Konkurs dla nauczycieli

Okoliczności narodzin państwa polskiego w świetle badań archeologicznych
prowadzonych na Ostrowie Tumskim w Poznaniu
Scenariusz zajęć z uczniami
Kod: N11
Poznań, 2012
Wstęp
Znajomość okoliczności, w jakich rodziło się Państwo Polskie, jest kwestią fundamentalną dla
kształcenia historycznego młodego pokolenia. W związku z tym, pożądane jest kompleksowe ujęcie
zagadnień historycznych i archeologicznych dotyczących tego zagadnienia.
Poznań to jedno z najstarszych miejsc na mapie naszego kraju. Jego rozwój jako ośrodka
państwowości jest bardzo dobrym przykładem procesów państwotwórczych. Badania archeologiczne
prowadzone na Ostrowie Tumskim dostarczają informacji w znakomity sposób uzupełniających stan naszej
wiedzy oparty o źródła pisane.
Proponowany przeze mnie scenariusz zajęć ma na celu w możliwie przystępny sposób przekazać tę
wiedzę uczniom.
Treści:

Jak dzielimy źródła historyczne? Co mówią o Poznaniu?

Poznań jako ważny punkt na mapie osadniczej Polski:
o

Położenie geograficzne
Powstawanie państwa:
o
Najstarsze ślady osadnictwa
o
Cechy państwa wczesnośredniowiecznego
o
Wchodzenie w krąg cywilizacji łacińskiej
o
Znaczenie chrystianizacji państwa

Poznań jako ośrodek misyjny

Poznań jako twierdza

Poznań w sieci grodów

Domniemane ślady po najeździe Brzetysława – kryzysy państwowości

Poznań jako siedziba władcy

Stołeczność Poznania
Ścieżki edukacyjne:

Edukacja czytelnicza i medialna: korzystanie z różnych źródeł informacji; kształtowanie postawy
szacunku dla polskiego dziedzictwa kulturowego w związku z globalizacją kultury masowej.
2

Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie: rozwijanie wiedzy o kulturze własnego
regionu i jej związkach z kulturą narodową; wzmacnianie poczucia tożsamości narodowej przez
rozwój tożsamości regionalnej; wskazywanie przykładów umożliwiających integrację z kulturą
regionu; wspieranie kontaktów z osobami i instytucjami zajmującymi się ochroną i pomnażaniem
dziedzictwa kulturowego w regionie.

Kultura polska na tle tradycji łacińskiej: uświadamianie ciągłości rozwoju kultury i trwałości
ludzkich osiągnięć; przygotowanie uczniów do samodzielnego poszukiwania źródeł i przyczyn
konkretnych zjawisk naszej cywilizacji i kultury.
Standardy egzaminacyjne:

Uczeń czyta teksty kultury (w tym źródła historyczne) rozumiane jako wszelkie wytwory kultury
materialnej i duchowej człowieka, podlegające odczytywaniu i interpretacji, zwłaszcza teksty kultury
należące do polskiego dziedzictwa kulturowego - na poziomie dosłownym, przenośnym i
symbolicznym.

Uczeń interpretuje teksty kultury, uwzględniając intencje nadawcy, odróżnia fakty od opinii, prawdę
historyczną od teorii.

Uczeń odnajduje i interpretuje związki przyczynowo-skutkowe w rozwoju cywilizacyjnym Poznania
i Państwa Polan - odnajduje i interpretuje związki przyczynowo-skutkowe w polityce, gospodarce,
kulturze i życiu społecznym.

Uczeń buduje wypowiedzi poprawne pod względem językowym i stylistycznym w następujących
formach: opis, opowiadanie, charakterystyka, notatka, plan, reportaż, artykuł.

Uczeń zna i stosuje zasady organizacji tekstu, tworzy tekst na zadany temat, spójny pod względem
logicznym i składniowym.

Uczeń formułuje, porządkuje i wartościuje argumenty uzasadniające stanowisko własne lub cudze.

Uczeń wypowiada się na temat związków między kulturą rodzimą a innymi kręgami kulturowymi, w
tym komentuje powiązania, zwłaszcza między kulturą polską a łacińską.

Uczeń formułuje problemy, podaje sposoby ich rozwiązania, wyciąga wnioski, wypowiada się na
temat sytuacji problemowej przedstawionej w tekstach kultury.
Cele główne lekcji:

Wyjaśnienie
roli
wydarzeń
historycznych
i
omawianych
miejsc
w
wczesnofeudalnego Państwa Polskiego.

