migracyjnych stały się uwarunkowania ekonomiczne. W odróżnieniu od innych państw obszaru WNP,
w państwach tego regionu niestabilność spowodowana istnieniem
nierozwiązanych konfliktów etnicznych była przyczyną kolejnych fal
wychodźstwa. Na lata 2004-2005 przypadł szczyt ucieczek z Kaukazu Północnego, a w latach 2008-2009 do Unii Europejskiej ponownie
zaczęli przybywać uchodźcy z Gruzji.
12 Takie jest założenie tzw. nowej ekonomicznej teorii migracji; szerzej zob.: D. Massey, J. Arango,
G. Hugo i in., Theories of International Migration: A Review and Appraisal, „Population and Development Review”, vol. 19, 1993, no. 3, s. 431-467.
13 World Bank, Growth, Poverty and Inequality: Eastern Europe and the Former Soviet Union, 2005.
14 K. Pierce, Poverty in the South Caucasus, „Caucasus Analytical Digest”, 21 December 2011, no. 34,
s. 2-13.
15 A. C. Kuchins, M. Malarkey, S. Markedonov, The North Caucasus: Russia’s Volatile Frontier, CSIS
Russia and Eurasia Report Program, March 2011, s. 15.
115
116
Marta Jaroszewicz
Największą intensywnością międzynarodowe procesy migracyjne odznaczały się bezpośrednio po rozpadzie ZSRR, kiedy otworzono granice i dokonano likwidacji istniejących struktur administracji
oraz armii. Pod koniec lat 90. natężenie ruchów emigracyjnych uległo
zmniejszeniu i nadal maleje. Obecnie mieszkańcy Kaukazu zazwyczaj nie opuszczają już swojej ojczyzny na zawsze, lecz uczestniczą
w schematach cyrkulacyjnej i czasowej migracji zarobkowej16, a tego
typu zjawisko jest trudno uchwytne statystycznie. Przepływy migracyjne w regionie można w pewnym uproszczeniu podzielić na trzy
okresy: lata 1990-1995 – gdy dominowała migracja etniczna (zarów
no emigracja, jak i imigracja); lata 1995-2005 – gdy kształtował się
system emigracji zarobkowej; lata 2005-obecnie – gdy nastąpiła stabilizacja sytuacji migracyjnej i znaczące zmniejszenie jej dynamiki.
Jak szacują eksperci, po upadku ZSRR z Azerbejdżanu wyjechało
na stałe od 1,5 do 2,5 mln osób17. W tym samym okresie łącznie wyjechało poza granice Gruzji ponad 1,2 mln obywateli. Podczas spisu powszechnego przeprowadzonego w Gruzji w 2002 roku 113 tys. rodzin
deklarowało, że ktoś z ich najbliższej rodziny przebywa za granicą
w celach zarobkowych18. Zdaniem badaczy ormiańskich, po rozpadzie ZSRR ogółem Armenię opuściło ok. 800-900 tys. osób, chociaż
niektóre szacunki wskazują nawet na 1,1 mln osób19. Większość z tych
wyjazdów przypadło na w pierwszą połowę lat 90. ubiegłego wieku.
Jeśli chodzi o Kaukaz Północny, to należy tu wymienić dwa typy
obszarów, charakteryzujące się odmiennymi trendami migracyjnymi. Kraj Stawropolski i Kraj Krasnodarski po rozpadzie ZSRR odnotowały znaczący przyrost migracyjny uchodźców z południowej części Kaukazu, z Azji Centralnej, jak i z innych regionów FR. Następnie
przepływy migracyjne przybrały charakter ekonomiczny – migranci kaukascy przybywali na południe Rosji ze względu na bliskość
geograficzną i obecność diaspory. W sumie w latach 1989-2001 na
Kaukaz Północny przybyło 2,2 mln migrantów, zarówno wewnętrz-
16 Migrant czasowy to osoby migrująca w określonym celu lub z określoną motywacją, której zamiarem jest późniejszy powrót do państwa pochodzenia lub dalsza migracja w innym kierunku. Migracja cyrkulacyjna to migracja czasowa mająca cykliczny i powtarzalny charakter.
17 A. Юнусов, Этнодемографические процессы на Южном Кавказе в постсоветский период,
„Кавказский Сборник”, том 2, Москва 2005, s. 260-261.
18 Dane gruzińskiego spisu powszechnego.
19 UNDP Armenia, National Human Development Report 2009...
nych, jak i cudzoziemców20. Natomiast republiki takie jak Czeczenia,
Dagestan czy Osetia Północna raczej traciły mieszkańców, zarówno
ludność słowiańską, jak i przedstawicieli rdzennych narodów21. Można wysunąć tezę, że im dany region był bardziej różnorodny etnicznie, tym przyjmował większą liczbę imigrantów, co powodowało jego
dalszą polaryzację etniczną (za wyjątkiem Dagestanu, który chociaż
jest wieloetniczny, to nie odnotował napływu migrantów). Natomiast
regiony monoetniczne w wyniku procesów migracyjnych stawały się
bardziej homogeniczne.
3.
Uchodźstwo
i migracja przymusowa
Swojego rodzaju zewnętrzną wizytówką Kaukazu jest migracja wymuszona22. Jej pierwsza fala, która przypadła na pierwszą połowę lat
90. ubiegłego wieku, objęła przedstawicieli narodowości kaukaskich,
Rosjan i innych Słowian. W wyniku pogromów lub w obawie przed
dyskryminacją i prześladowaniami, lub w związku z innymi przejawami procesów monoetnizacji wyjeżdżali oni bądź do krajów, w których władze sprawowały ich narody tytularne, bądź też do państw
trzecich. Porównanie ostatniego radzieckiego spisu ludności z 1989
roku oraz późniejszych, narodowych już spisów pokazuje, że ilość
etnicznych Rosjan zmniejszyła się odpowiednio: w Armenii o około 77%, w Azerbejdżanie o około 64%, a w najbardziej różnorodnej
etnicznie Gruzji o około 79%23. Co się zaś tyczy narodów południowokaukaskich, to zmiany te były często szybsze i bardziej radykalne.
W latach 1989-1994 z Azerbejdżanu wyjechała praktycznie cala po-
20 Л. Хоперская, Миграционные процессы и политическая ситуация на Северном Кавказе,
Миграции на Кавказе. Материалы, конференции, Ереван 2003, s. 56.
21 A. C. Kuchins, M. Malarkey, S. Markedonov, The North Caucasus..., s. 15-16.
22 Nie istnieje jednoznaczna nazwa określająca to zjawisko. Można spotkać się także z terminem
migracja przymusowa, który jednak obejmuje węższą grupę emigrantów.
23 Szerzej zob.: Г. Витковская, Миграция народов Южного Кавказа в Россию: масштабы, тенде
нции, реакция принимающего общества, Миграции на Кавказе. Материалы, конференции,
Ереван 2003, s. 28-30; J.-Ch. Peuch, Southern Caucasus: Facing Integration Problems, Ethnic Russians Long for Better Life, RFE/RL Newsline, 30.08.2003.
117
118
Marta Jaroszewicz
pulacja ormiańska, a z Armenii azerska24. Nieco inny charakter miała
migracja na tle etnicznym w Gruzji. Trwające na jej terytorium konflikty miały charakter wewnętrzny i przebiegały jedynie w obrębie
kilku etniczno-kulturowych sfer.
Praktycznie wszyscy przedstawiciele „przegranej” narodowości
musieli opuścić utracone terytorium, gdyż nie mogli tam dalej normalnie żyć i funkcjonować. Taka tendencja miała miejsce w Górnym
Karabachu (wcześniej terytorium mieszanym armeńsko-azerskim),
który obecnie jest praktycznie w 100% zamieszkany przez Ormian.
Po dwóch wojnach czeczeńskich w Czeczenii nie mieszka już w zasadzie ludność rosyjska (poza funkcjonariuszami sił bezpieczeństwa).
Co prawda po konfliktach zbrojnych lat 90. XX wieku pomiędzy
Gruzją a Abchazją i Osetią Południową, na tych dwóch terytoriach
pozostała jeszcze nieliczna mniejszość gruzińska, jednak wojna rosyjsko-gruzińska z 2008 roku spowodowała exodus tej ludności25.
Według władz Azerbejdżanu, po konflikcie karabaskim lat 19881994 do Azerbejdżanu przybyło ok. 1 mln ofiar tego konfliktu, zarówno
uchodźców, jak i osób wewnętrznie przemieszczonych26. W następnych latach uchodźcy zaczęli sukcesywnie uzyskiwać obywatelstwo
azerbejdżańskie, wielu uciekinierów wyemigrowało, a część osób
z terenów przyfrontowych powróciła do swoich domów. Obecnie,
według oficjalnych statystyk, w Azerbejdżanie przebywa 586 tys.
osób wewnętrznie przesiedlonych, co stanowi około 7% populacji
kraju27. Osoby te nie tylko borykają się z problemami materialnymi,
ale też mają trudności z integracją, gdyż często żyją na marginesie
lokalnych społeczności, a władze – z przyczyn politycznych – niechętnie przyznają im mieszkania na własność.
Zgodnie z danymi państwowej komisji weryfikacyjnej powołanej
do określenia liczby osób wewnętrznie przesiedlonych z Abchazji
24 Szerzej zob.: A. Юнусов, Этнодемографические процессы...; M. P. Croissant, The Armenian‑Azerbaijani Conflict: Causes and Implications, New York 1998.
25 International Crisis Group, Georgia: The Risks of Winter, „Europe Briefing”, no. 51, Tbilisi/Brussels,
26 November 2008.
26 W tym 250 tys. uchodźców z Armenii, 660 tys. uciekinierów z tzw. ziem okupowanych, czyli Karabachu, 100 tys. wychodźców z terenów przygranicznych Azerbejdżanu – graniczących
z Armenią oraz z linią frontu; dane Państwowego Komitetu ds. Uchodźców i Osób Wewnętrznie
Przesiedlonych.
27 United Nations General Assembly, Report of the Representative of the Secretary-General on the
Human Rights of Internally Displaced Persons, Walter Kälin. Follow-up to the Visit to Azerbaijan in
2007, 23 December 2010.
i Osetii Południowej i zamieszkałych na terenie Gruzji, w 2005 roku
na terytorium kraju przebywało 208 tys. takich osób. W latach 20042007 w związku z poprawą bezpieczeństwa w Abchazji kilkadziesiąt
tysięcy uchodźców wróciło do swoich domów w galijskim rejonie
Abchazji. Wydawało się, że ten trend będzie się utrzymywać, jednak
konflikt gruzińsko-osetyjski, a następnie wojna rosyjsko‑gruzińska
zmieniły sytuację. Pod koniec 2008 roku rząd gruziński zarejestrował ok. 17 tys. nowych osób wewnętrznie przesiedlonych oraz około 3 tys. osób, które powróciły do swoich stałych miejsc zamieszkania po konfliktach lat 90. ubiegłego wieku, lecz musiały ponownie
uciekać28. W stosunkowo najlepszej sytuacji znajduje się Armenia.
Pod koniec 1993 roku w Armenii było zarejestrowanych 330 tys.
uchodźców z Azerbejdżanu oraz 78 tys. osób wewnętrznie przesiedlonych29. Jednak ich liczba szybko malała, ponieważ część wyjechała
do Rosji, a w stosunku do pozostałych władze prowadziły politykę
szybkiej integracji.
Szacuje się, że kraje Unii Europejskiej zamieszkuje ok. 150 tys.
uciekinierów z regionu Kaukazu Północnego, głównie z Czeczenii30.
Ich przyjazdy do państw UE przypadły przede wszystkim na czas
drugiej wojny czeczeńskiej oraz lata późniejsze. Można wyróżnić dwa
szczytowe okresy tego zjawiska. Pierwszy wystąpił w latach 20032004, kiedy to azylanci z Czeczenii wysunęli się na pierwsze miejsce
pod względem liczby wniosków o przyznanie statusu uchodźcy składanych w państwach UE31. Ogółem w 2004 roku obywatele Federacji Rosyjskiej złożyli ponad 26 tys. wniosków o przyznanie statusu
uchodźcy32. Osoby opuszczające w tym okresie Kaukaz byli to Czeczeni starający się uciec przed wojną oraz torturami i porwaniami
stosowanymi przez rosyjskie siły bezpieczeństwa, jak również osoby
wewnętrznie przesiedlone, zamieszkałe w obozach dla uchodźców
na terenie innych republik północnokaukaskich. Po raz drugi problem uchodźców z Kaukazu Północnego nabrał szczególnej ostrości
28 Zob. United Nations General Assembly, Report of the Representative of the Secretary-General on
the Human Rights of Internally Displaced Persons, Walter Kälin. Follow-up to the Visit to Georgia, 23
December 2010.
29 Dane UNHCR.
30 Dane Kawkazkogo Uzła, portalu internetowego diaspory czeczeńskiej.
31 Zob.: Asylum Applications in Europe 2006, Finish Ministry of Justice, November 2007, s. 21-22.
32 Dane za: European Council on Refugees and Exiles – Country Report 2005.
119
120
Marta Jaroszewicz
w drugiej połowie 2007 roku, kiedy to na wschodnią granicę Polski
cotygodniowo przybywały setki Czeczenów. Tylko w okresie od lipca
do listopada 2007 roku wnioski o status uchodźcy złożyło w Polsce
3,5 tys. Czeczenów33. W tym przypadku motywy kierujące omawianą
grupą miały głównie podłoże ekonomiczne i humanitarne.
Problem uchodźstwa w regionie trwa już prawie 20 lat i nic nie
wskazuje na to, by mógł doczekać się szybkiego rozwiązania. Wydaje
się, że w sytuacji przedłużającego się impasu w kwestii rozwiązania
konfliktów jedyną szansą na poprawę jakości życia uchodźców i osób
wewnętrznie przesiedlonych jest ich pełna integracja w przyjmującym społeczeństwie. Często jednak uchodźcy obawiają się przyjęcia
obywatelstwa, aby w ten sposób nie stracić prawa do ubiegania się
o pozostawione nieruchomości. Jednocześnie obecność tej grupy
w krajach przyjmujących bywa wykorzystywana przez władze jako
instrument w kampanii politycznej na rzecz odzyskania utraconych
terytoriów.
4.
Migracja zarobkowa
W połowie lat 90. ruchy migracyjne na obszarze Kaukazu Południowego nabrały jednoznacznie ekonomicznego charakteru, który utrzymuje się do chwili obecnej. Fluktuacji podlegają jednak zakres i skala
tych ruchów. Swój szczyt migracja zarobkowa osiągnęła w Azerbejdżanie i Gruzji w latach 1995-1996, w Armenii – w latach 1994-1995.
Początkowo kraje te opuszczali Rosjanie, a także zrusyfikowani rodowici mieszkańcy Kaukazu. Później w coraz większym stopniu region
zaczęli opuszczać rdzenni mieszkańcy Azerbejdżanu, Gruzji i Armenii. W pierwszym okresie roczne przepływy migracyjne na Kaukazie sięgały setek tysięcy osób, przy czym migranci zwykle opuszczali
swoje kraje pochodzenia na stałe i starali się uzyskać obywatelstwo
państwa przyjmującego. W latach późniejszych strumienie migracyjne ustabilizowały się na poziomie kilkudziesięciu tysięcy osób, które
wyjeżdżały do pracy na określony czas.
33 Dane UNHCR.
Trudno oszacować dokładną skalę emigracji zarobkowej z regionu, dlatego że ma ona w przeważającym stopniu nieuregulowany
charakter i podlega dużym zmianom. W połowie ubiegłej dekady
oceniano, że w samej Rosji może pracować około 1 mln migrantów
zarobkowych z Azerbejdżanu34. Szacunki dotyczące migrantów z Armenii i Gruzji były zdecydowanie niższe: odpowiednio ok. 280 tys.
i 117 tys. osób35. W kolejnych latach liczba emigrantów najprawdopodobniej spadała. Jak pokazało badanie migrantów powracających
do Armenii w 2008 roku, tzw. Returnee Survey, około 60 tys. migrantów rocznie wyjeżdża za granicę w poszukiwaniu pracy36. Nato
miast badania przeprowadzone w Azerbejdżanie pokazują, że kraj
ten zaczyna przyjmować coraz większą liczbę imigrantów do pracy
w sektorze energetycznym i zmienia swój dotychczasowy charakter
kraju typowo emigracyjnego37.
Rosja stanowi niekwestionowane centrum przepływów migracyjnych z Kaukazu. Co ciekawe, w sensie demograficznym Federacja
Rosyjska skorzystała na rozpadzie ZSRR. O ile w 1989 roku udział
Rosji w przepływach migracyjnych Armenii wynosił zaledwie 21%,
to w 2000 roku sięgnął aż 80%. W przypadku Azerbejdżanu i Gruzji
ten przyrost był mniejszy, ale również imponujący: w Gruzji wzrósł
z 65% do 94%, a w Azerbejdżanie z 61% do 88%38. W ostatnich latach
wytworzyły się także inne (niż Rosja) szlaki migracyjne z Kaukazu.
Mieszkańcy Azerbejdżanu i Gruzji coraz częściej migrują w poszukiwaniu pracy do Turcji, Iranu i innych krajów Bliskiego Wschodu.
Coraz bardziej popularne, szczególnie wśród młodych ludzi łączących pracę z nauką, stają się kraje Unii Europejskiej oraz Stany
Zjednoczone Ameryki. Istotny jest również związek migracji i polityki zagranicznej. Obecny udział Rosji w przepływach migracyjnych Armenii stanowi 96%, co wynika także z tradycyjnie bliskich
34 A. Юнусов, Этнодемографические процессы..., s. 264; В. Мукомель, Cколько в России неле
гальных мигрантов, „Демоскоп Weekly”, 20.07-15.08.2005, no. 207-208.
35 Ibidem.
36 International Labour Organization, Migration and Development. Armenia Country Study, Yerevan
2009.
37 International Organization for Migration, Azerbaijan Labour Migrant Survey Report, December
2008 – February 2009.
38 Ж. Зайончковская, Миграционные тренды в СНГ: итоги десятилетия, [w:] О. Глезер П. По
лян (red.), Россия и её регионы в XX веке: территория – расселение – миграции, Москва
2005, s. 422.
121
122
Marta Jaroszewicz
więzi łączących te dwa kraje39. Natomiast od czasów „rewolucji róż”
w Gruzji oraz w związku z zerwaniem rosyjsko-gruzińskich stosunków dyplomatycznych zmniejsza się znaczenie Rosji w przepływach
migracyjnych Gruzinów.
Początkowo w ruchach migracyjnych uczestniczyli przede wszystkim mężczyźni w wieku produkcyjnym. W pierwszych latach po rozpadzie ZSRR byli to zwykle mieszkańcy miast, następnie dołączyli
mężczyźni z terenów wiejskich. Ostatnie badania gruzińskie i armeńskie wskazują, że emigracja zarobkowa coraz bardziej się feminizuje,
co może wynikać z wyczerpania się puli zdrowych mężczyzn gotowych do wyjazdu za granicę do ciężkiej pracy. Migranci płci męskiej
najczęściej pracują w budownictwie lub handlu, kobiety zaś podejmują się także pracy niani czy pomocy domowej. Spada poziom wykształcenia oraz zamożności wyjeżdżających pracowników. Obecnie
dominują osoby z wykształceniem podstawowym lub średnim, wywo
dzące się z grupy o niskich lub bardzo niskich dochodach40.
5.
Wnioski.
Próba prognozy
Kaukaz jest regionem o bardzo dużej dynamice przepływów migracyjnych, przede wszystkim o charakterze emigracyjnym. Chociaż
narody kaukaskie miały w swojej tradycji doświadczenie mobilności (w dużym stopniu wymuszonej), to jednak po rozpadzie ZSRR
w regionie nastąpiła erupcja ruchów migracyjnych nieporównywalna z innymi tego typu przepływami na obszarze byłego imperium.
Emigracja 25-30% ludności postawiła Gruzję i Armenię przed groźbą
niemożności zapewnienia bezpieczeństwa demograficznego i intelektualnego swoich państw. Promowana w ostatniej dekadzie migracja powrotna jak na razie przyniosła niewielkie rezultaty, gdyż go-
39 International Labour Organization, Migration and Development...
40 Л. Арутюнян, Миграции в Армении: некоторые итоги и векторы необходимых перемен,
[w:] Ж. Зайончковская, Г. Витковская (red.), Постсоветские трансформации: отражение
в миграциях, Москва 2009, s. 227-264; T. Zurabishvili, T. Zurabishvili, The Feminization of Labour
Migration from Georgia: The Case of Tianeti, Centre for Social Science, Tbilisi 2010.
spodarki tych krajów nie są w stanie zagospodarować powracających
emigrantów.
Biorąc pod uwagę wysokie wskaźniki ubóstwa w Gruzji i Armenii,
należy przypuszczać, że migracja zarobkowa z tych krajów będzie
kontynuowana. Jednak rezerwy migracyjne w tych państwach znajdują się na wyczerpaniu i nie należy oczekiwać, że emigracja z każdego z nich przekroczy liczbę kilkudziesięciu tysięcy osób rocznie.
Inaczej przedstawia się sytuacja Azerbejdżanu, najbardziej ludnego
kraju regionu, o wysokich wskaźnikach dzietności. Jednak kraj ten
przeżywa boom naftowy, przez co znacząco rosną dochody społeczeństwa. Jeśli chodzi o Kaukaz Północny, to mimo że występuje
tam eksplozja demograficzna, to nadmiar siły roboczej może być bez
problemów zagospodarowany przez inne regiony Rosji. Barierą może
się okazać występująca w Rosji silna kaukazofobia. W takiej sytuacji
migranci z Czeczenii czy Dagestanu zapewne będą woleli dołączyć
do kilkusettysięcznej diaspory czeczeńskiej na Bliskim Wschodzie
i w krajach Unii Europejskiej.
Do 2008 roku wydawało się, że konflikty etniczne na Kaukazie
Południowym pozostaną uśpione na długo i nie będą generowały nowych fal uchodźstwa. Wojna gruzińsko-rosyjska znów zmusiła kilkanaście tysięcy osób do opuszczenia swoich miejsc zamieszkania i na
nowo wznieciła nienawiść etniczną. Ewentualny wybuch konfliktu
karabaskiego mógłby przynieść olbrzymią falę uchodźców armeńskich, poszukujących schronienia zarówno w Rosji, jak i w krajach
UE. Rosnące ryzyko wybuchu konfliktu irańskiego może też przynieść migrację Azerów mieszkających w północnym Iranie. Jeśliby
ta czarna prognoza się sprawdziła, to fala uchodźców mogłaby być
porównywalna z tą z lat 90. ubiegłego wieku, jednak tym razem, dzięki istniejącym sieciom migracyjnym i mniejszym kosztom podróży,
w znacznie większym stopniu mogłaby być skierowana w stronę Unii
Europejskiej.
123
Idee wystąpień społecznych
w państwach Kaukazu
Południowego w XXI wieku
The Ideas of Social Protests in the South Caucasus Countries
in the 21st Century
Abstract: The article shows an analysis of social protests in Armenia, Georgia
and Azerbaijan in the first decade of the 21st century. As post-Soviet states, they
faced many obstacles in the process of democratization. These countries appear as semi-authoritarian or not fully democratic and are in a bad economic
situation with a low standard of living for much of the population. In the last
decade in the countries of South Caucasus there were numerous mass public protests, including the spectacular Georgian “Rose Revolution”. Generally
they are added to the so-called “colour revolutions”, as defined by the mass
protests of the last decade, which shunned the use of violence aimed at the
overthrow of authoritarian rule. The protests are of interest to many students
of international relations because of the strategic importance of the region
concerning a variety of political and economic interests of global and regional
powers. This article attempts to identify the specificity of the idea of social
protests in the countries of the South Caucasus.
Keywords: South Caucasus, Armenia, Azerbaijan, Georgia, social protests,
conflicts
W ostatnim dziesięcioleciu w Armenii, Azerbejdżanie i Gruzji doszło
do licznych masowych wystąpień społecznych, w tym tak spektakularnych, jak gruzińska „różana rewolucja”. Ogólnie zalicza się je do
tzw. kolorowych rewolucji (colour revolutions), jak określa się masowe protesty ostatniej dekady, bez użycia przemocy dążące do obale-
126
nia rządów autorytarnych. Skupiają one uwagę licznych podmiotów
stosunków międzynarodowych ze względu na strategiczne znaczenie
tego regionu oraz krzyżowanie się w nim różnorodnych interesów
politycznych i gospodarczych mocarstw światowych i regionalnych
(Stanów Zjednoczonych Ameryki, Unii Europejskiej, Federacji Rosyjskiej, Turcji, Iranu). Niniejszy artykuł stanowi próbę rozpoznania
swoistości idei wystąpień społecznych w krajach Kaukazu Południowego w okresie pierwszego dziesięciolecia XXI wieku.
