Pobierz artykuł - Wrocławskie Studia Wschodnie

Wrocławskie Studia Wschodnie
17 (2013)
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego
Ewa Pałasz-Rutkowska
Uniwersytet Warszawski
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia1
Bronisław Piłsudski (1866–1918), wybitny etnograf, badacz ludów
Dalekiego Wschodu, a przede wszystkim języka i kultury Ajnów zamieszkujących Sachalin i japońską wyspę Hokkaido, nie należy do tematów moich
badań szczegółowych. Od lat natomiast zgłębiam historię stosunków polsko-japońskich2, w której nie sposób pominąć tej postaci, tak ważnej dla Polski,
dla świata i jego dziedzictwa kulturowego. Postanowiłam więc raz jeszcze prześledzić wydarzenia z kontaktów Polski z Japonią w kontekście życia
i działalności Piłsudskiego na Dalekim Wschodzie, a także nakreślić ich tło
historyczne, by jasny stał się zarówno charakter tych kontaktów, jak i miejsce
w nich naszego badacza.
Każdy, nawet ten, kto nie interesuje się kulturami Europy i Azji, może
raczej bez wahania stwierdzić, że Polska i Japonia to kraje odległe od siebie, zarówno geograficznie (dzieli je ponad 10 tys. km), jak i kulturowo. Ta
1 Artykuł powstał na podstawie wykładu o tym samym tytule, który wygłosiłam na sympozjum „Dzieło Piłsudskiego, polskiego badacza Ajnów”, zorganizowanym na Uniwersytecie
Hokkaido między innymi przez Centrum Badań Słowiańskich Uniwersytetu Hokkaido i Towarzystwo Miłośników Kultury Polskiej na Hokkaido z okazji odsłonięcia 19 X 2013 r. w Muzeum Ajnów w Shiraoi popiersia Bronisława Piłsudskiego. Inicjatywa uwiecznienia Piłsudskiego w Japonii powstała wiele lat temu w Ambasadzie Rzeczypospolitej Polskiej w Tokio, a jej
realizacja była możliwa dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP
oraz wsparciu Ambasady i Instytutu Polskiego w Tokio. W tym miejscu chciałabym serdecznie
podziękować za zaproszenie na to ważne wydarzenie J.E. Ambasadorowi RP w Japonii, Panu
Cyrylowi Kozaczewskiemu oraz Prof. Inoue Kōichiemu, głównemu organizatorowi sympozjum. Tekst wykładu: E. Pałasz-Rutkowska, Buronisuwafu Piusutsuki no Pōrando to Nihon, [w:]
Pōrando no Ainu kenkyūsha Piusutsuki no shigoto (Dzieło Piłsudskiego, polskiego badacza Ajnów), red. Inoue Kōichi, Hokkaidō Pōrando Bunka Kyōkai, Hokkaidō Daigaku Surabu Kenkyū
Sentā, Sapporo 2013, s. 1–6. Szczegóły na temat sympozjum, w tym także teksty wystąpień
uczestników (w języku japońskim) zob. http://eprints.lib.hokudai.ac.jp/journals/index.php?jname=381 [dostęp: 10.05.2014].
2 Zob. m.in. E. Pałasz-Rutkowska, A.T. Romer, Historia stosunków polsko-japońskich
1904–1945, Warszawa 2009. W wersji japońskiej jako: Nihon Pōrando kankeishi 1904–1945,
tłum. Shiba Riko, Tōkyō 2009.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 25
2014-12-12 12:25:20
26
Ewa Pałasz-Rutkowska
odległość oraz bieg historii nie sprzyjały z pewnością zbliżeniu. Polska od
trzeciego rozbioru w 1795 roku do roku 1918, czyli do końca I wojny światowej, nie istniała jako państwo, nie prowadziła więc oficjalnej polityki zagranicznej, nie nawiązywała oficjalnych stosunków dyplomatycznych. Japonia
od połowy wieku XVII przez ponad dwieście lat, znajdując się w świadomej
izolacji, nie utrzymywała kontaktów z resztą świata3. Z powyższych powodów niewiele także o sobie wiedzieliśmy.
Polska i Japonia do początku XX wieku
— Japonia w Polsce
Prawdopodobnie Polacy usłyszeli po raz pierwszy o Japonii, na­zywanej
Zipingu lub Zipangu — co wywodzi się z nazwy chińskiej Ribenguo —
w XV wieku z łacińskich odpisów opisu podróży Marco Polo (1254–1324),
które zawarł w Il Millione, pracy znanej u nas jako Opisanie świata4. Ten
kupiec wenecki jako wysłannik papieża do mongolskiego władcy, chana
Kubilaja (1215–1294), wyruszył w 1271 roku wraz z ojcem i stryjem na
wyprawę do Chin. Polo nigdy nie dojechał do Japonii, a to, co o niej wiedział,
pochodziło z zasłyszanych, niesprawdzonych opowieści.
Najwcześniejsze wiadomości o Japonii polskiego autora znajdziemy
w Żywotach Świętych jezuity Piotra Skargi-Pawęskiego (1536–1612), wydanych po raz pierwszy w 1579 roku i wielokrotnie wznawianych z licz­
nymi uzupełnieniami5. Znajduje się tam opis życia Franciszka Ksawerego
(Francisco de Javier, 1506–1552), jezuity, który dotarł do Japonii z pierwszą misją chrześcijańską w 1549 roku, wkrótce po kupcach portugalskich,
pierwszych Europejczykach, przedstawicielach kultur zachodnich w Japonii,
zwanych tu „południowymi barbarzyńcami”6. Zanim po raz kolejny Skarga
wspomniał o Japonii w swoim drugim dziele, w Kazaniach sejmowych (1597), prawdopodobnie doszło do pierwszego spotkania Polaka z Japończykami7.
Było to 23 marca 1585 roku w Watykanie podczas audiencji u papieża
3 Wyjątkiem
była Holandia, z którą od początków lat 40. XVII w. Japonia prowadziła oficjalny handel. Holendrzy mogli jednak przebywać tylko na Dejimie, małej sztucznej wyspie
u wybrzeży Nagasaki, w północno-zachodniej części wyspy Kiusiu. Na temat historii Japonii
tamtego okresu zob. J. Tubielewicz, Historia Japonii, Wrocław 1984, s. 257–344.
4 M. Polo, Opisanie świata, tłum. A.L. Czerny, Warszawa 2010.
5 P. Skarga-Pawęski, Żywoty Świętych Starego i Nowego Zakonu na każdy dzień przez cały
rok, Kraków 1936.
6 Na temat „południowych barbarzyńców” zob. E. Pałasz-Rutkowska, Japońskie reakcje
na spotkania z Zachodem, [w:] Wizerunek Europejczyków i kultury Zachodu w Azji i Afryce,
Warszawa 2005, s. 21–39.
7 L. Jermakowa, Tenshō ken’ō shisetsu to Pōrando (Misja ery Tenshō do Europy a Polska),
„Nihon Kenyū” 2003, nr 27, s. 71–90.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 26
2014-12-12 12:25:20
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia27
Grzegorza XIII (1502–1585; jako papież od 1572). Polakiem tym okazał
się wysłannik królewski przebywający na studiach teologicznych w Rzymie
Bernard Maciejowski (1548–1608), późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski, a głównymi gośćmi czterej nawróceni młodzi Japończycy: Itō
Mancio, Chijiwa Miguel, Nakaura Juliao i Hara Martinho. Tworzyli oni
pierwszą w historii japońską misję chrześcijańską, którą zorganizowali panowie feudalni, samuraje-chrześcijanie — Ōtomo Yoshishige (1530–1587)8,
Arima Harunobu (1567–1612) i Ōmura Sumitada (1533–1587) — z inicjatywy jezuity i misjonarza Alessandra Valignano (1539–1606). Misja w 1582
roku wyruszyła z Nagasaki i przez Makao, Malakkę, Goa i Mozambik dotarła
do Portugalii, skąd udała się do Hiszpanii, a następnie do Włoch. Do Japonii
powróciła w roku 1590. Maciejowski podczas spotkania poprosił o przełożenie na język japoński dwóch psalmów, a tłumaczenie to zabrał potem do Polski
i w 1599 roku ofiarował Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Przez następne kilkadziesiąt lat o Japonii w Polsce pisali głównie jezuici,
przede wszystkim jednak o misji swojego zakonu oraz o męczeńskiej śmierci
misjonarzy. Pod koniec XVI wieku władze Japonii zmieniły bowiem stosunek do chrześcijaństwa, uznając je za podstawę cywilizacji Zachodu i do
„południowych barbarzyńców”, którzy ingerując w życie polityczne Japonii,
zagrażali jej stabilizacji. Zaczęły się prześladowania i egzekucje nawróconych Japończyków oraz misjonarzy-cudzoziemców. Pierwszej dokonano
w 1597 roku. Szerokim echem w Polsce odbił się fakt męczeńskiej śmierci
jezuity Wojciecha Męcińskiego (1598–1643), pierwszego Polaka, który dotarł
do Japonii. Historia ta opisana zo­stała między innymi w książce Vita et mors
gloriose suscepta R.P. Alberti Mecinski (Kraków, 1661)9.