Uzmysłowienie wagi przyjęcia chrześcijaństwa dla kształtującego się państwa.
3
kształtowaniu
się

Podkreślenie roli Poznania jako jednego z głównych ośrodków politycznych i kulturalnych
wczesnofeudalnego państwa polskiego.
4
Cele operacyjne:
Uczeń pamięta:

pojęcia: naród, świadomość narodowa, chrystianizacja, cywilizacja; Dagome Iudex; cywilizacja
łacińska;

daty i wydarzenia: 966 – Chrzest Polski, 968 – utworzenie biskupstwa w Poznaniu; 992 – śmierć
Mieszka I; 1000 – Zjazd Gnieźnieński, 1037 – „reakcja pogańska”; 1038 – najazd Brzetysława;

główne czynniki mające wpływ na powstanie i istnienie narodu.
Uczeń rozumie:

znaczenie poznanych pojęć;

znaczenie chrystianizacji jako przepustki w krąg cywilizacji łacińskiej;

znaczenie Ostrowa Tumskiego i Poznania w rozwoju wczesnofeudalnego Państwa Polskiego;

zasady prowadzenia dyskusji;

zasady pracy w grupie.
Uczeń potrafi:

prawidłowo operować poznanymi pojęciami i wyjaśnić ich znaczenie;

wskazać przykładowe miejsca upamiętnień ważne dla historii Polski i regionu;

wyjaśnić, dlaczego należy kultywować wiedzę o miejscach upamiętnień;

bronić własnego zdania;

wypowiadać się publicznie;

w sposób twórczy rozwiązywać problemy;

wykorzystywać informacje z różnych źródeł;

integrować wiedzę z różnych przedmiotów;

planować i organizować pracę w grupie;
Czas trwania: dwie godziny lekcyjne.
Formy pracy: indywidualna, praca w małych grupach, wykład nauczyciela;
Metody i techniki pracy:

pogadanka, praca z tekstem, burza mózgów, dyskusja, analiza przypadku

prezentacja przy użyciu technik cyfrowych (prezentacja multimedialna, strona internetowa)
5
Pomoce dydaktyczne:

karty pracy (format A4), ilustracje przedstawiające omawiane miejsca, mapa historyczna, atlasy
historyczne, komputer, rzutnik
PROPOZYCJA REALIZACJI TEMATU
Wprowadzenie

Przybliżenie zebranym celu lekcji.

Przypomnienie, wspólnie z uczniami, znaczenia, jakie dla poznania historii mają źródła historyczne.

Przypomnienie podziału źródeł historycznych.

Zapoznanie uczniów z treściami zajęć – sformułowanie pytań, na które będziemy poszukiwać
odpowiedzi.
o
Można zapisać je na tablicy, lub przy pomocy komputera (w sali wyposażonej w odpowiedzi
sprzęt) – w tym drugim przypadku, można je później wykorzystać przy tworzeniu
ewentualnych prezentacji czy stron internetowych.

Podział klasy na grupy.
Rozwinięcie
[-I-]
Część 1 – co mówią źródła historyczne? (praca w grupach, dyskusja)
1.
Przypomnienie uczniom różnicy pomiędzy źródłami historycznymi pisanymi, a źródłami
materialnymi (archeologicznymi). Zwrócenie uwagi na fakt, iż archeolog czerpie wiedzę
głównie ze źródeł materialnych.
2.
Uczniowie dostają zadanie wypisania z materiału pomocniczego nr 1 informacji na temat
Poznania i przeanalizowanie ich w taki sposób, aby mogli odpowiedzieć na postawione w
karcie pracy pytania.

Materiał pomocniczy nr 1 – Poznań w źródłach pisanych1

Karta pracy nr 1 (uczniowie są podzieleni na grupy, aby ułatwić dyskusje – jednak
każdy uczeń wypełnia swoją, indywidualną kartę pracy);
3.
1
Odczytanie wniosków.
Hanna Kóčka-Krenz, Najstarsze dzieje Poznania. (w:) Tu się Polska zaczęła... (red.) H. Kóčka-Krenz, Poznań 2007, s. 7 – 18
6
[-II-]Część
1.
2 – trochę geografii – dlaczego Ostrów Tumski? (praca w grupach, burza mózgów)
Na kartach pracy, korzystając z materiału pomocniczego nr 2, nr 3 oraz atlasów
historycznych uczniowie opisują położenie osady, jego cechy charakterystyczne oraz
pozytywne i negatywne efekty takiej lokalizacji.