1.
Swoistość polityczna regionu
Okres wystąpień społecznych na obszarze Kaukazu Południowego
rozpoczął się w końcu lat 80. XX wieku. Wraz z nastaniem w ZSRR
pierestrojki i głasnosti, wśród narodów Kaukazu i Azji Środkowej zaczęły narastać tendencje separatystyczne i nastroje nacjonalistyczne.
Masowe wystąpienia społeczne w Armenii, Azerbejdżanie i Gruzji
były formą nacisku i artykulacji sprzeciwu oraz dążeń społecznych
najpierw do reformy istniejącego systemu politycznego, a następnie
do suwerenności. Podejmowane przez rządzące elity komunistyczne
próby ich likwidacji dodatkowo zradykalizowały nastroje i spotęgowały dążenia niepodległościowe w tych krajach.
Por. D. Beacháin, A. Polese, Introduction, [w:] D. Beacháin, A. Polese (eds.), The Colour Revolutions
in the Former Soviet Republics. Successes and Failures, New York 2010, s. 1-6. Zob. też: L. A. Mitchell,
The Color Revolutions, Pennsylvania 2012.
Analiza nie obejmuje swym zakresem południowokaukaskich parapaństw: Abchazji, Osetii
i Górskiego Karabachu, jak i Adżarii w okresie rządów Asłana Abaszydze.
Por. W. Materski, Gruzja, Warszawa 2000, s. 233-225; T. Świętochowski, Azerbejdżan, Warszawa
2006, s. 139-140; T. Marciniak, P. Nieczuja-Ostrowski, Położenie międzynarodowe Armenii: uwarunkowania i perspektywy, [w:] K. Iwańczuk, T. Kapuśniak (red.), Region Kaukazu w stosunkach
międzynarodowych, Lublin 2008, s. 71-73.
W grudniu 1988 roku w Armenii aresztowano i przewieziono do Moskwy 12 przywódców Komitetu Karabach broniącego praw Ormian w Górskim Karabachu. Zwolniono ich w maju 1989
roku pod wpływem nacisków opinii publicznej. Na znacznie bardziej radykalne rozwiązania
zdecydowano się w Gruzji i Azerbejdżanie. Trwające w Tbilisi od początku kwietnia 1989 roku
masowe demonstracje brutalnie spacyfikowano przy użyciu wojsk Zakaukaskiego Okręgu Wojskowego gen. Igora Rodionowa. Szacuje się, że zginęło wówczas 19 osób, a dziesiątki zostało
rannych. W Baku w styczniu 1990 roku oddziały specjalne gen. Aleksandra Lebiedia, ściągnięte
w celu powstrzymania antyormiańskich pogromów, dokonały pacyfikacji ludności azerskiej.
Budowa nowej rzeczywistości społeczno-politycznej w pierwszej połowie lat 90. XX wieku odbywała się w ciężkich warunkach
politycznych i ekonomicznych. Armenia i Azerbejdżan znalazły się
w stanie wojny o Górski Krabach, która oficjalnie została przerwana
pokojem w 1994 roku, praktycznie jednak do dzisiaj konflikt pozostaje nierozwiązany. W Gruzji separatyzmy abchaski, osetyjski i adżarski
doprowadziły do długoletniej wojny wewnętrznej i secesji Abchazji
i Osetii Południowej. Istotnym uczestnikiem konfliktów stała się Rosja, wspierająca politycznie, militarnie i ekonomicznie prorosyjskie
separatystyczne regiony w celu zachowania kontroli nad całym obszarem Kaukazu Południowego. Nowymi uczestnikami rozgrywek,
istotnie zainteresowanymi sytuacją w regionie po 1991 roku, stały się
Stany Zjednoczone i Unia Europejska oraz Turcja i Iran, jak i różnorodne organizacje międzynarodowe.
Kształtowanie się demokracji parlamentarnych w tych państwach
uwarunkowane było też swoistością kultury i elit politycznych. Ujawniły się silne sprzeczności interesów na kilku poziomach: pomiędzy
przedstawicielami dawnych elit komunistycznych a opozycją, pomię
dzy liderami opozycji (ze względu na ich ambicje i odmienne wizje
państwa) oraz pomiędzy istniejącymi klanami (rozumianymi jako
silne związki rodzinne i regionalne). Elementy te stały się przyczyną
głębokich wewnętrznych napięć i trudności w budowie systemu demokratycznego w stylu zachodnim.
W okresie postsowieckim zauważa się wzmocnienie i tak tradycyjnie silnych na Kaukazie więzi klanowych, jako reakcję na osłabienie i niewydolność funkcji opiekuńczych państwa. Rodzinny czy
klanowy protekcjonizm, w społeczeństwach zachodnich postrzegany
jako zjawisko korupcyjne, w ogólnej świadomości społeczeństw regionu jest naturalnym i właściwym świadectwem lojalności. Zjawisko klanowości szczególnie silnie zaznaczyło się w życiu politycznym
Azerbejdżanu, ale też Gruzji i Armenii.
Akcję tę określa się jako „wydarzenia styczniowe”. Szacuje się, że podczas interwencji zginęło
ok. 100 osób.
W Azerbejdżanie ukształtowało się 6 znaczących klanów: nachiczewański, szyrwański, karabaski, gandżyjski, tałyski i Jeraz (Azerów z Erywania). Np. z klanu nachiczewańskiego wywodził się
Hajdar Alijew, przywódca, który silnie promował członków swego klanu. Oddziaływanie więzi
klanowych zauważa się też w polityce Armenii i Gruzji. Po wyborze w 1998 roku na prezydenta
Armenii Roberta Koczariana, wcześniejszego prezydenta separatystycznej Republiki Górskiego
Karabachu, do władzy doszedł klan karabaski. Najbliższe otoczenie pochodzącego z Megre-
127
128
Na początku lat 90. XX wieku w krajach regionu sytuację destabilizowały powstałe grupy paramilitarne i różnorodne bojówki, które przy słabości sił porządkowych i armii nowo powstałych republik
były wykorzystywane w rozgrywkach politycznych. Kolejną stroną
konfliktu stały się nowo tworzone siły zbrojne, których dowódcy
niekoniecznie zachowywali lojalność wobec władzy państwowej.
W okresie tym konflikty między grupami interesów w Gruzji i Azerbejdżanie przerodziły się w otwarte wystąpienia zbrojne (nienarodowościowe): w Gruzji w latach 1990-1994, w Azerbejdżanie w latach
1993, 1994, 1995. Zamachy stanu w tych krajach ukazały mechanizm
ponownego obejmowania władzy przez dawnych komunistycznych
przywódców w większości krajów byłego ZSRR. Masowe wystąpienia społeczne generalnie posłużyły dawnym elitom komunistycznym
do przejęcia władzy.
Podobnie sytuacja kształtowała się w Armenii. Masowe wystą
pienia w lipcu 1994 i sierpniu 1996 roku miały doprowadzić do
wcześniejszych lub ponownych wyborów i transferu władzy w ręce
opozycji. Wówczas jednak prezydentowi Lewonowi Ter-Petrosjanowi udało się zachować urząd. Ustąpił ostatecznie w 1998 roku po
utracie zaplecza politycznego. Po wyborach władzę przejął Robert
lii prezydenta Gruzji Zwiada Gamsachurdii stanowili krajanie. Ludność Megrelii powszechnie
poparła też Gamsachurdię podczas wojny domowej z lat 1991-1994. T. Świętochowski, Azerbejdżan..., s. 160-162; W. Materski, Gruzja..., s. 244; T. Marciniak, P. Nieczuja-Ostrowski, Położenie
międzynarodowe Armenii..., s. 74-75.
W Gruzji najsilniejszym ugrupowaniem paramilitarnym byli Mchedrioni Dżaby Joselaniego,
w Armenii była to Ormiańska Armia Narodowa (ANA) dowodzona przez Razmika Wasiliana.
Np. w Gruzji latem 1990 roku doszło do wypowiedzenia posłuszeństwa prezydentowi przez
Tengiza Kitowaniego, głównodowodzącego Gwardii Narodowej. W Azerbejdżanie m.in. przeciw urzędującemu prezydentowi wystąpił latem 1993 roku płk Surat Husejnow.
W Gruzji wystąpienia opozycji przeciw rządzącemu prezydentowi Z. Gamsachurdii, zapoczątkowane pod koniec 1990 roku, oraz próby ich stłumienia doprowadziły w drugiej połowie
września 1991 roku do trwającej aż do stycznia 1994 roku wojny domowej. Na czele państwa
i oporu przeciw Gamsachurdii stanął wówczas Eduard Szewardnadze, były gruziński przywódca komunistyczny. W Azerbejdżanie masowe demonstracje zwolenników opozycji w lutym
i marcu 1992 roku zmusiły prezydenta Ajaza Mutalibowa, byłego przywódcę komunistycznego,
do ustąpienia z urzędu. Konflikt rozgorzał jednak na nowo już w maju 1992 roku, kiedy Mutalibow powrócił do władzy. Masowe protesty przerodziły się w zbrojne jego obalenie przez
bojówki Iskandera Hamidowa. Władzę w państwie przejął wówczas Abulfaz Elczibej, jednak już
w czerwcu 1993 roku został obalony w wyniku puczu Husejnowa. Nowym prezydentem został
Hajdar Alijew, były przywódca komunistyczny, którego też kilkukrotnie próbowano zbrojnie
usunąć, m.in. na przełomie września i października 1994 roku oraz w marcu 1995 roku.
W sierpniu 1996 roku wygrał wcześniejsze wybory prezydenckie, a późniejsze masowe wystąpienia opozycji zostały stłumione przy pomocy służb bezpieczeństwa.
Koczarian (były prezydent Republiki Górskiego Karabachu). Zamach
terrorystyczny w parlamencie zdominowanym przez partie antyprezydenckie, do jakiego doszło 27 października 1999 roku, i śmierć
głównych przedstawicieli opozycji pozwoliły przejąć kluczowe stanowiska w państwie przez elity karabaskie10.
W drugiej połowie lat 90. XX wieku sytuacja wewnętrzna w Gruzji i Azerbejdżanie znacznie się ustabilizowała. Dawne elity komunistyczne znormalizowały stosunki z Rosją i zwiększyły bezpieczeństwo wewnętrzne. Umocniły się też formalne ramy demokracji
przedstawicielskiej. Nie dokonała się jednak oczekiwana przez Zachód i znaczną część społeczeństw demokratyzacja życia politycznego. Okres względnej normalizacji posłużył przywódcom do umacniania własnego ośrodka władzy i budowania rządów autorytarnych,
co ujawniło się w praktyce wyborczej, ograniczaniu swobody wypowiedzi i zgromadzeń. Uchwalone w krajach regionu w 1995 roku konstytucje oddawały władzę przede wszystkim prezydentowi11.
Zauważa się, iż w tym okresie względna stabilizacja w krajach
regionu utrzymywała się generalnie w okresach międzyelekcyjnych.
W okresie wyborów ujawniły się wystąpienia społeczne spowodowane niezadowoleniem, złą sytuacją bytową ogółu ludności oraz dążeniem opozycji do transferu władzy. Radykalizację działań potęgowały
niska ocena przez opinię międzynarodową rzeczywistości wyborczej
oraz stosowanie sił porządkowych do tłumienia wystąpień.
Znaczące wystąpienia społeczne w drugiej połowie lat 90. XX
wieku miały miejsce w Azerbejdżanie w okresie wyborów prezydenckich w 1998 roku. Wielotysięczne manifestacje organizowane przez
opozycję, zapoczątkowane we wrześniu przed wyborami, wzywały władze do dymisji, do ponowienia kampanii wyborczej, a w innym przypadku do bojkotu wyborów, jak też uwolnienia więźniów
politycznych. Zgromadzenia z 13 września i 9 października zostały
10 27 października 1999 roku opinią publiczną Armenii wstrząsnął atak terrorystyczny dokonany
w armeńskim parlamencie. Po wtargnięciu do gmachu 5 zamachowców zabiło z broni automatycznej 8 osób. Zginęli najważniejsi przedstawiciele opozycji przeciw R. Koczarianowi – premier
Wazgen Sargsjan oraz przewodniczący parlamentu Karen Demirczian, jak też 5 innych deputowanych opozycji. P. Nieczuja-Ostrowski, Demokratyzacja w Armenii w kontekście wyborów parlamentarnych i prezydenckich, „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość”, 2011, t. 8, s. 104-105.
11 Aktualnie Armenię i Gruzję określa się jako republiki prezydencko-parlamentarne, zaś Azerbejdżan jako republikę prezydencką. Por.: W. Baluk, A. Czajkowski (red.), Ustroje polityczne krajów
Wspólnoty Niepodległych Państw, Wrocław 2007.
129
130
rozpędzone przez policję12. Po wyborach z 11 października wystąpienia powtórzyły się: 24 października zorganizowano wielotysięczne
protesty przeciw sfałszowanym wyborom prezydenckim, w których
wygrał Hajdar Alijew. Usilnie domagano się powtórzenia wyborów,
tym bardziej że międzynarodowi obserwatorzy stwierdzili liczne nieprawidłowości13. 8 listopada doszło do starć z policją, w których dziesiątki demonstrantów zostało rannych, w tym kilku liderów opozycji.
Po nich nastąpiły aresztowania przedstawicieli opozycji.
U progu XXI wieku kraje Kaukazu Południowego rysowały się
jako obszary o niskim standardzie rzeczywistości wyborczej, wyso
kim poziomie korupcji14 i bezrobocia15 oraz złej sytuacji bytowej
większości społeczeństwa. Produkt krajowy na osobę był znacznie
niższy od średniej światowej16. Długotrwałe rządy – w Gruzji od 1992
roku (jako prezydent od 1995 roku) Eduarda Szewardnadze, w Azerbejdżanie od 1993 roku Hajdara Alijewa – gwarantujące wcześniej
stabilizację, w kontekście utrzymujących się złych warunków bytowych i braku dalszej demokratyzacji jawiły się w odczuciu społecznym jako stagnacja.
W analizie wystąpień społecznych w XXI wieku w poszczególnych państwach regionu jako pierwsza zostanie przedstawiona Gruzja – z uwagi na wystąpienia społeczne z 2003 roku i ich wpływ na
sąsiadów.
12 Azerbaijan Police Break up Protests, BBC News, 13.09.1998, news.bbc.co.uk (dostęp: 12.03.2012);
Protest Demonstration in Azerbaijan, BBC News, 09.10.1998, news.bbc.co.uk (dostęp: 12.03.2012).
13 Final Report on the Presidential Election in the Republic of Azerbaijan, 11 October 1998, ODIHR,
s. 5-6.
14 W Corruption Perception Index w 2003 roku na 133 pozycje Gruzja i Azerbejdżan zajmowały 124
miejsce, Armenia zaś 78. W 2009 roku na 180 pozycji Gruzja zajmowała 66 miejsce, Armenia
120, Azerbejdżan 143. Corruption Perception Index, 2000-2009, Transparency International, cpi.
transparency.org (dostęp: 10.12.2010).
15 Poziom bezrobocia: w 2001 roku w Gruzji 17% (136 pozycja w świecie), w Armenii w 2003 roku
30% (167), w Azerbejdżanie w 1999 roku 20%. The World Factbook, 2000-2010, CIA, https://www.
cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ (dostęp: 01.12.2011).
16 GDP per capita wynosił w 2003 roku w Gruzji 2500 USD (160 pozycja w świecie), w Armenii
w 2004 roku 3500 USD (146), w Azerbejdżanie w 2003 roku 3400 USD (147). The World Factbook,
2000-2010, CIA...
2.
Gruzja
Okres pomiędzy rokiem 2000 a pierwszą połową roku 2003 był
czasem wzrostu nieprzychylnych nastrojów oraz organizowania się
i konsolidowania opozycji politycznej wobec prezydenta Eduarda
Szewardnadze. Uogólniając, odnotowane wówczas rzadkie przejawy
publicznego protestu były odosobnione i nie posiadały ogólnonarodowego wydźwięku17. Charakter większych wystąpień miały zaczęte
31 października 2001 roku tygodniowe demonstracje antyprezydenckie w Tbilisi18.
2.1. „Różana rewolucja”
Wystąpienia społeczne, do których doszło jesienią 2003 roku, nabra
ły szczególnego charakteru. Można uznać je za swoistą cezurę
w protestach społecznych Gruzji. Spowodowane one były licznymi
rażącymi nieprawidłowościami w wyborach parlamentarnych z 21
listopada 2003 roku19. Bezpośrednio po wyborach doszło do zaognienia konfliktu pomiędzy władzami a opozycją. Ruch Narodowy
i Burdżanadze-Demokraci ogłosili zwycięstwo i potępili władze za
sfałszowanie wyborów. Po ogłoszeniu wstępnych wyników sytua-
17 M.in. 31 marca 2000 roku, przed wyborami prezydenckimi 9 kwietnia, doszło do incydentu:
w proteście przeciw władzy przed budynkiem parlamentu samospalenia dokonała Marina Geradze. W maju 2001 roku doszło do wystąpienia 400-osobowego batalionu gruzińskiego wojska, który w proteście przeciw niskiemu żołdowi i wielomiesięcznemu zaleganiu z wypłatami
oraz warunkom panującym w siłach zbrojnych przejął kontrolę nad bazą wojskową Muchrowani (25 km od stolicy).
18 Uczestniczyło w nich kilka tysięcy osób, żądając dymisji ministra bezpieczeństwa oraz nielubianego ministra spraw wewnętrznych Kachy Targamadze. Znaczną część stanowili młodzi
i wykształceni ludzie. Organizatorem byli przedstawiciele opozycji politycznej. Bezpośrednią
przyczyną kryzysu był nalot policyjny na stację telewizyjną Rustawi-2, krytyczną wobec władz,
odebrany jako atak na wolność mediów. Wskazywano jednak, że główną przyczyną wystąpień
są nieudolne rządy Szewardnadzego, który nie potrafi poradzić sobie z korupcją i bezprawiem
urzędników oraz z ubóstwem w kraju. Niezadowoleni demonstranci wzywali prezydenta do
ustąpienia.
19 Międzynarodowi obserwatorzy stwierdzili liczne rażące nieprawidłowości. Według ODIHR wybory istotnie odbiegały od wymagań OBWE i międzynarodowych standardów dotyczących
demokratycznych wyborów. Wskazano, że władzom brakowało woli politycznej do przeprowadzenia prawdziwie uczciwego procesu wyborczego. Odnotowano powszechne i systematyczne oszustwa wyborcze w trakcie głosowania i po dniu głosowania, najwyraźniej widoczne
w regionach Adżarii i Kartlii. Por.: Final Report on the Parliamentary Election in Georgia, 2 November 2003, ODIHR, Warsaw, 28 January 2003, s. 1-2.
131
132
cja polityczna jeszcze mocniej się spolaryzowała i zantagonizowała.
4 listopada opozycja zorganizowała manifestację w Tbilisi przeciw
fałszerstwom wyborczym i władzy. Wzięło w niej udział ok. 10 tys.
osób. Manifestacji przewodzili liderzy opozycji: Micheil Saakaszwili, Nino Burdżanadze i Zurab Żwania. W kolejnych dniach demonstracje trwały w stolicy, ale także w wielu miejscowościach w całym
kraju. Demonstranci przez tydzień pozostawali pod siedzibą parlamentu, główni politycy opozycji formułowali żądania unieważnienia
wyborów i ustąpienia prezydenta Szewardnadze. Uczestnicy wyrażali protest przeciw korupcji i złym warunkom bytowym. Znaczną
część demonstrantów stanowili młodzi ludzie, studenci. 14 listopada
przywódcy opozycji wezwali zwolenników do zakończenia czuwania i podjęcia pokojowej formy obywatelskiego nieposłuszeństwa,
niepłacenia podatków i ogólnonarodowego strajku. Przed biurem
prezydenta utworzyli ludzki łańcuch, liczący tysiące osób, żądający
ustąpienia prezydenta. 18 listopada partia Odrodzenie zorganizowała w Tbilisi kontrdemonstrację, w której oprócz zwolenników partii
uczestniczyli też zwolennicy prezydenta. Demonstracje miały generalnie pokojowy charakter, również policja nie tłumiła wystąpień.
Do incydentów doszło przede wszystkim 7 listopada w Zugidi, gdzie
użyto broni palnej wobec grupy antyrządowych manifestantów, oraz
19 listopada w Bolnisi, gdzie pokojowa manifestacja opozycji została
brutalnie zaatakowana przez zwolenników rządu. Przywódcy opozycji wzywali siły bezpieczeństwa do niestosowania przemocy, głosząc,
że ich rewolucja jest pokojowa20.
Liczni demonstranci pozostawali pod parlamentem do 22 listopada, kiedy to przywódcy ugrupowań Ruch Narodowy i Burdżanadze-Demokraci wraz z grupą zwolenników wtargnęli do budynku
parlamentu i uniemożliwili zwołanie nowego parlamentu. Charakterystycznym elementem tego wydarzenia były róże, w które „uzbrojeni” byli opozycjoniści. Kwiaty wręczano policji i żołnierzom, którzy
w tym dniu nie powstrzymywali demonstrantów. Następnego dnia
prezydent Szewardnadze podał się do dymisji.
20 Final Report on the Parliamentary Election in Georgia, 2 November 2003, ODIHR, Warsaw, 28
January 2003, s. 21; Thousands at Georgia Rally, BBC News, 05.11.2003, news.bbc.co.uk (dostęp:
12.03.2012); Georgia Braced for Fresh Rallies, BBC News, 06.11.2003, news.bbc.co.uk (dostęp:
12.03.2012); President Backers Mass in Georgia, BBC News, 18.11.2003, news.bbc.co.uk (dostęp:
12.03.2012).
25 listopada Sąd Najwyższy unieważnił wyniki proporcjonalnej
części wyborów parlamentarnych w związku z niemożnością ustalenia woli narodu, wynikającą z licznych naruszeń wyborczych21.
Umożliwiło to transfer władzy w ręce prozachodniej opozycji na
początku kolejnego roku. 4 stycznia 2004 roku odbyły się przyspieszone wybory prezydenckie, w których wygrał przywódca opozycji
Micheil Saakaszwili, zdobywając 96,24% głosów22. Po powtórzonej
części proporcjonalnej wyborów parlamentarnych najwięcej miejsc
w parlamencie przypadło Ruchowi Narodowemu-Demokratom,
aż 135 miejsc na ogólną liczbę 15323.
Zwycięska, pokojowa rewolucja w Gruzji została entuzjastycznie
przyjęta przez opozycję w pozostałych państwach regionu. W Azerbejdżanie opozycyjny Front Ludowy świętował zwycięstwo demokracji w Gruzji, widząc w niej przełom w dążeniu do demokratyzacji
elekcji. W Armenii wyrażano przekonanie, że władze kraju wyciągną
wnioski z wydarzeń u sąsiadów24. „Różana rewolucja” miała na sąsiadów głównie psychologiczny wpływ, umacniając w nich przekonanie,
iż transfer władzy i ustąpienie autokratycznych rządów są realne przy
konsolidacji i oporze społeczeństwa. Stanowiła też, wraz z „pomarańczową rewolucją” na Ukrainie, inspirację i model wzorcowy do
organizacji późniejszych wystąpień.
2.2. Protesty przeciw Saakaszwilemu
W 2007 roku wraz ze wzrostem krytyki i rozczarowania niskimi
efektami polityki prezydenta Saakaszwilego wzrosła polaryzacja nastrojów społecznych i konsolidacja opozycji przeciw prezydentowi25.
21 Final Report on the Parliamentary Election in Georgia, 2 November 2003, ODIHR, Warsaw, 28
January 2003, s. 21-22.
22 Extraordinary Presidential Election in Georgia, 4 January 2004, ODIHR, Warsaw, 28 February
2004, s. 19-20.
23 Partial Repeat Parliamentary Election in Georgia, 28 March 2004, ODIHR, Warsaw, 23 June 2004,
s. 24-25.
24 I. Khokhotva, Georgia ‘Revolution’ Inspires Neighbours, BBC News, 27.11.2003, news.bbc.co.uk (dostęp: 12.03.2012).
25 Jednym z istotnych czynników, które negatywnie wpływały na stan gospodarki, były pogarszające się stosunki z Rosją, szczególnie rosyjskie sankcje od 2006 roku: embargo na import
gruzińskiej wody mineralnej, a zwłaszcza wina, którego Rosja była głównym odbiorcą (90%
produkcji), blokada transportu powietrznego i morskiego oraz przesyłek pocztowych, znaczne
podniesienie cen na rosyjski gaz. Do opozycji przyłączyło się wielu wcześniejszych sojuszników
i współpracowników prezydenta, m.in. zdymisjonowany minister obrony Irakli Okruaszwili.
