Show publication content!
Transkrypt
Show publication content!
WIESŁAW KACZANOWICZ Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w Brytanii i Galii u schyłku III w.n.e. U n iw e r s y te t ś l ą s k i Kttowlce 1965 U zu rpa cja K arauzjusza i Allektusa w Brytanii i Galii u schyłku III w.n.e. PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOW ICACH NR 757 WIESŁAW KACZANOWIOZ Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w Brytanii i Galii u schyłku III w.n.e. Uniwersytet Ślqski Katow ice 1 9 8 5 Redaktor serii: Historia ST A N IS Ł A W M IC H A L K IE W IC Z Recenzent JE R Z Y K O L E N D O Projekt okładki' H A L IN A LE R M A N Redaktor W IE S Ł A W A B U L A N D R A Redaktor techniczny H A L IN A K R A M A R Z Korektor JO A C H IM P E C H A N Copyright @ 1985 by Uniwersytet Śląski Wszelkie prawa zastrzeżone Wydawca U N IW E R S Y T E T ŚLĄSKI U L . B A N K O W A 14, 40-007 K A T O W I C E Wydanie I. Nakład: 500+38 egz. Ark. druk! 8,875+wklejka. Ark. w yd. 10,0. Oddano do dru karni w czerwcu 1985 r. Podpisano do druku i druk ukończono w październiku 1985 r. P a pier kl. V 70 g. 70X100. z am . 869/85 K-12 Cena zł 160,— Drukarnia Uniwersytetu Śląskiego ul 3 Maja 12, 40-096 Katowice IS S N 0208-6336 IS B N 83-226-0035-6 Spis treści Wykaz skrótów bibliograficznych Wstęp ............................... 7 ......................................................................... ... • 9 Rozdział ‘ I Źródła oraz stan badań ................................................. 13 Rozdział II Cesarstwo Rzymskie w drugiej połowie III w. n. e. — zarys dziejów epoki ........................................................ 32 Rozdział III Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa — przebieg w yda rzeń ................................................................................... 43 Rozdział IV . 72 Propaganda na monetach Karauzjusza i Allektusa . . 85 Mennictwo Karauzujsza i Allektusa ..................... ... Rozdział V Rozdział VI Obieg monetarny w państwie Karauzjusza i Allektusa Zakończenie ............................................ ........................ 109 118 fAneks Kwestia lokalizacji mennic uzurpatorów 121 ..................... Р е з ю м е ................................................................................ ...... 136 Summary ........................................................... ....................138 Spis reprodukcji monet ................................................. ...... 140 Tablica ............................................................................ ...... 141 Wykaz skrótów bibliograficznych BN BNJ BSFN CAN JM P JRS NC N Circ QT RE REA R IC RN RNd WN — 'Biuletyn Numizmatyczny” (Warszawa) — „British Numismatic Journal” (London) — „Bulletin de la Socićte Franęaise de Numismatique” (Paris) — „Cahier des Annales de Normandie” (Caen) — „Jaarboek voor Munt — en Penningkunde” (s’Gravenhage) —■„Journal of Roman Studies” (London) — „Numismatic Chronicie” (London) — „Numismatic Circular” (London) — Quaderni -Ticinesi. Numismatica e Antichita Classiche ’ (Lugano) — Realencyclopadie der Klassischen Altertumswissenschaft. Ed. G. Wissowa, W . Kroll, K . Ziegler. Stuttgart 1894 nn — ..Revue des Etudes Anciennes” (Bordeaux) — The Roman Imperial Coinage. Ed. H . Mattingly, E. A. Sydenham. London 1923 nn — „Revue Numismatique” (Paris) — „Revue du