Pozytywne: Obronność miejsca, położenie przy brodzie na Warcie – na drodze
szlaków handlowych – dobra komunikacja ze szlakiem odrzańskim;

Negatywne: konieczność umacniania terenu (podmokłego) – osiadanie budynków,
niedogodności związane z zamieszkiwaniem podmokłego terenu;

Materiał pomocniczy nr 2 – Położenie Ostrowa Tumskiego2

Materiał pomocniczy nr 3:

Mapa: Słowiańszczyzna północno – zachodnia VI – X w (mapa nr 1).3

Rysunek rekonstrukcyjny zespołu grodowego na Ostrowie Tumskim: gród z
palatium i kaplicą, podgrodzie z katedrą św. Piotra, oraz Zagórze z kościołem
św. Mikołaja, XI w. Rys. Witold Gałka – (zdjęcie nr 1)4
2.
[-III-]
Odczytanie wniosków.
Część 3 – Narodziny państwa polskiego w świetle wykopalisk na Ostrowie Tumskim (wykład
nauczyciela ilustrowany rycinami i zdjęciami wyświetlanymi przy pomocy rzutnika
multimedialnego)
1.
Najstarsze ślady osadnictwa na Ostrowie Tumskim w Poznaniu

Ośrodek na wyspie w widłach Warty i Cybiny powstał na przełomie IX i X w. a być może już
u schyłku IX w. – być może był to ośrodek kultu pogańskiego (jeden z kilku w
Wielkopolsce), przy którym powstał gród, wiążący się z formowaniem państwa
(wybudowany prawdopodobnie przez Piastów (dziada lub ojca Mieszka I)5.

Bardzo prawdopodobne jest, że to na Ostrowie Tumskim w Poznaniu miał miejsce chrzest
Mieszka I. W tym celu wybudowano specjalne baptysterium (zdjęcie nr 2 ) - czyli budynek
przeznaczony do chrztu osób dorosłych.
2
Hanna Kóčka-Krenz, Najstarsze dzieje Poznania. (w:) Tu się Polska zaczęła... (red.) H. Kóčka-Krenz, Poznań 2007, s. 7 – 18
3
Za: Gerard Labuda, Pierwsze państwo polskie. KAW, Kraków 1989, s. 8, mapa: Słowiańszczyzna północno – zachodnia w VI – X wieku.
4
Historia grodu na Ostrowie Tumskim – artykuł pod adresem: http://www.poznan.pl/mim/public/przewodnik/przewodnik.html?
co=object&lang=pl&id_obiektu=44258&pr_id=22&lhs=przewodnik_object
5
Za: Zofia Kurnatowska, Poznań w procesie formowania się Państwa Piastów, tu się wszystko zaczęło: rola Poznania w państwie pierwszych Piastów. Teksty
wykładów wygłoszonych na sympozjum naukowym zorganizowanym przez Oddział Polskiej Akademii Nauk i Wydział Teologiczny UAM w Poznaniu dnia 8 grudnia
2009 roku. Red. A. Wójtowicz, Poznań 2010; s. 10.
7

chrzest musiał mieć charakter ostentacyjny – by być przykładem dla
poddanych;

Dlaczego Poznań? Najprawdopodobniej istniejący w Gnieźnie ośrodek kultu
pogańskiego był zbyt silny, by od razu można było go zlikwidować6.
2.
Cechy państwa wczesnośredniowiecznego na przykładzie wykopalisk prowadzonych na
Ostrowie Tumskim w Poznaniu

Istnienie odpowiedniej siły militarnej i możliwość jej wykorzystania:

Oparcie struktury militarnej o elementy o istotnym znaczeniu strategicznym, obronnym
(rzeki, bagna, puszcze, wzgórza, lokowanie grodów w trudnych do zdobycia i łatwych do
umocnienia miejscach – patrz Ostrów Tumski w Poznaniu). Obszar zamieszkany przez Polan
spełniał te warunki – był zabezpieczony prawie we wszystkich kierunkach (mapa nr 2)7 :

od północy – bariera Noteci, a za nią rozległe i gęsto zalesione wzgórza –
odgradzały one Polan od siedzib plemion pomorskich;

od wschodu Wisła – będąca trudną do przebycia barierą dla wypraw zbrojnych
oraz wpływów handlowych i kulturowych;

od południa i południowego zachodu – rzeki Prosna i Warta oraz Barycz i
górna Obra oraz Odra płynąca z południowego wschodu na północny zachód;

od zachodu naturalną przeszkodą była Obra oraz pas jezior zbąszyńskich –
duży stopień zalesienia8;

Rola grodów jako centrów obronnych i administracyjnych:

W wykopaliskach prowadzonych na Ostrowie Tumskim widać tzw. fazę
plemienną – gród mały, okrągły. Został najprawdopodobniej zniszczony na
rozkaz władcy – któregoś z poprzedników Mieszka I (sugeruje to obecna w
wykopach warstwa spalenizny). Następnie odbudowany (tzw. faza
państwowa) jako większy i wieloczłonowy. (Zdjęcia nr 3,4).