133
134
28 sierpnia w centrum Tbilisi rozpoczęły się protesty opozycji przeciw Saakaszwilemu. W największym od czasu „różanej rewolucji”
proteście ulicznym zgromadziło się ok. 5 tys. osób. Oskarżano prezydenta o korupcję, autorytaryzm i potępiano za aresztowanie ministra
Irakliego Okruaszwilego. Ponadto Okruaszwili sformułował wiele
poważnych oskarżeń wobec Saakaszwilego, wśród których znalazł
się m.in. zarzut zlecania zabójstw politycznych26. Do ponownych
wystąpień doszło w listopadzie 2007 roku. 2 listopada przed parlamentem zgromadziło się ok. 50 tys. zwolenników opozycji, z których
znaczna część przybyła spoza stolicy. Wzywano prezydenta do ustąpienia i rozpisania przedterminowych wyborów parlamentarnych,
oskarżano go o skorumpowanie i autorytarne rządy, rządzącym zarzucano, że nie dotrzymali złożonych obietnic, w tym m.in. podniesienia standardu życia27.
7 listopada czynniki oficjalne podjęły decyzję o oczyszczeniu placu
przed parlamentem z demonstrantów przy użyciu gazu łzawiącego,
armatek wodnych i gumowych kul. Szacuje się, że ok. 500 osób odniosło obrażenia, niektórzy z członków opozycji zostali zatrzymani28.
Po tych wydarzeniach Saakaszwili ogłosił 15-dniowy stan wyjątkowy,
w czasie którego zakazano organizowania demonstracji oraz ograniczono nadawanie serwisów informacyjnych do państwowej telewizji.
Prezydent zdecydował się jednak na rozpisanie wcześniejszych wyborów, traktując je jako wotum zaufania wobec siebie. 25 listopada
podał się do dymisji, aby móc starować we wcześniejszych wyborach.
Tego samego dnia doszło do wielotysięcznego wiecu opozycji w cen-
29 sierpnia znaczna część partii opozycyjnych, dotychczas podzielonych, zjednoczyła się, tworząc antyprezydencki ruch pod nazwą Front Ocalenia.
26 Huge Rally Against Georgia Leader, BBC News, 28.09.2007, news.bbc.co.uk (dostęp: 12.03.2012).
27 Wysoka liczba zwolenników opozycji wiąże się z wciąż znacznym bezrobociem i ubóstwem
społeczeństwa. Jeden z jej liderów, Lewan Gaczecziladze, wzywał zebranych do permanentnej
demonstracji, tj. pozostania na placu tak długo, dopóki władze nie spełnią wysuwanych żądań.
Prezydent, zachowujący nadal dużą popularność w kraju, uznał wystąpienia za próbę realizacji
aspiracji politycznych opozycji poprzez szantaż polityczny. W kolejnych dniach liczba demonstrantów spadła do kilkunastu tysięcy. Mass Protest in Georgian Capital, BBC News, 03.11.2007,
news.bbc.co.uk (dostęp: 12.03.2012).
28 Premier Zurab Nogaideli i prezydent Saakaszwili określili wystąpienia jako próbę zamachu
stanu inspirowaną przez „rosyjskie służby specjalne”. Dwaj przedstawiciele opozycji, Szalwa Natelaszwili i Cotne Gamsachurdia, zostali oskarżeni o spisek przeciw władzom państwa. Reakcja
władz Gruzji spotkała się ze znaczną międzynarodową krytyką m.in. organizacji Human Rights
Watch i International Crisis Group jako grożąca wzrostem tendencji autorytarnych.
trum Tbilisi, która żądała uruchomienia niezależnej stacji telewizyjnej Imedi TV, zamkniętej podczas wcześniejszych protestów.
W wyniku zwycięskich przyspieszonych wyborów prezydenckich
z 5 stycznia 2008 roku Saakaszwili utrzymał się przy władzy. Opozycja skupiona wokół Gaczecziladzego wezwała do masowych protestów, głosząc, iż wybory zostały sfałszowane. W manifestacjach
uczestniczyło kilka tysięcy osób. Formułowano podobne zarzuty
wobec prezydenta, jak podczas listopadowych wystąpień. Domagano się zorganizowania drugiej tury wyborów dla swojego kandydata,
oskarżając przewodniczącego Centralnej Komisji Wyborczej o fałszerstwo29.
Protesty powtarzano kilkukrotnie do wyborów parlamentarnych
21 maja 2008 roku, w których zdecydowanie wygrał proprezydencki
Zjednoczony Ruch Narodowy30. Opozycja 26 maja zorganizowała
masową manifestację w centrum stolicy, gromadząc według szacunków ponad 10 tys. zwolenników31. Domagano się unieważnienia
wyborów jako sfałszowanych i zapowiadano długotrwałe protesty.
Demonstracje wznowiono 7 czerwca 2008 roku, zakończono je jednak po wezwaniu patriarchy Kościoła prawosławnego Gruzji do jedności.
Protesty podjęto ponownie po zakończeniu wojny rosyjsko-gruzińskej (8-12 sierpnia 2008 roku). 7 listopada 2008 roku, w rocznicę
brutalnego rozpędzenia demonstracji opozycji przez siły porządkowe, opozycja zgromadziła w centrum stolicy ok. 10 tys. zwolenników
w proteście przeciw prezydentowi Gruzji32. Formułowano oskarżenia wobec Saakaszwilego o wywołanie wojny z Rosją oraz żądano
29 Saakaszwili uzyskał ponownie mandat społeczny do pełnienia funkcji prezydenta, otrzymując
w pierwszej turze 53,47% głosów, podczas gdy jego główny oponent i lider opozycji Lewan
Gaczecziladze uzyskał 25,69%. Według zewnętrznych obserwatorów i ODIHR wybory spełniały
większość wymogów OBWE i standardów demokratycznych wyborów i należy je uznać, mimo
że zauważalne były pewne nieprawidłowości. Przedstawiciele państw zachodnich zwrócili się
do gruzińskiej opozycji o przyjęcie wyników wyboru społeczeństwa. Extraordinary Presidential
Election in Georgia, 5 January 2008, ODIHR, Warsaw, 4 March 2008, s. 1-3, Annex.
30 Zwycięstwo odniósł Zjednoczony Ruch Narodowy, uzyskując 119 miejsc w 150-osobowym parlamencie, zaś najsilniejszy komitet opozycyjny, Zjednoczona Opozycja, otrzymał zaledwie 17
miejsc. Według zewnętrznych obserwatorów i ODIHR wybory z 21 maja spełniały większość
wymogów demokratycznych wyborów, jednak odnotowano naruszenia i nie można ich uznać
za w pełni satysfakcjonujące. Final Report on the Parliamentary Election in Georgia, 21 May
2008, ODIHR, Warsaw, 9 September 2008, s. 1-4.
31 Protesters Decry Georgia Election, BBC News, 26.05.2008, news.bbc.co.uk (dostęp: 10.02.2012).
32 Georgians Rally Against President, BBC News, 07.11.2008, news.bbc.co.uk (dostęp: 10.02.2012).
135
136
nowych wyborów i demokratycznych reform. Manifestację zorganizowała znaczna część politycznych partii opozycyjnych.
Wiosną 2009 roku opozycja zintensyfikowała działania wobec
prezydenta. Wielotysięcznym protestem (szacowanym na 50-60 tys.
osób) 9 kwietnia przed parlamentem rozpoczęto „krajową kampanię nieposłuszeństwa”, mającą na celu wymuszenie na Saakaszwilim
ustąpienie z urzędu33. Jako liderzy opozycji ujawnili się: Lewan Gaczecziladze, Salome Zurabiszwili, Irakli Alasania, Kacha Szartawa
i Nino Burdżanadze, tworzący koalicję opozycyjną. Jednym z istotniejszych przedmiotów krytyki było sprowokowanie wojny z Rosją,
która doprowadziła do zrujnowania kraju. Ponawiano zarzuty sprawowania autorytarnych rządów, zwłaszcza w kontekście ostatnich
aresztowań niektórych przedstawicieli opozycji. Protesty, choć mniej
licznie, kontynuowano codziennie do końca maja. Ponowny wielki
wiec odbył się 26 maja w Dzień Niepodległości na stadionie Dynama
Tbilisi. Zebrał on ok. 50 tys. zwolenników opozycji, żądających ustąpienia prezydenta34.
2.3. Reperkusje „arabskiej wiosny”
W maju 2011 roku rozpoczęły się protesty inspirowane wystąpieniami
społecznymi w krajach arabskich. 21 maja w centrum Tbilisi zebrało
się ok. 10 tys. zwolenników opozycji. Żądano ustąpienia prezydenta Saakaszwilego, zarzucając mu autorytaryzm i brak walki z ubóstwem. Licznie zgromadzone starsze osoby protestowały przeciw niskim rentom i emeryturom oraz wzrostowi cen żywności; ujawniały
się sentymenty do czasów ZSRR. W nawiązaniu do tej grupy protesty
określano mianem „srebrnej rewolucji”. W manifestacjach uczestniczyło również wielu młodych ludzi. Część z nich maskowała twarze
chustami lub maskami i niosła ze sobą białe laski. Demonstracje nie
33 Georgians Rally Against President, BBC News, 09.04.2009, news.bbc.co.uk (dostęp: 10.02.2012).
34 W końcu kwietnia wzniesiono barykady w postaci wielkich koszów, które miały przypominać
cele więzienne i symbolizować przetrzymywanie aresztowanych liderów opozycji oraz kraj jako
więzienie. W czasie majowych wystąpień podjęto się też kilkugodzinnych blokad głównych
dróg w stolicy. 26 maja grupa demonstrantów zablokowała główną gruzińską linię kolejową
prowadzącą z Tbilisi. Symbolem protestu stało się rzucanie w rezydencję prezydenta marchwi
i kapusty, tj. „króliczego jedzenia” dla „tchórzliwego” prezydenta. W nocy z 6 na 7 maja doszło
do starć policji z protestującymi, w których kilkadziesiąt osób odniosło obrażenia. 9 i 25 maja
odnotowano ataki zamaskowanych grup na uczestników wieców. 11 maja prezydent podjął
rozmowy z liderami opozycyjnej koalicji.
miały spokojnego przebiegu. 22 maja wybuchły starcia z policją, rozbito samochód policyjny, policja odpowiedziała gazem łzawiącym
i kulami gumowymi. Przywódcy opozycji wezwali do „dnia gniewu”
– wzorem państw arabskich35. W nocy z 25 na 26 maja doszło przed
parlamentem do ponownych starć z policją, która użyła gazu łzawiącego i armatek wodnych. W zamieszkach zginęły dwie osoby, w tym
policjant, a ok. 40 zostało rannych. Policja siłą rozpędziła pięciodniowe demonstracje.
3.
Azerbejdżan
3.1. Okres wyborów parlamentarnych 2000 roku
Od czasu ostatnich wyborów w 1998 roku, nie było w stolicy Azerbejdżanu istotnych wystąpień społecznych. Dopiero w 2000 roku,
będącym rokiem wyborczym, 29 kwietnia w Baku opozycyjne partie
Narodowy Front Azerbejdżanu, Musawat i Partia Chłopska zorganizowały wiec, który zgromadził kilkaset osób. Uczestnicy protestujący przeciw polityce władz domagali się reformy systemu wyborczego i gwarancji wolnych i uczciwych wyborów, które miały się odbyć
w listopadzie. Władze miasta rozpędziły wiec przy pomocy policji,
uzasadniając swą decyzję brakiem zezwolenia na zgromadzenie
w centrum miasta. Aresztowano ok. 45 osób, w tym niektórych przywódców opozycyjnych; kilkadziesiąt osób zostało rannych. Do kolejnych demonstracji doszło w centrum Baku w maju i sierpniu 2000
roku. Zwolennicy opozycji domagali się uwolnienia aresztowanych
w kwietniu liderów oraz wolnych i demokratycznych wyborów36.
Wobec przegranych przez opozycję wyborów parlamentarnych
(z 5 listopada), 18 listopada doszło do demonstracji, której uczestni-
35 Por.: P. Nieczuja-Ostrowski, Ideas of Arab Spring, [w:] B. Przybylska-Maszner (ed.), The Arab Spring,
Poznań 2011, s. 83-90.
36 Protest 12 sierpnia poparli przedstawiciele ok. 20 partii politycznych. Uczestniczyło w nim kilkaset osób. Ponawiano żądania wolnych i demokratycznych wyborów parlamentarnych oraz
zmiany ustawodawstwa wyborczego niespełniającego standardów wyborczych. Ostrzegano
przed bojkotem wyborów. W lipcu 2000 roku parlament znowelizował ordynację wyborczą,
pozostawiając w niej jednak istotne wady. Została ona skrytykowana przez USA i OBWE.
137
138
cy sprzeciwiali się wynikom wyborczym i żądali powtórzenia wyborów37. Największa demonstracja miała miejsce w Baku, gdzie obeszło
się bez incydentów. Podobne protesty odbyły się kilku prowincjach
kraju (m.in. w Gandży, Dżalalabadzie, Qubie, Sabirabadzie), w których wielu działaczy opozycyjnych zostało aresztowanych. Do brutalnych starć z policją doszło w miejscowości Szeki, gdzie również
dokonano licznych aresztowań.
3.2. Lata 2001-2002
Inny charakter miały wystąpienia w lutym 2001 roku. W kraju doszło do protestu niepełnosprawnych weteranów wojennych z walk
w Górskim Karabachu przeciw drastycznie niskiemu poziomowi
rent. Dwaj niepełnosprawni weterani dokonali samospalenia w stolicy. Trzydziestu dwóch podjęło strajk głodowy, odmawiając jedzenia
i picia, zaś ok. dwóch tysięcy – odmawiając jedzenia38. Sytuacja zaogniła się w końcu miesiąca, gdy doszło do starć protestujących w Baku
weteranów i ich krewnych z policją. Około dwudziestu osób zostało
zatrzymanych.
21 kwietnia 2001 roku opozycyjna Demokratyczna Partia Azerbejdżanu zorganizowała w centrum stolicy wiec, na którym domagano
się zakończenia śledztwa wobec opozycyjnego lidera Rasula Quliyeva (Gulijewa). Doszło do starć z policją, podczas których według
opozycji aresztowano ok. 100 osób39. Kolejną demonstrację w Baku,
16 lutego 2002 roku, zorganizowała młodzieżowa przybudówka Demokratycznej Partii Azerbejdżanu. Żądano rezygnacji prezydenta
37 W wyborach 5 listopada (uzupełnionych 7 stycznia) wygrała prezydencka partia Nowy Azerbejdżan i zdobyła 75 mandatów na 124, podczas gdy partie opozycyjne łącznie zaledwie 13
(największa partia opozycyjna Ludowy Front Azerbejdżanu – 6, partia Musawat – 2, Partia
Obywatelskiej Solidarności (Civil Solidarity) – 3, Azerbejdżańska Narodowa Partia Niepodległości (Azerbaijan National Independence Party) – 2). Jest to wynik, który partie uzyskały po
wyborach uzupełniających. W listopadzie Nowy Azerbejdżan miał 72 miejsca, Ludowy Front
Azerbejdżanu – 5, partia Musawat – 2, Civil Solidarity – 3, Azerbaijan National Independence
Party – 1. Według raportu ODIHR wybory nie spełniały standardów demokratycznych, a w dniu
głosowania zanotowano wiele naruszeń, m.in. błędy i manipulacje podczas liczenia głosów, zastraszanie członków komisji wyborczych. Final Report on the Parliamentary Election in Republic of Azerbaijan, 5 November 2000 & 7 January 2001, ODIHR, Warsaw, 15 January 2001, s. 2-28.
38 Azeri Veterans in Self-Immolation Protest, BBC News, 07.02.2001, news.bbc.co.uk (dostęp:
10.02.2012).
39 Opposition Clash with Police in Azerbaijan, BBC News, 21.04.2001, news.bbc.co.uk (dostęp:
10.02.2012).
Hajdara Alijewa. Doszło do starć z policją, ok. 20 osób zostało aresztowanych.
Większe wystąpienia miały miejsce w czerwcu 2002 roku w miejscowości Nardaran, niedaleko Baku. Wybuchły tam zamieszki, w których zginęły dwie osoby, a dziesiątki zostało rannych. Były one spowodowane niezadowoleniem ze złych warunków bytowych i wysokiego
bezrobocia.
Wystąpienia w drugiej połowie 2002 roku były reakcją na referendum konstytucyjne, które opozycja generalnie zbojkotowała,
uznając, że proponowane zmiany służą transmisji władzy z chorego
prezydenta na syna40. 5 października 2002 roku na wiecu w stolicy
zgromadziło się ok. 10 tys. osób41. Do protestu, zorganizowanego
przez partie opozycyjne, dołączyli niezadowoleni mieszkańcy. Formu
łowano żądania ustąpienia prezydenta oraz unieważnienia wyników
referendum, które uznano za sfałszowane. Niesiono setki flag i sztandarów. Demonstracja miała spokojny przebieg.
3.3. Okres wyborów prezydenckich 2003 roku
Do pierwszych znaczących protestów w Baku doszło w sierpniu 2003
roku w związku z objęciem stanowiska premiera przez Ilhama Alijewa, syna urzędującego prezydenta, oraz rozpoczęciem kampanii
wyborczej na urząd prezydenta42.
Kolejne protesty miały miejsce w dniu głosowania, 15 października w nocy, kilka godzin po zamknięciu lokali wyborczych. Przed
siedzibą opozycyjnej partii Musawat w Baku doszło wówczas do
starcia kilkuset zwolenników opozycji z policją. Wobec zwycięstwa
I. Alijewa opozycja formułowała zarzuty sfałszowania wyborów i zastraszania wyborców. Również zewnętrzni obserwatorzy stwierdzili
40 Por. O. Siwiec, W. Baluk, Republika Azerbejdżanu, [w:] W. Baluk, A. Czajkowski (red.), Ustroje polityczne krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, Wrocław 2007, s. 207-208.
41 C. Arnold, Protesters Demand Azeri President Quit, BBC News, 05.10.2002, news.bbc.co.uk (dostęp:
10.02.2012).
42 9 sierpnia 2003 roku w demonstracjach uczestniczyło ok. 10 tys. osób, zwolenników opozycji.
Protestowano przeciw objęciu stanowiska premiera przez Ilhama Alijewa, uznając to za przygotowanie do „sukcesji” władzy. Podczas starć z policją zostało aresztowanych 10 zwolenników
opozycji. Ok. 20 demonstrantów rozpoczęło strajk głodowy. Demonstracje powtórzyły się 16
sierpnia 2003 roku, w pierwszy dzień kampanii wyborczej na prezydenta. Tysiące zwolenników
opozycji domagały się ustąpienia premiera, uznając nominację za niezgodną z konstytucją.
139
140
liczne naruszenia wyborcze43. Do starć policji ze zwolennikami opozycji doszło w centrum Baku także kolejnego dnia. Zginęły wówczas
4 osoby. Po zamieszkach przeprowadzono falę aresztowań członków
opozycji, podczas której zatrzymano ok. 600 osób.
3.4. Okres wyborów parlamentarnych 2005 roku
W roku wyborczym 2005 opozycja ponownie rozpoczęła protesty przeciw rządzącemu układowi. Wiec zorganizowany 9 czerwca
przez blok Azadliq (Wolność), będący kolalicją trzech wiodących
partii opozycyjnych, zgromadził ok. 20 tys. osób44. Domagano się
wolnych i uczciwych wyborów oraz ustąpienia prezydenta. Liczny
udział ludności wynikał ze społecznego niezadowolenia z niskiego
poziomu życia i wysokiej korupcji. Uczestnicy ubrani w pomarańczowe podkoszulki przynieśli ze sobą pomarańczowe flagi. Znaczną
część z nich stanowili młodzi ludzie, którzy otaczającej protestujących policji wręczali kwiaty, podkreślając tym gestem pokojowy charakter demonstracji. Przyjęte metody i zachowania były inspirowane
„kolorowymi rewolucjami” w Gruzji i na Ukrainie. Ich celem była
jak największa mobilizacja społeczeństwa, poprzez wzbudzenie powszechnego entuzjazmu, do podjęcia wysiłku dokonania transferu
władzy w nadchodzacych wyborach.
Demonstracje powtórzono we wrześniu. Ich charakterystycznym elementem również był kolor pomarańczowy. 25 września policja zdecydowała się na użycie siły wobec demonstrantów, których
bito i aresztowano pomimo tego, że nieśli ze sobą kwiaty świadczące o pokojowym charakterze marszu. Aresztowano kilkudziesięciu
zwolenników opozycji. Działania przeciw opozycji kontynuowano
w październiku.
Przegrane przez opozycję wybory parlamentarne z 9 listopada uznano za sfałszowane i rozpoczęto protesty45. W manifestacji
43 Głównym rywalem Ilhama Alijewa był Isa Gambar, lider opozycyjnej partii Musawat, który według oficjalnych wyników uzyskał 14% głosów. Również w ocenie OSCE wybory prezydenckie
nie spełniły wymogów organizacji oraz standardów międzynarodowych. Raport Misji Obserwacji Wyborów OSCE/ODIHR. Republika Azerbejdżanu, Wybory prezydenckie 15 października
2003, Warszawa, 12 listopada 2003, s. 1-28.
44 N. Antelava, Opposition Rally in Azeri Capital, BBC News, 19.06.2005, news.bbc.co.uk (dostęp:
10.02.2012).
45 Główny blok opozycyjny Azadliq uzyskał zaledwie 5 manadatów w 125-osobowym parlamencie. Obserwatorzy ODIHR stwierdzili, że w 41% odwiedzonych lokali wyborczych zaobserwo-
w centrum Baku wzięło udział ok. 15 tys. osób46. Kolorem manifestacji i tym razem był pomarańczowy. Domagano się unieważnienia
wyników wyborów, ustąpienia rządu i ukarania sprawców naruszeń.
Wzywano też o pomoc ze strony USA. Aby uniknąć konfrontacji
z policją, demonstrację zakończono po dozwolonych trzech godzinach. Protesty ponawiano 13 i 26 listopada, jednak policja rozproszyła je pałkami, gazem łzawiącym i armatkami wodnymi. W odpowiedzi demonstranci rzucali w policję kamieniami. Wiele osób odniosło
obrażenia i zostało zatrzymanych, w tym lider Partii Liberalnej. Nieuzasadnioną agresję policji potępiły USA.
Do ponownych istotnych wystąpień doszło dopiero na początku
2011 roku. Były one inspirowane wydarzeniami w krajach arabskich
(tzw. „arabską wiosną”). Do ogólnokrajowych, antyrządowych demonstracji pod hasłem: „11 marca – Wielki Narodowy Dzień
w Azerbejdżanie” wezwano za pomocą portalu społecznościowego
Facebook (charakterystyczny element wystąpień „arabskiej wiosny”)47. Władze odpowiedziały aresztowaniami wielu działaczy opozycyjnych, organizatorów zapowiadanych protestów, głównie młodych ludzi.
Policja udaremniła antyrządowe demonstracje w stolicy w dniu
11 marca, jak i kolejne w marcu i kwietniu. Do ponownej próby protestów doszło 24 kwietnia 2011 roku. Na centralnym placu w Baku,
obok siedziby partii rządzącej, zebrały się setki młodych ludzi. Mobi
lizacji nie sprzyjała niska informatyzacja kraju. Policja otoczyła plac
kordonem, próbując udaremnić wiec. Władze ze względu na wydarzenia w Tunezji i Egipcie zabroniły jakichkolwiek demonstracji
w centrum stolicy.
wano szeroki zakres różnych naruszeń, m.in. fałszerstwa i manipulacje podczas liczenia głosów
oraz tworzenia protokołów. Również Rada Europy i Departament Stanu USA uznały, że wybory
nie spełniały demokratycznych standardów. Final Report on the Parliamentary Election in Republic of Azerbaijan, 6 November 2005, ODIHR, Warsaw, 1 February 2006, s. 1-3.
46 Thousands Join Azerbaijan Protest, BBC News, 09.11.2005, news.bbc.co.uk (dostęp: 10.02.2012).
47 Por. P. Nieczuja-Ostrowski, Ideas of Arab Spring..., s. 84.
141
142
4.
Armenia
4.1. Lata 2000-2004
Jednym z ważnych czynników wystąpień społecznych w Armenii
w pierwszej dekadzie XXI wieku były kwestie złych warunków bytowych. W społeczeństwie odczuwalna była znacząca przepaść między
bogatymi i biednymi, na reformach i prywatyzacji skorzystała niewielka część obywateli. Ocenia się, że ok. 80% ludności żyło poniżej
granicy ubóstwa48. Organizatorem wystąpień społecznych stały się
opozycyjne organizacje polityczne oczekujące transferu władzy.
