Założenia udrażniania rzecznych korytarzy ekologicznych w skali

Założenia udrażniania rzecznych
korytarzy ekologicznych w skali kraju
oraz w skali regionu wodnego
mgr inż. Piotr Sobieszczyk
mgr inż. Anna Sławińska
Korytarz ekologiczny
„obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów” art.
5 pkt 2. ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody
Korytarze ekologiczne są ważnym elementem planowania ochrony gatunków.
Aby zachować naturalne populacje zwierząt, należy im umożliwić
przemieszczanie się w celu zdobycia pożywienia, ustanowienia terytoriów
osobniczych, znalezienia partnerów do rozrodu, zabezpieczenia możliwości
ucieczki przed drapieżnikiem i zdarzeniami losowymi. Umożliwienie
przemieszczania się osobników pomiędzy lokalnymi populacjami pozwala na
przepływ materiału genetycznego, zapobiegając wsobności i utrzymując
zmienność genetyczną.
Sposoby wyznaczania korytarzy ekologicznych
- a posteriori (sposób funkcjonalny)
na podstawie rzeczywistych/historycznych tras przemieszczania się
osobników
- a priori (sposób strukturalny)
według istniejących elementów liniowych
według najmniejszych kosztów wykonania/utrzymania
na podstawie minimalnej liczby barier
na podstawie oceny potencjału (płaty/ostoje/obszary rdzeniowe)
Sposoby wyznaczania korytarzy ekologicznych
Wyznaczanie korytarzy ekologicznych jest szeroko rekomendowanym
rozwiązaniem problemu fragmentacji siedlisk. Korytarze, zarówno liniowe,
jak i w formie siedlisk pomostowych, są aktualnie ważnym składnikiem
strategii ochrony różnorodności biologicznej w Europie
v Konwencja o różnorodności biologicznej (1992)
v Założenia koncepcji sieci paneuropejskiej EECONET
(European ECOlogical NETwork) wraz z metodyką jej wyznaczania (1993)
v Krajowa sieć ekologiczna ECONET-POLSKA opracowana w 1995 i 1996 roku
(pokrywa 46% kraju, składa się z obszarów węzłowych i łączących je korytarzy
ekologicznych)
Europejska sieć ekologiczna Natura 2000
jest wyznaczana w celu ochrony siedlisk
przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt
zagrożonych wyginięciem. dyrektywa Rady
92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r.
Rzeczne korytarze ekologiczne
Przy wyznaczaniu rzecznych korytarzy ekologicznych należy brać pod
uwagę ich funkcje środowiskowe i przyrodnicze a więc zachowanie
ciągłości koryt rzecznych dla osiągnięcia minimum „dobrego stanu” wód
oraz zapewnienie łączności pomiędzy poszczególnymi ostojami organizmów
wodnych i przywodnych lub integralności sieci obszarów Natura 2000
Schematy migracji ryb
1.Migracja w poszukiwaniu siedlisk, np. migracja
ryb litofilnych w poszukiwaniu odpowiednich
substratu żwirowego do rozrodu.
2.Migracja ryb do bocznego ramienia rzeki w
poszukiwaniu miejsc odpoczynku czy też
odpowiednich warunków przepływu.
3.Boczne odnogi – miejsca spokojnej wody,
wykorzystywane głównie przez gatunki
limnofilne.
4.Migracja w obszarze zalewowym podczas
okresów przyborów, miejsca wykorzystywane
głównie przez gatunki fitofilne do rozrodu.
5.Przerwa w migracji z powodu barier utworzonych
przez poprzeczne budowle w korycie i dolinie
rzeki (jazy, zapory); bariery migracji mogą zostać
utworzone również poprzez odcinek z
niedostateczną ilością wody lub z wysokim
zanieczyszczeniem.
6.Brak połączenia z terasą zalewową,
starorzeczami spowodowana zabezpieczeniem
przed powodzią (budowa wałów).
Rzeczne korytarze ekologiczne
bariery migracyjne
Korytarze ekologiczne pełnią swoje funkcje
tylko wtedy, gdy są drożne na całej swej długości
Utrzymanie drożności korytarzy ekologicznych
wymaga ułatwień w pokonywaniu barier
i zapobiegania ich powstawania.
