Referat Orlina Bebenowa

mgr Orlin Bebenow
Przekłady utworów Fryderyka Chopina
na zespoły kameralne i orkiestry dęte
Tematyka aranżacji jak i przekładów muzycznych jest bardzo ciekawa. Przykłady
takich zastosowań utworów F. Chopina są dość rzadko przedmiotem rozważań, ale z
pewnością stanowią materiał wart uwagi. Tematy Chopina pojawiają się bowiem w muzyce
różnych kompozytorów i artystów w Polsce i zagranicą. Jeszcze za życia wielkiego
kompozytora czerpano z muzyki Chopina przekładając jego dzieła na rozmaite instrumenty,
tym samym uniezależniając jego dorobek od istnienia fortepianu. Przekładano muzykę na
inne instrumenty klawiszowe, smyczkowe, czy dęte. Chociaż każdy z instrumentów posiada
swój własny niepowtarzalny klimat, każdy z nich wpływał na sławę twórczości Fryderyka
Chopina sprawiając często, że trafiała ona „pod strzechy”. W XIX wieku wyjątkową
popularnością cieszył się fortepian. Królował i na salonach, i podczas mniejszych rangą
wydarzeń kulturalnych. Wiele utworów było pod niego pisanych, ale wiele także
przekładanych (by były łatwiejsze do zagrania). Niejako automatycznie najpopularniejsze
utwory fortepianowe przekładano na inne instrumenty np. skrzypce, wiolonczela, flet, obój i
oczywiście na zespoły kameralne (zwłaszcza smyczkowe).
W ciągu 150 lat od rozpoczęcia działalności artystycznej przez F. Chopina powstało
ponad 3,5 tysiąca opracowań i aranżacji opartych na muzyce wielkiego mistrza. Nie było
wtedy odtwarzaczy mp3 i Internetu, więc radzono sobie z rozpowszechnianiem dzieł w inny
sposób - zarówno instrumentalne, jak i wokalne tematy przekładano na rozmaite sposoby.
Ilość powstałych w ten sposób przekładów i aranżacji świadczy o ogromnym wpływie
muzyki chopinowskiej na wiele pokoleń artystów. Niektórzy muzycy próbowali tworzyć
własne kompozycje na podstawie tematów chopinowskich, niestety w większości były to
próby nieudane. Z czasem do twórczości Chopina zaczęli sięgać kompozytorzy rangi
europejskiej, a nawet światowej.
Jednym z takich twórców był pianista i kompozytor niemiecki Fryderyk Kalkbrenner
(zamieszkały we Francji), który wykorzystał na przykład temat chopinowskiego Mazurka Bdur do swoich wariacji brylantowych (oprócz własnych 120 opublikowanych w 1833). Polak -
Karol Lipiński jest zaś autorem transkrypcji na skrzypce i fortepian 5 utworów Chopina, a
także nokturnów, polonezów oraz taranteli.
Józef Michał Chomiński i Teresa Dalili Turło opublikowali w 1990 Katalog dzieł
Fryderyka Chopina. Z obszernego opracowania bibliograficznego wynika, że praktycznie
wszystkie utwory Chopina (te wydane za życia i po śmierci) doczekały się przekładów, często
bardzo licznych.
Co sprawiło, że twórczość Chopina cieszyła się aż taką popularnością wśród
aranżerów i wykonawców? Chociaż pisane na fortepian, dzieła słynnego kompozytora dają
złudzenie, że powstały z myslą o instrumencie melodycznym, lub wręcz ludzkim głosie.
Szczególnie wielu wielbicieli wśród instrumentalistów i śpiewaków zyskały sobie niektóre
etiudy i preludia, mazurki, nokturny, walce. Te drobne kompozycje o lirycznym podłożu
charakteryzowały się wyjątkowo wyeksponowanym elementem melodycznym.
Instrumentacja jako celowy i świadomy zabieg tworzy i wyzyskuje koloryt
orkiestrowy, planowo łączy brzmienie instrumentów, modeluje artykulację dynamikę i efekty
muzyczne. Elementy technologiczne obejmują dobór instrumentów i łączenie ich w grupy
(smyczkowe, dęte drewniane, blaszane, perkusja), liczbę instrumentów oraz sposób ich użycia
(różne rodzaje artykulacji, rejestrów). Wybitnymi przedstawicielami są F.Liszt, C.Reinecke,
M.Rimski-Korsakow, A.Glazunow, M.Karłowicz, F.Nowowiejski. Jeszcze inną techniką jest
parafraza - wykorzystująca tematy innej kompozycji, często mająca wirtuozowski charakter.