30 sierpnia 2000 roku krytyka rzeczywistości gospodarczej Armenii przez ministra ds. urbanistyki Leonida Akopjana doprowadziła do wielotysięcznego wiecu w stolicy kraju. Jego organizatorem
była koalicja małych partii politycznych Stowarzyszenie XXI Wieku.
Podczas wystąpienia domagano się dymisji prezydenta Roberta Koczariana, zwłaszcza ze względu na rządowe niepowodzenia naprawy
gospodarki.
Na rok 2003 przypadły w Armenii zarówno wybory prezydenckie,
jak i parlamentarne. Szczególnie silne napięcia społeczne ujawniły
się podczas elekcji prezydenckiej. Opozycja, której głównym kandydatem był Stepan Demirczian – syn zabitego w 1999 roku Karena
Demircziana, liczyła na przejęcie władzy. Po pierwszej turze, która
odbyła się 19 lutego, S. Demirczian stanął do konkurencji z urzędującym prezydentem R. Koczarianem. Zarówno opozycja, jak i siły
proprezydenckie zorganizowały przed kolejną turą wiece poparcia
w stolicy. W drugiej turze, 5 marca, wygrał Koczarian. Poparło go
ok. 67,5% wyborców, a jego rywala ok. 32,5%49. Opozycja oskarżyła władze o sfałszowanie wyników i następnego dnia zorganizowała
w Erywaniu trwające kilkanaście dni wielotysięczne demonstracje
popierające Demircziana i negujące wynik oraz uczciwość wyborów.
Manifestacje przebiegały bez zamieszek. OBWE również podważyła
rzetelność wyborów i wskazywała, że istotnie odbiegały one od mię-
48 Armenia’s Economic Problems, BBC News, 24.10.2000, news.bbc.co.uk (dostęp: 10.02.2012).
49 Central Electoral Commission of the Republic of Armenia, www.elections.am (dostęp:
10.08.2010).
dzynarodowych standardów demokratycznych wyborów50. Trybunał
Konstytucyjny utrzymał w mocy wyniki wyborów, ale zaproponował,
aby w kolejnym roku zorganizować referendum w celu pełnej legitymizacji rządów R. Koczariana. Ten jednak odrzucił tę propozycję.
W lutym 2004 roku rozpoczęły się demonstracje opozycji.
Żądano ustąpienia prezydenta, który nie przeprowadził referendum legitymizującego jego władzę zgodnie z propozycją Trybunału
Konstytucyjnego. Działania przeciw uczestnikom wieców rozpoczęła prokuratura, uznając je za nielegalne. Kryzys pogłębił się wraz
z bojkotem uczestnictwa w pracach parlamentu partii opozycyjnych.
W protestach w kwietniu w Erywaniu uczestniczyło, według różnych
danych, od kilku do kilkudziesięciu tysięcy osób51. Demonstracje zostały brutalnie rozpędzone przez policję. W rozwiązanie konfliktu
zaangażowało się Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy, które
14 czerwca wysłało misję obserwacyjną do Armenii.
4.2. Wydarzenia z okresu wyborów prezydenckich 2008 roku
Wzrost napięcia pomiędzy opozycją polityczną a siłami prezydenckimi ujawnił się już w okresie wyborów parlamentarnych z 12 maja
2007 roku. W ich wyniku większość w parlamencie uzyskały partie
proprezydenckie. 7 czerwca 2007 roku na stanowisko premiera ponownie został powołany Serż Sargsjan. Obserwatorzy zagraniczni
wskazywali na poprawę jakości wyborów w porównaniu z wcześniejszymi, niemniej odnotowano pewne nieprawidłowości52. Dały one
podstawę do zakwestionowania wyników wyborów przez opozycję,
jednak Trybunał Konstytucyjny podtrzymał je, mimo uznania szeregu nieprawidłowości.
Po ukonstytuowaniu się nowego parlamentu, od jesieni 2007 roku
ujawnił się stopniowy wzrost napięcia związany ze zbliżającymi się
przyszłorocznymi wyborami prezydenckimi. Niepokój wzbudzały
przypadki nękania przez policję działaczy opozycji i ograniczania
50 P. Nieczuja-Ostrowski, Demokratyzacja w Armenii..., s. 105-106.
51 Армянская оппозиция требует отставки президента, РИА Новости, 10.04.2004, rian.ru
(dostęp: 21.10.2010).
52 M.in. niejasności z finansowaniem kampanii, przypadki obecności osób niepowołanych w lokalach wyborczych, kupowania głosów, podwójnego głosowania, fałszowania głosów, problemów z ich liczeniem. Final Report on the Parliamentary Election in Armenia, 12 May 2007,
ODIHR, Warsaw, 10 September 2007, s. 1-33; World Report: 2008 Events of 2007, Human Rights
Watch, 2008, s. 357-362.
143
144
wolności mediów. Wybory na prezydenta republiki już w pierwszej
turze, 19 lutego 2008 roku, wygrał premier Serż Sargsjan, uzyskując
52,8% głosów. Główny kandydat opozycji, były prezydent Lewon Ter‑Petrosjan, zdobył 21,5% głosów. Misja ODIHR ogólnie uznała wybory za odbiegające od przyjętych norm wyborów demokratycznych.
Jednakże społeczność międzynarodowa, w tym Komisja Europejska, określiły je za generalnie spełniające wymogi demokratyczności
i wiążące53.
Kandydaci opozycyjni wnieśli do Trybunału Konstytucyjnego
skargi na przebieg i wynik wyborów. Ten jednak odrzucił je ze
względów proceduralnych. L. Ter-Petrosjan już następnego dnia
po wyborach uznał je za sfałszowane i wezwał zwolenników do
publicznego protestu. 21 lutego w centrum Erywania rozpoczęły
się wielotysięczne demonstracje, których uczestnicy domagali się
powtórzenia wyborów54. Inspirowano się ogólnie „kolorowymi rewolucjami” z Ukrainy i Gruzji, m.in. niesiono ze sobą flagi Ukrainy,
zorganizowano miasteczko namiotowe. W protesty licznie zaangażowała się młodzież. Do początku marca przebiegały one generalnie
w spokojnej atmosferze. Czynniki oficjalne określiły je jednak jako
próbę bezprawnego przejęcia władzy. 1 marca rozpoczęły się starcia
pomiędzy protestującymi a siłami porządkowymi, tj. policją i ściągniętym do miasta wojskiem. W ich wyniku ok. 8 osób zginęło, a 130
zostało rannych. W Erywaniu wprowadzono stan wyjątkowy, który
odwołano dopiero 21 marca. 106 osób zatrzymano i postawiono im
zarzuty55.
1 marca 2009 roku odbyły się wielotysięczne demonstracje w Erywaniu w związku z rocznicą brutalnie stłumionych wystąpień społecznych z 2008 roku. Organizatorami i głównymi uczestnikami
manifestacji byli opozycyjny lider Lewon Ter-Petrosjan i jego zwolennicy. Protestujący domagali się przedterminowych wyborów,
uwolnienia więźniów politycznych, zmiany metod działania i dialogu
54 Według różnych szacunków uczestniczyło w nich od 30 tys. do 100 tys. osób. M. Collin, Thou
sands Occupy Armenia Square, BBC News, 22.02.2008, news.bbc.co.uk (dostęp: 10.08.2010); Armenian President Declares State of Emergency, CNN World, 01.03.2008, articles.cnn.com (dostęp:
10.08.2010).
rządu z opozycją oraz demokratyzacji życia politycznego. W miejscu, gdzie doszło do szczególnie brutalnych starć, złożono kwiaty.
W lutym, marcu i kwietniu 2011 roku opozycja zgromadzona wokół
Ter-Petrosjana zorganizowała w Erywaniu demonstracje antyrządowe inspirowane wystąpieniami społecznymi w krajach arabskich.
Rozpoczęły się one w rocznicę wydarzeń z 2008 roku. 17 marca manifestacje zgromadziły ok. 10 tys. osób, a 28 kwietnia – ok. 5 tys.56
Domagano się przedterminowych wyborów, protestowano przeciw
złym warunkom życia. Zapowiadano chęć pokojowych zmian i porozumienia z rządem, który w kwietniu podjął dialog z opozycją.
***
W rozpoznaniu wystąpień społecznych w państwach Kaukazu Południowego w analizowanym okresie zauważa się, że generalnie głównym ich inicjatorem i organizatorem były opozycyjne organizacje
(partie) polityczne. Organizacja masowych protestów społecznych
została przez nie przyjęta jako metoda dążenia do przejęcia władzy
lub partycypacji w jej sprawowaniu. Znamienne, że głównym miejscem protestów były stolice państw regionu, a zwłaszcza ich centra,
tj. place i ulice wokół budynków rządowych.
Swoistą cezurę w organizacji wystąpień społecznych stanowi „róża
na rewolucja”, która przekonała o możliwości dokonania transferu
władzy metodą pokojowego, entuzjastycznego protestu społecznego. Próby zastosowania tej metody nie powiodły się jednak w Armenii i Azerbejdżanie, również w Gruzji próby jej ponowienia od 2007
roku nie przyniosły oczekiwanych efektów. W 2011 roku w krajach
regionu próbowano przyjąć jako nową metodę sposób wystąpień
podczas „arabskiej wiosny”, lecz bez powodzenia.
Ogólnie organizacji masowych protestów w krajach regionu sprzyjała zła sytuacja ekonomiczna państw i ogółu ich ludności, głównie
56 Armenia: 10 000 Protesters Demand New Elections, „New York Times”, 17.03.2011, www.nytimes.
com (dostęp: 11.02.2012); Armenia: opozycja próbuje wymusić ustępstwa na rządzie, „Rzeczpospolita”, 28.04.2011, www.rp.pl (dostęp: 11.02.2012).
145
146
duże bezrobocie i niskie zarobki, ale też stopień ograniczenia swobód
obywatelskich oraz alienacji i patologii władzy. Zakres uzyskiwanego poparcia podczas organizowanych wystąpień wynikał ze stopnia
mobilizacji i zainteresowania społeczeństwa transferem władzy do
nowych aktorów. Uwarunkowane one były także innymi czynnikami,
m.in. takimi jak: stopień kultury politycznej i świadomości społecznej. Zauważa się, że w Gruzji i Armenii protesty gromadziły więcej
ludności niż w liczniejszym Azerbejdżanie. Było to jednak po części
spowodowane mniejszą represyjnością systemów. Na przystępowanie do protestów znaczący wpływ miała opinia ośrodków międzynarodowych oceniających jakość wyborów, która wpływała na stopień
legitymizacji władzy. Stąd też m.in. wystąpienia miały miejsce najczęściej w okresach elekcyjnych.
Ogólnie można stwierdzić, że przewodnimi ideami wystąpień
społecznych w krajach Kaukazu Południowego w XXI wieku były:
1) transfer władzy do nowych aktorów, 2) poprawa warunków bytowych, 3) dystrybucja władzy od uprzywilejowanych elit do ogółu
społeczeństwa poprzez demokratyzację semiautorytarnych systemów politycznych.
Jakub Osiecki
Historia Ormian i Armenii
oczami świadków.
Wstępne rezultaty projektów
badawczych zrealizowanych
w latach 2010-2012 z zakresu
historii mówionej i pamięci
zbiorowej w Republice
Armenii i Republice Gruzji
The History of Armenia and Armenians in the Eyes of Witnesses.
Preliminary Results of the Oral History and Collective Memory
Research Projects Conducted in the Republic of Armenia
and the Republic of Georgia
Abstract: The article deals with the results of the oral history projects which
have been completed in Armenia and Georgia in the years 2010-2012. The author has concluded 65 biographical interviews with elderly Armenians. The author of the text used collected audio-resources and presented memories of
interviewers toward ancestors, soviet reign and genocide. Most of the interviewers were able to draw a precise picture of the families’ history. Also most
of the group positively remembered the USSR and the leaders of Armenian
SSR. In the interviews the issue of genocide is present as well. The interviewers, who currently live in the Republic of Armenia, had not seen the genocide,
but they treat this event as a common experience of whole diaspora.
Keywords: Armenia, genocide, USSR, oral history, collective memory, spoken
testimonies, Karabach
148
Jakub Osiecki
Konieczne jest tylko jedno: przestrzegać rytuału, posługiwać się rytualnym
językiem, i nie wierzyć w nic innego.
M. Heller, Maszyna i śrubki Armenia jest krajem postsowieckim, który od 1991 roku stara się odbudowywać swój dawno utracony niezależny byt polityczny. Okres sowiecki, okres trwania reżimu totalitarnego wpłynął destrukcyjnie na elity
i społeczeństwo ormiańskie. Ormianie sowieccy utracili swoją dawną,
liczącą kilka tysięcy lat tożsamość, w miejsce której imputowano im
nową – tożsamość człowieka radzieckiego. Podejmowane próby badań religioznawczych czy etnograficznych w Armenii napotykają wiele trudności, przy czym najistotniejszą jest wpojony Ormianom „rytualizm” sowiecki. Wszelkie badania historyczne, kwerendy archiwalne
czy prasowe prowadzone przez ośrodki naukowe ze Stanów Zjednoczonych Ameryki (Fresno, Los Angeles, Michigan) dotyczą co najwyżej XIX wieku. Temat Armenii sowieckiej podejmowany jest bardzo
rzadko. Wynika to przede wszystkim z braku wiarygodnych źródeł.
Archiwa dawnych organów bezpieczeństwa Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (Czk, NKWD, KGB) są wciąż niedostępne dla
badaczy. Archiwa Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego zostały z kolei skonfiskowane i w większości zniszczone jeszcze w latach 30. XX
wieku. W takiej rzeczywistości badawczej zasadne wydaje się podjęcie
próby zapisu pamięci zbiorowej społeczeństwa armeńskiego.
W ramach finansowanego przez Fundusz Wyszehradzki (Visegrad
Fund) programu Out-Going Scholarship zrealizowane zostały, metodą oral history, nagrania biograficzne z najstarszymi mieszkańcami
Armenii oraz Ormianami mieszkającymi w Gruzji. Przeprowadzanie
relacji, wywiadów biograficznych mających na celu utrwalenie tzw.
pamięci społecznej, zbiorowej uznawane jest w polskich kręgach naukowych za metodę socjologiczną (badania jakościowe w socjologii),
a nie metodę historyczną. W Polsce metoda ta stosowana jest rzadko
w trakcie realizacji badań naukowych, jest jednak powszechnie używana przez Fundację Ośrodka KARTA oraz warszawski Dom Spotkań z Historią. Obie instytucje stawiają sobie za cel gromadzenie jak
M. Heller, Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki, Warszawa 1989, s. 63.
Pojęcia oral history i historia mówiona stosuję w tekście zamiennie.
Obecnie trwa proces umieszczania fragmentów nagrań w Internecie i udostępniania ich poprzez Internet: www.karta.org.pl, www.dsh.waw.pl.
Historia Ormian i Armenii oczami świadków. Wstępne rezultaty projektów badawczych...
największej ilości nagrań biograficznych z tzw. świadkami XX wieku
w Polsce i we wschodniej Europie. Obecnie zbiór audio-historii liczy ponad 3 tys. nagrań. Na świecie metoda ta cieszy się dużą popularnością wśród naukowców, w tym historyków. Liczne zbiory audio
posiadają: University of Essex, Columbia University, a także instytucje kulturalne w Stanach Zjednoczonych, Nowojorskie Muzeum Holokaustu czy Fundacja Stevena Spielberga. W Europie Wschodniej
historią mówioną zajmują się głównie Polska oraz Czechy.
Przeprowadzanie nagrań biograficznych ma swoje uzasadnienie
wówczas, gdy nie jest możliwe skorzystanie z tzw. źródeł tradycyjnych: dokumentów, pamiętników, materiałów prasowych. Taka sytuacja ma miejsce we wszystkich krajach bloku socjalistycznego: w republikach postsowieckich, za wyjątkiem krajów bałtyckich i Gruzji,
proces desowietyzacji wciąż trwa lub jeszcze się nie rozpoczął. Dostęp
do większości cennych dokumentów bloku radzieckiego jest niemożliwy bądź utrudniony. W takiej rzeczywistości badawczej jedynym
wiarygodnym źródłem informacji pozostają ostatni świadkowie.
Celem obu projektów realizowanych dla Fundacji Wyszehradzkiej
było stworzenie niezależnego obrazu historycznego, utrwalenie pamięci narodu ormiańskiego od czasu ludobójstwa z 1915 roku aż po
dziś dzień. W ten sposób podjęto próbę zapisu zindywidualizowanej
historii Ormian, niezafałszowanej propagandą sowiecką oraz obecną
ideologią nacjonalistyczną niepodległej Republiki Armenii.
Historia mówiona powstała dopiero w XX wieku i zasadne jest
stwierdzenie, że jest ona tak stara, jak pierwszy magnetofon. Od czasu
wynalezienia urządzeń rejestrujących dźwięk proces rozwoju tej metody nabrał tempa. Oral history ma także swój polski istotny wątek.
Na Zachodzie za jednego z prekursorów tej metody uznaje się polskiego socjologa, filozofa Floriana Znanieckiego. Pochodzący z Ku Ośrodek KARTA realizuje od kilkunastu lat projekt Senatu RP „Polacy na Wschodzie”. W ramach
tego projektu gromadzone są wspomnienia najstarszego pokolenia Polaków żyjących na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej – terenach dzisiejszej Litwy, Łotwy, Białorusi, Ukrainy.
W Europie Wschodniej Czeski Instytut Badania Reżimów Totalitarnych – odpowiednik polskiego IPN-u – realizuje od kilku lat projekt zatytułowany: „Memory of the nation”.
P. Thompson, The Voice of the Past. Oral History, Oxford 2000, s. 67-68.
W tekście używam terminu ludobójstwo (genocide) zgodnie z Konwencją ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z dnia 9 grudnia 1948. Zob.: Y. Ternon, Ormianie. Historia
zapomnianego ludobójstwa, Kraków 2005, s. 299-314.
P. Thompson, The Voice of the Past..., s. 25-81.
S. Schmidt, Biographieforschung und Geschichtswissenschaft, Karlsruhe 2006, s. 4.
149
150
Jakub Osiecki
jaw naukowiec w latach 20. rozpoczął badania nad robotnikami polskiego pochodzenia pracującymi w Stanach Zjednoczonych. Rodacy
opowiadali mu swoje biograficzne historie, silnie akcentując wątek
nostalgii za ojczyzną. Były to jedne z pierwszych nagrań użytych
w celach naukowych. Podobnie w roku 1948 za sprawą historyka Allana Nevinsa, piszącego biografię prezydenta Stanów Zjednoczonych
Grovera Clevelanda, wykorzystano wspomnienia amerykańskich polityków o zmarłym prezydencie10. Wtedy nie nagrywano jeszcze szerokich mas społeczeństwa, a raczej elity, inteligencję, lecz już wówczas
metoda ta wzbudziła sporo kontrowersji. Ideę nagrywania opowieści
zwykłych, przeciętnych mieszkańców Ameryki zaczęto realizować
kilkanaście lat później11. Metoda biograficzna stała się egalitarnym
narzędziem badawczym; objęto nią wszystkich, bez względu na pochodzenie, wykształcenie czy kolor skóry. Zaczęto realizować odrębne projekty poświęcone wyłącznie kobietom, Indianom czy czarnym
mieszkańcom Ameryki. Tym samym rozpoczęto „pisanie” historii od
nowa. Wówczas już nie tylko inteligencja była predestynowana do
tego, by tworzyć historię narodu. W ten sposób podjęto próbę opisywania XX-wiecznej rzeczywistości oczami mniejszości narodowych,
kobiet czy – jak wspomniano wcześniej – robotników. Tym samym
do głosu dopuszczono wszystkie warstwy społeczeństwa, a nawet
ignorowane dotąd tzw. „doły społeczne”12.
Ogromne znaczenie dla rozwoju tej metody miały druga wojna
światowa i ludobójstwo Żydów. Polskim projektem rozpoznawalnym
na całym świecie jest „Mauthausen Survivors Documentation Project”, który stał się podstawą dla wielu publikacji naukowych i doktoratu warszawskiego socjologa Piotra Filipkowskiego13. Nagrywanie historii świadków wydarzeń drugiej wojny światowej stało się ważnym
bodźcem na drodze rozwoju oral history.
Po wojnie zaczęły powstawać również pierwsze definicje historii
mówionej, której korzeni szukano już u Herodota. Podjęto próby stworzenia metodologii tych badań i rozpoczęto poszukiwania narzędzi
interpretacyjnych dla wypowiedzi respondentów. Oral history stara-
10 P. Thompson, The Voice of the Past..., s. 65.
11 Miało to miejsce w latach 70. XX wieku głównie za sprawą Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych oraz Smithsonian Institute.
12 T. Lummis, Listening to History, London 1987, s. 20.
13 P. Filipkowski, Historia mówiona i wojna, Warszawa 2010.
no się upodobnić do typowych materiałów historycznych. Krytycznie,
zgodnie z przyjętą metodą historyczną opracowano kwestionariusze
osobowe i opisy wywiadów14. Miało to uczynić z oral history metodę
w pełni naukową, a wywiad biograficzny miał się stać nie materiałem
podrzędnym czy uzupełniającym, ale w pełni wartościowym.
Jedna z najczęściej cytowanych definicji podaje, że oral history to
samoświadoma, poddana pewnej dyscyplinie rozmowa między dwoma ludźmi na temat niektórych aspektów (doświadczonej) przeszłości uważanych za historycznie istotne, prowadzona z zamiarem jej
zarejestrowania. Komunikacja ta, choć przybiera postać relacji, pozo
staje dialogiem – jej forma i treść zależą od pytań (a te od kontekstów, w jakich porusza się pytający), od przeświadczenia rozmówcy
o tym, co jest, a co nie jest istotne, od jego zasobów interpretacyjnych
i od kontekstów15.
W trakcie realizacji projektu w Armenii zastosowany został wywiad biograficzny jako jedna z form historii mówionej. Wywiad biograficzny używany przez badaczy w Polsce i na Zachodzie to relacja
audio składająca się z dwóch części. Pierwsza część ma charakter narracyjny, biograficzny. Respondent opowiada swobodnie historię swojego życia, sam dobiera fakty, które uznaje za ważne w swoim życiu.
Jest to zazwyczaj historia w skali mikro. Wydarzenia prezentowane
są z punktu widzenia jednostki, poprzez zindywidualizowane aspekty życia i emocjonalne obrazy. Świat prezentowany w tej części wywiadu ma charakter subiektywny. W realizacji nagrania uczestniczą
wyłącznie dwie osoby. Obecność osób trzecich jest niepożądana.
W drugiej części respondent odpowiada na pytania przygotowane wcześniej przez osobę przeprowadzającą wywiad lub wynikające z niezrozumienia poszczególnych fragmentów z pierwszej części.
W drugiej części wywiadu pytania zadawane są w porządku chronologicznym, by ułatwić ewentualne przyszłe odsłuchiwanie materiału i archiwizację. Wywiad częściowo jest transkrybowany (przepi
sywany). Fragmenty uznane za najciekawsze oraz istotne z punktu
widzenia prowadzonych badań są spisywane. Jednak nie dokonuje się
nigdy transkrypcji całego wywiadu – ten pozostaje wyłącznie w formie audio.
14 P. Thompson, The Voice of the Past..., s. 118-172.
15 L. Shopes, Making Sense of Oral History, Pennsylvania 2002, s. 2-3.
151
152
Jakub Osiecki
Wywiad nie ma charakteru tematycznego. Metoda biograficzna
jest najszerszą z form realizacji wywiadu metodą oral history. Respon
dent nie odpowiada na pytania przygotowane wcześniej w kwestionariuszu, a sam obiera bieg wydarzeń w swojej audio-autobiografii. Biograficzne podejście ma znaczenie o tyle, że w przyszłości owe nagrania
mogą być wykorzystane przez badaczy z różnych specjalizacji i dziedzin nauki. Idealnym wzorcem są nagrania Ośrodka KARTA, z których korzystają językoznawcy16, socjologowie17czy stricte historycy18.