Dopiero w wieku XVIII do Polski zaczęły docierać informacje niezwiązane z działalnością misyjną, ale były one nadal bardzo ogólne i często mało
wiarygodne10. O Japonii wspomniał na przykład Maurycy August Beniowski
(1746–1786) w Historii podróży i osobliwych zdarzeń (1797). Jako uczest­nik
konfederacji barskiej (1768) dostał się do niewoli rosyjskiej i został ze­słany
na Kamczatkę, skąd uciekł w 1771 roku, a w drodze powrotnej do Europy
dotarł także do Japonii. Choć jego opowieści są przekoloryzowane i czasami
zmyślone, stanowią ciekawy materiał badawczy, również w kontekście międzykulturowym. Nieco więcej informacji o Japonii dostarczyła Polakom książka O Japonii
uwagi Wasilija Gołownina (1776–1831; wersja polska 1823), rosyjskiego
8 Imiona
i nazwiska japońskie podane są w kolejności przyjętej w Japonii, czyli nazwisko
poprzedza imię.
9 K. Nowak, Pierwszy Polak w Japonii — Wojciech Męciński, „Japonica” 2000, nr 12,
s. 165–179.
10 Np. W. Łubieński, Świat we wszystkich swoich częściach... okryślony, Kielce 1741.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 27
2014-12-12 12:25:20
28
Ewa Pałasz-Rutkowska
kapitana na statku „Diana”, który w 1811 roku podczas penetracji wód wokół
Kuryli i Hokkaido został zatrzymany przez strzegących izolacji Japończyków
i przez niemal dwa lata żył na Hokkaido w areszcie domowym.
Gdy w 1854 roku rozpoczęto w Japonii proces otwierania się na świat, zwłaszcza po 1868 roku, kiedy po zniesieniu trwających niemal 700 lat
rządów wojowników przywrócono władzę cesarzowi i z wielką energią
przystąpiono do modernizacji, a właściwie westernizacji kraju11, na Wyspach
Japońskich stopniowo zaczęli pojawiać się cudzoziemcy: dyplomaci, badacze
i podróżnicy. To dzięki nim coraz więcej informacji o Japonii docierało do
Europy, a także na ziemie polskie. Już pod koniec XIX wieku zaczęły się tutaj ukazywać pierwsze pośrednie
przekłady literatury japońskiej, zapoczątkowane w 1896 roku przez Wiernych
aż do śmierci Tamenagi Shunsuiego (1790–1844). Powstawały też prace na
temat sztuki japoń­skiej, która tak bardzo inspirowała młodopolskich artystów
na przełomie XIX i XX wieku12. Stosunkowo liczne i chyba najbardziej
miarodajne opracowania na temat sztuki japońskiej drukowano w warszawskim czasopiśmie „Chimera”, którego redaktorem był krytyk sztuki Zenon
Przesmycki (1861–1944). Szczególną jednak rolę odegrał w tej dziedzinie Feliks Jasieński „Manggha” (1861–1929), wielki miłośnik, propagator
i kolekcjoner sztuki japońskiej, który swe zbiory, zawierające między innymi
kilka tysięcy drzeworytów, ofiarował w 1920 roku Muzeum Narodowemu
w Krakowie13.
W Polsce zainteresowanie budziły też literatura i teatr Japonii. Julian Adolf
Święcicki napisał Historię literatury chińskiej i japońskiej (Historia literatury, 1901), Remigiusz Kwiatkowski (1884–1961) Literaturę powszechną: literaturę japońską (1908), a Jan August Kisielewski (1876–1918) stworzył takie
prace, jak O teatrze japońskim (1902) i Życie dramatu (1907). Teatr japoński
zaczął fascynować widownię polską na początku XX wieku, szczególnie po
pierwszej wizycie japońskich aktorów, Kawakamiego Otojirō (1864–1911)
i jego żony Sady Yacco (1871–1946), w Polsce14. Ważną rolę w upowszech11 Na
temat tego okresu zob. E. Pałasz-Rutkowska, K. Starecka, Japonia. Historia państw
świata XX wieku, Warszawa 2004, s. 26–60.
12 Ł. Kossowski, O inspiracjach japońskich w sztuce polskiej, [w:] Shōpan — Pōrando —
Nihonten. Chopin — Polska — Japonia. Wystawa z okazji 80. rocznicy nawiązania stosunków
oficjalnych między Polską a Japonią oraz Roku Chopinowskiego, Komitet Organizacyjny Wystawy, Tokio 1999, s. 148–150.
13 F. Jasieński, Przewodnik po Dziale Japońskim Oddziału Muzeum Narodowego, Kraków
1906; M. Martini, Feliks ‘Manggha’ Jasieński — kolekcjoner i propagator sztuki japońskiej,
[w:] Shōpan — Pōrando — Nihonten…, s. 154–157. Unikatowa kolekcja Jasieńskiego znalazła
stałe miejsce wystawowe w 1994 r. w stworzonym przez reżysera Andrzeja Wajdę Centrum
(obecnie Muzeum) Sztuki i Tech­niki Japońskiej „Manggha” w Krakowie.
14 Z. Osiński, Polskie kontakty teatralne z Orientem w XX wieku, t. 1, 2, Gdańsk 2008.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 28
2014-12-12 12:25:21
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia
29
nianiu Japonii w Polsce oraz w kreowaniu jej obrazu na przełomie XIX i XX
wieku odegrał Bolesław Prus (1847–1912), który pisał o Japonii w Kronikach
tygodniowych, drukowanych na łamach różnych gazet i czasopism, przede
wszystkim w „Kurierze Warszawskim” i „Gońcu Warszawskim”.
Wśród podróżników i badaczy w Japonii w drugiej połowie XIX wieku
byli także Polacy. Należy tu wspomnieć choćby Karola Lanckorońskiego
(1848–1933) i Pawła Sapiehę (1860–1934). Opisali oni Japonię i jej kulturę
w sposób jak na owe czasy bardzo rzetelny i przemyślany15. I z pewnością
wpłynęli dzięki swym pracom na przybliżenie Polakom dalekiej Japonii.
Większość badaczy natomiast docierała w tamtych czasach do Japonii przeważnie przez Sybir, miejsce ich zesłania. Wśród nich byli między innymi:
profesor zoologii Uniwersytetu Lwowskiego Szymon Syrski (1829–1882),
etnograf i badacz Oceanii Jan Kubary (1846–1896), etnograf i pisarz Wacław
Sieroszewski (1858–1945)16. Wtedy też, w 1887 roku, na Sachalinie17, czyli
w okolicach Japonii, pojawił się Bronisław Piłsudski.
Bronisław Piłsudski. 1887–1903
Bronisław Piłsudski został skazany na 15 lat katorgi za domniemany
udział w spisku na życie cara Rosji Aleksandra III (1845–1894; na tronie 1881–1894) i zesłany na Sachalin18. Początkowo pracował jako drwal,
wykonując też prace ciesielskie we wsi Rykowskoje. Potem zatrudniono
go w kancelarii więziennej, a także na zlecenie lokalnych władz prowadził
15 K.
Lanckoroński, Naokoło ziemi 1888–1889. Wrażenia i poglądy, Kraków 1893; P. Sapieha, Podróż na wschód Azyi 1888–1889, Lwów 1899.
16 Sieroszewski po powrocie do Polski, a szczególnie w okresie międzywojennym, popularyzował wiedzę o Japonii. Napisał m.in.: Na Daleki Wschód. Kartki z podróży, Kraków
1911; Na wulkanach Japonii, Lwów 1924; Szkice podróżnicze. Wspomnienia, [w:] idem, Dzieła, t. XVIII, Kraków 1961, s. 391–405; Z fali na falę, Warszawa 1931.
17 Sachalin znalazł się w granicach Rosji po układzie z Japonią z 1875 r. Wcześniej mogli
osiedlać się tu zarówno Japończycy, jak i Rosjanie.
18 Na temat życia Bronisława powstało wiele opracowań, zob. m.in.: A Critical Biography
of Bronisław Piłsudski, red. Sawada Kazuhiko, Inoue Kōichi, t. 1, 2, Saitama 2010; Bronisław
Piłsudski in Japan, red. Sawada Kazuhiko, „Pilsudskiana de Sapporo” no. 5, Saitama 2008;
Buronisuwafu Piusutsuki no shōgai to gyōseki no saikentō (Ponowne spojrzenie na działalność
i życie Bronisława Piłsudskiego), red. Sawada Kazuhiko, „Studies in Liberal Arts” no. 5, Saitama 2013; A.F. Majewicz, Bronisław Piłsudski w Japonii, „Monograph Series” no. 6, Stęszew
1994; A. Kuczyński, Bronisław Piłsudski (1866–1918) zesłaniec i badacz kultury ludów Dalekiego Wschodu, http://www.pilsudski.jcom.pl/index.php/bronek [dostęp: 10.05.2014]; zob. też:
Inoue Kōichi, Buronisuwafu Piusutsuki nenpu (Chronologia życia Bronisława Piłsudskiego),
[w:] Pōrando no Ainu kenkyūsha Piusutsuki no shigoto…, s. 63–76; A.F. Majewicz, Bronisław
Piłsudski — wzorcowa karta dziejów współpracy i przyjaźni polsko-japońskiej, [w:] Shōpan —
Pōrando — Nihonten…, s. 71–73.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 29
2014-12-12 12:25:21
30
Ewa Pałasz-Rutkowska
obserwacje meteorologiczne, co opisał w swych pierwszych publikacjach.