Do najbardziej znanych przykładów gatunku należą fortepianowe parafrazy Liszta, Wagnera,
Mozarta i innych.
Orkiestry dęte to jedyne zespoły muzyczne mogące jednocześnie koncertować i
przemieszczać się. Grają one przy tym muzykę łatwo wpadającą w ucho, widowiskową. Nie
dziwi więc fakt, że na przełomie XIX i XX wieku w całej Europie nastąpiła prawdziwa
eksplozja rozwoju tego typu kapel. Powstawały głównie przy zakładach pracy (kopalnie, huty,
warsztaty kolejowe), a od czasu rozpowszechnienia się placówek Ochotniczej Straży Pożarnej
- również tamże.
Żeby w ogóle przełożyć utwór muzyczny z fortepianu na zespół - orkiestrę dętą
wymaga doskonałej znajomości jej składu, by mimo oczywistych różnic w wydawanym
dźwięku uchwycić zamierzony sens utworu. Czasem faktura utworów fortepianowych wręcz
to uniemożliwia, stąd tak mało przekładów z fortepianu na orkiestry dęte.
Aranżer powinien mieć pomysł i koncepcję na realizację dzieła. Uwzględniony musi
być także styl instrumentalny danej epoki i specyfika kompozytora. Praca instrumentatora jest
podobna do pracy artysty malarza - melodia to tworzenie obrazu na płótnie, a harmonia -
barwy. Bez jednego z elementów nie da się zrealizować dzieła. Rozpoczęcie opracowywania
dzieła zaczynając od linii melodycznej nie może mieć wpływu na główny cel - tworzenie
muzycznej całości. Dodatkowe komponenty są ważne, ale pozostają na drugim planie.
Doskonałym przykładem przełożenia z faktury fortepianowej Chopina na orkiestrę
dętą jest Polonez A-dur op.40 zinstrumentalizowany przeze mnie w 2007 roku. Instrumenty
dęte lepiej brzmią w tonacji As-dur lub B-dur. By nie tracić ich specyficznego wyrazu w
przekładzie zastosowano właśnie tę transpozycję. Jednocześnie w As-dur i B-dur nie traci
swojego, należnego polonezowi tanecznego charakteru i dostojnego brzmienia.
Innym przykładem jest etiuda E-dur opus 10 nr 3 Fryderyka Chopina na fortepian.
Nostalgiczny śpiew przerwany momentem krańcowego wzburzenia transponowany z tonacji
E-dur na nieco ciemniejszą w brzmieniu tonację Es-dur. Ten utwór Chopina na całym świecie
doczekał się tysięcy interpretacji.
Marsz żałobny cz. III , Lento z II sonaty for. B moll, jeśli mierzyć by popularność
liczbą dokonanych transkrypcji, na pewno znalazłby się w ścisłej czołówce. Doczekał się
bowiem pół tysiąca opracować na wszelkie możliwe zespoły i instrumenty, w tym (a może
przede wszystkim!) orkiestrę dętą. Jeżeli można go porównywać z jakimkolwiek innym jedynie z marszem żałobnym Beethovenowskiej Eroiki. Dzięki temu uważny jest za
najsłynniejszy utwór Chopina. W roku 2002 przełożyłem marsz na orkiestrę dętą. Ze względu
na wyjątkowych jego charakter śmiem twierdzić, że gdyby Fryderyk Chopin mógł
komponować na orkiestrę dętą z pewnością zaproponowałby ten utwór właśnie tego typu
zespołowi. Nie ukrywam, że instrumentarium orkiestry dętej dużo lepiej niż sam tylko
fortepian oddaje głębię i nastrój utworu. Ma dużo większy potencjał w zakresie barwy
dźwięku.
Nie jesteśmy w stanie wymienić wszystkich utworów skomponowanych przez
Fryderyka Chopina, jakie na przestrzeni dziejów przełożone zostały na różne zespoły
muzyczne. Bardzo wielu artystów w Polsce i na świecie zajmujących się aranżacją, czy
instrumentacją tworzy utwory z uwzględnieniem i w oparciu o tematy Chopina. Mimo, że
niektóre z dzieł różnią się od wyjściowej twórczości Chopina charakterem, przeznaczeniem,
stylem, brzmieniem to wciąż obecny jest w nich „duch” chopinowskiego fortepianu
objawiający się w powtarzających się wyjątkowych tematach.