Rzeczne/dolinowe korytarze ekologiczne
Drożność (ciągłość) korytarza rzecznego
to zachowanie stałego przepływu wody, warunków
transportu rumowiska oraz możliwości swobodnej migracji
organizmów wodnych w górę i w dół cieku
Definicje
Rzeczne/dolinowe korytarze ekologiczne
Przeszkoda (bariera) w migracji organizmów wodnych
to techniczna, behawioralna lub naturalna przeszkoda w
korycie/dolinie rzeki lub potoku, której - ze względu na
wysokość, konstrukcję, właściwości hydrologiczne,
morfologiczne lub fizykochemiczne - nie mogą pokonać,
wędrujące w górę lub w dół cieku, rodzime organizmy
wodne (np. bezkręgowce denne, mięczaki, ryby)
Definicje
Rodzaje barier - rzecznych
korytarzy ekologicznych
Ramowa Dyrektywa Wodna
Artykuł 4 Ramowej Dyrektywy Wodnej (2000/60/WE z 2000 r.) określający
środowiskowe cele tej dyrektywy zobowiązuje państwa członkowskie UE
do ochrony, poprawy i przywrócenia stanu wszystkich naturalnych oraz
wszystkich silnie zmienionych części wód powierzchniowych w celu
osiągnięcia odpowiednio dobrego stanu ekologicznego oraz dobrego
potencjału ekologicznego tych wód w ciągu 15 lat od dnia wejścia w
życie Ramowej Dyrektywy Wodnej
Ramowa Dyrektywa Wodna
Dla naturalnych części wód powierzchniowych, czyli nieprzekształconych
antropogenicznie rzek i potoków, oznacza to m.in. niezakłóconą
ekologiczną ciągłość cieku tzn. możliwość swobodnej migracji
organizmów wodnych oraz transport rumoszu i osadów dennych.
W przypadku silnie zmienionych części wód powierzchniowych, czyli
przekształconych antropogenicznie rzek i potoków Ramowa Dyrektywa
Wodna zobowiązuje do podjęcia wszelkich działań ograniczających skutki
tych przekształceń w celu zapewnienia warunków zbliżonych do
ekologicznego kontinuum, w szczególności w odniesieniu do migracji
fauny wodnej
Dorzecza: Wisła, Odra, Dniestr, Dunaj, Jarft, Łaba, Niemen,
Pregoła, Świeża, Űcker
Poszczególne obszary dorzeczy różnią się wielkością oraz znaczeniem
dla ichtiofauny. Największe znaczenie dla krajowej ichtiofauny mają dwa
główne obszary dorzeczy: Wisły (57 rodzimych gatunków ryb) oraz Odry
(54 rodzime gatunki ryb)
Podejście zlewniowe
Problem migracji ryb powinien być rozwiązywany na poziomie całego
dorzecza jako część składowa planu gospodarowania wodami, jak to
zaproponowane jest w Ramowej Dyrektywie Wodnej.
Plan udrażniania rzecznych korytarzy powinien opierać się na gatunkach
kluczowych, wodach priorytetowych i etapach udrożnień
1. Określenie potrzeb migracyjnych w dorzeczu
w górę rzeki
v identyfikacja gatunków kluczowych
v liczba migrujących gatunków w górę rzeki
w dół rzeki
v identyfikacja gatunków kluczowych
v wymagana przeżywalność migrujących gatunków w dół rzeki
Ryby dwuśrodowiskowe – znaczenie ponadregionalne
Certa - Vimba vimba
Węgorz - Anguilla anguilla
Minóg rzeczny - Lampetra fluviatilis
Jesiotr ostronosy
Acipenser oxyrhynchus
Łosoś atlantycki - Salmo salar
Troć wędrowna - Salmo trutta m. trutta
Gatunki kluczowe w systemie rzecznym
v gatunki przewodnie (charakterystyczne) dla danej krainy rybnej;
v gatunki objęte polską ochroną prawną wynikającą z Rozporządzenia
Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko
występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220 z 2004 r., poz.