To wtedy zetknął się po raz pierwszy z przedstawicielami jednego z tamtejszych ludów — Giliakami (obecnie Niwchowie) i zaczął badać ich język,
obyczaje, folklor. Na początku lat 90. XIX wieku poznał etnografa Lwa
Jakowlewicza Sternberga (1861–1927), z którym współpracował przy badaniach nad Giliakami. Na polecenie władz rosyjskich prowadził też penetracje
terenowe, dzięki czemu spotkał również sachalińskich Ajnów. To wtedy
powstała pierwsza praca etnograficzna Bronisława — Niedostatki i potrzeby
sachalińskich Giliaków (Chabarowsk 1898).
W maju 1896 roku wskutek amnestii przeprowadzonej z okazji intronizacji cara Mikołaja II (1868–1918) karę Piłsudskiego skrócono do lat 10,
dzięki czemu zakończył jej odbywanie na początku roku następnego. Mógł
wtedy opuścić Sachalin, przeniósł się do Władywostoku, gdzie w 1899 roku
rozpoczął pracę w Muzeum do Badań Kraju Nadamurskiego. Pracował
też w Przymorskim Urzędzie Regionalnym i w Przymorskim Regionalnym
Komitecie Statystycznym. W 1902 roku, tym razem w dowód uznania
dla dotychczasowych osiągnięć etnograficznych, jako oficjalny wysłannik
Rosyjskiej Akademii Nauk wyjechał ponownie na Sachalin, gdzie do roku
1905 prowadził prace badawcze nad Ajnami. Akademia wyposażyła go także
w fonograf Edisona, co umożliwiło nagrywanie języka Ajnów na woskowo-kauczukowych wałkach i utrwalenie w ten sposób ich folkloru oraz kultury.
Zebrał też bardzo cenną dokumentację fotograficzną, a także zabytki kultury materialnej. Wyniki przeprowadzonych wówczas badań zostały później
wykorzystane w wielu ważnych pracach antropologicznych. Należy dodać,
że wtedy na Sachalinie, w wiosce Ai poznał Chuhsammę, bratanicę wodza
Kimury Bafunke, którą poślubił zgodnie z miejscowymi zwyczajami. W 1903
roku urodził się ich pierowrodny syn, Sukezo, a w 1905 córka Kiyo.
W 1902 roku Piłsudski udał się po raz pierwszy do Japonii, na wyspę
Hokkaido, gdzie w Hakodate spędził trzy tygodnie. Po raz kolejny pojechał
tam latem następnego roku — dołączył do finansowanej przez Rosyjskie
Towarzystwo Geograficzne ekspedycji naukowej, na której czele stał Wacław
Sieroszewski, ceniony już wtedy etnograf. Jako tłumacz towarzyszył im
Ajn Taronci (jap. Sentoku Tarōji). Celem wyprawy było zebranie kolekcji
kultury materialnej i duchowej Ajnów19. Odwiedzili wtedy także Sapporo,
Biratori i Shiraoi, gdzie w październiku 2013 roku odsłonięto popiersie
Piłsudskiego20. Przebieg wspólnych badań na Hokkaido Sieroszewski opisał
19 Zob.
Inoue Kōichi, The Ainu Expedition to Hokkaido in 1903, [w:] A Critical Biography
of Bronisław Piłsudski…, t. 2, s. 3–37; por. Z.J. Wójcik, Wacław Sieroszewski o Bronisławie
Piłsudskim. Karta z dziejów współpracy i przyjaźni, [w:] Wacław Sieroszewski zesłaniec — etnograf — literat – polityk, red. A. Kuczyński, M. Marczyk, Wrocław 2011, s. 73–78.
20 Zob. przypis 1.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 30
2014-12-12 12:25:21
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia31
po latach w książce Wśród kosmatych ludzi21. Wynika z niej, że znaleźli się
w Japonii w niezbyt sprzyjających okolicznościach. Jako wysłannicy carskiej instytucji byli podejrzewani o szpiegostwo — w tym czasie bowiem
stosunki z Rosją układały się coraz gorzej i Japonia szykowała się do
wojny. Ostatecznie ekspedycję przerwano. Piłsudski wrócił na Sachalin,
a Sieroszewski przez Tokio, Kioto, Osakę, Kobe i Nagasaki, a następnie przez
Koreę, Chiny, Cejlon, Egipt powrócił do Europy, do Warszawy.
Polska w Japonii
W Japonii o Polsce usłyszano prawdopodobnie po raz pierwszy pod
koniec XVI wieku, po powrocie z podróży do Europy wspomnianej już
misji czterech młodych japońskich chrześcijan. Późniejsze, choć nadal bardzo ograniczone wiadomości o Polsce docierały do Japończyków dzięki misjonarzom. W 1622 roku w Nagasaki ukazała się napisana przez jezuitę
Matteo Ricciego (1552–1610) geografia świata, w której wspomniał o Polsce
i jej miastach. Na wydanych w 1648 roku mapach świata Polska zajmuje
obszar od Morza Czarnego po Bałtyk. Również w Nagasaki, które w czasie
izolacji Japonii było jedynym oficjalnym oknem na świat, wydano obrazki
przedstawiające typy ludzkie z 42 krajów świata, wśród których znaleźli
się też Polacy. Ponieważ właśnie Nagasaki stanowiło centrum dzia­łalności
misjonarskiej do czasu prześladowań wy­znawców religii chrześcijańskiej
i misjonarzy, tu znajdują się do­kumenty na ten temat, a wśród nich również te
dotyczące męczeńskiej śmierci Wojciecha Męcińskiego. Należy wspomnieć,
że to właśnie dzięki misjonarzom Japończycy dowiedzieli się o Mikołaju
Koperniku (1473–1543). Jego książka o astronomii trafiła tu po uwięzieniu
w 1643 roku jezuity portugalskiego, została przetłumaczona na język japoński
i stała się dla uczonych japońskich podstawą do badań. W latach 1714 i 1725
Arai Hakuseki (1657–1725), wybitny konfucjanista i historyk, wydawał pracę
Seiyō kibun (Zapiski o Zachodzie) na temat między innymi Europy, w której
dzięki informacjom uzyskanym od uwięzionego misjonarza włoskiego Jana
Baptysty Sidottiego (1668–1714) wspomniał również o Polsce, jednym z najpotężniejszych wówczas krajów europejskich.
Japonia otworzyła swoje granice na początku drugiej połowy XIX wieku.
W 1868 roku doszło do obalenia dotychczasowych rządów wojowników
i restauracji władzy cesarskiej. Ponieważ nowa władza zdawała sobie sprawę z zacofania cywilizacyjnego Japonii, zaczęła działania w celu likwidacji
feudalizmu i szybkiej modernizacji opartej na europejskich i amerykańskich
wzorach. Bardzo aktywnym propagatorem kultur Zachodu oraz zmian w kraju
21 W.
Sieroszewski, Wśród kosmatych ludzi, Warszawa 1927.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 31
2014-12-12 12:25:21
32
Ewa Pałasz-Rutkowska
był Fukuzawa Yukichi (1834–1901). Prawdopodobnie to z jego książek Seiyō
jijō (Sytuacja na Zachodzie; 1866–1870) Japończycy usłyszeli o Polsce jako
kraju, który przestał istnieć.
W tym kontekście o Polsce, która straciła niepodległość podzielona między Rosję, Prusy i Austrię, pisali też inni Japończycy. Tragedia Polski stała
się dobrym przykładem dla tych zwolenników modernizacji, którzy uważali,
że reformy są konieczne do wzmocnienia państwa i ochrony suwerenności
Japonii. Starano się jednak uniknąć błędów popełnionych przez inne narody.
Na przykład pisarz i działacz polityczny Tōkai Sanshi (1852–1922) opublikował w 1885 roku powieść Kajin no kigu (Niespodziewane spotkania z pięknymi kobietami), w której znalazły się pierwsze wzmianki o tragedii narodu
polskiego, o zaborach i ruchu niepodległościowym. Autor, podkreślając swą
solidarność z ciemiężonymi przez lata Polakami, starał się przestrzec Japonię,
nawiązującą dopiero kontakty ze światem, przed wielkimi mocarstwami
i ich polityką kolonizatorską. W tym samym duchu poeta Ochiai Naobumi
(1861–1903) napisał wiersz Pōrando kaiko (Wspomnienie Polski)22, stanowiący część dłuższego poematu Kiba ryokō (Podróż na koniu, 1893). Wiersz
w czasie II wojny światowej stanie się popularny jako pieśń wojskowa.
