Granice – znaczenia materialne i symboliczne

Granice – znaczenia
materialne i symboliczne
architektura
pamięci
Ćwiczenie w poszukiwaniu śladów dawnych granic
wyjaśnienia
i wskazówki
dydaktyczne
Różnice między Polską wschodnią i zachodnią
widać do dziś przede wszystkim na przykładzie rozwoju
gospodarczego i infrastrukturalnego: ziemie zachodnie
są bardziej uprzemysłowione, gęstsza jest sieć dróg
i w szczególności połączeń kolejowych, natomiast
wschodnie tereny Polski uważa się za region tradycyjnie
rolniczy. Czasem można się spotkać z obiegowym przekonaniem, że Polska zachodnia jest bogatsza i rozwija
się szybciej od Polski wschodniej. Sprawia to, że wśród
mieszkańców Polski zachodniej istnieje wiele stereotypowych przekonań na temat Polaków z Polski wschodniej
i na odwrót.
Miejsce styku dawnych granic w Cieślach Małych symbolicznie ukazuje i utrwala te różnice. Po stronie
dawnych Prus Zachodnich zachowała się droga wyłożona granitową kostką, po stronie zależnej w przeszłości
od Rosji droga ma nawierzchnię gruntową. Sugeruje to,
iż poziom życia i rozwoju cywilizacyjnego był wyższy
w Prusach. Ponadto, warto wiedzieć, że choć w skali
podzielonego kiedyś między dwa państwa zaborcze regionu – Wielkopolski – różnice cywilizacyjne na ogół już
się zatarły, zdarza się, że mieszkańcy w dalszym ciągu
powtarzają stereotypowe sądy na temat sąsiadów zza
nieistniejącej już granicy. Używają na przykład zwyczajowych nazw dla wzajemnego określenia mieszkańców
sąsiedzkich terenów: o zamieszkujących teren dawnych
Prus, obywatele dawnego Królestwa Kongresowego
mówią „Bażanty”, odwołując się tym samym do stereotypu wyższego poziomu życia po stronie zachodniej,
symbolizowanego przez ptaka, którego mięso używane
było do przygotowywania wykwintnych posiłków; dawni
mieszkańcy Prus nazywają zaś sąsiadów „Łańcuchami”,
w czym kryje się aluzja do surowej polityki i licznych ograniczeń wolności w dawnym Królestwie Kongresowym.
Miejsc, które wielokrotnie zmieniały swoją
przynależność terytorialną, nie brakuje ani w Polsce,
ani w Niemczech. Na ogół nie zachowały się bezpośrednie ślady przebiegu dawnych granic, ale o ich istnieniu świadczyć mogą różnice np. w architekturze
Pyt. 1 Różnice między
Polską wschodnią
a zachodnią
Pyt. 1 Symboliczne
znaczenie dawnej granicy
w Cieślach Małych.
Pyt. 2 Miejsca przebiegu
dawnych granic w Polsce
i Niemczech
Pyt. 3 Materialne
i symboliczne
znaczenia granic
międzykulturowe
materiały edukacyjne
na spotkania
młodzieży
i zagospodarowaniu przestrzennym, widoczne po obu
stronach dawnej granicy, a także odmienność zachowań
i obyczajów tamtejszych mieszkańców. Zdarza się, że
silnie akcentują oni swoją odrębność w stosunku do sąsiadów, zamieszkujących pobliskie, lecz niegdyś należące
do innego państwa, tereny.
W Niemczech do takich miejsc zalicza się np.
Dolna Saksonia, na terenie której położone były niezależne dawniej księstwa niemieckie: Hanower, Brunszwik
i Oldenburg, a także Bawaria, do której włączona została
odrębna kiedyś Frankonia. W Polsce podobna sytuacja
występuje np. na Śląsku Cieszyńskim (spory o przynależność tego terenu toczyły się między Polską a Czechami)
oraz na terenach tzw. Trójstyku na Pojezierzu Suwalskim
(gdzie kolejno graniczyły z sobą Polska, Wielkie Księstwo
Litewskie i Zakon Krzyżacki, następnie Prusy Wschodnie i Rosja, a obecnie Polska, Litwa i rosyjski Obwód
Kaliningradzki).