W ramach stypendium Funduszu Wyszehradzkiego w Republice
Armenii i Republice Gruzji przeprowadzonych zostało 65 wywiadów biograficznych. Wywiady realizowane były zarówno w miastach
(Erywań, Giumri), jak i na wsiach (Panik, Arewik, Artik, Lanczik,
Sepasar, Cwaltbila). Wszyscy respondenci byli obywatelami Armenii
w wieku 80-95 lat. Część posiadała podwójne obywatelstwo. Realizacja wywiadów była możliwa dzięki pomocy Armeńskiej Akademii
Nauk, w szczególności prof. Harutiuna Marutjana. Czas trwania wywiadu wynosił średnio około godziny. Niektóre wywiady trwały zaledwie 20 minut, a kilka z nich kilka godzin. Osoby nagrywane zazwyczaj chętnie godziły się na przeprowadzenie wywiadu, szczególnie że
miały możliwość wypowiadania się w ojczystym języku – większość
wywiadów została przeprowadzona w języku ormiańskim.
Respondentom pozostawiono dowolność w doborze tematów,
jednak można wyróżnić kilka wątków charakterystycznych, kontekstów dla historii społecznej (grupy 65 osób) w Armenii:
– pochodzenie przodków,
– ludobójstwo z roku 1915,
– okres sowiecki (praca, życie codzienne, wojna, upadek ZSRR),
– wojna z Azerbejdżanem o Górski Karabach (relacje z Azerami
i Turkami).
Z grupy 65 respondentów 59 osób żyje obecnie na wsi, 51 osób
zadeklarowało wykształcenie średnie.
Prezentowane fragmenty wywiadów zostały przyporządkowane
kontekstom, w jakich toczył się dialog. Transkrypcja została przeprowadzona wraz ze wstępną redakcją tekstów. Problemem języko-
16 M. Drygas, Dźwięki Peerelu, „Karta”, 2006, nr 50, s. 56-93.
17 P. Filipkowski, Historia mówiona...
18 K. Jasiewicz, Rzeczywistość sowiecka 1939-1941 w świadectwach polskich Żydów, Warszawa 2009.
wym było tłumaczenie. Język ormiański charakteryzuje się odmienną
od języka polskiego logiką zdania, zatem należało tak przetłumaczyć
fragmenty wypowiedzi respondentów, aby nie traciły one nic ze swej
treści, a jedynie przybierały bardziej przystępną dla polskiego czytelnika formę. Część wywiadów była przeprowadzana w trudnych
warunkach dźwiękowych lub z respondentami posługującymi się
językiem zachodnioormiańskim bądź dialektem szirakskim. W trakcie opracowywania wywiadów musiałem zatem korzystać z pomocy
miejscowych Ormian lub konsultować tłumaczenia własne z językoznawcami (prof. A. Pisowiczem lub prof. Harutem Marutjanem).
Oznacza to, że w treść tłumaczeń ingerowały także osoby trzecie.
Bardzo często nagrywane osoby wspominają na początku wywiadu swoje pochodzenie i przodków. Wielokrotnie zdarzało się, że respondent był w stanie bez zastanowienia powtórzyć imiona swoich
męskich przodków do trzeciego czy czwartego pokolenia wstecz.
Region czy miasto, z którego pochodził respondent, także były często podkreślane w trakcie relacji.
Tutaj pod kościołem pochowany jest mój wuj. To był ksiądz. Sowieci go
zabili w 1920. Ciągnęli go końmi po całej wsi, aż zmarł. To był Ter Grigor, syn Ter
Hakopa, wnuk Ter Howanesa.
Bżni, Armenia 2012
Pamięć o pochodzeniu rodziny była istotnym elementem tożsamościowym często poruszanym przez respondenta. Fakt pochodzenia z Turcji, Iranu czy Gruzji był powodem do dumy, elementem wyróżniającym respondenta na tle pozostałych mieszkańców
wsi czy regionu. Osoba nagrywana często była w stanie dokładnie
określić, w jakim wilajecie tureckim, w okolicy którego miasta perskiego urodził się jego pradziad i czym się zajmował. Do dziś zachowały się również dialekty języka ormiańskiego – będące równocześnie dowodem na to, że rzeczywiście ludzie np. ze wsi Lanczik
są potomkami Ormian tureckich przybyłych w okolice Giumri
w połowie XIX wieku z rejonu Muszu w Turcji (wówczas Imperium
Osmańskie)19.
19 Ormianie byli systematycznie przesiedlani lub dobrowolnie migrowali z Persji i Turcji do Rosji
w okresie między 1828 a 1878 rokiem. Wówczas w wyniku wojen rosyjsko-tureckich i rosyjsko-
153
154
Jakub Osiecki
Moja babcia pochodziła z Tyflisu, a mój dziadek z Turcji. Poznali się tutaj. I ich
groby są u nas we wsi. Dziadek mój wyłącznie po turecku mówił, a babcia po
ormiańsku i turecku. Dziadek był katolikiem i jego dzieci także były katolikami.
Dziadek jak przyjechał do Cwaltbili, to zaangażował się w działalność kościoła.
Śpiewał w chórze. Potem, kiedy przyszli sowieci i zaczęli kościół zamykać,
to ludzie ze wsi u nas złożyli wszystkie święte księgi i ikonę. Wszyscy wiedzieli,
że nasza rodzina przechowa ją. Potem przychodzili do nas, dziękowali dziadkowi
i mojemu tacie i modlili się wszyscy razem.
Cwaltbila, Gruzja 2012
Czy zna Pan perski? – Moja rodzina pochodzi z Persji z Nowej Dżulfy (Isfahan).
Tu urodził się mój dziadek i babcia. Przyjechaliśmy do Armenii w XIX wieku. Ojciec
był rzemieślnikiem. W Dżulfie było mnóstwo Ormian. Jak tu przyjechaliśmy,
tu nic nie było. Parę domów opuszczonych przez muzułmanów. Najpierw
powstał jeden dom, potem kilka następnych i zaczęli przyjeżdżać kolejni. Kościół
pobudowaliśmy sami w 1850 roku20.
Panik, Armenia 2010
Ja i moja rodzina pochodzimy z zachodniej Armenii. Przyjechaliśmy do
tej wsi w 1840 roku. Wtedy ta wieś nazywała się Musluchli, a dziś nazywa się
Lanczik. Ja mówię po zachodnioormiańsku21 i wszyscy we wsi tak mówią. Ojciec
i matka mówili tylko po turecku, dziadek też. Dziadek był złotnikiem. Stąd nasze
nazwisko Woskanian.
Lanczik, Armenia 2012
Pochodzenie przodków jest ważnym czynnikiem na drodze tworzenia się tożsamości narodowej czy odrębności etnicznej na Kaukazie22.
‑perskich otrzymywali możliwość swobodnego osiedlania się w poszczególnych regionach dzisiejszej Armenii i północnej Gruzji. Zob.: A. Хачикян, История Армении, Ереван 2009, s 111-112
i 119-126 oraz S. Poghosjan, A. Asrjan, Ch. Stepanian, E. Howhanisjan, Hajoc patmucjun, Jerewan
2009, s. 138-154.
20 Kościół we wsi Panik zbudowano z darów parafian w roku 1846. Zob.: Oracojc ei Patker Tonic,
Tyflis 1920, s. 81.
21 Współczesny język ormiański (aszharabar) ma dwa warianty: wschodnioormiański, który obowiązuje w Republice Armenii, oraz zachodnioormiański, którym posługiwała się ormiańska
ludność w dawnej Anatolii oraz w Stambule – dziś jest to dialekt używany głównie przez tzw.
starą diasporę ormiańską. Szerzej na temat języka ormiańskiego w: A. Pisowicz, Gramatyka ormiańska. Grabar. Aszcharabar, Kraków 2001, s. 19.
22 Pod tym względem Kaukaz jest szczególną przestrzenią badawczą. Pamięć o przodkach (męskiej linii) jest ważnym elementem tożsamości dla wielu kultur w tym regionie. Rekordzistami
Podobnie jest w przypadku społeczeństwa ormiańskiego, gdzie historia rodu, rodziny odgrywa bardzo ważną rolę23. Naród ormiański,
przez wieki żyjący w diasporze, rozproszony po całej Anatolii i Bliskim Wschodzie, nie utożsamiał się bezpośrednio z ziemią, ale z religią, językiem, kulturą wiejską i miejską24.
Elementem ważnym z punktu widzenia współcześnie istniejącego państwa ormiańskiego było przymusowe nadanie dokumentów
osobowych i wprowadzenie nazwisk przez administrację carską już
w XIX wieku. Nakaz ten wprowadzony w namiestnictwie kaukaskim
sprawił, że pojawiły się de iure klany, rodziny ormiańskie. Wcześniej
dla ustalenia tożsamości danej osoby stosowano jedynie imię oraz
miejsce urodzenia, np. Nerses Asztarakeci – Nerses z Asztaraku. Tym
samym dzięki nowo nadanym nazwiskom i dokumentom pojawiła się
w spisach carskich de iure narodowość ormiańska (wcześniej Ormianie jako naród także istnieli, ale trudno było dokładnie oszacować ich
liczbę na Kaukazie ze względu na brak jednoznacznego kryterium25).
Genealogia nazwisk jest dość oczywista. Powstawały one najczęściej
od zawodów lub imienia przodka oraz od miejsc pochodzenia.
Ludobójstwo Ormian jest tematem głównym i często podejmowanym przez media i społeczeństwo oraz naukowców w Armenii26.
Zbrodnie dokonane przez reżim młodoturecki na ludności ormiańskiej we wschodniej Anatolii i Konstantynopolu w latach 1896-1923
nie są jednak – jak wskazują rezultaty badań – aż tak istotnym wydarzeniem w pamięci zbiorowej obecnych mieszkańców Republiki
Armenia. Składa się na to kilku powodów. Rzezie Ormian są częścią
tożsamości Ormian Zachodnich (Spjurkahajer), czyli tych osób, które
23
24
25
26
są Osetyjczycy, którzy są w stanie wymienić 10 męskich osetyjskich przodków i dają tym samym
dowód swojej czystości narodowej.
O roli historii i pamięci o przodkach zob. w: L. Abrahamian, N. Sweezy (eds.), Armenian. Folk,
Arts, Culture and Identity, Bloomington, Indianapolis 2001, s. 25-33.
Istniały państwa ormiańskie na ziemiach nieormiańskich, np. Królestwo Cylicji położone na
brzegu Morza Śródziemnego.
Pierwszy spis powszechny w carskiej Rosji z 1897 roku potwierdzał, że w granicach Namiestnictwa Kaukazu znajduje się około 1 mln osób posługujących się językiem ormiańskim, ale już
wówczas na terytorium rosyjskiego Kaukazu znajdowali się tureckojęzyczni Ormianie, którzy
w spisie powszechnym mogli zostać ujęci jako Turcy. Ch. King, Widmo wolności. Historia Kaukazu, Kraków 2010, s. 126-127.
Badanie ludobójstwa i historii kolektywnej z punktu widzenia zbrodni z 1915 roku jest tematem często podejmowanym przez naukowców. Ch. Haratian, L. Neyzi (eds.), Speaking to One
Another, Bonn 2010 oraz Ch. Haratian, L. Neyzi (eds.), Prospects of Reconciliation, Bonn 2011.
155
156
Jakub Osiecki
uciekły z Turcji po 1915 roku do Europy, a potem do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Stało się tak dlatego, że exodus ludności ormiańskiej
z imperium otomańskiego miał miejsce głównie w kierunku zachodnim (szczególnie w latach 1915-1921). Uciekano do Smyrny, na Bliski
Wschód, do Damaszku, Libanu lub do Europy, do Włoch i Francji.
Bezpośrednio po 1915 roku ucieczki na Wschód – w kierunku Rosji
– były rzadkością. Sytuacja ta zmieniła się, gdy powstała w 1918 roku
niezależna I Republika Armeńska, która przyjęła kilkadziesiąt tysięcy
uchodźców27. Sowietyzacja I Republiki Armeńskiej w roku 1920 ostatecznie zahamowała exodus Ormian z Turcji do Armenii (Armeńska SRS). Pamięć o ofiarach ludobójstwa była jednocześnie cenzurowana. Tragiczne reminiscencje były w tym okresie udziałem części
społeczeństwa, ale nie doświadczeniem zbiorowym, narodowym.
Pojawiały się w druku wspomnienia z dzieciństwa, stron rodzinnych
z Anatolii u Vahana Totowenca, Zapela Jesajana, jednak samo słowo
ludobójstwo w oficjalnych środkach przekazu było zakazane28. Więcej o samym losie Ormian w imperium otomańskim przekazywali
w latach 40. i 50. Askel Bakunc i Jehisze Czarenc. W prasie sowieckiej
w latach 1920-1945 rzadko poruszano kwestie polityczne ormiańsko-tureckie. Pojawiały się natomiast, w celu dezinformacji, artykuły
o ludobójstwie Asyryjczyków i roli księży katolickich w tej zbrodni29.
Ponadto w ramach przyjaźni robotniczych narodów Turcji i Związku
Radzieckiego pewne wydarzenia skutecznie starano się przemilczeć.
Warto również pamiętać, że na ziemiach Armenii sowieckiej było
bardzo mało osób, które były naocznymi świadkami dramatycznych
wydarzeń z 1915 roku, gdyż reżim sowiecki nie wpuszczał do Kraju
Rad osób pochodzących z Turcji, przejawiających poglądy nacjonalistyczne i „nie wyrażających swojej lojalistycznej postawy wobec
władzy radzieckiej”30. Ten stan rzeczy trwał w zasadzie do 1965 roku.
Choć już w 1945 roku ZSRS próbował wykorzystać ludobójstwo Ormian w celu wywołania wojny z Turcją, to jednak akcja propagan-
27 H. Hovhannisian, The Republic of Armenia, vol. 4, Berkeley–Los Angeles–London 1996, s. 126.
28 H. Marutyan, Iconography of Armenian Identity. The Memory of Genocide and the Karabagh Movement, Yerevan 2009, s. 38.
29 Н. Козловский, Малоазиатские престуления миссионерства и ассирийская трагедия,„Без
божник Грузии”, 1931, nr 9-10, s. 4-7.
30 ANA 1/02/5, Протокл заседания президиума ЦК КП(Б) Армении, nr 1-56, s. 13.
dowa zakończyła się niepowodzeniem31. Do pierwszych masowych
demonstracji, w których żądano upamiętnienia ludobójstwa, doszło
w Erywaniu dopiero w czasie 50. rocznicy tego wydarzenia, tj. w 1965
roku32. Równocześnie domagano się budowy pomnika ku czci ofiar
bitwy pod Sardarapatem, gdzie Ormianie w 1918 pokonali wojska tureckie33. Kto był inicjatorem tych wydarzeń i dlaczego władza sowiecka ugięła się wobec presji „ludu pracującego Armenii”, nie wiemy
do dziś. Materiały w tej sprawie przetrzymywane są w Archiwum
Państwowym w Erywaniu (Hajkakan Petakan Archiw) i opatrzone są
klauzulą tajności.
W wywiadach ludobójstwo jako motyw w opowieści biograficznej
pojawiało się za każdym razem. Jednak żadna z osób nie była bezpośrednio związana z tym wydarzeniem. Choć gros respondentów
przyznawała się, iż ich dziadkowie pochodzili z Turcji, to zaznaczali
oni równocześnie, że przybyli na ziemie obecnej Republiki Armenii
czy Gruzji już w XIX wieku34. Wydarzenia z 1915 roku nie dotknęły
ich zatem bezpośrednio. Ludobójstwo uważane jest przez samych
Ormian za wydarzenie jednoczące wszystkich Ormian na całym
świecie i jednocześnie za najważniejsze w historii współczesnej tego
narodu. Respondenci podkreślali, że od tego czasu – od 1915 roku
– Ormianie zostali rozbici i rozproszeni po całym świecie, dając początek diasporze ormiańskiej.
Czy słyszał Pan o ludobójstwie Ormian? – Straszna tragedia. Nasz naród tyle
wycierpiał. My też jesteśmy z Turcji. Moja rodzina przyjechała z okolic Wanu,
słyszał pan o Achtamar?
31 W roku 2010 ukazała się praca naukowa autorstwa A. Kirakosjana dotycząca relacji ZSRR i Turcji
w latach 1945-1946, gdzie obszernie omówiony został problem ludobójstwa Ormian jako potencjalnego pretekstu do wojny. А. Киракосян, Aрмения и советско-турецкие отношения
в дипломатических документах 1945-1946 гг., Ереван 2010.
32 R. Panossian, The Armenians. From Kings and Priests to Merchants and Commissars, New York
2006, s. 321-323.
33 O pierwszych obchodach ludobójstwa Ormian w Armenii w 1965 roku i próbach pobudowania
pomnika zob.: H. Marutyan, Iconography of Armenian Identity..., s. 37-40.
34 W roku 1829 pracę w Cesarstwie Rosyjskim rozpoczął Komitet ds. Przesiedleńczych, którym
kierował Ormianin Łazarz Łazarian. Administracja carska stawiała sobie za cel w owym czasie
przesiedlenie jak największej ilości Ormian z Persji i Turcji do Rosji. Ormianom obiecywano żyzne ziemie i ulgi podatkowe. Jednak, jak wspomina naoczny świadek tych wydarzeń, ów proces
migracyjny miał na celu nie tylko ochronę chrześcijańskich Ormian przed muzułmanami. Zob.:
А. Грибоедов, Полное собрание сочинений, т. 3, Москва 1917, s. 267-268.
157
158
Jakub Osiecki
Ale my przyjechaliśmy wcześniej, jeszcze w XIX wieku, nas ta tragedia nie
dotknęła, ale brat mojego ojca stracił całą rodzinę w genocydzie.
Czy był Pan w Cicernakaberdzie?35 – Straszna tragedia, prawda? Ciągle
pokazują w telewizji jakieś filmy o Turcji. Straszne. My przyjechaliśmy
z Kirowabadu. Podobno mieliśmy jakąś rodzinę w Turcji, ale ich nie znałam.
Ojciec tylko, jak żył, to opowiadał o nich. Ale nie wiem, co się z nimi stało. Może
mieszkają teraz gdzieś Ameryce?
Erywań, Armenia 2011
Mordowali nas. Słyszał pan o tym? Mordowali nas dzień i noc. Kobiety i dzieci.
Straszna tragedia. – Wasza rodzina też ucierpiała w ludobójstwie? – Nie. My nie,
ale ci Ormianie z Turcji, z Anatolii, z Armenii Zachodniej.
Armenia stała się częścią sowieckiej Rosji (a następnie ZSRS)
w roku 192036. Dnia 2 grudnia 1920 roku po kilku dniach rozmów
podpisano porozumienie z przedstawicielem władzy radzieckiej na
Kaukazie Południowym, Borysem Legranem. Stronę armeńską reprezentował gen. Drostamat Kanajan37.
Władza sowiecka w pierwszym okresie zajęła się głównie prześladowaniami i konfiskatami mienia rolniczego. Szczególny nacisk
położono na likwidację dawnych elit politycznych, czyli osób przejawiających poglądy nacjonalistyczne – tzw. dasznaków38. Zgodnie
z pierwszymi decyzjami sowieckiego reżimu podjęto działania w celu
zniszczenia struktur Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego (Hajoc
Arakelakan Jekeheci). Prześladowano zarówno duchownych, jak
i wiernych. Proces ateizacji Ormian zakończył się de facto w kwiet-
35 Park Cicernakaberd w Erywaniu – to tu znajduje się pomnik ku czci Ormian pomordowanych
w 1915 roku.
36 Wcześniej, w latach 1828-1918, Armenia była częścią Rosji carskiej, a następnie w latach 19181920 niepodległą Republiką Armenii.
37 Ostatni oficjalny przedstawiciel władz Simeon Wracjan odmówił podpisania tego porozumienia. S. Wracjan, Hajastan Hanrapetuciun, Beirut 1953, s. 498; Б. Улубабян, Беседы об армянской
истприи, Yerevan 2000, s. 498 oraz ANA 1/1/1, s. 7, „Ynkerner” (ulotka propagandowa z opublikowanym tekstem porozumienia z 1.12.1920).
38 ANA f1/1/44, s. 1, Выписка из заседания пленума Кавбюро, 3.07.1921.
niu 1938 roku, gdy w niejasnych okolicznościach zginął Katolikos
Wszystkich Ormian – zwierzchnik Kościoła Ormiańskiego39.
Sowiecka Armenia w latach 1922-1936 była częścią Zakaukaskiej
Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, a w latach 19361991 niezależną administracyjnie Armeńską SRS. W tym okresie Armenia rozwinęła się gospodarczo i społecznie. Tezę tę można oprzeć
nie tylko na mało wiarygodnej prasie sowieckiej, ale na podstawie
właśnie wspomnień samych Ormian, którzy z nostalgią opowiadali
o życiu codziennym w ustroju socjalistycznym40. Reżim bolszewicki
znacząco przyczynił się do podniesienia stopy życiowej – rozwinęła
się edukacja, powołano do istnienia uczelnie wyższe oraz rozpoczęła
się industrializacja kraju. Rozmach przedsięwzięć, inwestycji w Armenii był ogromny. Do dziś z łatwością można dojrzeć w Republice
Armenii olbrzymie – obecnie niszczejące – kompleksy przemysłowe,
fabryki, zakłady przetwórcze: Metsamor, Czarencawan, Hrazdan,
Armawir, Erywań, Alawerdii, Wanadzor i wiele innych.
Funkcjonowanie w państwie socjalistycznym respondenci uznali
(zgodnie niemalże41) za najlepszy okres w ich życiu. Możliwość studiowania, pracy i życia w mieście były dla przeciętnego Ormianina
ekwiwalentem szczęścia – co podkreślają do dziś. Przy czym okres
upadku ZSRS i sama rola Michaiła Gorbaczowa we wspomnieniach
respondentów jest prezentowana jednoznacznie – jako największa
tragedia w historii narodu, zaraz po ludobójstwie. Co znamienne,
bezpośrednio po upadku ZSRS w Armenii nastąpiły lata kryzysu
gospodarczego. Obywatele Armenii z dnia na dzień ze względu na
hiperinflację stracili oszczędności całego życia, a Armenia została
odcięta od dostaw gazu i prądu42. Jest to dla Ormian z jednej strony
powód do dumy, a z drugiej – jest to okres, o którym mówią rzadko
i z niechęcią.
39 Nie znamy dokładnej daty śmierci katolikosa Chorena I Muradbekiana. Armeński historyk Stepan Stepaniac do dziś nie jest w stanie jednoznacznie stwierdzić, kto stał za morderstwem Chorena I. С. Степаняц, Черный апрель Католикоса Хорена Первого, „Новое Время”, 10.04.2012,
s. 7.
40 O prężnie rozwijającej się Armenii w ramach ZSRR pisali także: T. Lankamer, Słoneczne Zakaukazie, Warszawa 1986, s. 77-86; J. Gregory, Land of the Soviets, London 1946, s. 173-174.
41 Jedyną osobą jawnie antyrosyjską była Anusz Marutian z Erywania, prześladowana przez reżim
sowiecki w latach 30. i zesłana do łagrów.
42 G. Awagjan, Hajastan ew hajers aszcharum, Jerewan 1994, s. 12.
159
160
Jakub Osiecki
Trzy lata nie było gazu i prądu. Paliliśmy wszystkim, co się dało. Piecyki
musiały być ciepłe cały czas, bo u nas małe dzieci były. I akurat te zimy takie
mroźne były. Teraz to nie zima. Wtedy takie mrozy były. Prąd był w Instytucie,
tu obok. Sąsiad kabel podłączył i potem grzaliśmy na prąd. Ale też trzeba było
coś płacić za ten prąd, mimo że on nielegalny. Ale jak my coś takiego przeżyliśmy,
to my teraz wszystko przeżyjemy.
Ja pracowałam w szkole w Nachiczewaniu. Po skończeniu studiów dali mi
nakaz pracy w Ministerstwie Oświaty w Nachiczewańskiej Republice. Ale tam nie
chciałam. Tam jest pustynia. Tam nic nie ma. Uciekłam i zaczęłam uczyć w mojej
wsi w Jehegnawan. Araracka Dolina to jest. Jak tam kiedyś pięknie było. Sady
mieliśmy. Jabłka, morele. To były czasy. Sowieci wodę podciągnęli i cały czas
była. Owoce to dwa razy w roku zbieraliśmy. A teraz to niszczeje tam wszystko.
Oddaliśmy to znajomym, ale to już nie to. Sadu nie ma. Nie ma gospodarza.
Jehegnawan, Armenia 2010
Ja w czasach sowieckich dyrektorem szkoły byłem. Wtedy to wieś kilka
tysięcy liczyła. Teraz wszyscy się porozjeżdżali. Do Rosji jeżdżą, do roboty. Bo tu
roboty nie ma. W Erywaniu jest, ale zapłata mała. No więc, za moich czasów to
do szkoły 200 uczniów chodziło. Moja żona była nauczycielką – ormiańskiego.
Wtedy to duża wieś była. A teraz 40, 50 dzieci do szkoły chodzi. Nauczycieli też
nie ma.