Autora zainspirowały wspomnienia i raporty majora Fukushimy Yasumasy
(1852–1919) z samotnej podróży konnej z Berlina do Władywostoku przez
będącą pod zaborami Polskę23. Fukushima wyruszył 11 lutego 1892 roku
i już trzeciego dnia dotarł do Kostrzynia, niegdyś granicznego miasta Polski.
Następnym miastem był Poznań, a potem, już na terenie zaboru rosyjskiego,
Konin, Kutno, Łowicz i Warszawa, gdzie spędził kilka dni. Następnie przez
Ostrołękę, Szczuczyn, Augustów i Suwałki 3 marca dojechał do Kowna. Stąd
trasa wiodła dalej przez Ural, Syberię, Mongolię, Mandżurię. Przez 488 dni
pokonał około 14 tys. km i 12 czerwca 1893 roku dotarł do Władywostoku.
Ostatni etap podróży odbył już statkiem. W Japonii był witany jak bohater,
który dzielnie pokonał taki dystans i do tego w tak trudnych warunkach.
Celem podróży było przede wszystkim zdobycie informacji na temat
nowoczesnych armii europejskich, a zwłaszcza armii najpotężniejszego i najbardziej wówczas niebezpiecznego sąsiada Japonii — Rosji. Wiadomości
takie Fukushima pozyskiwał już wcześniej jako attaché wojskowy w Berlinie
w latach 1887–1892. Odwiedził wówczas Anglię, Danię, Szwecję, Finlandię,
Holandię, Belgię, Francję, Hiszpanię, Portugalię, Włochy, Szwajcarię, a także
europejską część Rosji i Półwysep Bałkański. Wyjaśnić należy, że armia
pruska po zwycięstwie Niemiec w wojnie z Francją w 1871 roku stała
22 Ochiai Naobumi, Pōrando kaiko, [w:] Otakebi (Okrzyk bojowy), Tōkyō 1960, s. 114–115.
23 Więcej na ten temat w: E. Pałasz-Rutkowska, Major Fukushima Yasumasa and His Influence on the Japanese Perception of Poland at the Turn of the Century, [w:] The Japanese and
Europe. Images and Perceptions, red. B. Edstrom, London 2000, s. 125–135.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 32
2014-12-12 12:25:21
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia33
się wzorem dla tworzonych dopiero nowoczesnych sił zbrojnych Japonii.
W scentralizowanym państwie z cesarzem jako suwerennym władcą miały
zastąpić one dotychczasowe oddziały samurajów, którzy służyli wyłącznie
swym seniorom, panom feudalnym i utożsamiali się tylko z nimi i ich lennami. Rząd japoński uważał, że jedynie nowoczesna armia z poboru z cesarzem
jako naczelnym dowódcą na czele będzie w stanie zapewnić bezpieczeństwo
i suwerenność Japonii.
Fukushima był pierwszym przedstawicielem władz Japonii, który nawiązał kontakty z Polakami. Uważał bowiem, że z racji wieloletnich doświadczeń w walkach przeciwko Rosji-zaborcy, to właśnie oni będą mogli się
z nim podzielić dokładnymi informacjami na temat tego mocarstwa. Ze
względów strategicznych szczególnie inte­resowała go powstająca wówczas
Kolej Transsyberyjska. Polacy, a wśród nich ci, którzy doświadczyli zesłania, mogli mu nie tylko dostar­czyć wiadomości na temat Syberii, lecz także
pomóc w nawiązaniu kontak­tów z przebywającymi tam nadal rodakami.
Informacje te przekazywał do Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych w Tokio.
Wykorzystano je kilkanaście lat później w czasie wojny z Rosją, która zaczęła
się w lutym 1904 roku.
Polska i Japonia w okresie wojny japońsko-rosyjskiej
1904–1905
Pogarszające się stosunki między Japonią a Rosją na przełomie XIX i XX
wieku sprawiły, że Japonia i Polska zwróciły na siebie baczniejszą uwagę.
Niektórzy polscy działacze niepodległościowi uznali tę sytuację za dobrą
okazję do wystąpienia przeciwko zaborcy, natomiast część przywódców
japońskich zastanawiała się, czy nie wykorzy­stać opozycji wobec caratu —
również w samej Rosji, w tym także na daw­nych ziemiach polskich — do
wewnętrznego osła­bienia przeciwnika. W tym celu w 1901 roku wysłano
do Europy pułkownika Akashiego Motojirō (1864–1919). Sztab Generalny
polecił mu stworzenie siatki wywiadowczej do działań w Rosji, sabotaż na
Kolei Transsyberyjskiej oraz poparcie dla sił rewolucyjnych i opozycji wobec
caratu na terenie państw, które utraciły niepodległość i zostały włączone do
Imperium Rosyjskiego. Ich wystąpienia zbrojne mogłyby skutecznie osłabić
wojska carskie w Mandżurii. Dostarczano też broń lub finansowano jej zakup.
Akashi nawiązał kontakty między innymi z Ligą Narodową i jej przywódcą
Romanem Dmowskim (1864–1939). Jednak Dmowski nie chciał przystąpić
do aktywnej współpracy — deklarował jedynie sympatię dla Japonii i niechęć do Rosji. Uważał, że tocząca się gdzieś daleko na wschodzie wojna
nie może mieć bezpośredniego wpływu na sytuację w Polsce. Przestrzegał
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 33
2014-12-12 12:25:22
34
Ewa Pałasz-Rutkowska
na­wet przed zbrojnym wystąpieniem Polaków, twierdząc, że może przynieść
Pola­kom jedynie kolejną tragedię. Rosja bowiem stłumiłaby je szybko i wówczas mogłaby wycofać z terenów polskich część swoich sił, które zasiliłyby
oddziały walczące na Dalekim Wschodzie. Groźba wybuchu powstania była
według niego korzystniejsza dla Japonii. Zaproponował jednak, że Polacy
w armii rosyjskiej będą poddawać się Japończykom bez walki. Pomysł
ten spodobał się Akashiemu. Uznał, że mogłoby to osłabić morale całej
armii rosyjskiej. Dmowski skorzystał z zaproszenia do Japonii, gdzie chciał
swoje poglądy przedstawić bezpośrednio władzom wojskowym i cywilnym.
Przebywał tam od 15 maja do 22 lipca 1904 roku.
Akashi rozmawiał też z innymi Polakami, między innymi na temat
sabotażu na Kolei Transsyberyjskiej, która stanowiła jedyne źródło zaopatrzenia wojsk rosyjskich na Dalekim Wschodzie. Pomysł ten spodobał się
Polakom, gdyż zdawali sobie sprawę, że zniszczenie tej linii kolejowej
znacznie utrudni, a może nawet wstrzyma wysyłanie polskich żołnierzy na
Daleki Wschód. Ponieważ jednak nie znaleziono nikogo odpowiedniego
w szeregach Ligi, zwrócono się o pomoc do Polskiej Partii Socjalistycznej
(PPS).
Jej przywódca Józef Piłsudski (1867–1935), młodszy brat Bronisława,
uważał, że współpraca z Japończykami może doprowadzić do korzystnego
dla obu stron osłabienia Rosji i ostatecznie do szybszego jej pokonania.
Chciał jednocześnie wykorzystać zaangażowanie Rosji w wojnę na Dalekim
Wschodzie i przeprowadzić zbrojne powstanie na ziemiach polskich w celu
odzyskania niepodległości. Zanim Akashi nawiązał kontakt z PPS, jeden z jej
przywódców, Witold Jodko-Narkiewicz (1864–1924), spotkał się w Londynie
z przedstawicielem dyplomatycznym Japonii Hayashim Tadasu (1850–1913).
Przedstawił mu propozycje dotyczące między innymi utworzenia legionu
polskiego przy japońskiej armii, złożonego z jeńców polskich i Polaków
z Ameryki, rozpowszechniania literatury rewolucyjnej wśród żołnierzy-Polaków w Mandżurii i poprzez nią wzywania ich do dezercji, co miało
znacznie osłabić siły Rosji. Poza tym mówił także o możliwości niszczenia
mostów i linii kolejowych na wschodzie Rosji oraz na Syberii. Propozycje
te, a zwłaszcza dywersja na Kolei Transsyberyjskiej, która stanowiła główną
drogę zaopatrzenia armii rosyjskiej w Mandżurii oraz działalność propagandowa połączona z dezercją żołnierzy-Polaków bardzo zainteresowały
zarówno posła Hayashiego, jak i ówczesnego ministra spraw zagranicznych
Komurę Jūtarō (1855–1911). Komura zgodził się jednak z opinią Hayashiego,
że rząd japoński nie może wcielać cudzoziemców do swojej armii. Nawiązano
też kontakty z attaché wojskowym w Londynie, pułkownikiem Utsunomiyą
Tarō (1861–1922), oraz z japońskim Sztabem Generalnym Wojsk Lądowych.