Nord” (Lille) — „Wiadomości Numizmatyczne” (Warszawa) Wstęp W literaturze dotyczącej dziejów Cesarstwa Rzymskiego I I I cie oceniane Jest powszechnie Jako okres głębokiego, stule strukturalnego kryzysu tego państwa. Jakkolwiek postuluje się ostatnio pewną ostroż ność w formułowaniu tak kategorycznej o p in i i1 , pozostaje jednak n ie zbity® faktem, że obserwujemy wówczas cały szereg negatywnych w isk zarówno w życiu społeczno-politycznym Imperium, jak i zja w ekonomice czy ku ltu rze. Warto tutaj podkreślić, że Jednym * wów regresu w o statniej z wymienionych d zied zin jeet namacalny zys h ist o r io g ra fii rzym skiej, mającej przecież tak bogate i tradycje. Naturalną konsekwencją tego stanu rzeczy jest jego przeja kry świetnt stosunkowo słabe rozeznanie wielu problemów intereeującej nas e p o k i,d la których podstawę źródłową tylko w minimalnym stopniu tworzą współczesne fragmentaryczne przekazy, a znacznie czę śc ie j pó źn ie jsza, im niejedno krotnie skażona tradycja. 1P or. np. H. B e n g t e o n : Grundrise der rBmischen Seschichte mit Quellenkunde. T. 1: Republik und K a ise rz e it bis 284 n . Ch r. MUnchen 1970, s. 378-400; R. R ё m o n d o n: La crise de 1 ’ empire romain de Karć Aurele & Anastase. Paris 1970, s . 1-3, 97-115 loraz ob f i t a b ib lio g r a fia przedn.iolu r.a s. IS - ^ ^ R. R e e с e: The Third Cen tury; C r is is or Change? V: The Roman West in the Third Century. Con tributions from Archaeology and History, Ed. A. К 1 n g , М. H e n i g. T. 1. Oxford 1931, s. 27-38. W polskiej literaturze zob. И. J ac z y n o w 3 k a : H istoria Starożytnego Rzymu. Warszawa 1964, 8. 31 9. Stosunkowo bogaty materiał e p ig raficzn y , który występuje w I I I w ., nie jeet oczywiście w stanie zastąpić tekstu literackiego w rekon strukcji określonych wydarzeń w zakresie h ist o r ii po litycznej. Ma on natomiast pierwszorzędne znaczenie w badaniach naa Kwestiam i cznymi tych czasów. Pamiętać jednak należy, iż źródła społe inskrypcyjne daleko le p ie j oddają panoramę życia warstw bogatszych, n iż dominują cej ilościowo ludności nieposiadającej. Duży zasób monet rzymskich wybitych w owym st u leciu , którymi wspói cześnie dysponujemy, również tylko w niewielkim zakresie naszą wiedzę o biegu wypadków w tej burzliwej epoce. uzupełnia Ikonografia legendy, które znajdujemy na rewersach ówczesnych em is ji, i orientują nas nieco w trendach propagandowych, jakie lansowała rzymska władza państwowa. Nie należy jednak, naszym zdaniem ,zbytnio przeceniać nie wątpliwego bogactwa treści tam wyrażonych. Trzeba podkreślić, że l e gendy Iii-wiecznych monet oraz odpowiadające im wyobrażenia wykazują cechy daleko posuniętego schema tyzjpu. Funkcjonujące wówczas korzystały z wypracowanych już Wcześniej mennice wzorów, obracając się w krę gu ogólnikowych sloganów i mało zróżnicowanego kanonu stylistycznego. Stosowały one zupełnie sporadycznie stemple z b ardziej zindywiduali zowanymi hasłami i oryginalnymi rozwiązaniami granicznymi.Mamy zatem prawo sądzić, że w mennictwie poszczególnych cesarzy te j.ep o k i czę sto następowało mechaniczne przejmowanie i powielarnie propagandowych frazesów. Daje się to szczególnie zauważyć przy an alizie rzymskich emisji z drugiej połowy I I I w ., kiedy to k o le j n i , często zmieniający się władcy i uzurpatorzy zarzucali rynek pieniężny masą krańcowo zdewaluowanych antoninianów. Jesteśmy zatem przekonani o potrzebie bar dzo ostrożnego traktowania drobiazgowych rekonstrukcji ówczesnych pro gramów politycznych opartych wyłącznie na materiale numizmatycznym. Odgrywa on natomiast bezsprzecznie pierwszorzędną rolę * badaniach nad zjawiskami gospodarczymi, które nurtowały Cesarstwo Rzymskie tych czasach. w Jednym z przejawów ówczesnego krysysu władzy państwowe.