Takim miejscem jest również Trójkąt Trzech
Cesarzy, gdzie w latach 1815-1918 zbieg Białej Przemszy i Czarnej Przemszy, płynących dalej jako jedna rzeka
Przemsza, wyznaczał styk granic zaboru austro-węgierskiego, pruskiego i rosyjskiego. Obecnie w tym samym
miejscu łączą się granice miast: Jaworzna, Mysłowic
i Sosnowca, a także krain geograficznych: Małopolski,
Śląska i Zagłębia. Dawna odrębna przynależność państwowa sprzyja utrwalaniu wzajemnych stereotypów na
temat sąsiednich regionów oraz mobilizuje społeczności
do podtrzymywania kulturowych różnic: Ślązacy nazywają
np. obraźliwie mieszkańców Zagłębia „Gorolami”, ci zaś
Ślązaków – „Hanysami”. Na Śląsku istnieje specyficzny dialekt, w którym wiele słów zapożyczonych zostało
z języka niemieckiego, natomiast w Zagłębiu mówi się
typową polszczyzną.
Między materialnym i symbolicznym wymiarem
granicy istnieje złożona relacja. Wprawdzie historyczne wyznaczanie granic w przestrzeni odbywa się często dla potwierdzenia różnic społecznych, kulturowych
i politycznych dzielących ludność danego terenu, jednak
architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży
© Muzeum Powstania Warszawskiego
Granice – znaczenia materialne i symboliczne
Ćwiczenie w poszukiwaniu śladów dawnych granic
późniejsze zmiany, następujące w rezultacie różnych
okoliczności historycznych, nie wywołują zwykle przekształcenia mentalności mieszkańców. Granice materialne uwewnętrzniane są przez członków społeczeństwa,
przenoszą się do sfery niematerialnej, a ich mentalna
obecność wydaje się trwalsza od materialnej. Wielu ludzi traktuje określanie własnej tożsamości w opozycji do
innych grup kulturowych (potrzebę odróżniania się), jako
nieodzowny element procesu kształtowania się identyfikacji zbiorowej.
W wielokulturowych społeczeństwach współczesności na podziały terytorialne czy też regionalne
nakładają się różnice kulturowe związane z czynnikami
etnicznymi, religijnymi itp. Style życia i praktyki życiowe ludzi pozostają na ogół w ścisłym związku z ich tożsamością zbiorową. W dzisiejszym społeczeństwie spotykają się
style życia związane zarówno z historycznymi lokalnymi
tożsamościami, jak i właściwe dla bardzo wielu odrębnych
kultur czy miejsc pochodzenia obywateli państw wielokulturowych. Uświadomienie sobie tej różnorodności społecznej jest konieczne, aby nie ulegać pokusie czy to zbyt
konsekwentnej integracji społeczności, czy – przeciwnie
– pielęgnowania różnic, powodującego zamykanie się poszczególnych grup na siebie nawzajem. Budowanie społeczeństwa obywatelskiego zakłada dążenie do współpracy
zróżnicowanych grup ludzi i nastawione jest zarówno na
Pyt. 4 Różnice w stylach
życia członków
różnych grup społecznych
i etnicznych
Pyt. 5 Inicjatywy służące
dialogowi
wzbudzenie dystansu do historycznie czy kulturowo wytworzonych antagonizmów pomiędzy poszczególnymi grupami (uświadomienie, w jak znaczącym stopniu podziały
bywają skonstruowane), jak i na zachowanie poczucia
wartościowości regionalnych i etnicznych tożsamości oraz
tradycji, kształtujących te tożsamości. Dzięki temu możliwy jest dialog zróżnicowanych grup i wzajemne czerpanie
z kulturowego bogactwa ich odrębności.
Wśród wielu ciekawych inicjatyw, służących naprawianiu kulturowych podziałów, szczególną uwagę warto
poświęcić działalności fundacji i instytucji, zajmujących się
stymulowaniem i moderowaniem dialogu, wymianą informacji oraz wzajemną promocją poszczególnych kultur
między członkami społeczności, podzielonych na skutek
przemieszczania się granic. W Polsce za przykład mogą
posłużyć Wspólnota Kulturowa „Borussia” z Olsztyna
i Ośrodek „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” z Sejn,
w Niemczech natomiast – Das Soziokulturelle Zentrum
„Turmvilla” w Bad Muskau (w Parku Mużakowskim) oraz Institut für angewandte Geschichte we Frankfurcie nad Odrą.
Godna zainteresowania jest także idea transgraniczności, a więc poszukiwania wspólnych elementów kulturowych i regionalnych dla grup etnicznych
i społecznych o zbliżonej obyczajowości i historii, lecz
oddzielonych od siebie granicami państwowymi, barierami
języków narodowych, etc.
Opracowanie:
Olivia Kobiela,
Cezary Zięciak
architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży
© Muzeum Powstania Warszawskiego