Sztab, zainteresowany przede wszystkim informacjami natury wojskowej,
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 34
2014-12-12 12:25:22
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia
35
zaprosił Piłsudskiego do Tokio. Przebywał tam krócej od Dmowskiego, bo
od 10 do 30 lipca 1904 roku.
Dmowski i Piłsudski rozmawiali z przedstawicielami władz w Tokio,
jednak z racji wcześniejszego przyjazdu Dmowski osiągnął znacznie więcej.
Przekazał tam dwa memoriały, w których omówił stosunki polityczne w Rosji
oraz znaczenie sprawy polskiej w polityce trzech mocarstw rozbiorowych.
Opracował szkic odezwy rządu japońskiego do żołnierzy-Polaków w wojsku rosyjskim, w której wzywał do opuszczania wojska i poddawania się
Japończykom. Odwiedził obóz dla jeńców rosyjskich w Matsuyamie (wyspa
Sikoku), gdzie także znajdowali się Polacy, również tacy, którzy przeszli na
stronę japońską24.
Piłsudski też przedstawił władzom Japonii memoriał oraz projekt umowy
dotyczącej współpracy między stroną japońską a PPS, ale nie przyniosło
to oczekiwanych rezultatów. Można sądzić, że przyczyną była interwencja
Dmowskiego, który tuż przed wyjazdem z Japonii, 20 lipca, złożył w MSZ
swój trzeci memoriał25. Do napisania go skłoniła Dmowskiego wymiana
poglądów z Piłsudskim podczas trzech spotkań w Tokio. Upewnił się wówczas, że mają całkowicie odmienne stanowiska w sprawie wykorzystania
wojny japońsko-rosyjskiej dla sprawy polskiej i nie mógł pozostawić tego bez
komentarza. W memoriale przedstawił więc swoje obawy dotyczące działań
rewolucyjnych na terenie Polski, które z pewnością władze rosyjskie stłumiłyby szybko i krwawo. Podkreślił też, że wszelkie zamieszki w Polsce byłyby
niekorzystne dla Japonii, a pożądane dla Rosji, która czeka na jakieś zadośćuczynienie swych klęsk ponoszonych na Dalekim Wschodzie. Ostatecznie
władze japońskie nie zgodziły się na współpracę proponowaną przez PPS.
Główną przyczyną tej decyzji była odmienność interesów każdej strony oraz
różnica poglądów na współpracę z PPS władz wojskowych, reprezentowanych
przez Sztab Generalny oraz władz cywilnych, reprezentowanych przez MSZ.
Piłsudskiemu zależało przede wszystkim na wsparciu politycznym, natomiast
Sztabowi na informacjach wojskowych i działaniach sabotażowych wzdłuż
Kolei Transsyberyjskiej, a zupełnie nie interesowały go sprawy polityczne
Polski. Sprawy polityczne nie interesowały też przedstawicieli MSZ, gdyż
Polska, nieistniejąca jako niepodległe państwo, nie mogła stać się partnerem
oficjalnych rozmów. Japonia wchodziła dopiero na arenę światową i nie chciała
24 Zob. E. Pałasz-Rutkowska, Wojna japońsko-rosyjska a Polacy, [w:] W poszukiwaniu
polskich grobów w Japonii. Nihon ni okeru Pōrandojin bohi no tansaku. In Search of Polish
Graves in Japan, red. E. Pałasz-Rutkowska, Warszawa 2010, s. 48–69; Miyawaki Noboru,
Polscy oficerowie, jeńcy wojenni w Matsuyamie, [w:] W poszukiwaniu polskich grobów w Japonii…, s. 124–141.
25 To His Excellency the Minister for Foreign Affairs, in Tokyo, akta 5.2.15–13, Gaimushō
Gaikō Shiryōkan (Archiwum Dyplomatyczne MSZ; GGS), Tokio.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 35
2014-12-12 12:25:22
36
Ewa Pałasz-Rutkowska
narażać zdobytej dotychczas pozycji dla spraw niezwiązanych bezpośrednio
z przyjętymi kierunkami polityki zagranicznej. Poza tym wojska japońskie
odnosiły kolejne zwycięstwa nad Rosjanami, więc stopniowo rezygnowano
ze współpracy z przeciwnikami Rosji w Europie, w tym z Polakami. Japońska
armia lądowa wyparła Rosjan z Korei i zdobywała kolejne tereny w Mandżurii,
na półwyspie Liaodong, zdobyła Dalian, a na początku stycznia 1905 roku po
długotrwałych, krwawych walkach Port Arthur. Klęską Rosji zakończyły się też
dwumiesięczne walki o Mukden, po których w rękach Japonii znalazła się
znaczna część Mandżurii. Największym sukcesem, a jednocześnie zaskoczeniem dla rosyjskiej i światowej opinii publicznej było pokonanie, a właściwie
unicestwienie przez admirała Tōgō Heihachirō (1847–1934), głównodowodzącego Połączonej Floty w bitwie w Cieśninie Cuszimskiej pod koniec maja
1905 roku II Eskadry Floty Oceanu Spokojnego, dowodzonej przez admirała
Zinowija Rożestwienskiego (1848–1909). Japonia zwyciężyła i 5 września
1905 roku w Portsmouth, w Stanach Zjednoczonych, podpisano traktat pokojowy. Zgodnie z nim Rosja uznała niezależność Korei i szczególne interesy
Japonii w tym kraju oraz scedowała na rzecz Japonii swe prawa w Liaodongu
oraz do Kolei Południowomandżurskiej. Japonia uzyskała też, co jest niezmiernie ważne w kontekście tej pracy, południową część Sachalinu (jap. Karafuto;
granicą był 50 stopień szerokości północnej) wraz z przyległymi wyspami oraz
specjalne prawa połowowe na sąsiadujących wodach.
Misja Józefa Piłsudskiego w Japonii zakończyła się niepowodzeniem.
Jednak mimo to cenił dokonania japońskich oficerów i morale żołnierzy.
Uważał, że wiele pomysłów strategicznych i taktycznych miało charakter
prekursor­ski i wpłynęło na strategię oraz taktykę przyjętą w pierwszej wojnie światowej oraz w wojnie 1920 roku. I dlatego postanowił odznaczyć
51 japońskich dowódców Orderami Virtuti Militari, co nastąpiło w 1925 roku26.
Kontakty z Japończykami i podróż do Japonii wywarły wpływ także na
poglądy Dmowskiego. Zachwycał się kulturą tego kraju, charakterem i obywatelskimi zachowaniami narodu japońskiego. Uświadomił sobie, jak ważne dla losów państwa są wartości moralne i związek jednostki ze społeczeństwem, jak duże znaczenie ma poszanowanie historii27.
Wojna japońsko-rosyjska miała też wielki wpływ na stosunek Polaków do
Japończyków. To właśnie wtedy wśród Polaków zrodziło się trwałe, istniejące
do dziś uczucie głębokiej sympatii do Japonii — tego tak odległego, stosunkowo niewielkiego i w dodatku wkraczającego dopiero na arenę międzynarodową kraju, który tak szybko pokonał wielką Rosję, naszego odwiecznego
wroga. Dowodem na tę sympatię i na znacznie większe zainteresowanie Japonią
26 Szczegóły
zob. E. Pałasz-Rutkowska, A.T. Romer, Historia…, s. 135–139.
o tym w cyklu artykułów Ex Oriente Lux, „Przegląd Wszechpolski” 1904, nr 9,
s. 648–655; 1904, nr 10, s. 748–755; 1904, nr 12, s. 909–918.
27 Pisał
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 36
2014-12-12 12:25:22
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia37
są liczne artykuły w czasopismach oraz publikacje — zarówno tłumaczenia
z języków obcych, jak i prace Polaków na temat Japonii — ukazujące się
w latach 1904–1906. Wśród tłumaczeń znalazły się między innymi: Wilhelm
Depping, Japonia (t. 1, 2, 1904), Rudyard Kipling, Listy z Japonii (1904),
G. Weulersse, Współczesna Japonia (1904), Tokutomi Kenjirō (Roka), Namiko
(oryg. Hototogisu, 1905), Takeda Izumo, Terakoja albo szkoła wiejska i Yamada
Kakashi, Asagao (Powój, 1905), Nitobe Inazō, Bushidō (1904), Okakura Kakuzō
Księga herbaty (1904) oraz Przebudzenie się Japonii (1905), Lafcadio Hearn,
Kokoro (1906). Pisano również na temat samej wojny: Z powodu wojny obecnej
myśli kilka (1904), Wojna rosyjsko-japońska w obrazach (1904), Parvus, Sprawa
wschodnia. Zatarg japońsko-rosyjski (1904), Oficer, Jaki będzie koniec wojny
rosyjsko-japońskiej (1904), Aleksander Czechowski, Historia wojny rosyjsko-japońskiej (1906). Wtedy o Japonii pisał także Bolesław Prus. Spod jego pióra
wyszedł np. cykl artykułów Japonia i Japończycy, drukowany w „Kurierze
Codziennym” (19 kwietnia–30 czerwca 1904).