Wojna z Azerbejdżanem o Górski Karabach43 rozpoczęła się
w 1988 roku, w wyniku rosnącego konfliktu ormiańsko-azerskiego.
Mordy na ludności ormiańskiej w Sumgaicie44 i nieudolność władz
centralnych ukazały słabość wertykalnego systemu władzy w ZSRR
i stały się przyczyną rozpadu sowieckiego imperium45. Działania wojenne były wynikiem nierozwiązanego od 1920 roku sporu teryto43 Nazwa oficjalna: Górski Karabach (Lernain Harabahi Hanrapetuciun – Arcach) w samej Armenii
używana jest rzadko. Ormianie na określenie tej quasi-niepodległej republiki używają zwrotu
Arcach.
44 W lutym 1988 roku doszło do krwawych pogromów ludności ormiańskiej w miejscowości Sumgait, w Azerbejdżańskiej SRS. Zginęło około 30 osób, ale 14 tys. uciekło z miasta w obawie przed
utratą życia. Zob.: T. de Waal, Black Garden. Armenia and Azerbaijan Through Peace and War, New
York 2004, s. 40.
45 И. С. Ратьковский, М. В. Ходяков, История Cоветской Росии, Санкт-Петербург 2001, s. 342.
rialnego o ziemie Górskiego Karabachu. Na fali pozornych reform
demokratycznych w ZSRS (pierestrojka) liderzy polityczni Armenii
i Autonomicznego Obwodu Górskiego Karabachu – będącego częścią Azerbejdżańskiej SRS, podjęli próby zjednoczenia46. Pierwszym
etapem federalizmu obu terytoriów miało być ogłoszenie niepodległości (suwerenności) przez AOGK, ale już w ramach Armeńskiej
SRS. Rada Deputowanych AOGK podjęła taką uchwałę 10 lutego 1988
roku47. Fakt odłączenia ziem AOGK (4400 km2) i przyłączenia ich do
Armeńskiej SRS rozbudził tłumione antagonizmy ormiańsko-azerskie (ormiańsko-tureckie) i tym samym rozpoczął się ruch uchodźców. Ormianie uciekali z Azerbejdżanu, a Azerowie z Armenii.
W 1989 przylecieliśmy z Baku do Erywania. Nas uznaje się za uchodźców.
To politycy tym wszystkim sterowali. Politycy zrobili, jak chcieli. To Gorbaczow
wszystkiemu winien. To jego obarczają winą za wszystko w Armenii. To przez
niego wszystko się zaczęło. Ormian zaczęli w Baku chronić wojskowi, nie od razu.
Mówił, że za 3 godziny armia będzie, a za 3 dni przyjechali. To on jest winny tej
rzezi Ormian. W Sumgaicie to była prawdziwa rzeź. Azerowie zabijali Ormian, jak
Turcy Ormian. W Związku Radzieckim wszystko było dobrze. Żadnych konfliktów
nie było.
Prezydent Michaił Gorbaczow już wtedy nie kontrolował sytuacji
w Kraju Rad. Państwo kolos chyliło się ku upadkowi. Próbowano cenzurować i fałszować wiadomości płynące z Sumgaitu. Na posiedzeniu
Politbiura (obecni wówczas: M. Gorbaczow, W. Własow, A. Jakowlew) ustalono, że za zajścia w Sumgaicie odpowiadają kryminaliści,
i taką informację miały przekazać media48. Otwarty konflikt zbrojny
rozpoczął się jeszcze w 1988 roku i trwał z przerwami do maja 1994
roku, kiedy to w Biszkeku podpisano porozumienia o przerwaniu
walk. Wojna jednak de iure nigdy się nie zakończyła – do dziś trwają
46 Proces uniezależniania się Republiki Górskiego Karabachu od władz ZSRR został wiernie przedstawiony w publikacji polskiej prasy podziemnej: [brak autora], Co się wydarzyło w Armenii, Warszawa 1989.
47 N. Hovhannisyan, The Karabach Problem. The Thorny Road to Freedom and Independence, Yerevan
2004, s. 7.
48 ANA f1/88/11, Выписка из заседания пленума Политбюро, 28.02.1988.
161
162
Jakub Osiecki
rozmowy w sprawie podpisania porozumienia pokojowego49. Wojna
o Górski Karabach i antagonizm ormiańsko-azerski oraz ormiańsko-turecki to ważne czynniki konstytuujące współczesną tożsamość
narodową Ormian. Polityka nacjonalistyczna Republiki Armenii
świadomie sprzyja pielęgnowaniu tego konfliktu. Ormianie niejako
konsolidują się społecznie w obliczu wspólnego wroga, jakim jest Turek czy Azer50.
My żyliśmy tu w Erywaniu, a Karabach należał do Azerbejdżanu. Podobno
oddali im ten Karabach dlatego, że Azerbejdżan miał zasoby naturalne
i im łatwiej miało być utrzymywać ten region. To Rosjanie tak wymyślili.
Azerbejdżanie to dobry naród, my zawsze zgodnie z nimi żyliśmy. Ta wojna to
nie wojna z Azerbejdżanem, to wszystko góra tym sterowała.
Wojna zakończyła się zwycięstwem Armenii i oddzieleniem się
Republiki Górskiego Karabachu od Azerbejdżanu. W efekcie działań wojennych Azerbejdżan utracił około 20% terytorium państwa.
Ormianie czują dumę z pokonania Azerbejdżanu, jednak przedłużający się stan niepewności politycznej tego regionu oraz pogłębiający
się kryzys ekonomiczny w samej Armenii sprawiają, że respondenci
sceptycznie patrzą w przyszłość51.
Moi wszyscy wnukowie walczyli w Karabachu z Turkami. Akurat wtedy szli
do wojska, więc zachęcałem ich, żeby pojechali do Karabachu. Poza tym tam
służba jest krótsza, bo tylko 6 miesięcy, a jeszcze jakiego Turka można ustrzelić.
Cała moja rodzina i rodzina żony jest z Karabachu. Uciekliśmy na początku lat
90. Teraz mieszkamy w Erywaniu, ale dwa razy w roku jeździmy do znajomych
i rodziny. Karabach jest częścią Armenii i tak powinno zostać. Nie rozumiem,
czemu Karabach ogłosił niepodległość, ale to na górze o tym decydują.
Panik, Armenia 2010
49 Nad przebiegiem procesu pokojowego czuwa Mińska Grupa OBWE, którą kieruje Federacja
Rosyjska.
50 Potocznie Ormianie nie rozróżniają nacji tureckiej i azerbejdżańskiej. W życiu codziennym często używają określenia Turek na osobę pochodzącą z Azerbejdżanu.
51 Armenia wspiera finansowo Republikę Górskiego Karabachu z własnego budżetu państwowego.
***
Aktualne pozostaje pytanie o rezultaty analizy i wnioski płynące
z zakończonego projektu. Czy ważniejsze jest w historii społecznej
wierne przedstawienie rzeczywistości i faktów przez respondenta, czy sensy i znaczenia, jakie nadaje on tym faktom w momencie
składania relacji, w perspektywie (re)konstruowanej autobiografii?
W historii Armenii XX wieku owe „nadane sensy” mają olbrzymie
znaczenie. Martyrologia ludobójstwa, nostalgia postsowiecka czy
nowy nacjonalizm współczesnego państwa armeńskiego52 stają się
główną płaszczyzną opowieści biograficznych. Respondenci, którzy
większość swojego życia spędzili w kraju sowieckim, znaleźli osobliwy sposób na zmniejszenie ciężaru narzuconego im przez historię
i totalitaryzm. Zamiast próby uczciwego przemyślenia historii XX
wieku, w pełni i całym tragizmie, zamiast poważnej ogólnonarodowej dyskusji o sowieckiej przeszłości, powraca w Armenii niewiele
zmieniony sowiecki imperialno-patriotyczny mit – mit historii ojczystej jako kroniki sławnych bohaterskich czynów. I jak słusznie zauważają historycy Stowarzyszenia „Memoriał” – w tym micie nie ma
miejsca na winę czy odpowiedzialność53.
Zbrodniczy ustrój sowiecki utożsamiany był przez respondentów
z latami rozwoju ekonomicznego, industrializacji, wzrostem poziomu życia. Mimo że wielu Ormian doświadczyło prześladowań ze
strony sowieckiego aparatu bezpieczeństwa54, temat ten nie pojawiał
się często w wypowiedziach osób nagrywanych.
Na poziomie indywidualnym rozbieżności w interpretowaniu
historii mogą być czymś naturalnym. W tym przypadku ich brak
ukazuje podatność ludzi na oficjalną propagandę nacjonalistyczną.
Prosowiecka (i prorosyjska) sentymentalna przeszłość i antyturecka
wrogość stworzona w ciągu ostatnich kilkunastu lat znalazła w narodzie ormiańskim bardzo podatny grunt.
52 Ideologia nacjonalistyczna współczesnej Republiki Armenii widoczna jest w pracach m.in.
R. Hambarcumjana, Hanganak Haj Inknutejan, Jerewan 2012.
53 Przesłanie „Memoriału”, „Karta”, 2008, nr 54, s. 133.
54 Obecnie nikt nie prowadzi badań nad ofiarami represji sowieckich w Armenii, choć w Archiwum Państwowym w Erywaniu znajdują się materiały do tego typu studiów (ANA f1/13/4, s. 101,
Arzanagrucjan Kaghwank 36 30.04.1933). Pojawiają się jedynie indywidualnie publikowane
wspomnienia: А. Марутян, Сиберийский дневник, Ереван 2008.
163
164
Jakub Osiecki
Pamięć respondentów koncentrowała się przede wszystkim na
„importowanym” cierpieniu i traumie związanej z ludobójstwem
z 1915 roku oraz na obecnych antagonizmach antytureckich i antyazerskich, ukształtowanych po 1988 roku. Respondenci ormiańscy
czuli konieczność poinformowania mnie o tragicznej historii narodu.
Zapytani o okres sowiecki, najstarsi respondenci wyróżniali dwie kategorie: „bolszewików” i „sowietów”. Ta pierwsza grupa utożsamiana
była z realnymi prześladowaniami, walką z Kościołem, klerem i wiernymi, tymczasem Sowieci byli już postrzegani przez respondentów
jako demiurdzy świata radzieckiego, twórcy potęgi gospodarczej
ZSRS. Z nagrań wypływa jeszcze jeden wniosek. Respondenci wykazywali skłonność do mówienia o przodkach (często pochodzących z różnych krajów: Gruzji, Iranu, Turcji) i o pochodzeniu rodzin,
klanów. Ponadto tematem wciąż badanym jest religijność Ormian
w czasach sowieckich, mimo nieobecności kleru i świątyń. Ormianie-katolicy (12 respondentów) z radością podkreślali fakt, że udało
im się zachować wiarę w czasach reżimu totalitarnego, a Ormianie
z Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, że część świątyń udało się
uratować przed zniszczeniem.
Obecnie katolikos Garegin II podjął próbę odbudowania wszystkich kościołów i budowy nowych świątyń na masową skalę. Ormiańska przestrzeń historyczno-społeczna razi przejawami nieświadomości lub uciszanej świadomości historycznej. Do dziś w Erywaniu
istnieje ulica Handziana – sekretarza Armeńskiej Partii Komunistycznej, który wysłał w latach 30. XX wieku tysiące swoich ziomków
na Syberię. Ponadto, co gorsza, mówienie w kręgach akademickich
o „zbrodniczym charakterze” władzy radzieckiej jest postrzegane
jako brak naukowego obiektywizmu.
Magdalena Lejman
Dżygit w krainie magii.
Wartości i wyobrażenia
o świecie w baśniach
narodów Kaukazu
Dzhigit in the Land of Magic. The Values and Vision of the World
in Caucasian Fairy Tales
Abstract: The article analyses some elements of Caucasian fairy tales that
reflect their regional character. The author aims to specify some of the fairy
tales’ particular values determining their local Caucasian character. She starts
with the universal nature of fairy tales in which a protagonist has to face many
obstacles on the road to personal happiness. The qualities of bravery, cleverness, obedience towards elders and hospitality are analyzed on the basis
of numerous fairy tales of the North and the South Caucasian nations. The
author indicates also the vision of the world the fairy tales derive from local
myths, and as a consequence the substantial role the fairy tales may play in
reuniting a human being with the spiritual heritage of his ancestors, as well as
with the natural world he used to feel a part of.
Keywords: Fairy tales, Caucasus, magic, myths, values, bravery, cleverness,
obedience, hospitality, culture, dzhigit
Baśnie stanowią odpowiedź na poszukiwanie przez człowieka prawdy, sensu i znaczeń. Kreślą zmagania bohatera na drodze do upragnionego celu, odpowiadając na pytania o sposoby radzenia sobie
z trudnym położeniem w społeczeństwie, reagowania na wydarzenia
skrajnie dotkliwe i bolesne. Fantastyczne postacie, niezwykłe sytuacje, nadprzyrodzone wydarzenia są zaledwie narzędziem do wyrażenia głębszych prawd. Istotę przekazu baśni stanowią wzorce, tym
lepiej widoczne, im bardziej dochodzi na ich tle do przełamania re-
166
Magdalena Lejman
alności. Magia kieruje uwagę na to, co w codzienności trudno jest
zauważyć. Jest środkiem do mówienia o wartościach w sposób najbardziej oczywisty i jednoznaczny.
Tradycyjne, ludowe baśnie okazują się głęboką formą nauki
o otaczającej nas rzeczywistości. Stanowią zapis nienaruszalnej,
szlachetnej hierarchii wartości. Joseph Campbell zauważa, że jeśli
zatrzymamy się na baśniach uważnie i na dłużej, dostrzeżemy ich
podobieństwo do Pisma Świętego. Nie chodzi tu w żadnym stopniu
o zaprzeczanie prawdziwości Słowa Bożego, ale o wymiar wartości,
na których straży stoją baśnie.
Baśń konfrontuje człowieka z podstawowymi kłopotami egzystencjalnymi – śmiercią i starością, ograniczeniami egzystencji
i pragnieniem życia wiecznego. Pokonanie zła, zwycięstwo dobra,
tryumf mądrości lub sprytu są osią konstrukcji baśniowego świata.
Nie ma w nim miejsca na wahanie, odcienie inne poza bielą i czernią.
Moralny przekaz opowieści musi być jasny i jednoznaczny. Baśń jest
potwierdzeniem zasad stojących na straży odwiecznego porządku.
Dla zachowania konstrukcji baśniowego świata konieczne są prostota wypowiedzi i brak jakiegokolwiek zmanieryzowania. Ponieważ
w baśni wszystko jest oczywiste i jednoznaczne, uwaga czytelnika
lub słuchacza nie zostaje rozproszona i może skoncentrować się na
właściwym przekazie opowieści. Fabuła większości baśni skupia się
wokół drogi, w którą wyrusza bohater dla zdobycia upragnionego
celu. W czasie podróży sprawdzeniu podlegają jego umiejętności
i wartości moralne – odwaga, spryt, dobroć, szczerość. W drodze
towarzyszą mu pomocnicy, nierzadko magiczni (cudowne zwierzęta,
istoty nadprzyrodzone), przy udziale których jest w stanie zmierzyć
się z przeciwnikami.
Baśniowa dekoracja z jej nadnaturalnymi wydarzeniami i niesamowitymi postaciami jest zespołem form układających się w uniwersalne obrazy – pradawne wzorce postępowania. Carl Jung zauważył,
że przybierają one postać nieuświadomionych, dzielonych i dziedziczonych przez zbiorowości archetypów. Kompleksy przeżyć ujęte
w archetypiczne postacie baśniowe mądrego starca (oznaczającego
J. Campbell, Potęga mitu: rozmowy Billa Moyersa z Josephem Campbellem, Kraków 1996,
s. 19‑26.
Por. W. Propp, Morfologia bajki magicznej, Kraków 2011.
poznanie, refleksję, intuicję i wysokie cechy moralne), góry (wzrost
osobowości) czy źródła (mierzenie się z własnym „ja”) uświadamiają nam, jak głęboki jest rzeczywisty przekaz opartych na folklorze
baśni.
Poza głęboką warstwą wspólnych schematów znaczeniowych
baśnie różnych regionów wykazują własną specyfikę. Magiczne wydarzenia zachodzą na tle odbitej lokalnej rzeczywistości. Baśniowi
bohaterowie funkcjonują w ramach określonych stosunków społecznych (wioskowej społeczności, na dworze chana), przestrzegają zwyczajów i praw właściwych dla regionu. Używają ubrań, naczyń i narzędzi charakterystycznych dla danego obszaru. W związku z tym
w kaukaskich opowiadaniach ludowych występować będą papachy
(czapka z owczej wełny), burki (rodzaj płaszcza z wojłoku), kindżały
(ostry nóż stanowiący broń), duduki (rodzaj fletu) i tkane dywany.
Bohaterowie będą jadać chaczapuri i owoce granatu, mieszkać w aułach (górskich wioskach) i używać charakterystycznych sformułowań („salam alejkum” – zamiast „witaj”, „sarmak” – w miejsce smoka, „dew” – na oznaczenie złego, zwykle wielogłowego, potwora czy
„kant” – jako nazwa młodzieńca).
W opartych na folklorze baśniach specyficzna okaże się także ich
warstwa treściowa. Wysoko cenione lokalnie wartości i wzorce postępowania będą eksponowane w sposób szczególny, czasami zyskując wyjątkowy i niespotykany w innych kulturach charakter. W baśniach kaukaskich narodów taką rolę pełnić będą na pewno odwaga,
spryt, posłuszeństwo wobec starszych i gościnność.
Trudno znaleźć baśń, w której bohater nie wykazuje się pewną odwagą. Stanowi ona warunek konieczny do podjęcia ryzyka baśniowej
wyprawy. Bez śmiałości nie ma wielkich czynów ani spektakularnych
zwycięstw. W baśniach kaukaskich narodów odwaga jednak służy nie
tylko osiąganiu celów (uratowaniu pięknej córki chana, uwolnieniu
miasta od smoka itp.), ale często okazuje się celem samym w sobie.
Bohater wyrusza w drogę dla wypróbowania swojej siły i udowodnienia waleczności. Odwaga i fizyczna wytrzymałość wydają się warunkiem koniecznym dla potwierdzenia jego wartości jako mężczyzny
C. G. Jung, Archetypy i nieświadomość zbiorowa, Warszawa 2011, s. 229.
Ibidem, s. 231.
Ibidem, s. 26-28.
167
168
Magdalena Lejman
i człowieka dorosłego. Wykazana dzielność (a nie zdobyte dzięki niej
skarby) zyskuje mu uznanie innych, szacunek i serce kobiety oraz
znaczące miejsce w lokalnej społeczności.
Gdy syn dorósł i zmężniał, zapytał pewnego dnia ojca:
– Co to za wieże widać w oddali?
– W tych wieżach mieszka siedmiu nartów-Orstchojców – odpowiedział
ojciec.
– Pójdę do nich i wypróbuję swoje męstwo – powiedział syn. Wziął szablę
i poszedł. (...)
Gdy psy napadły na kanta, wyjął on szybko szablę i kilkoma uderzeniami je
przegonił. Widząc to, nartowie-Orstochojcy zdecydowali:
– To bardzo silny człowiek, niech zostanie naszym bratem i z nami
zamieszka.
„Dzielny kant”, baśń czeczeno-inguska
– Jakiś ty silny! – z zazdrością powiedział Malik-Mamed.
– Co ty opowiadasz! – odpowiedział Waligóra. – Ty musisz być silniejszy od
nas wszystkich, skoro zgodziłeś się jechać na poszukiwania przepięknej córki
szacha dewów.
– Czy ty mnie znasz?
– Któż cię nie zna! – zawołał Waligóra. – Słyszałem o tobie i chętnie się do
ciebie przyłączę.
„Czterdziestu braci”, baśń dagestańska
W wielu kaukaskich baśniach bohaterem jest dżygit – konny góral. Stanowi on uosobienie męskości. Określają go odwaga, honor
i gotowość do ryzyka. Brawurowych konnych jeźdźców w kaukaskich opowiadaniach nie brakuje, jednak „prawdziwym dżygitem”
będzie tylko bohater pozytywny, który swą siłę i zręczność wykorzysta w imię dobra innych. Taki młodzieniec zasługiwać będzie na
szacunek innych mężczyzn i uczucie kobiet. Dla tych ostatnich spełnieniem marzeń o szczęściu w kaukaskiej wersji baśniowego świa-
O ile nie zaznaczono inaczej, cytowane fragmenty pochodzą ze zbioru tradycyjnych baśni
i opowiadań narodów kaukaskich zebranych przez Fundację Kaukaz.net i opublikowanych na
stronie www.bajki.kaukaz.net (2010).
ta będzie małżeństwo nie z księciem – następcą tronu, ale właśnie
z najlepszym w wiosce (aule) dżygitem.
– Na moje wołanie jedni wychodzili bez broni, inni bez koszuli, jeszcze
inni tylko w bieliźnie. Zrozumiałam, że w całym mieście nie został ani jeden
prawdziwy dżygit. W złości zabiłam wszystkich tych młodzieńców, których
męstwo było tylko pozorne.
„Dziewczyna i dżygici”, baśń dagestańska
Kiedy chan otrzymał odpowiedź dziewczyny, zrozumiał, że został pokonany
przez jej mądrość i spryt. Przestał przepytywać i zabijać ludzi i wkrótce, jak
mówią, zmarł. A dziewczyna wyszła za mąż za najodważniejszego dżygita
w swojej wiosce i żyła długo i szczęśliwie.
„Chan i mądra dziewczyna”, baśń dagestańska
Podczas gdy bohater-mężczyzna zwykle realizuje swoje powołanie na drodze wielkich czynów i prezentacji swojego męstwa, kobiece bohaterki dla osiągania celu wykorzystują spryt i zaradność.
Kobiecość, kojarzona z łagodnością i posłuszeństwem, nie pozwala
żeńskim postaciom na realizację w drodze brawurowych wypraw.
Narzędziem walki ze złym losem w ich przypadku będą rozum i zapobiegliwość. Umiejętne pokierowanie przeciwnikiem (albo leniwym
mężem!) pozwoli im znaleźć wyjście z tarapatów, zdobyć sławę lub
bogactwo, a co najważniejsze (zgodnie z baśniową logiką pociągające
za sobą wcześniejsze wartości) – zaskarbić sobie miłość i szacunek
męża. Umiejętność życia w rodzinie, zrozumienie i respekt w stosunku do mężczyzny i innych członków społeczności (starszych, wyższych pozycją itp.) zapewnia im poważanie innych i w konsekwencji
szczęśliwe oraz dostatnie życie.
Mąż od wschodu do zachodu słońca pracował w polu, a jego żona w tym
czasie zajmowała się domem, karmiła zwierzęta, prała wełnę i tkała. Wszyscy
mieszkańcy wsi zachwycali się skromnością i mądrością kobiety. Każdy bez
wyjątku wychwalał jej pracowitość i mądrość.
„Mądra żona”, baśń azerbejdżańska
– Wpuść mnie dobra kobieto, noclegu potrzebuję.
– Proszę, bądź naszym gościem – zaprosiła do środka, choć gość przybył nie
w porę – jej mąż leżał bowiem na łożu śmierci. (...)
169
170
Magdalena Lejman
– Dziękuję – odparł starzec. – Okazaliście się dobrymi ludźmi, dlatego życie u
was będzie układać się pomyślnie.
„O gościu”, baśń gruzińska
– O najdroższa moja, czyś rozum straciła? Jaki fach może mieć car? –
zdziwił się ojciec. – On rządzi całym światem, robi co chce, a my jesteśmy jego
sługami.
– Nie, mój mąż powinien mieć jakiś fach, inaczej za mąż nie wyjdę. (...)
– Prawdę mówiłaś moja żono – rzekł car – rzemiosło cenniejsze jest od
złota!
„Rzemiosło cenniejsze od złota”, baśń ormiańska
Pomysłowość i przedsiębiorczość utożsamiane są w baśniach
z mądrością życiową. Mądry człowiek to taki, który potrafi wykazać
kreatywność, intuicję i dar przewidywania. Poszukiwana „wiedza”
odnosi się do znajomości praw przyrody (rozumienia mowy zwierząt i roślin), rzemiosła i reguł społecznych, nie – edukacji czy abstrakcyjnej nauki. Człowiek jest częścią przyrody i tylko umiejętność
życia w jej ramach (przestrzegania jej reguł lub odpowiedniego ich
omijania – jednak bez naruszania społecznego tabu!) pozwala na
szczęśliwe i godne życie. Mądrość to doświadczenie życiowe i znajomość natury ludzkiej. Jako taka – okazuje się wartością najwyższą
i cenniejszą od każdego bogactwa.