-] w Imperiu* były niewątpliwie uzurpac je cesarskich uprawnień. Szczególne ic h na silen ie obserwujemy w latach panowania Galliena ( 25 3 -2 6 8 ) . Co prawda uzurpacje rozsadzały spoistość państwa, jednakże nie można ich oce niać jedynie w kategoriach negatywnych. Obiektywnie rzecz biorąc, wy pełniały one bowiem w w ielu przypadkach lak ę , która powstała w rezuł taicie o słabienia czy wręcz zaniku sprawności d zia ła nia oficjalnego aparatu przymusu. Należy jedynie żałować, iż zagadnienie to nie do- 2 czekało się kompleksowego opracowania w literaturze przedmiotu . W latach 80 i 90 I I I w. miała miejsce uzurpacja Karauzjusza i Allektu sa. Pierwszy z wymienionych był w przeddzień buntu wysokim o f i cerem floty Mako/aiana (286 - 30 5, 306- 310). Kariera natomiast jego nar atępcy rysuje się bardzo m g liście. Interesujące nas wydarzenia roze 9 "Is t n i e j e jednakże szereg monografii i przyczynków dotyczących po szczególnych r e b e l i i, które doszły wówczas do skutku na obszarze Ce sarstwa. Np. J . d e W i t t e: Recherches sur empereura qui ont regnś dane les Gaules au I I I е sigele de 1 ’ ёге chretienne. Lyon 1868; A. A 1 f o 1 d i : Zur Kenntnis der Zeit der rBmischen Soldatenkalser: I . Der TTsurpator Aureolua und die Kavalleriereform des G a llie n us. "Z e it s c h r ift fur Numismatik” 1927, T . 3 7 , s. 197-212; W. X u b i ts с h e k: Zur Geschichte des 'Jsurpators Ach illeus.W ien- leipzig 1928; G. E 1 m e-r: Die MunzprSgung der gallischen K aise r in KłSln, Trier und M ailand. "Bonner Jahr’o ucher" 19 41 , nr 146, s . 1-106; H. M a t t i n g l y : The Coinage of Macrianua I I and Qu ietus. NC 1954, Seria 6 , T. 1 4 , s . 53-61; J . F i t z: Ingenuus et Rlgalien. Bruxelles 19 66 ; Р . В a e t i e n: Le monnayaee de bronze de Postume. Wetteren 1967; A . K r z y ż a n o w s k a : Macrianue, usurpateur du tempa des Guerres Peraes dans les emissions monetaires. RN 1969, Seria 6, T. 11, s. 293-296; S . B . P o m e r o y : The RersLt of Saturninua. "Schweiser M'inzbiatter"(fba Gazette Numismatique S u is s e ") 1969, Ł 1 9 , а. 54-56; J . G- Ы b 1: Regaliantos und D ry a n t illa , Dokumentation MUnzen,Text e , Epigraphisches. Wien 1970; H . R. В a 1 d u з: Uranius Antoninus, MunzprUgung und Geschichte. 3onn 1971; M. S a 1 a m o n: Na margine sie nowej monografii Regaliana i D r y a n t illi. WN 1973. T . 1 7 . s . 138-153; C . G a l a z z i : La tittolatura ai Vaballato сове riflasao della p o lit ic a di Palmyra. QT 1 9 75 , S . ' 4 , s . 249-265; J . L a f a u r i e : L ’ empire g au lo i 3 . Apport de la.num ism atique. W: Aufstieg und Niedergang der rHmischen W elt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschur.g. E d . H. Teaporini. C z . .2: P rin zip a t. T . 2 . Berlin-New York 1975, s. 853-1012; J , 3 с h w a r t z: L . Domitius Domitianus: etude numismatique et papyrologique. Bruxelles 1 9 75 ; R. A . G. C a r s o n : Antoniniani of Zenobia. QT 1978, T. 7 , s . 