Bronisław Piłsudski. 1904–1906
We wrześniu 1903 roku Piłsudski powrócił z Hokkaido na Sachalin, na
pewien czas także do swej ajnoskiej żony, do wioski Ai. Porządkował materiały
zebrane w Japonii, tłumaczył zapisane i nagrane teksty. Nadal prowadził badania
terenowe i działał na rzecz edukacji Ajnów. Zakładał szkoły, opracowywał programy nauczania, dzięki czemu zyskał sympatię, a nawet przyjaźń Ajnów. Dążył
do poprawienia sytuacji materialnej i społecznej rdzennej ludności Sachalinu,
na co miał nawet zezwolenie władz rosyjskich. Po zakończeniu wojny z Rosją
Japonia zajęła południowy Sachalin i prowadziła tu inną politykę niż Rosja, ale
Japończycy także doceniali wiedzę i znaczenie badań Piłsudskiego.
W październiku 1905 roku Bronisław wyjechał z Sachalinu, udał się do
Kobe, na głównej wyspie Japonii, Honsiu28. Spotkał się tam i nawiązał współpracę z Nikołajem Russelem (1850–1930), rosyjskim działaczem rewolucyjnym, socjalistą, naturalizowanym na Hawajach emigrantem ze Stanów
Zjednoczonych. Russel przyjechał do Japonii, by skłonić rosyjskich jeńców
wojennych do walki z caratem i w tym celu odwiedził kilka obozów jenieckich
na terenie Japonii29. W listopadzie Piłsudski pojechał ponownie na Sachalin,
do wsi Ai, która znalazła się na terenie włączonym do Japonii. Chciał zabrać
stamtąd żonę i syna, ale nie zgodzili się na to ich krewni. Chuhsamma spodzie28 Na
temat podróży do Japonii zob. Sawada Kazuhiko, The Japanese Days of Bronisław
Piłsudski, [w:] A Critical Biography of Bronisław Piłsudski…, s. 39–78.
29 Na temat obozów jenieckich na terenie Japonii zob. m.in. E. Pałasz-Rutkowska, W poszukiwaniu polskich grobów w Japonii, [w:] W poszukiwaniu polskich grobów w Japonii…,
s. 24–31.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 37
2014-12-12 12:25:23
38
Ewa Pałasz-Rutkowska
wała się drugiego dziecka. Bronisław wyjechał więc sam, tracąc na zawsze
kontakt ze swą ajnoską rodziną. Nigdy nie zobaczył też córki, która urodziła się
w grudniu 1905 roku. Najpierw udał się do Władywostoku, do Chabarowska
i innych miejsc we wschodniej Rosji. Prawdopodobnie przez Rosję chciał
wrócić do Polski, jednak zmienił plany, dowiedziawszy się o rewolucji 1905
roku. W połowie grudnia wyruszył ponownie do Japonii i do sierpnia roku
następnego przebywał w kilku miastach, między innymi w Tokio, Jokohamie,
Kobe i Nagasaki. Kontynuował tu działalność naukową, opublikował częściowe rezultaty badań nad Ajnami, utrzymywał kontakt z antropologami japońskimi. To właśnie wtedy otwiera się nowa karta w biografii Piłsudskiego
dotycząca zainteresowań badacza sytuacją społeczną warstw najniższych.
Nawiązał kontakty z działaczami lewicowymi, między innymi z: socjalistą
Katayamą Senem (1859–1933), społecznikiem Yokoyamą Gennosuke (1871–
1915), pacyfistą Kinoshitą Naoe (1869–1937), feministką i aktywistką Fukudą
Hideko (1865–1927). Poznał też znaczących polityków, takich jak Ōkuma
Shigenobu (1838–1922) i Itagaki Taisuke (1837–1919). Prawdopodobnie chciano dowiedzieć się od nich, czy władze japońskie mają zamiar przekazać jeńców
wojennych do Rosji. Bronisław utrzymywał też kontakt z rewolucjonistami
chińskimi, wśród których był między innymi Sun Yatsen (1866–1925), przyszły przywódca rewolucji chińskiej 1911 roku i prezydent republiki. Niezwykle
ważna była również znajomość, a nawet przyjaźń z Futabateiem Shimeiem
(1864–1909), literatem, rusycystą i tłumaczem literatury rosyjskiej, tłumaczem literatury polskiej, propagatorem języka esperanto. Wszystkie te kontakty
i działalność Bronisława w Japonii w tym okresie są niezmiernie ciekawe.
Pomijam jednak szczegóły, zainteresowanych odsyłając do prac specjalistów30.
Piłsudski opuścił Japonię na zawsze 3 sierpnia 1906 roku.
Polska i Japonia 1905–1919
Jak już wspomniałam, wojnę Japonii z Rosją zakończył formalnie 5 września 1905 roku traktat pokojowy. Kontakty polsko-japońskie ustały na kilkanaście lat. Ważniejszym wydarzeniem było jedynie otwarcie 19 sierpnia 1911 roku konsulatu honorowego Japonii w Warszawie, na którego
czele stanął Bronisław Goldfeder, dyrektor zarządu Towarzystwa Akcyjnego
Dróg Podjazdowych w Królestwie Polskim. Japończycy uważali bowiem, że
30 Poza
wymienionymi wcześniej zob. też m.in. Bronisław Piłsudski and Futabatei Shimei
— an Excellent Charter in the History of Polish-Japanese Relations. Materials of the Third
International Conference on Bronisław Piłsudski and His Scholarly Heritage, red. A. Majewicz, T. Wicherkiewicz, „Linguistic and Oriental Studies”. Monograph Supplement nr 7,
Poznań 2001, http://www.icrap.org/ [dostęp: 10.05.2014].
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 38
2014-12-12 12:25:23
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia
39
Warszawa jest ważnym punktem komunikacyjnym pomiędzy Rosją a Europą
Zachodnią i ważnym ośrodkiem handlowym.
Wyraźne zmiany w stosunkach polsko-japońskich przyniosła dopiero
I wojna światowa. Japonia, jak wiadomo, przystąpiła do niej po stronie
Ententy i szybko pokonała Niemców w Szantungu. Wzmocniła w ten sposób
swą międzynarodową pozycję, uznaną zresztą przez świat już po zwycięstwie
nad Rosją. Wobec tego przedstawiciele Japonii zajęli na konferencji pokojowej w Paryżu (18 stycznia 1919–21 stycznia 1920) ważne miejsce wśród
pięciu głównych mocarstw światowych i państw sprzymierzonych, obok delegatów Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych i Włoch.
Wojna doprowadziła do znacz­nych zmian na mapie politycznej Europy.
Przestały istnieć cesarstwa Niemiec, Rosji i Austro-Węgier. Pod koniec
1918 roku powstała Czechosłowacja, Węgry, Zachodnioukraińska Republika
Ludowa oraz Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, w 1929 roku
przemianowane na Jugosławię. Na mapę Europy powróciły Litwa, Łotwa,
Estonia i Finlandia. W czerwcu 1918 roku premierzy Wielkiej Brytanii,
Francji i Włoch ogłosili w Wersalu deklarację, w której uzna­no, że utworzenie niepodległego, zjednoczonego państwa polskiego z wol­nym dostępem do
morza jest jednym z warunków istotnego i sprawiedliwe­go pokoju.
Dnia 19 września 1918 roku przedstawiciele Komitetu Narodowego
Polskiego zwrócili się do ambasadora Japonii w Paryżu Matsuiego Keishirō
(1868–1946) z zapytaniem, czy rząd japoński gotów jest uznać Ko­mitet
za oficjalnego reprezentanta interesów Polski, tak jak już w drugiej połowie 1917 roku zrobiły to rządy Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych,
Francji i Włoch. Polacy wiedzieli poza tym, że Japonia 16 września uznała
Czechosłowacką Radę Narodową w Paryżu za formalnego przedstawiciela
Czechów na arenie międzynarodowej. 15 października minister spraw zagranicznych Japonii Uchida Kōsai (1865–1936) nie zgodził się, uważając, że
jest na to jeszcze zbyt wcześnie. Główną przyczyną takiej odpowiedzi była
negatywna ocena udziału Polaków w ekspedycji syberyjskiej, czyli interwencji mocarstw na Syberii przeciw rewolucji radzieckiej31.