Gdy Bogactwo i Szczęście zobaczyły, że sytuacja wygląda źle, zaczęły prosić
Rozum:
– Zwróć biedakowi rozsądek!
Użalił się Rozum nad chłopem i oddał mu rozsądek. (...)
I rozległa się wesoła muzyka, a wszyscy goście cieszyli się szczęściem młodych.
Chłop rozpoczął szczęśliwe i radosne życie. Okazało się, że jeśli człowiek nie ma
rozumu, to ani bogactwo, ani szczęście mu nie pomogą.
„O szczęściu, rozumie i bogactwie”, baśń karaczajewska
– Ojcze – zwróciła się córka do ojca – jak powinnam postąpić: zrobić
to, co wcześniej lub później trzeba będzie zrobić, czy to, co nie ma żadnego
znaczenia? (...)
Tej nocy dziewczyna uciekła z domu do ukochanego i wyszła za niego za
mąż. (...)
– Nie należy jej sprowadzać. Wyszła za mąż z mojego pozwolenia, spytawszy
uprzednio, jak postąpić: zrobić to, co wcześniej lub później trzeba będzie zrobić,
czy to, co nie ma żadnego znaczenia.
„Rozumne postanowienie dziewczyny”, baśń czeczeno-inguska
Chan przysłał dziewczynie piętnaście jajek i rozkazał, by do następnego
dnia wyhodowała z nich piętnaście kur. Dziewczyna podała gońcowi garść
jęczmienia i powiedziała:
– Wykonam to, jak tylko chan posieje te ziarna i jutro zbierze plony, inaczej
jego kury wymrą z głodu.
„Chan i mądra dziewczyna”, baśń dagestańska
Spryt i zaradność w baśniach okazują się domeną nie tylko kobiet. Korzystają z nich wszyscy słabsi, których siły pozostają w dużej dysproporcji wobec sił przeciwnika. Do pomocy rozumu raczej
niż siły lub magicznych pomocników będą odwoływać się, poza kobietami, starcy, dzieci i biedacy. Tym, dla których niemożliwe jest
wykazanie się dżygitówką i fizyczną siłą, do dyspozycji pozostaje
pomysłowość. Podjęcie wyzwania w takich warunkach wymaga nie
mniejszej odwagi niż bezpośrednie starcie z sarmakiem lub dewem.
Z pomocą przychodzi znajomość ludzi, rozciągana także na świat
przyrody i istot nadprzyrodzonych, którymi w baśniach rządzą te
same reguły.
Do staruszka podszedł starszy czort i zagadnął:
– Zmierz się ze mną, który z nas silniejszy!
– Dobrze – odpowiedział staruszek – ale wcześniej ty zmierz się z moim
młodszym bratem, bo ja boję się, że ci wszystkie żebra połamię.
Zaprowadził staruszek czorta do jaskini niedźwiedzicy, rozbudził ją, a sam
się schował.
„Sprytny staruszek”, baśń czeczeno-inguska
– Dobrze – zgodził się najmłodszy brat – opowiem ci bajkę. – Warunkiem
jednak będzie, że nie przerywamy sobie nawzajem, dopóki bajka się nie skończy.
(...)
Умное решение девушки, [w:] З. Х. Хамидова (red.), Чеченские и ингушские народные сказки,
Москва 2003, s. 175.
171
172
Magdalena Lejman
– Gdzie to ja byłem? Kiedy to było? – wskoczył z pytaniem sarmak,
zapominając o umowie.
– Wach-wach-wach! – ucieszył się i aż zatoczył ze śmiechu młodszy brat.
– Przegrałeś, przegrałeś! Naruszyłeś ustalone zasady, a teraz oddawaj moich
braci!
„Jak sarmaka oszukano”, baśń czeczeno-inguska
Bohaterowie, których los nie obdarzył ani siłą fizyczną, ani rozumem, wyruszają w podróż, podczas której zdobywają doświadczenie
i rozum. Spotkane po drodze postacie i niezwykłe wydarzenia, z jakimi przychodzi im się zmierzyć, uczą ich, co w życiu jest najważniejsze, wyposażają w recepty na szczęśliwe życie małżeńskie, odkrywają
tajemnice długowieczności. Po powrocie do domu bohater wzbogacony o wiedzę na temat ludzkiej natury nie jest już dłużej ani głupi,
ani biedny. Nabyta w trakcie podróży mądrość zapewnia mu szczęśliwe i dostatnie życie, szacunek i autorytet wśród miejscowej społeczności.
Zięć Słońca dotarł do byka, który na gołej skale stał syty i tłusty. Rzekł mu
byk:
– Wiernie służyłem mojemu gospodarzowi – razem z innymi bykami dzielnie
ciągnąłem pług. Nie karmiono nas należycie, ale gospodarz wynagradzał mój
trud dobrem. Teraz więc, mimo że nic nie jem, cały czas jestem syty.
„Córka słońca”, baśń gruzińska
– Wyruszyłem w drogę szukać rozumu. Nie potrzebuję bogactwa, daj mi więc
mądrość – odpowiedział głupiec.
– Dobrze. W takim razie od tej pory będziesz rozumiał język ptaków i zwierząt,
a także drzew i traw – rzekł gospodarz i odprawił parobka w drogę powrotną do
domu. (...)
I tak młodszy brat rozmawiał z drzewami, a ludzie dziwili się coraz bardziej.
Znieśli mu mnóstwo pieniędzy i podarków.
„Jak głupiec szukał rozumu”, baśń adygejska
Stałą zasadą potwierdzaną przez świat baśni jest posłuszeństwo
wobec starszych. Zakaz bądź nakaz dany bohaterowi przez rodzica
bywa zwykle początkiem opowieści. Konsekwencje złamania danego
słowa uczą niedojrzałego na początku opowieści bohatera szacunku do rozsądku i doświadczenia starszych. W kaukaskich baśniach
osoby starsze posiadają szczególny autorytet. Ich wiek jest rękojmią
życiowego doświadczenia, a to z kolei – mądrości. Starsi znają tajemnice niedostępne innym, sposoby przejścia do innych światów, niebezpieczeństwa kryjące się za każdą z rozstajnych dróg. Pełnią rolę
doradców i opiekunów, niezależnie od ich pokrewieństwa z bohaterem. Nierzadko przypadkowo spotkany starzec lub staruszka przygarniają bohatera, który z kolei rewanżuje się właściwym wobec ich
wieku posłuszeństwem.
Pokonawszy smoka, wrócił kant do staruszki i powiedział:
– Pozbawiłem smoka jego siedmiu dusz. Możecie teraz żyć swobodnie!
Uradowała się staruszka, a ponieważ nie miała dzieci, usynowiła kanta.
Zaczęli żyć razem w zgodzie.
Starsi z racji posiadanej mądrości predestynowani są do rozstrzygania sporów i znajdowania odpowiedzi na najtrudniejsze pytania.
Do nich należy refleksja nad losem człowieka i jego postępowaniem.
Zgromadzenie starszych, w postaci którego objawiają się mądrość
i życiowe doświadczenie całej lokalnej społeczności, to organ jednocześnie doradczy i sądowniczy, decydujący w sprawach dotyczących całej zbiorowości. Rada starszych (starszyzna) nie jest wyłącznie formą baśniową, ale odbiciem faktycznej społecznej organizacji
na Kaukazie. Do dziś w górskich wioskach funkcjonują starszyzny,
stanowiące nieformalną, ale powszechnie szanowaną wyrocznię,
szczególnie w kwestiach obyczajowych.
W dawnych czasach siedli na górze czterej mędrcy i zaczęli dyskutować
o tym, co stanowi dla człowieka najgorszą niesławę.
„Największa zgryzota”, przypowieść czeczeno-inguska
Kiedy dotarli do swojej wsi, trwało tam wesele. To zdradliwi przyjaciele kanta
poślubiali kobiety, które on odnalazł w dolnym świecie. Gdy kobiety zobaczyły
kanta, poznały go od razu. Opowiedziały całą historię starszyźnie wioski.
Starszyzna szybko zdecydowała, że zdradliwi przyjaciele powinni być ukarani,
i wygoniła ich z wioski.
173
174
Magdalena Lejman
Uniwersalny komponent baśni stanowi apoteoza dobroci, uczynności i gościnności. Ta ostatnia w baśniach kaukaskich narodów
zajmuje miejsce szczególne. Jest nie tyle chwalebnym postępkiem,
co obowiązkiem, którego zaniedbanie lub nienależyte wypełnienie
skutkuje dotkliwą karą. Przyjęcie gościa oznacza honor dla gospodarzy i zwiastuje im pomyślność. Odrzucenie pukającego do drzwi
skazuje na biedę i nieszczęście, jest równoznaczne z zapomnieniem
właściwej hierarchii wartości.
Wezwał starzec deszcz, wiatr i zastukał do drzwi najstarszego brata:
– Zmiłuj się, daj schronienie na noc.
– Zabieraj się stąd przybłędo, naszym chlebem żywić się nie będziesz!
– usłyszał od gospodarzy.
– Jeśli tak, to żyj jak dawniej – w biedzie.
„O gościu”, baśń gruzińska
Gościnność pełni ważną funkcję społeczną. Wspólna uczta jest
znakiem pojednania lub przynajmniej zawieszenia broni. Gość zyskuje specjalne prawa, nie mają wobec niego zastosowania zwykłe
niechęci czy troski. Choćby była mu przeznaczona z gospodarzem
walka na śmierć i życie, na czas gościny waśnie zostają odłożone.
Prawo gościnności rozciąga się przy tym na wszystkich – znajomych
i obcych, dobrych i złych, ludzi i świat istot nadprzyrodzonych.
Przyjechali synowie do domu, popatrzyli na jeńca i pytają matkę:
– Dałaś mu jeść i pić?
– Dałam.
– Na próżno to zrobiłaś. Czyżbyśmy mogli zabić człowieka, który dostał w na
szym domu posiłek! Będziemy musieli jeszcze raz go pojmać, a teraz go wypuścimy.
„Dług gościnności”, baśń czeczeno-inguska
– Lepiej odłóżmy pojedynek do jutra – postanowił dew. – Mamy taki zwyczaj:
wieczorem gościa ugościć, a rano z nim walczyć.
„Azaran – ptak tysiąca treli”, baśń ormiańska
Долг гостеприимства, [w:] З. Х. Хамидова (red.), Чеченские и ингушские..., s. 193-194.
Azaran – ptak tysiąca treli, [w:] R. Babłojan, M. Szumska (red.), Baśnie narodów ZSRR. Baśnie narodów republik zakaukaskich, Warszawa 1988, s. 52-96.
Baśnie są nie tylko rezerwuarem mądrości przeszłych pokoleń
w zakresie właściwych zachowań i rad na wypadek trudnych sytuacji. Zapewniają także kontakt z duchowym dziedzictwem przodków.
Są zbiorem uniwersalnych symboli i pradawnych obrazów10, które
odbijają przeszłe wyobrażenia o świecie i jego organizacji. Mitologia, którą nowożytny człowiek odrzucił jako naukowo nieprawdziwą,
w baśniach, posługujących się językiem magii, jest tolerowana, stano
wiąc cenne dziś źródło dawnych interpretacji zjawisk przyrody.
W kaukaskich baśniach odnaleźć można wiele elementów lokalnej
kosmologii. Według wyobrażeń dawnych mieszkańców Kaukazu ziemia była otoczona morzem lub górami, zaś na jej krańcu stało drzewo
życia, które łączyło w pionie niebo, ziemię i świat podziemny11. Świat
górny zamieszkiwany był przez bóstwa, ptaki i istoty nadprzyrodzone, świat środkowy – przez ludzi, zwierzęta i rośliny, a świat dolny
– przez uśpione istoty, dewy, smoki oraz głębokie wody. W baśniach
często odpowiada im specyficzna kolorystyka – to świat biały, szary
i czarny (w gruzińskiej mitologii w miejsce świata szarego pojawia się
czerwony)12.
Pionowy układ światów jest hierarchiczny – światy górne to miejsca lepsze do życia, choć organizacja dolnych jest bliźniaczym odbiciem poprzednich. Wszystkie istoty (świata górnego, środkowego czy
podziemi) żyją, pracują i zakładają rodziny w analogiczny sposób,
targane są też podobnymi namiętnościami i niepokojami. Przejścia
pomiędzy poszczególnymi światami możliwe są poprzez magiczne
bramy – zwykle są to miejsca lub zwierzęta odpowiadające kolorystyce poszczególnych światów.
Mimo podstawowego, trójdzielnego podziału, światów może
okazać się znacznie więcej. Zgodnie z wajnaskimi wierzeniami świat
podziemny składa się z siedmiu pionowo ułożonych światów13. Połączone są one ze sobą norami lub sekretnymi pieczarami, które znajdują się na skraju każdego z nich. Przy odrobinie pecha lub determi-
10 J. Ługowska, Baśń jako wprowadzenie do myślenia aksjologicznego, [w:] G. Leszczyński (red.),
Kulturowe konteksty baśni, t. 2: W poszukiwaniu utraconego królestwa, Poznań 2006, s. 37.
11 Z mitem tym łączy się wiara w moc drzewa i świętych gai, rozpowszechniona dawniej wśród np.
Abchazów czy Dagestańczyków. Por. С. А. Токарев (red.), Мифы народов мира: энциклопедия
в двух томах, t. 1, Москва 1987, s. 603-606.
12 Ibidem.
13 Ibidem.
175
176
Magdalena Lejman
nacji (w zależności od celu bohatera) możliwe jest opuszczenie się do
kolejnych podziemnych światów. Wydostanie się do świata górnego
jest już jednak o wiele trudniejsze.
– Już dawno zauważyliśmy w lesie tę kobietę. Mieszka w dolnym świecie
– odpowiedzieli mu bracia.
– Nie zaznam spokoju, póki się do niej nie dostanę – stwierdził kant.
– Dostać się do dolnego świata przez tę jaskinię w ziemi jest bardzo trudno –
ostrzegli go przyjaciele. – Ci, którzy próbują się tam przedostać, płoną w ogniu.
– Cokolwiek by się działo, nie spocznę, jeśli tam nie pójdę – uparł się kant.
(...)
Nagle, nie wiadomo skąd, pojawiły się przed nim trzy barany – jeden czarny,
drugi biały, a trzeci szary. Skoczył kant zwinnie między baranami i dotknął ręką
białego barana, a ten szybko go przeniósł w górny świat.
„Dzielny Kant”, baśń czeczeńsko-inguska
Ważną rolę pełnią w baśniach magiczne zwierzęta, które mogą być
też środkiem kontaktu pomiędzy światami. Cudowne ptaki, mądre
konie, mówiące ludzkim językiem lisy bywają zarówno pomocnikami bohatera, jak i przeszkodami na jego drodze. Magiczne zwierzęta
pozwalają na komunikację pomiędzy bohaterem a przyrodą i światem istot fantastycznych (smoków, diabłów itd.). Baśń otwiera dostęp
do oswojonej, żyjącej i czującej natury wokół człowieka. W każdym
pierścieniu może mieszkać dżin, każde zwierzę może przemówić
ludzkim głosem. Człowiek nie jest już ani samotny, ani obcy, dzięki
baśni powraca do natury i staje się z powrotem jej częścią.
– Nie zabijaj mnie dobry człowieku! – zapłakał lis. – Wybaw mnie od chartów,
wyrwij włos z mojego ogona i pozwól mi odejść. Gdy będziesz w potrzebie, spal
mój włos, a ja przybiegnę służyć ci pomocą.
„Przyjaciele pastucha”, baśń dagestańska
Dziewczyna i młodzieniec podbiegli do konia, objęli go za szyję i ucałowali
w oczy.
– Zabierz nas do mojego rodzinnego kraju – poprosił chłopiec.
Jak wicher wzbił się koń Twalczita w niebo, pędził jak potok w wąwozie, jak
wicher w górach, niosąc oboje do domu chłopca.
„Wielki orzeł i myśliwy”, baśń gruzińska
Animizacja i personifikacja są częścią konstrukcji baśniowego
świata. Wśród innych zjawisk przyrody, szczególnie często w baśniach występują słońce i księżyc, przyjmujące postać kobiety i mężczyzny: siostry i brata, żony i męża, matki i syna, pary zakochanych
– zależnie od tradycji miejscowej mitologii. Według dawnych abchaskich wierzeń słońce-żonę (Amra) i księżyc-męża (Amza) prześladuje diaboliczna siostra Amzy. Gdy tylko uda się jej doścignąć księżyc,
zaczyna go pożerać. Tuż przed nastaniem zupełnej katastrofy troskliwa Amra przybywa mężowi na pomoc, odkarmia go i systematycznie
przywraca do życia. Powtarzająca się co miesiąc sytuacja tłumaczyła
dawnym Abchazom zjawisko faz księżyca14. W baśniach popularne
są także interpretacje innych przyrodniczych fenomenów.
Biały tur zobaczył, że od strony Elbrusa zbliżał się jakiś ogromny błyszczący
biały kłębek. (...) wyciągnął do przodu błyszczące rogi i wyskoczył, rzucając się na
wroga. Ogromnymi rogami trafił wprost w środek białego kłębka, który rozpadł
się na dwie części. Jedna z nich wzniosła się wysoko w powietrze, a druga
z głośnym hukiem uderzyła w szczyt Elbrusa, rozdzielając go na pół. Okazało
się, że biały tur walczył z księżycem. Od tamtej pory nocą na niebie widać tylko
jego część.
„Biały tur albo dlaczego szczyt Elbrusa jest rozdwojony”,
baśń karaczajewska
Wypracowane przez poprzednie pokolenia lekcje dotyczące tak
zjawisk przyrody, jak i natury człowieka składają się na bogate dziedzictwo tradycyjnych, ludowych baśni. Towarzyszące im fantastyczne postacie, wydarzenia i wszechobecna magia nie deprecjonują
(albo przynajmniej nie powinny deprecjonować) niesionej przez nie
głębokiej moralnej nauki. Baśń stanowi bowiem przede wszystkim
wtajemniczenie w sferę wartości. Bogaty zestaw wzorów i postaw
pomocnych w trudnych sytuacjach, odpowiednio odczytany, okazuje
się przydatny w najbardziej przyziemnej rzeczywistości.
Baśniowa magia uatrakcyjnia i eksponuje przekaz opowieści.
Wypływa z odwiecznego porządku natury, rytmów przyrody, od któ14 W czasie zaćmienia księżyca – w momencie, gdy zła siostra rzucała się na Amzę, by go całkowicie pożreć – istniał dawnej obyczaj strzelania w stronę księżyca, by odegnać od niego złą siostrę. Podobny motyw pojawia się także u Inguszy i Czeczenów. Por. С. А. Токарев (red.), Мифы
народов...
177
178
Magdalena Lejman
rych człowiek odsunął się i w konsekwencji przestał rozumieć samego siebie. Baśniowe wydarzenia, mimo swojej pozornej nadprzyrodzoności, nie wydają się czymś niezwykłym, co nie mogłoby spotkać
dowolnego człowieka podczas pracy w domu albo w polu. Baśń daje
do zrozumienia, że opowiada o każdym – człowieku powszechnym15.
Elementy charakterystyczne dla regionu powstania baśni (miejsce
wydarzeń, występujące postacie ludzkie i zwierzęce, używane narzędzia, potrawy itd.) potęgują to wrażenie swojskości i adekwatności
baśniowego przekazu. To, że baśniowy dżygit odbywa swoją podróż
w krainie magii, nie zmienia faktu, że w jej trakcie doświadcza starcia
z trudną rzeczywistością stojącą na drodze do jego osobistego spełnienia i szczęścia. Doświadczenie to w nie mniejszym stopniu okazuje się udziałem również współczesnego człowieka.
15 B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, Warszawa 1996, s. 76.
Recenzje
Tomasz Olejarz
Recenzja książki: Tomasz Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie, Instytut Europy
Środkowo-Wschodniej, Lublin–Warszawa 2011, 415 ss.
Problematyka sposobu organizacji międzynarodowego ładu politycznego, zarówno w wymiarze globalnych, jak i regionalnych stosunków międzynarodowych, pozostaje od lat przedmiotem intensywnych badań naukowych i posiada szeroką literaturę przedmiotu.
Jak każde zjawisko społeczne, tak i dylematy dotyczące politycznego
rozkładu siły opisywane są w literaturze politologicznej jako szczególnie ważkie i interesujące. Współcześnie problemem badawczym
o istotnym znaczeniu poznawczym, ale też ważnym z punktu widzenia praktyki politycznej, staje się potrzeba uchwycenia specyfiki organizacji i kierunków ewolucji środowiska międzynarodowego w ramach tak zwanego pozimnowojennego ładu politycznego. Należy
przy tym zauważyć, że stopień oraz charakter zorganizowania tego
środowiska są szczególnie istotne, albowiem w istocie tworzą one zewnętrzne uwarunkowania treści konkretnych polityk zagranicznych
państw, realizowanych w transmisji na ich partnerów zewnętrznych.
Tym samym analiza specyfiki rozkładu siły w obrębie na przykład
obszaru czarnomorskiego jawi się jako wybitnie interesująca, przede
wszystkim ze względu na szczególne geopolityczne położenie tego
regionu, jego geoekonomiczną pozycję i rangę, jak również z punktu
widzenia jakościowych zmian, jakie dokonały się na tym obszarze po
zakończeniu zimnej wojny. Taką właśnie próbę analizy i tym samym
uchwycenia istoty transformacji statusu obszaru czarnomorskiego
– w płaszczyźnie geopolitycznej, w globalnym systemie interakcji
międzynarodowych – dostarcza pozycja znanego lubelskiego politologa i analityka Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, Tomasza
Stępniewskiego, pt. Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie.
182
Recenzje
Książka Tomasza Stępniewskiego stanowi ważną lekturę ze względu na jej zawartość merytoryczną i nowatorski sposób analizy tematu. Po pierwsze, zwraca uwagę na wyjątkowość i specyfikę obszaru
umownie określanego regionem Morza Czarnego, w związku z jego
geograficzną, geopolityczną, geoekonomiczną, kulturową i społeczną atrakcyjnością. Po drugie, jak konstatuje sam autor, rywalizacja
geopolityczna i ścieranie się interesów mocarstw w tym regionie stanowią jego wielowiekowe signum temporis. Co więcej, współcześnie,
w warunkach pozimnowojennego środowiska międzynarodowego,
gdzie nowy polityczny ład międzynarodowy w basenie Morza Czarnego ciągle nie jest ostatecznie ukształtowany, w miejsce starych
zimnowojennych „dychotomii” coraz śmielej wkraczają nowi aktorzy czarnomorskiej „geostrategicznej gry”, redefiniując tym samym
dotychczasową strukturę rozkładu siły w tej części świata. Obecnie
zatem na tym szczególnym obszarze (obszar poradziecki) zauważalna jest konfrontacja interesów trzech grup aktorów środowiska międzynarodowego: Zachodu (głównie państw członkowskich Unii Europejskiej, Sojuszu Północnoatlantyckiego, Stanów Zjednoczonych
Ameryki, udzielających regionowi pomocy w procesie transformacji
politycznej i gospodarczo-społecznej), Federacji Rosyjskiej i Turcji
(następuje proces zbliżania się do siebie tych dwóch aktorów w celu
zachowania status quo ante na tym obszarze) oraz poszczególnych
państw nadbrzeżnych (Ukrainy, Rumunii, Bułgarii, państw Kaukazu
Południowego), borykających się wprawdzie z licznymi problemami
wewnętrznymi, aczkolwiek coraz odważniej artykułujących swe partykularne interesy zewnętrzne względem regionu en masse. Wobec
powyższego niezaprzeczalny okazuje się jakościowy wzrost znaczenia basenu Morza Czarnego w globalnych strategiach geopolitycznych (euroatlantyckiej i euroazjatyckiej), co z kolei znajduje swój
praktyczny rezonans w treści realizowanych polityk zagranicznych
poszczególnych podmiotów czarnomorskiego środowiska międzynarodowego.
Główną intencją autora książki staje się zatem analiza problemu
„dyfuzji” wpływów politycznych dokonujących się w obrębie regionu
Morza Czarnego z punktu widzenia trzech poziomów: państw nadbrzeżnych, państw powiązanych z regionem oraz państw i organizacji trzecich zainteresowanych wywieraniem wpływu i kształtem
układu sił w tej części świata. W tym kontekście zasadniczym lejtmotywem pracy jest teza, że po pierwsze, aktorzy regionalni – Rosja,
Recenzje
Turcja, aktorzy trzeci (mocarstwa) – Stany Zjednoczone Ameryki,
Unia Europejska, Sojusz Północnoatlantycki, wywierają największy wpływ na geopolityczny układ sił w regionie Morza Czarnego.