Rozwój osady:
6
Zofia Kurnatowska, Poznań w procesie formowania się Państwa Piastów, tu się wszystko zaczęło: rola Poznania w państwie pierwszych Piastów. Teksty wykładów
wygłoszonych na sympozjum naukowym zorganizowanym przez Oddział Polskiej Akademii Nauk i Wydział Teologiczny UAM w Poznaniu dnia 8 grudnia 2009 roku.
Red. A. Wójtowicz, Poznań 2010; s. 21-22.
7
Za: Gerard Labuda, Mieszko I, Ossolineum. Wrocław 2005; s.23, mapa: Plemiona polskie w IX – X wieku.
8
Karol Olejnik, Cedynia, Niemcza, Głogów, Krzyszków. Dzieje narodu i państwa polskiego, KAW, 1988; s. 3.
8

W czasach poprzedzających powstanie Państwa Polskiego, założenia obronne
miały charakter okrągłych, jednoczłonowych grodów. W trakcie kształtowania
się państwowości przyjęły one bardziej złożoną formę wieloczłonową (np.
Poznań). W niektórych przypadkach grody plemienne były porzucane, a nowy
gród budowano w innym miejscu, „na surowym korzeniu”. (Zdjęcia nr:
5,6,7,8,9).

Rola religii chrześcijańskiej:

wspólna religia pozwalała na ujęcie wspólnot plemiennych w struktury o
szerszym (państwowym) zasięgu;

była czynnikiem pozwalającym na sprawowane władzy przez księcia bądź
króla;

umożliwiała wejście w krąg cywilizacji łacińskiej;

umożliwiała wykorzystanie pisma łacińskiego (uniwersalnego w świecie
Europy zachodniej);

umożliwiała kształtowanie wspólnej tożsamości ze starszymi państwami
europejskimi (chroniła przed podbojem motywowanym działalnością
misyjną);

palatium na grodzie na Ostrowie Tumskim wraz z kaplicą było manifestacją
przynależności tworzącego się państwa polskiego do świata chrześcijańskiego
(palatia pojawiały się też w innych grodach: Giecz, Lednica i być może
Gniezno) (Zdjęcie nr 10);

Kryzys jako jedna z okoliczności tworzenia się państwowości - ślady zniszczeń na
Ostrowie Tumskim

Źródła historyczne wspominają o kryzysie jaki w końcu pierwszej połowy X
w. miał miejsce na obszarach monarchii wczesnopiastowskiej. W historiografii
nazywany jest on często „reakcją pogańską”. Osłabienie to wykorzystał czeski
Władca Brzetysław najeżdżając Wielkopolskę w 1038 r. Być może z tym
właśnie wydarzeniem wiązać można warstwy spalenizny odkrywane przez
archeologów w trakcie wykopalisk na poznańskim grodzie. Niezależnie od
tego, czy taka synchronizacja jest możliwa czy też nie, warto wspomnieć, iż
niektórzy badacze traktują kryzysy podobne wspomnianemu jako
powtarzający się element w procesach państwotwórczych na terenie
9
zachodniej Europy wczesnośredniowiecznej. Jacek Banaszkiewicz porównuje
to wydarzenie z zachwianiem stabilności władzy, jakie miało miejsce między
innymi w państwie Franków.

Stołeczność i rezydencjalność Poznania

W średniowieczu władca nie rezydował w jednym miejscu – był władcą
podróżującym (rex ambulans), objeżdżał kraj by nim zarządzać, odprawiać
sądy, mianować i odwoływać urzędników9.

Badania dendrochronologiczne sugerują, iż Poznań powstał w pierwszym
okresie formowania się państwowości polskiej (przełom IX i X w. obok
Giecza, Kalisza i Moraczewa), jeszcze przed dwuczłonowym (czyli
„państwowym”) grodem w Gnieźnie, którego powstanie datowane jest około
940 r. – mógł więc pełnić funkcję ośrodka centralnego, zanim przejęło go
Gniezno. To w Poznaniu powstaje pierwsze biskupstwo misyjne - 698 r. tutaj
też znajdował się pierwszy kościół katedralny, w którym być może
pochowano Mieszka I (992) a potem Bolesława Chrobrego. Również kwestia
domniemanego chrztu Mieszka w Poznaniu (z racji istnienia w Gnieźnie
silnego ośrodka pogańskiego) potwierdzałaby tę możliwość10.