Niepodległa Polska odrodziła się 11 listopada 1918 roku. Pięć dni później
Józef Piłsudski jako głowa państwa i naczelny wódz wojsk polskich notyfikował oficjalnie powstanie niepodległego państwa polskiego na arenie międzynarodowej w specjalnej depeszy. Następnego dnia nowo powstałe i nadal
kształtujące się Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP wystosowało noty do
szefów MSZ-ów Wiel­kiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych, Włoch,
31 Szczegóły
na ten temat w: E. Pałasz-Rutkowska, A.T. Romer, Historia…, s. 77–81; por.
Momose Hiroshi, Shinkō tōō shoshōkoku to Nihon (Nowe małe państwa w Europie Wschodniej
a Japonia), [w:] Senkanki no Nihon gaikō (Dyplomacja Japonii w okresie międzywojennym),
Tōkyō 1984, s. 181–182.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 39
2014-12-12 12:25:23
40
Ewa Pałasz-Rutkowska
Japonii i Portugalii z propozycją nawiązania stosunków dyplomatycznych.
Pod koniec stycznia 1919 roku Stany Zjednoczone jako pierwsze uznały
oficjalnie niepodległe państwo polskie i nowo powstały gabinet Ignacego
Paderewskiego (1860–1941). Następnie, pomiędzy 24 a 27 lutego, zrobiły to
Francja, Wielka Brytania i Włochy. Rząd japoński podjął decyzję o uznaniu
rządu polskiego kilka dni później, 6 marca. Matsui przekazał ją przewodniczącemu Komitetu Romanowi Dmowskiemu dopiero 22 marca i dlatego
w dokumentach polskich podaje się, że właśnie tego dnia Japonia uznała de
iure niepodległą Polskę32.
Nie od razu jednak wysłano przedstawicieli dyplomatycznych do obu krajów. Brakowało odpowiednich kandydatów i dostatecznej wiedzy. W odrodzonej Polsce trwały rozgrywki polityczne, po latach zaborów tworzono
niezależną dyplomację suwerennego państwa. Ale mimo wszystko Polsce
— bardziej niż Japonii — zależało na szybkim wysłaniu swego przedstawiciela dyplomatycznego do Tokio, chciała bowiem jak najszybciej pojawić się
w różnych zakątkach świata, w tym w Japonii. 7 kwietnia 1920 roku marszałek Józef Piłsudski mianował Józefa Targowskiego (1883–1956) na stanowisko chargé d’affaires ad interim, czyli tymczasowo pełniącego obowiązki
szefa misji Rzeczypospolitej Polskiej przy rządzie japońskim w Tokio. Pełnił
tę funkcję od sierpnia 1920 do lutego 1921 roku.
Znacznie wolniej podejmowano w Tokio decyzję o wyborze kandydata na
stanowisko przedstawiciela dyplomatycznego w Warszawie. W marcu 1919
roku japońskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych opra­cowało dokument
dotyczący wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych do nowo powstałych
bądź odrodzonych po wojnie państw w Europie Środkowej i Wschodniej.
Sugerowano konieczność otwarcia konsulatów generalnych w Helsinkach,
w Kijowie i Odessie, skąd można by otrzymywać aktualne informacje na temat
sytuacji w tej części Europy. Uwzględniono także Pol­skę i Czechosłowację,
uważając, że Japonia, państwo zaliczane do mocarstw światowych, powinna
mieć swych reprezentantów w Europie Środkowej. Postulaty te nie zostały
jednak zrealizowane z powodu braku odpowiednich kandydatów. Do sprawy
po­wrócono w sierpniu 1919 roku na skutek interwencji ambasadora Japonii
w Paryżu Matsuiego, który uważał, że Japonia powinna jak najszybciej wysłać
swych przedstawicieli do wszystkich państw w Europie. W odpowiedzi MSZ
w sierpniu przygotowało bardziej szczegółowy dokument dotyczący ustanowienia nowych poselstw i konsu­latów. Uznano, że w Polsce, Czechosłowacji,
Jugosławii, Rumunii, Turcji i Grecji powinny zostać utworzone poselstwa,
a na Węgrzech, w Bułgarii i Finlandii konsulaty generalne. Japonia bowiem
32 Zob. dokumenty w zespole Komitet Narodowy Polski — Paryż, Archiwum Akt Nowych,
s. 31–35 i GGS, 1.4.3.17; por. Chronologia stosunków międzynarodowych Polski, 1918–1921,
Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1955, t. 1. Dok. nr 225.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 40
2014-12-12 12:25:23
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia
41
powinna mieć swych przedstawicieli w tych wszystkich pań­stwach, w których mają swych reprezentantów inne mocarstwa. W dokumencie uznano
także zna­czącą rolę Polski w ewentualnych zmianach w europejskiej sytuacji
poli­tycznej, a poselstwo w Warszawie, dzięki możliwości zdoby­wania aktualnych informacji na temat trendów politycznych oraz zamierzeń mocarstw
w tej części Europy, mogłoby stanowić punkt wyjścia do tworzenia japońskiej
polityki europejskiej. Ostatecznie Japonia wysłała do Polski swego pierwszego oficjalnego przedstawiciela dopiero w maju 1921 roku. Został nim
Kawakami Toshitsune (1861–1935). Pełnił swe obowiązki do stycznia 1923
roku.
Bronisław Piłsudski. 1906–1918
3 sierpnia 1906 roku Piłsudski wypłynął z Nagasaki do Stanów Zjednoczonych
i jesienią tego roku dotarł do kraju, do Krakowa. Następnie do 1914 roku
mieszkał w Zakopanem i Lwowie, udając się czasami w podróż do Austrii,
Belgii, Francji, Szwajcarii i Anglii. Wiele wówczas publikował, a na Podhalu
zajmował się też działalnością na rzecz ludoznawstwa polskiego. Utrzymywał
liczne kontakty z badaczami i ludźmi kultury, głównie pisarzami. Po wybuchu
I wojny światowej, w listopadzie 1914 roku, Bronisław nie chciał angażować
się w aktywne, wojskowe i niepodległościowe działania brata Józefa, wyjechał
do Wiednia, a następnie do Szwajcarii. Ale tam, trochę wbrew swoim poglądom, miał też wypełniać tajną misję jako przedstawiciel Naczelnego Komitetu
Narodowego, którego celem było utworzenie monarchii austro-węgiersko-polskiej. Komitet nie działał długo, a i Bronisław niezbyt angażował się na obczyźnie w realizację jego postulatów. Bardziej niż działalność polityczna pociągała
go bowiem działalność charytatywna — pracował na rzecz dzieci Galicji,
a także w Komitecie Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Do polityki powrócił
w sierpniu 1917 roku, kiedy to w Lozannie powstał Komitet Narodowy Polski.
Wkrótce wyjechał do Paryża, do tamtejszego biura Komitetu, gdzie bardzo
aktywnie uczestniczył w pracach informacyjnych. Niestety nie doczekał dnia,
w którym Polska odzyskała niepodległość. Utonął w Sekwanie 17 maja 1918
roku. Powody tej śmierci są do dziś niejasne.
Epilog. Polska i Japonia po 1918 roku
Polska, nowe państwo na arenie międzynarodowej, dążyła na początku
lat 20. do trwałego określenia swych granic i umocnienia pozycji w Europie.
Przyjazne związki z Japonią mogły stanowić wówczas dobrą przeciwwagę
dla tradycyjnie trudnych stosunków ze wschodnim sąsiadem. Japonia jako
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 41
2014-12-12 12:25:23
42
Ewa Pałasz-Rutkowska
młode mocarstwo światowe, ucząc się współpracy międzynarodowej i dbając
o swe interesy na Dalekim Wschodzie, starała się nie mieszać w sprawy, które
bezpośrednio jej nie dotyczyły i nie występować przeciwko innym mocarstwom. Jednak przeważnie zachowywała przychylną Polsce neutralność.
Więcej zainteresowania Polską wykazywały japońskie władze wojskowe,
a głównym tego powodem był nasz wspólny sąsiad — Związek Radziecki.