221-228; B . S c h u l t e : Die GoldprSgung der gallischen Kaieer yon Postumus bia T e tricus. Aarau-Frankfurt am Kain-Salzburg 1983; Zob. również Т. К ot u 1 a: U źródeł afrykańskiego separatyzmu w I I I w. Wrocław 1961. grały się w B ry ta n ii, po czę śc i równie* na wybrzeiu póŁnocnogaiij- sc i*. Działalność oba rebeliantów od dawna budziła żywe zainteresowanie prsede ^aiystirim a n i e l s k i c h archeologów, historyków, a także to lek;i,jonerów »onet i aiłośników starożytności. W rezultacie dysponujemy rfspciczesnie stosunkowo obszerną literaturą na temat opisywanej uzurp a o ji, aczkolwiek nader często są to publikacje o walorach n ie w peł n i naukowych. Duża lic zba opracowań dotyczących tej probleaatyki po w iela wcześniejsze ustalenia czy hipotezy. W wielu spośród nich stępują nadto uproszczenia i powierzchowne oceny. wy ROZDZIAŁ I Ź ródła oraz słan badań Błęde* byłoby tw ie rd zić , że ucarpacja Karauzjueza i Allektusa ubogą dokumentację aa źródłową. Je st wprost przeciwnie - wzmianki o bea cie eożna znaleźć w atworach przeszło dwudziesta autorów zarówno sta rożytnych, Jak i średniowieczny eh. Dysponujemy nadto pojedynczą, ale niemniej ciekawą inskrypcją,dotyczącą in icja to ra omawianej rewolty, a prsede wszystkim bogatym zestawem monet obu rebeliantów.?aktem jed nak je s t , że nasza wiedza o dziejach tego buntu przedstawia się sto sunkowo skromnie. Przyczynę takiego etanu rzeczy należy głównie upa trywać w ■encyklopedycznym" charakterze r e la c ji starożytnych,a zatem n ajbardziej w anw scio w ych. Trzeba równiet zauważyć, ie ponieważ wie le przekazów jedynie odnotowuje dojście uzurpacji do skutku, dlatego nie przedstawiają cne żadnej wartości w rekonstrukcji jej przebiegu. N ajw cześniejszy* tekstem nawiązującym do interesujących nas wy padków jest n ie w ie lk i fragment panegiryku ku czci Kaksymiana 1 . Otwór ten powstał przypuszczalnie w 289 г . , a więc jeszcze w czasie trwa nia u zu r p a c ji. Prócz oczywistego stw ierdzenia, ie został on napisany 2 przez osobę z kręgu cesarza, niczego b liższego o autorze nie wiemy . ' x ( l l ) H a isr tin i? Panegyricus Kaziffiiano Augusto D ietu e. W: H I Pa negyric! Ł a t i n i. E d. S . А. В . К у n o r s . Oxouii 1 9 64 , 12 . G a l i e t i e r . V : Panegyrioues L a tin s. E d . В . t i e г . 2 . 1 . Paris 1S 4 6, e. ХУ1П- Х1Х, 5-25. G a l i e - н Lektur* cytowanego fragmentu bed гi spore rozczarowanie. W praktyce nie wnosi on nieaal żadnych informacji do naszej wiedzy o buncie Ka rauzjusza. Dowiadujemy aię bowiem z tego panegiryku jedynie ty le , że Kaksymian w pewnym okresie intensywnie przygotowywał morską wyprawę przeciwko uzurpatorowi. Warto tutaj podkreślić, że w omawianym prze kazie w ogóle nie pada imię Karauzjusza. Zastąpione ono zostało pe joratywnym określenie® " i l l e p ir a t a *^. E pitet ten niewątpliwie odno si 3ię do osoby samozwańczego cesarza. Świadczy o tym ana liza stwy faktograficznej utworu, w którym działalność Kaksyaiana war przed- stawiona została w ujęciu chronologicznym. Zdarzenia opisane, a wła ściwie jedynie zasygnalizowane w interesującym naa fragaencie, odpo wiadają w sposób oczywisty buntowi Karauzju sza. Jest również rzeczą bardzo mało prawdopodobną, by rozbudowa flo ty przez Imperatora miała wówczas jakiś inny c e l. 3zkoda, że przekaz powstały w trakcie l i i , a zarazem w jej geograficznym sąsiedztwie, okazał aię rebe tak