Pod koniec panowania Mieszka I Gniezno staje się główną stolicą państwa potwierdza to dokument Dagome Iudex11;

Ilustracje do wykładu:

Rekonstrukcja baptysterium na Ostrowie Tumskim z czasów biskupa
Jordana. Rys. Jarosław Gryguć - zdjęcie nr 212

Poznań – Ostrów Tumski. Zasięg wałów grodu w końcu X w. (rys.
Olga Antowska-Grączniak)13 – zdjęcie nr 3
9
Tomasz Jasiński, Poznań jako miasto stołeczne i rezydencjalne. (w:) Tu się Polska zaczęła... (red.) H. Kóčka-Krenz, Poznań 2007, s.28.
10
Tomasz Jasiński, Poznań jako miasto stołeczne i rezydencjalne. (w:) Tu się Polska zaczęła... (red.) H. Kóčka-Krenz, Poznań 2007, s.29.
11
Tomasz Jasiński. Poznań jako miasto stołeczne i rezydencjalne, (w:) Tu się Polska zaczęła... (red.) H. Kóčka-Krenz, Poznań 2007, s.29.
12
Historia grodu na Ostrowie Tumskim – artykuł pod adresem: http://www.poznan.pl/mim/public/przewodnik/przewodnik.html?
co=object&lang=pl&id_obiektu=44258&pr_id=22&lhs=przewodnik_object
13
Hanna Kočka – Krenz. Pozycja Poznania w X wieku w źródłach archeologicznych. Tu się wszystko zaczęło: rola Poznania w państwie pierwszych Piastów. Teksty
wykładów wygłoszonych na sympozjum naukowym zorganizowanym przez Oddział Polskiej Akademii Nauk i Wydział Teologiczny UAM w Poznaniu dnia 8 grudnia
2009 roku. Red. A. Wójtowicz Poznań 2010 . s 37.
10

Rekonstrukcja północnej części poznańskiego grodu w 2 połowie X w.
Rys. Jarosław Gryguć – zdjęcie nr 414

Gród w Poznaniu w IX i I połowie X w. – zdjęcie nr 515

Rozwój grodu – połowa X w. – zdjęcie nr 616

Kolejny etap rozwoju – II połowa X w. – zdjęcie nr 717

Rekonstrukcja grodu – koniec X w. – zdjęcie nr 818

Mapa grodów w państwie pierwszych Piastów – zdjęcie nr 919

Funkcja pallatium: siedziba władcy oraz funkcja sakralna – zdjęcie nr
1020
Podsumowanie - proponowane zadanie domowe:

Uczniowie wykorzystują poznane informację do stworzenia prezentacji multimedialnej lub
prostej strony internetowej. Zamysł ten można realizować również w ramach zajęć technologii
informacyjnej. Zapewni to ciekawą korelację między przedmiotami historia i informatyka, co
jako nauczyciel obydwu tych przedmiotów uważam za warte uwagi i realizacji.
14
Historia grodu na Ostrowie Tumskim – artykuł pod adresem: http://www.poznan.pl/mim/public/przewodnik/przewodnik.html?
co=object&lang=pl&id_obiektu=44258&pr_id=22&lhs=przewodnik_object
15
Hanna Kočka – Krenz. Poznań in 10th century. Poznań 2011. s. 49.
16
Hanna Kočka – Krenz. Poznań in 10th century. Poznań 2011. s. 50.
17
Hanna Kočka – Krenz. Poznań in 10th century. Poznań 2011. s. 68.
18
Hanna Kočka – Krenz. Poznań in 10th century. Poznań 2011. s. 70.
19
Hanna Kočka – Krenz. Poznań in 10th century. Poznań 2011. S. 70.
20
Rotunda palatium Mieszka I tuż obok Kościoła Najświętszej Marii Panny (prace wykopaliskowe październik 2009). Źródło: Turystyka Kulturowa. Czasopismo
Internetowe. www.turystykakulturowa.org Nr 10-12/2010 (październik-grudzień 2010). Str. 75. Całość dostępna pod adresem:
http://www.turystykakulturowa.eu//archiwum/tk_4.2010.pdf, Dostęp z dnia: 24.01.2012.
11