Zapoczątkowana w latach 20. współpraca wojskowa rozwinęła się bardzo
w latach 30. XX wieku. Strona japońska jeszcze bardziej zdała sobie sprawę
z tego, jak ważną pozycję geopolityczną zajmuje Polska w Europie, dzięki
czemu można zdobywać tu informacje ze Wschodu i Zachodu, czyli zarówno
na temat ZSRR, jak i Niemiec. Poza tym na zacieśnienie współpracy dwustronnej wpłynęła też pogarszająca się sytuacja Japonii na arenie międzynarodowej — po rozpoczęciu w 1931 roku przez Armię Kwantuńską działań
w Mandżurii, po powstaniu Mandżukuo i wystąpieniu Japonii z Ligi Narodów
zaczęła ona szukać w Polsce wsparcia na forum międzynarodowym. Choć
Polska, opowiadając się za polityką równowagi w Europie, była przeciwna
tworzeniu bloków i nie zgodziła się na przystąpienie do paktu antykominternowskiego, utrzymywała nadal przyjazne stosunki z Japonią. W październiku 1937 roku nasze poselstwa w Tokio i Warszawie podniesiono do rangi
ambasad. Pierwszymi ambasadorami zostali Tadeusz Romer (1894–1978)
i Sakō Shūichi (1887–1949). Stosunki polsko-japońskie nie uległy zmianie
także po wybuchu II wojny światowej. Rząd japoński oficjalnie ogłosił, że
nie będzie się mieszał do działań w Europie, a nieoficjalnie poprzez kolejnych
ministrów spraw zagranicznych zapewniał ambasadora Romera o przyjaznym
nastawieniu rządu. W prasie japońskiej pisano o męstwie polskich żołnierzy
i wyrażano współczucie dla narodu polskiego. Decyzję o zamknięciu ambasady RP w Tokio podjęto dopiero 4 października 1941 roku. Przyczyną były
zwycięskie działania wojenne Niemiec przeciw ZSRR i pogarszające się stosunki japońsko-amerykańskie, prowadzące do nieuchronnej wojny. Japonia,
dążąc do „nowego ładu w Wielkiej Azji Wschodniej”, zgodnie z postanowieniami paktu trzech, który w 1940 roku zawarła z Niemcami i Włochami,
musiała poprzeć politykę niemiecką w Europie. Nie mogła dłużej udzielać
poparcia ambasadzie RP i polskiemu rządowi na uchodźstwie, skoro Niemcy
zajęły okupowane dotychczas przez ZSRR tereny Polski i chciały wymazać
ją z mapy świata w ramach „nowego ładu w Europie”. Po wybuchu wojny
w Azji i na Pacyfiku Polska jako sojusznik Wielkiej Brytanii 11 grudnia 1941
roku wypowiedziała wojnę Japonii. Stosunki oficjalne zostały zerwane. Choć
nasze oba kraje znalazły się w przeciwnych obozach, do 1945 roku trwała
współpraca wywiadów wojskowych Polski i Japonii — w Kownie, Berlinie,
Pradze, Królewcu i Sztokholmie, gdzie działali między innymi mjr Michał
Rybikowski, por. Leszek Daszkiewicz, kpt. Alfons Jakubianiec, oraz wiceWrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 42
2014-12-12 12:25:24
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia
43
konsul Sugihara Chiune i gen. Onodera Makoto. Polacy nadal dostarczali cennych informacji, a w zamian Japończycy pomagali im w kontaktach z rządem
na obczyźnie i polskim podziemiem.
Po wojnie wskutek ukształtowania się bipolarnego układu państw Polska
i Japonia znalazły się znowu w przeciwnych obozach, zależne od swoich sojuszników — Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych. Te
granice jeszcze wyraźniej wyznaczyła „zimna wojna”. Dlatego też Polska
wraz z ZSRR i Czechosłowacją nie podpisała 8 września 1951 roku w San
Francisco traktatu pokojowego z Japonią. Po przywróceniu stosunków dyplomatycznych między Japonią a ZSRR w 1956 roku możliwe stało się unormowanie stosunków z innymi państwami „bloku wschodniego”, w tym z Polską.
Podstawą do wznowienia powojennych kontaktów oficjalnych stał się Układ
o przywróceniu normalnych stosunków między Polską Rzeczpospolitą Ludową
a Japonią z 8 lutego 1957 roku, który wchodząc w życie 18 maja, kończył
stan wojny między naszymi krajami i wznawiał oficjalne stosunki polityczne, gospodarcze i kulturalne. Pierwszymi ambasadorami zostali Tadeusz
Żebrowski i Ōta Saburō. Stopniowo zaczęła się rozwijać współpraca polityczna, gospodarcza, kulturalna i naukowa, ale trwająca „zimna wojna” nie
sprzyjała zacieśnieniu kontaktów. Sytuacja zmieniła się dopiero po 1989
roku, kiedy Polska powróciła na demokratyczną mapę świata. Odtąd stosunki
między naszymi państwami stale się zacieśniają i rozwijają, a dzięki temu
nasze geograficznie i kulturowo odległe kraje stają się sobie coraz bliższe33.
Dowodem tego są również badania nad Bronisławem Piłsudskim i jego
dziedzictwem naukowym zarówno w Polsce, jak i Japonii oraz współpraca
Polaków i Japończyków w tej dziedzinie34. Dotyczy ona także prac nad odtworzeniem nagrań głosów Ajnów nagranych przez Piłsudskiego na woskowo-kauczukowych wałkach fonograficznych systemu Edisona. Wałki te zostały
po latach, w 1976 roku, odnalezione w Polsce w bardzo złym stanie. Dzięki
międzynarodowemu projektowi badawczemu International Committee for
the Restoration and Assessment of B. Piłsudski Work (ICRAP)35 oraz wsparciu finansowemu strony japońskiej udało się dokonać rekonstrukcji nagrań.
Zespół z Instytutu Elektrotechniki Stosowanej Uniwersytetu Hokkaido skon33 Zob. m.in. artykuły w: Shōpan — Pōrando — Nihonten…; J. Rodowicz, Promocja kultury polskiej w Japonii po wojnie. Krótkie podsumowanie pięćdziesięciolecia 1957–2007, [w:]
Polska i Japonia. W 50. rocznicę wznowienia stosunków oficjalnych, red. E. Pałasz-Rutkowska,
Warszawa 2009, s. 43–68. Na temat stosunków gospodarczych zob. A. Tarnowski, Polska–Japonia (1957–1991). Stosunki polityczne i gospodarcze, [w:] Polska i Japonia. W 50. rocznicę
wznowienia stosunków oficjalnych…, s. 69–88.
34 Zob. A.F. Majewicz, Why? Unveiling a monument to B. Piłsudski in Shiraoi, http://
eprints.lib.hokudai.ac.jp/dspace/bitstream/2115/53486/3/Appendix1_Majewicz.pdf [dostęp:
10.05.2014].
35 Zob. http://www.icrap.org/ [dostęp: 10.05.2014].
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 43
2014-12-12 12:25:24
44
Ewa Pałasz-Rutkowska
struował do tego celu specjalne urządzenie odczytujące zapis z wałków
promieniem laserowym. W ramach ICRAP organizowano też konferencje,
podczas których omawiano działalność Bronisława Piłsudskiego i jej znaczenie. Współpracę taką prowadzono i przy innych okazjach, czego dowodem są
wspomniane przeze mnie wcześniej publikacje.
Doskonałym przykładem takiej współpracy Polaków i Japończyków,
a także bardzo dobrym dowodem na stale przyjazne i pogłębiające się stosunki polsko-japońskie było odsłonięcie popiersia Bronisława w Shiraoi 19 października 2013 roku i związane z tym wydarzeniem sympozjum na jego temat
na Uniwersytecie Hokkaido. Польша Бронислава Пилсудского и Япония
Резюме
Бронислав Пилсудский (1866–1918) — выдающийся этнограф, исследователь народов Дальнего Востока, а прежде всего языка и культуры айнов проживающих на
Сахалине и японском острове Хоккайдо не является темой моих исследований. Много
лет я занимаюсь историей польско-японских контактов и здесь невозможно не обойти
личности, так важной для Польши и Японии, а также и всего мира и культурного наследия. Я решила проследить события в отношениях Польши и Японии в контексте жизни
и деятельности Пилсудского на Дальнем Востоке и в Японии, а также показать тот
исторический фон, который бы выяснил характер этих контактов и место в них нашего
исследователя.
Статья написана на основании лекции с этим же названием, которую я прочитала
на симпозиуме «Вклад Пилсудского, польского исследователя айнов». Симпозиум был
организован в университете Хоккайдо Центром Славянских Исследований и Обществом
Любителей Польской Культуры в Хоккайдо по случаю открытия 19 октября 2013 г.
в Музее айнов бюста Бронислава Пилсудского.
Перевел Сергей Леончик
Poland of Bronisław Piłsudski and Japan
Summary
Bronisław Piłsudski (1866–1918), the oustanding Polish ethnologist, who conducted very
important research on the aboriginal population of Sakhalin and adjacent areas, particulary on
the language and folklore of Ainu ethnic group, which inhabited Sakhalin and the Japanese
island Hokkaido, is not the subject of my detailed studies. For years I have been explore the
history of Polish-Japanese relations and I have realized that Bronisław Piłsudski is very important for these relations, important for Poland and Japan, and also for the whole world and its
cultural heritage.
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 44
2014-12-12 12:25:24
Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia
45
The aim of this article is to present the most important events from the Polish-Japanese
relations in the context of Piłsudski’s life and activities in the Far East and Japan. I describe
also the historical background because it is necessary for beter understanding of these relations
and the role Piłsudski played in them.
The article is based on a lecture I gave during the symposium „The Achievements
of Bronisław Piłsudski — a Polish Ainu Researcher: On the Occasion of Unveiling His
Monument in Shiraoi, Hokkaido” (19 September 2013). The symposium was organized by
Slavic Research Center of Hokkaido University and Hokkaido–Poland Cultural Association.
Translated by Anna Kijak
Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013
© for this edition by CNS
WSW 17.indb 45
2014-12-12 12:25:24