2237);
v gatunki, których siedliska są chronione na mocy Dyrektywy Rady
92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. tzw. „dyrektywy siedliskowej” w sprawie
ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory;
v gatunki zagrożone wg Czerwonej Listy Słodkowodnej Ichtiofauny Polski
(Witkowski, Błachuta, Kotusz, Heese 2008)
2. Wyznaczenie wód priorytetowych
(korytarzy migracji)
v prace interdyscyplinarne (biolog/inżynier/hydrolog/planista)
oparte na potrzebach ekologicznych i możliwościach technicznych,
v możliwość połączenia się z innymi projektami,
v prace na przestrzennych bazach danych (GIS).
3. Ustalenie etapów udrożnień
Przeszkody w migracji w górę i w dół rzeki
v aprobata dla założeń projektowych – akceptowalność rozwiązań:
ekologiczna i finansowa
v określenie priorytetów (wysoki/średni/niski),
v oszacowanie nakładów i kosztów
Efektywność migracji
Cele w zakresie migracji ryb w dorzeczu powinny być określone np.:
v % przeżycia migrujących w dół rzeki gatunków ryb
dwuśrodowiskowych w czasie ich wędrówki do morza,
v % gatunków i wymagany czas przejścia przez przeszkodę
w określonym miejscu.
OTWIERANIE SZLAKÓW MIGRACJI RYB – zbiornik Włocławek
Zapora zbiornika Włocławek (od wody dolnej) – najpoważniejsza
przegroda na szlaku migracji ryb dwuśrodowiskowych pomiędzy
Bałtykiem a dorzeczem górnej Wisły
Prace nad budową nowego urządzenia służącego migracji ryb prowadzone są
przez grupę ekspertów z Europy zachodniej wspieraną przez ekspertów
z Polski w ramach umowy pomiędzy FAO a Ministerstwem Rolnictwa
OTWIERANIE SZLAKÓW MIGRACJI RYB – dorzecze Wisły
WIERZYCA 152 km (5 km)
WDA 138 km (5 km)
BRDA 238 km (3 km)
DRWĘCA 207 km (11 km)
373 km
BUG 772 km (21 km)
PILICA 319 km (180 km)
SAN 443 km (168 km)
WISŁOK 220 km (59 km)
Jacek Engel & Marta Babicz,
WWF Polska - zmienione
WISŁOKA 163 km (21 km)
DUNAJEC 247 km (70 km)
RABA 132 km (24 km)
SKAWA 96 km (1 km)
SOŁA 89 km (1 km)
PRZEMSZA 89 km
OTWIERANIE SZLAKÓW MIGRACJI RYB – dorzecze Wisły
WIERZYCA 152 km (5 km)
WDA 138 km (5 km)
BRDA 238 km (3 km)
DRWĘCA 207 km (11 km)
BUG 772 km (21 km)
PILICA 319 km (180 km)
SAN 443 km (168 km)
Jacek Engel & Marta Babicz,
WWF Polska - zmienione
WISŁOK 220 km (59 km)
373 + 419 km
WISŁOKA
WISŁOKA163
163km
km(21
(21km)
km)
DUNAJEC 247 km (70 km)
RABA 132 km (24 km)
SKAWA 96 km
(1 km) 96 km (1 km)
SKAWA
SOŁA 89 km (1
km) 89 km (1 km)
SOŁA
PRZEMSZA 89 km
OTWIERANIE SZLAKÓW MIGRACJI RYB – dorzecze Wisły
WIERZYCA 152 km
WDA 138 km
BRDA 238 km
DRWĘCA 207 km (+ 96 km)
BUG 772 km (+ 751 km)
PILICA 319 km
SAN 443 km (+ 126 + 31 km)
WISŁOK 220 km (+ 114 km)
Jacek Engel & Marta Babicz,
WWF Polska - zmienione
WISŁOKA 163 km (+ 86 km)
DUNAJEC 247 km (
792 + 163 km
RABA 132 km (+ 60 km)
SKAWA 96 km (+ 16 km)
SOŁA 89 km (+ 16 km)
PRZEMSZA 89 km
Podejmowane działania planistyczne
v Wojewódzkie Programy Ochrony i Rozwoju Zasobów Wodnych
v Ocena potrzeb i priorytetów udrożnienia ciągłości morfologicznej
rzek w kontekście osiągnięcia dobrego stanu i potencjału części
wód w Polsce; Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa 2010