bar dzo powściągliwy w r e la c ji o analizowanej r e w o lcie. Znacznie więcej danych na ten teaat przynosi szereg akapitów pa- negiryku ku ~zci Konstanc jusza Chlorusa (2 9 3 - 5 0 5 )*. Utwór ten pocho d zi najprawdopodobniej z 297 r . Upamiętniał on zwycięstwo owego wład cy nad zbuntowaną Brytanią. Być może okazją do przedstawienia pane- giryku była czwarta rocznica przyznania Konstancjuszowi . cesarskiej purpury. Przypadła ona w dniu 1 marca 297 r . Autor tego d ziełka jest nieznany z im ienia. Badania literackie ujawniły jednak, że nie można go identyfikować z twórcą tekstu wspomnianego w cześn iej^. Interesujący nas fragment należy do grupy najobszerniejszych prze kazów o uzurpacji Karauzjusza i Allektusa. Składa się on Jednak w większości z kwiecistych, retorycznych ozdobników, wśród których moż na się doszukać zaledwie k ilk u enigmatyoznych, lecz niezwykle ważnych Zoh. przyp. 1 . V l I l O O Incerti Panegyricue Constantio Caesari D ictu s. W: X II Pa negyric! L a t i n i . . . , 6-1 9 . ^E . G a l l e t l e r . V : Pan 6gyriques. . . . T . 1 , в. X X I, 71-81. inform acji. Jest rzeczą istotną, że dotyczą one sarówno poczynań a- dresata pane giry kru, jak i zdarzeń sprzed 293 r . Należy podkreślić, że utwór ten, podobnie jak w cześn iejszy, nie zawiera im ienia Karauzju- s z a . Pominięte zostało w nim również imię jego następcy^. Identyfika c ja wydarzeń opisanych w tekście tego źródła z bardziej skonkretyzo wanymi przekazami, które znajdujemy w późniejszych brewiariach h is torycznych, nie budzi jednak żadnej wątpliwości. Do buntu będącego przedmiotem naszej rozprawy bezsprzecznie na wiązuje krótka wzmianka w panegiryku, który poświęcono Konstantynowi Wielkiemu (306- 33 7 ) ^ . Dziełko to jest anonimowe. Datuje się je na O 310 r . Autor zawarł w nim lakoniczną wiadomość o budowie okrętów, które Konstancjusz Chlorus wykorzystał w czasie kampanii mającej na celu zdławienie omawianej r e b e l i i . Począwszy od drugiej połowy IV w. informacje dotyczące działalno śc i Karauzjusza i Allektusa zaczynają się pojawiać w literaturze niepanegirycznej. Około 360 r . powetał n ie w ielk i utwór zatytułowany "De C a e a a r ib u s ". Jego autorem był Sekstus Aureliusz W iktor, podkomendny Ju lia n a Apostaty (3 6 1 - 3 6 3 ), namiestnik prowincji Pannonia Secunda, a następnie prefekt Wiecznego M iasta^. Przekaz ten zawiera skrótową hi- °3yło to bez wątpienia wyrazem specyficznej obu uzurpatorów. "damnatio ^ V l ( V I l ) In c erti Panegyricus Constantijio Augueto D ictus. Panegyrici L a t i n i . . . , 5 . memoriae" W: X II ®S. 5 a 1 1 s t i e r . W: Panśgyriąues. . . . T . 1 , в. X X I- X III; T. 2, s . 31-53. O tym autorze i jego d zie le zob. E . H o h 1 : Die H ist o r ia Augusta und die Caesares deB Aurelius V icto r. "H is t o r ia " 19 55 , T . 4 , s . 220-228; Is t o r i j a Rimskoj L iter atu ry . Red. S . J . S o b o l e r s k i , М. E. G r a b a r - P a s s e k , F. A. P i e t г о т s к i . T. 2. Moskva 19Ó2, s . 426-428; W. r a n d e n В o e rs Rome a trawers trois auteurs du IVе s i ś c l ^ . "Mnemosyne" 1968.' T . 2 1 , a. 254-282; A . H . M. J o n e s , J . R. M a r t i n d a 1 e, J . M o -г r i з: The Prosopography of the Later Roman Empire. Т. 1. Cambridge 197% в. 960; P . P a s c h a u d : Deux ouvrages rścents sur l ’ Epltomede Caeearibus et Aurelius V ictor. REA 19 75 , T . 5 3 , s . 