Po drugie, opisywane zjawisko warunkowane jest atrakcyjnością regionu oraz procesem wyłaniania się nowego kształtu pozimnowojennego ładu międzynarodowego, zaś kluczowe znaczenie dla jego
przyszłej konfiguracji w Europie i częściowo także na obszarze Eurazji będzie miała „konstelacja sił” ukształtowana właśnie w basenie
Morza Czarnego. I wreszcie po trzecie, rywalizacja mocarstw na obszarze Morza Czarnego wynika również z presji konkretnych czynników wewnętrznych, to jest polityki wielowektorowości określonych
państw czarnomorskich, np. Ukrainy, Mołdawii czy też Bułgarii, oraz
ich potencjału geoekonomicznego – który czyni je jeszcze bardziej
atrakcyjnym przedmiotem wpływów ze strony innych aktorów globalnego środowiska międzynarodowego.
Opisywanej hierarchii aktorów czarnomorskiej „geopolitycznej
gry” i analizie stratyfikacji ich interesów realizowanych względem
regionu podporządkowano strukturę monografii. Książka podzielona jest na trzy części obejmujące trzynaście rozdziałów, w których
podejmowane są kolejne etapy badań: analiza pozycji i interesów
państw nadbrzeżnych Morza Czarnego, status i specyfika działań
państw pośrednio powiązanych z regionem oraz (geo)polityka aktorów trzecich wobec regionu. Niewątpliwym walorem eksplanacyjnym książki, jak również zaletą w procesie jej intelektualnej percepcji, jest zastosowanie przez autora zróżnicowanego instrumentarium
metod badawczych, charakterystycznych dla nauk politologicznych,
w tym również z zakresu teorii stosunków międzynarodowych.
Wstępną teoretyczną podstawę badań tworzy warstwa myśli geopolitycznej, która znajduje swoje rozwinięcie i zastosowanie przy charakterystyce i analizie specyfiki poszczególnych państw regionu Morza Czarnego. W dalszej części zastosowanie mają również: analiza
publikacji naukowych badaczy stosunków międzynarodowych odnoszących się do geopolityki i regionu Morza Czarnego oraz analiza
instytucjonalno-prawna, wykorzystana do prezentacji istniejących
rozwiązań prawno-politycznych składających się na politykę zagraniczną i bezpieczeństwa państw czarnomorskich oraz aktorów zewnętrznych. Metoda analizy historycznej służy z kolei do prezentacji
genezy i kształtowania się stosunków międzynarodowych w regionie
czarnomorskim na przestrzeni wieków.
183
184
Recenzje
Z punktu widzenia metodologii na uwagę zasługuje rozbudowana i wszechstronna analiza zawartości źródeł – w tym oficjalnych
dokumentów rządowych, danych statystycznych, raportów i analiz
udostępnianych przez ośrodki rządowe i akademickie (czarnomorskie i zachodnie). Co szczególnie interesujące, w przypadku analizy
polityki Unii Europejskiej względem regionu zastosowanie ma tzw.
liberalny intergovernmentalizm (koncepcja A. Moravcsika), wedle
którego polityka wschodnia Wspólnoty pozostaje niejako produktem zakulisowych przetargów państw członkowskich, kierujących
się w swoich strategiach i doraźnych kalkulacjach ciągle obowiązującymi partykularnymi interesami narodowymi (raison d’état).
Na szczególną atencję zasługują ponadto: rozbudowana analiza
zagranicznych opracowań oraz bezpośrednie konsultacje autora
(metoda wywiadu) z uznanymi badaczami zajmującymi się problematyką czarnomorską. Rzetelnie zastosowana w finale prognostyka
politologiczna (ekstrapolacja naukowa) pozwala wyprowadzać wnioski o możliwych przyszłych scenariuszach rozwoju sytuacji międzynarodowej w regionie czarnomorskim i jej wpływie na treść polityk
zagranicznych państw bezpośrednio i pośrednio zainteresowanych
przyszłością tego obszaru.
Publikacji książki Tomasz Stępniewskiego Geopolityka regionu
Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie towarzyszy sua sponte
specyficzny kontekst bieżącej globalnej polityki międzynarodowej,
dodając analizie szczególnego empirycznego wymiaru i praktycznego
znaczenia. W tej perspektywie szczególnej ważności nabiera na przykład analiza: polityki czarnomorskiej Federacji Rosyjskiej, warunkowanej ciągle obecnymi i żywymi in praxis tendencjami neoimperialnymi (konflikt rosyjsko-gruziński 2008 roku), protekcjonistycznymi
(polityka energetyczna i tzw. zimne wojny gazowe) i militarnymi
(zawarte przez Federację Rosyjską umowy o dzierżawie baz wojskowych na Krymie i w Armenii oraz utworzenie takowej w Abchazji);
polityki zagranicznej Turcji (Republika Turecka jako stabilizator bezpieczeństwa regionalnego basenu Morza Czarnego – regional power,
mediator w sytuacjach napięć politycznych w regionie, twórca ładu
politycznego w basenie czarnomorskim – multi-regional power);
polityki zagranicznej Rumunii (pośrednik w interakcjach międzynarodowych UE–region Morza Czarnego i Bałkany–Federacja Rosyjska,
kluczowe państwo tranzytowe w regionie); polityki bezpieczeństwa
NATO (destabilizacja regionu oznacza faktyczną polityczną dezin-
Recenzje
tegrację spójności Sojuszu Północnoatlantyckiego, Sojusz – gwarantem bezpieczeństwa infrastruktury surowcowo-energetycznej
w basenie Morza Czarnego, NATO – czynnikiem instytucjonalnym
równoważenia wpływów Federacji Rosyjskiej w regionie); Europejskiej Polityki Sąsiedztwa UE (Synergia Czarnomorska istotnym komponentem EPS Wspólnoty, UE najważniejszym politycznym filarem
międzynarodowej obecności w regionie, polityka UE jako czynnik
demokratyzacji, stabilizacji, europeizacji i modernizacji regionu);
polityki globalnej Stanów Zjednoczonych Ameryki (wpływy na obszarze czarnomorsko-kaspijskim wyznacznikiem pozycji hegemonistycznej USA w globalnej polityce międzynarodowej, obecność USA
w regionie czynnikiem równoważącym wpływy Federacji Rosyjskiej
i Turcji, USA jako tzw. honest broker w procesach moderowania napięć w ramach zamrożonych konfliktów basenu Morza Czarnego
– Górski Karabach, Abchazja, Osetia Południowa, Naddniestrze,
special relations USA z wybranymi aktorami międzynarodowego
środowiska czarnomorskiego – Gruzją, Ukrainą, Azerbejdżanem,
Rumunią, Bułgarią).
Praca Tomasza Stępniewskiego Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie zawiera wiele map ilustrujących
najważniejsze tendencje ewolucji środowiska międzynarodowego
regionu Morza Czarnego po zakończeniu zimnej wojny. Dodatkowy
jej walor potwierdzają także wyrafinowana bibliografia oraz dwujęzyczne (w języku angielskim i rosyjskim) résumé. Co najistotniejsze
dla każdego badacza, zawartość treści pracy pozostaje wolna od jakichkolwiek subiektywnych impresji con amore, czy też a contrario
politycznych uprzedzeń. W tym kontekście wyróżnikiem pracy jest
jej maksymalnie naukowy obiektywizm. Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym świecie powinna być zatem obowiązkową lekturą akademicką, badawczą i popularnonaukową, tak
ze względu na jej nowatorską narrację, jak również rzetelność epistemologiczną i wysoką kulturę analityczną autora. W sposób doskonały wpisuje się zatem w tradycję najważniejszych polskich i zagranicznych analiz geopolitycznych i geostrategicznych ostatnich
dziesięcioleci.
185
Konrad Siekierski
Recenzja książki:
Севиль Гусейнова, Арсен Акопян, Сергей Румянцев,
Кызыл-Шафаг и Керкендж: история обмена селами
в ситуации Карабахского конфликта, Тбилиси
2008, 148 ss.
Кызыл-Шафаг и Керкендж: история обмена селами в ситуации
Карабахского конфликта [Kyzył-Szafag i Kerkendż: historia wymiany wsi w sytuacji konfliktu karabaskiego] to niewielka książeczka
o wielkim znaczeniu. Stanowi ona niewątpliwe jedną z najważniejszych publikacji, jakie ukazały się w ostatnich latach dzięki aktywności południowokaukaskiego przedstawicielstwa niemieckiej Fundacji
im Heinricha Bölla. Fundacja ta poprzez wspieranie młodych historyków, socjologów i antropologów z regionu stawia sobie za cel promowanie tolerancji, wymiany myśli i współpracy na tym nękanym
konfliktami i uprzedzeniami obszarze.
Tło dla opisanych w Istoriji obmiena wydarzeń stanowią ormiańsko-azerbejdżańskie napięcia etniczne na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego stulecia, które doprowadziły do wybuchu wojny o Górski Karabach oraz masowej ucieczki ludności ormiańskiej z Azerbejdżanu
i azerbejdżańskiej z Armenii, Karabachu oraz sąsiadujących terenów
zajętych przez oddziały ormiańskie. Konflikt ten, który rozpoczął się
jeszcze w czasach istnienia ZSRR, przyspieszył upadek sowieckiego
imperium i został „zamrożony” w 1994 roku wraz z podpisaniem zawieszenia broni. Od tego czasu granica pomiędzy Armenią i Azerbejdżanem pozostaje zamknięta, wzajemne kontakty są ograniczone
do minimum, a wykluczające się wersje historii, promowane z jednej
i drugiej strony konfliktu, pogłębiają powstałe podziały.
Tak w największym skrócie wygląda znana historia ormiańsko‑azerbejdżańskiego konfliktu. Tymczasem omawiana tu książka
przełamuje powyższy obraz, i to od razu na dwóch płaszczyznach
188
Recenzje
– treści oraz samego faktu swego powstania. Zacznijmy od tej pierwszej kwestii.
Kyzył-Szafag (obecnie Dzjunaszogh) i Kerkendż to nazwy wsi
położonych na terytorium dwóch niepodległych republik powstałych po upadku Związku Radzieckiego – Armenii i Azerbejdżanu.
Pierwsza z miejscowości, zlokalizowana w regionie Lorri, w bezpośrednim sąsiedztwie armeńsko-gruzińskiej granicy, do 1989 roku zamieszkana była przez ludność azerbejdżańską. Druga wieś, położona
we wschodnim Azerbejdżanie, w regionie Szamahi, do tego samego
roku zasiedlona była przez Ormian. Mimo zmieniających się granic
i ustrojów politycznych, obie grupy żyły w tych miejscowościach od
wielu pokoleń. Wraz z wybuchem wyżej wspomnianych napięć etnicznych sytuacja uległa jednak diametralnym zmianom. W obliczu
narastającego konfliktu i groźby utraty nie tylko majątku, ale i życia
mieszkańcy Kyzył-Szafagu i Kerkendżu znaleźli jednak rozwiązanie,
które na przekór dominującej wrogości i przemocy pozwoliło na pokojowe wyjście z krytycznego położenia.
W dziewięciu rozdziałach (poprzedzonych wstępem i zakończonych podsumowaniem) autorzy Istoriji obmiena opisują, trzymając się generalnie chronologicznego porządku narracji, sytuację do
rozpoczęcia współpracy pomiędzy Kyzył-Szafagiem i Kerkendżem,
poszczególne etapy tytułowej wymiany wsi, a także późniejsze losy
obu wspólnot i zawartej między nimi umowy. Mamy tu przy tym
do czynienia z równoległymi narracjami, każdy rozdział jest bowiem
podzielony na dwie części – napisaną przez badacza z Armenii
(i poświęconą mieszkańcom Kerkendżu) oraz napisaną przez badaczy z Azerbejdżanu (i poświęconą ich rodakom z Kyzył-Szafagu).
Książkę rozpoczyna opis, który ukazuje, jak z lokalnej perspektywy odbierany był początek konfliktu, jak wydarzenia rozgrywające
się na zewnątrz wioskowego mikrokosmosu wpływały na jego wewnętrzną sytuację, jak rodziło się poczucie braku bezpieczeństwa
i końca dotychczasowego porządku. Rozdział drugi poświęcony jest
powstaniu w Kyzył‑Szafagu i Kerkendżu niezależnej od administracji państwowej „wspólnotowej demokracji” i wyłonieniu jej liderów,
a także organizacji samoobrony, która w obliczu rosnącego zagrożenia zapewnić miała bezpieczeństwo mieszkańcom wsi. Kolejna część
książki przedstawia kształtowanie się idei wymiany miejscowości
i jej stopniową akceptację jako jedynego sposobu nie tylko na uratowanie części dobytku i zapewnienie nowego godnego miejsca życia,
Recenzje
ale przede wszystkim na utrzymanie jedności wioskowych wspólnot.
Tu też opisane są wstępne próby znalezienia odpowiednich partnerów dla takiej inicjatywy, podejmowane tak przez Ormian Kerkendżu, jak i Azerbejdżan Kyzył-Szafagu. Rozdział czwarty rozpoczyna
się relacją z pierwszego spotkania pomiędzy liderami obu wspólnot,
a następnie oferuje szczegółowy wgląd w proces formowania ustnej
umowy, dotyczącej wymiany domów, transportu dobytku, przekazania majątków sowchozów, a także wzajemnej opieki nad pozostawionymi we wsiach cmentarzami. Następna część pracy poświęcona
jest praktycznej realizacji wyżej wspomnianej umowy, w tym przezwyciężeniu przeszkód, jakie pojawiły się ze strony azerbejdżańskich
władz lokalnych, a także wzajemnym wizytom mieszkańców Kerkendżu i Kyzył-Szafagu, mającym na celu zawarcie indywidualnych porozumień dotyczących zamiany gospodarstw. W rozdziale szóstym
autorzy wychodzą poza chronologiczne ramy pracy i koncentrują
się na analizie procesu kształtowania nieformalnego przywództwa
obu grup, przedstawiając to zjawisko na szerszym tle tradycyjnych
struktur wioskowej władzy i starszeństwa. Ponadto zapoznają oni
bliżej czytelników z sylwetkami liderów, którzy w latach 1988-1989
stanęli na czele swych wspólnot. Rozdział siódmy opisuje sytuację,
jaka miała miejsce od maja do września 1989 roku, gdy w wyniku
stopniowo następującej wymiany ludności Ormianie i Azerbejdżanie wspólnie zamieszkiwali obie miejscowości. Autorzy poświęcają tu także nieco uwagi symbolom grupowej tożsamości każdej ze
wspólnot, które ich przedstawiciele zabrali ze sobą, opuszczając rodzinne wsie. Kolejna część książki prezentuje życie uczestników wymiany miejscowości w ich nowym miejscu zamieszkania, naznaczone trudnościami w przystosowaniu się do odmiennych warunków
klimatycznych i form gospodarki. Opisane jest tu również stopniowe oswajanie i transformacja kulturowo obcej przestrzeni życiowej,
zarówno na płaszczyźnie indywidualnej (np. remont domów), jak
i zbiorowej (np. budowa kościółka). Na koniec rozdział dziewiąty
przybliża dzisiejsze uczucia i emocje mieszkańców Dzjunaszoghu
(wcześniej Kyzył-Szafagu) i Kerkendżu, którzy mimo upływu 20 lat
nie mogą zapomnieć swych rodzinnych wsi, stopniowo mitologizując ich obraz.
Najmocniejszą stroną Istoriji obmiena jest niewątpliwe przedstawiony tu materiał etnograficzny, pełen nieoczekiwanych sytuacji
i paradoksów, które pokazują w zupełnie nowym, ludzkim wymia-
189
190
Recenzje
rze czarno-biały zazwyczaj obraz wojny. Przykładem tego mogą być
między innymi opisy wsparcia, jakiego Azerbejdżanie doświadczali
ze strony ormiańskiego otoczenia, a Ormianie od swoich azerbejdżańskich sąsiadów i znajomych. Podłożem tej pomocy mogły być
po prostu przyjaźń czy poczucie solidarności, jednakże w niektórych przypadkach decydowała o niej aktywizowana krytyczną sytuacją zbiorowa pamięć o podobnych konfliktach z przeszłości. I tak,
mieszkańcy azerbejdżańskiej wsi sąsiadującej z Kerkendżem zachowali z Ormianami dobre relacje, mając w pamięci los kilkunastu
swych przodków, którzy zmarli nienaturalną śmiercią, po tym jak
w 1918 roku napadli na Kerkendż, zabijając część jego mieszkańców.
Azerbejdżanie Kyzył-Szafagu mogli zaś liczyć na wsparcie pobliskiej
ormiańskiej wsi, gdzie pamiętano o tym, jak w tymże 1918 roku azerbejdżańscy sąsiedzi uratowali tę miejscowość przed atakiem tureckiej armii.
Innym nieoczekiwanym przykładem porozumienia ponad podziałami może być pokojowe współżycie Ormian i Azerbejdżan w ramach trwającej kilka miesięcy wymiany wsi. W tym czasie mieszkańcy Kerkendżu przekazywali nowo przybyłym Azerbejdżanom tajniki
uprawy winorośli i wypieku lawaszu (ormiańskiego pieczywa), a także dzielili się swymi kontaktami w pobliskim mieście; przesiedleńcy
z Kyzył-Szafagu uczyli zaś Ormian sztuki pasterstwa i obróbki mleka. Obie grupy dzieliły się między sobą nawet znajomością języków,
jako że azerbejdżańscy mieszkańcy Kyzył-Szafagu lepiej mówili po
ormiańsku niż Ormianie Kerkendżu, ci zaś z kolei lepiej znali azerbejdżański.
Wreszcie, jednym z najciekawszych i najważniejszych aspektów
umowy o wymianie wsi jest niewątpliwie to, że okazała się ona nie
krótkotrwałym porozumieniem, potrzebnym jedynie do realizacji
konkretnego zadania, lecz trwałym spoiwem, które już ponad 20 lat
łączy obie wspólnoty. Stało się tak dzięki temu, iż nowi mieszkańcy
Kerkendżu do dziś dbają o ormiański cmentarz, zaś mieszkańcy Dzju
naszoghu o azerbejdżańską nekropolię, i ta wzajemna opieka gwarantuje obu stronom zachowanie w dobrym stanie odległych miejsc
spoczynku ich bliskich. Co więcej, w ramach tej umowy Azerbejdżanie od czasu do czasu goszczą w Dzjunaszoghu, by odwiedzić groby
przodków; Ormianie zaś, którzy ze względów politycznych nie mogą
pojechać do Kerkendżu, otrzymali od dzisiejszych mieszkańców ich
wsi kasetę z filmem prezentującym stan cmentarza.
Recenzje
Takich przykładów współpracy i porozumienia można znaleźć
w omawianej książce znacznie więcej. Niezależnie od tego, czy pokazują one ulotne momenty, czy decyzje i zdarzenia, które odcisnęły
trwały ślad na życiu mieszkańców Kerkendżu i Kyzył-Szafagu, zmuszają do zastanowienia i powstrzymania się od jednostronnych osądów ormiańsko-azerbejdżańskiego konfliktu.
Słabszą stroną Istoriji obmiena jest warstwa stylistyczno-językowa, a także skromne umocowanie teoretyczne przedstawionego opisu. Czasem zastanawia również dobór cytatów z przeprowadzonych
przez badaczy rozmów oraz sposób ich opracowania na potrzeby
tekstu pisanego. Szczególnie część pracy przedstawiona przez ormiańskiego współautora może razić ubogim językiem, zbędnymi powtórzeniami i powierzchowną analizą, która miejscami ogranicza się
do powtarzania innymi słowami treści zawartych w przytaczanym
materiale etnograficznym. Rozdziały napisane przez badaczy z Azerbejdżanu prezentują się na tym tle zdecydowanie lepiej. Narracja jest
bardziej klarowna, opisy zdarzeń i procesów pełniejsze, podsumowania bardziej przekonujące, pojawia się też kilka prób teoretycznych
nawiązań do prac innych autorów. Co może budzić zastrzeżenia,
to czasem zbyt patetyczny ton, którego używają Gusiejnowa i Rumiancew, nieprzystający do wymogów opracowania o charakterze
naukowym.
Jak już sygnalizowałem, drugą kwestią decydującą o znaczeniu
omawianej publikacji jest sam fakt jej powstania. Stanowi ona bowiem szczególną platformę, na której spotkały się głosy obu skonfliktowanych narodów, i która tym samym wskazuje na istnienie alternatywy dla stanu wrogości i podziałów. Ze względu na panującą
sytuację polityczną autorzy musieli prowadzić badania terenowe oddzielnie, spotykając się jedynie „na neutralnym gruncie” – w Gruzji,
w czasie seminariów będących częścią ich programu stypendialnego.
W takich warunkach wypracowanie konsensusu, który pozwolił zapisanym przez nich historiom znaleźć się na łamach jednej publikacji, nie było zapewne łatwiejsze niż zawarcie umowy, która 20 lat
wcześniej połączyła mieszkańców Kyzył-Szafagu i Kerkendżu.
Mimo całego uznania dla autorów, należnego im za podjęcie decyzji o współpracy, warto zwrócić uwagę, że zatrzymali się oni niejako
w pół drogi, przygotowując pracę, która składa się de facto z dwóch
oddzielnych narracji. Prawdziwym przełomem byłoby bowiem napisanie tej książki wspólnie, pokazanie tego, co działo się w końcu lat
191
192
Recenzje
80. XX wieku w Armenii i Azerbejdżanie, jako jednego ciągu zdarzeń,
wypracowanie takiej formy analizy i narracji, która udowodniłaby,
że porozumienie i zaufanie wbrew podziałom i wrogości możliwe są
i dziś. Dwie dekady temu w atmosferze narastającego konfliktu niepisane prawa „wspólnotowej demokracji” pozwoliły Azerbejdżanom
i Ormianom uczyć się od siebie nawzajem swych rodzimych języków. Trochę szkoda więc, że w atmosferze zamrożonego konfliktu
„naukowa demokracja” nie poszła równie daleko.
Powyższe zastrzeżenia, dotyczące przede wszystkim poziomu
językowego i teoretycznego pracy, nie zmieniają jednak ogólnej
pozytywnej oceny Istoriji obmiena – siła zawartego w niej materiału etnograficznego jest zbyt wielka, a znaczenie opisanych zjawisk
zbyt ważne. Dlatego też jest to pozycja, która nie powinna umknąć
uwadze badaczy zainteresowanych współczesnymi zjawiskami społecznymi na Kaukazie Południowym, niezależnie od ich proweniencji naukowej. Niewątpliwie też książka ta dostarczyć może cennego
materiału specjalistom zajmującym się problematyką rozwiązywania
konfliktów etnicznych. Z kolei zwolennikom badań etnograficznych
da ona do rąk silny argument na udowodnienie swoich racji, stanowiąc przekonującą ilustrację dla postulatu głoszącego, iż – jak ujęła
to Margaret Mills – „znaczący przypadek rzadko może być przypadkiem typowym”. Wreszcie, będzie to po prostu ciekawa lektura dla
wszystkich czytelników zainteresowanych alternatywnym spojrzeniem na fragment współczesnej mozaiki polityczno-kulturowej.
W numerze piszą:
Agnieszka CIANCIARA – Zakład Europeistyki, Instytut Studiów Politycznych,
Polska Akademia Nauk
Marta JAROSZEWICZ – Dział Ukrainy, Białorusi i Mołdawii, Ośrodek Studiów Wschodnich
Krzysztof KOZŁOWSKI – Katedra Studiów Politycznych, Szkoła Główna
Handlowa
Magdalena LEJMAN – Instytut Historii, Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II
Paweł NIECZUJA-OSTROWSKI – Instytut Historii i Politologii, Akademia Pomorska w Słupsku
Tomasz OLEJARZ – Instytut Politologii i Polityki Regionalnej, Państwowa
Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu
Jakub OSIECKI – Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego, Uniwersytet
Papieski Jana Pawła II oraz Instytut Archeologii i Etnografii, Armeńska
Akademia Nauk
Konrad SIEKIERSKI – Instytut Archeologii i Etnografii, Armeńska Akademia
Nauk oraz Instytut Wschodni, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
Tomasz STĘPNIEWSKI – Instytut Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie
oraz Instytut Politologii, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Andrzej SZABACIUK – Instytut Politologii, Wydział Nauk Społecznych, Kato
licki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Ireneusz TOPOLSKI – Wydział Politologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Agata WŁODKOWSKA-BAGAN – Instytut Humanistyczny, Wydział Bezpieczeństwa Narodowego, Akademia Obrony Narodowej

Treść Rocznika - Instytut Europy Środkowo-Wschodniej

Transkrypt

Podobne dokumenty

email: [email protected]

Lenin - morderca zza biurka - pomniki

kliknij tutaj - SKPG Harnasie