86-98; M. S a 1 a m o n: śro dowisko kultury łacińskiej w Konstantynopolu w IV wieku.Katowice 1977» s . 41-42, 60 , 62 i ln . storię Imperium Rzymskiego od 31 r . p. n . e . do 360 r . n . e . Intere sujące nas dane tworzą tam dwa kllkuzdaniowe fragmenty1 0 . V niewiele lat później d zia ła ł Eutropiusz. Wiemy, że uczestniczył on w nieudanej wyprawie J u lia n a Apostaty przeciw Persom w 363 г . , później jako "magister memoriae* związany był z Walensem a (3 6 3 - 3 6 8 ). Z polecenia tego cesarza napisał "Breriarium Historiae Eomanae". źró dło to obejmuje d zieje państwa rzymskiego od czasów legendarnego Romulusa do śmierci Jowiana ( 1 6 lutego 3 6 4 ) . Uzurpacja Sarauzjusza i 12 Allektusa została skwitowana w nim drobną wzmianką . л Jest rzeczą oczywistą, że oba skąpe objętościowo utwory, mające am bicje szerokich syntez historycznych, nie mogły dać szczegółowej re l a c j i epizodu, który w dodatku rozegrał się na peryferiach rzymskie go świata. Niemniej jednak znajduje się tam parę konkretnych, a jed nocześnie bardzo zasadniczych inform acji o buncie. Trzeba podkreślić, że cytowany już wcześniej fragment anonimowego panegiryku ku czci Kon stanc Juaza Chlorusa oraz przekazy w brewiariach Aureliusza Wiktora i Sutropiusza są podstawowymi źródłami opisowymi do interesującej nas problematyki. Cba powyższe kompendia powstały w wiele d zie s ię c io le c i po zdławie niu r e b e lii Allektusa. Obie relaoje dotyczące wydarzeń na g alijsk ich wybrzeżach i w Brytanii zostały napisane z perspektywy dworu w Kon stantynopolu. Powstaje zatem pytanie o to , skąd czerpali swoje in formacje wymienieni d zie jo p isa rze . Trudno jest d z i s i a j rozwiązać po stawioną kwestię. Należy jednak zwrócić uwagę na to , że zarówno Au S e x t u s A u r e l i u s V i c t o r : De Caesaribus. E d. F . P i c h l m a y r . Reed. R. G r u e n d e l . L e ip z ig 1 9 7 0 , 3 9 , 20 -21, 40-42. ^ 1 1 Zob. Is to rija RimekoJ Litieratury . . . , T . 2 , s . 42 9; A. M о m ig 1 i a n os Pagan and C h ri 3 tian Historiography in the Fourth Century A . D.W: The Conflict between Paganism and C h ristianity in the Fourth Century. Oxford 1963, s . 85-87; V . r a n d e n B o e r : Rome i trarers trois a u t e u r s ..., s . 254-282; A. H . M. J о n e s , J . R . M a rt i n d a 1 e , J . M o r r i s: The Prosopography. . . , s . 3 1 7 ; M. S a1 a a o n: Ś r o d o w is k o ..., s . 5 1 -5 2 , 56 i in . 12S u t г о p i u в: BreTiarium Historiae Romanae Ed. F . R u e h 1. Lipsiae 1909, U , 21-22. r e liu s z W iktor, jak i Eutropius* związani b y li z osobą Ju lia n a Apos taty. Pierw sкедах z wymienionych ■zapewne nieobce było równiei wisko Konstancjusza I I C 337-361 ) . Władcy e i reprezentowali środo dynastię zapoczątkowaną przez wspomnianego już Konstancjusza Chlorusa. Cesarz ten został obdarzony purpurą w czasie buntu Karauzju sza, z który* skutecznie w alczył. Po k ilk u latach udało bu się ostatecznie zlik w i dować d zie s ię c io le tn ią secesję Brytan ii i zbudować na tym swój auto ry te t . Jest zatem wysoce prawdopodobne, że pamięć o czynach proto plasty rodu funkcjonowała w świadomości jego następców. D podetaw po wyższych przekazów niekoniecznie musiały więc leżeć wiadomości prze jęte z lit e r a c k ie j tr a d y cji. Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa została również krótko naszki cowana w utworze Pawła Oro zju sza1^ . Dziełko to pochodzi z samego po czątku V w. Interesujący nas fragment stanowi w nim oczywistą kom» p ila c ję danych, znajdujących się w r e la c ji E utro piusza. W re zu ltacie źródło to nie wnosi niczego nowego do poznania r e b e l i i będącej przed miotem naszego opracowania. W spuśeiźnie historiograficzne j żyjącego w V I I w. Jana z Antiochii zachowała się wzmianka tylko o Karauzjuszu1* . Informuje ona o pocho dzeniu tego uzurpatora, a także o przyczynach, które doprowadziły do wypowiedzenia przez niego posłuszeństwa Haksyaianowi. Literatu ra późnoantyczna oraz teksty pochodzące z epoki przełomu między starożytnością i średniowiecze* przyniosły szereg drobnych przelf ' 15 kazów, które jedynie re jes tr ują imię Karauzjusza bądź też obu rebe- 1' ' P a u l u s O r o s i u s : H is t o r ia AdTersum Paganos. E d . Z a n g e m e i s t e r . Wien 18 82 , V I I , 2 5 . C. 1* J o a n n e s A n t i o c h e n u s : H is t o r ia . W: Fragmenta Historicorum Graecorum. E d . С , H ii 1 1 e г . I . 4 . Paris 1868, 16 4. 1^In c e r ti Auctoris Epiiome De Caesaribus. W: S e x t u s A u r e l i u s V i c t o r : De Caesaribus. E d . P . P i c h l e a y r ...f 39, 3 ; P r o s p e r T i r o : Epitoma Chronicon. W: Monumenta Germaniae H is t o r ic a , Auctores Antiquissim i. E d . Th. M o a m s e n . T . 9. B e r lin 18 92 , s . 28 6; H i e r o n y m u s : Chronicon. E d . R . H e 1 m. B e r lin 19 56 , s . 2 2 5 , 2 2 7 ; Jordanie Romana et Getica. W: M onum enta..., '5 . 5 . C z . 1 . B erlin 1882, s . 29 7; Passio Sancti Typasii Veterani. W: Analecta B ollandiana. E d . C . d e S m e d t, J. d e B a c k e r , liantów1**. Tylko Hieronim dodał w swoim d ziele marginalną uwagę o zdobyciu B rytanii prze* Asklepiodota ( ! ) • Wymienione wyżej relacje przekazane naa przez starożytność tworzą komplet zachowanych źródeł narracyjnych, do dziejów analizowanej re wolty. Myli się natomiast E . Staerman twierdząc, że nawiązał do tych zdarzeń również Zosimos1 ^ . Trzeba zatem sprostować, że w utworze wskazanego autora nie znajduje się żadna wzmianka na powyższy temat 18 . W czasach średniowiecza wielu d ziejo pisarzy wzmiankowało o buncie Karauzjusza i Allektusa. Opisy te można podzielić na kilka grup. Historyk bizantyjski Teofanes ( v i I I /I X * . ) swej chronografii interesującą nas uzurpację 19 zaledwie odnotował w . Warto zaznaćzyc, że in ic ja to r re b e lii występuje tam pod imieniem Krassusa C O * 2yjący na przełomie X I i X I I stulecia bizan tyjski mnich Zonaras zawarł w swym zarysie h is t o r ii powszechnej równie ną informację o wypadkach w B rytanii 20 Joannes lakonicz- . Zgodnie z jego słowami Kras- sus ( f ) opanował to terytorium w czasach Maksymiana, a po trzech la tach został zabity przez prefekta pretorianów Asklepiodota. Paaięć o Karauzjuazu przetrwała także w hagiograf icznym tekście pióra Helinanda . Autor żył na przełomie X I I i X I I I w ., pochodził tomiast z F la n d r ii, a zatem a obszaru, który był na najprawdopodobniej miejscem urodzenia samozwańczego władcy. 3yć może przesądziło to F. v a n 0 r t r o y , z e lle s 1 8 9 0 , s. 116. J. r a n d e n o G h • у n. T . 9. PariB-3ru- 1^Folemii S i l r i i Laterculue. W: Monumenta.. . , ? . 9 , з. 5 2 2 . 17 * E . M. S t a e r m a n : K r izis raborladel’Seskogo stroją v zapadnyh proTincijaca Rimskoj Im perii. Moskra 19 57 , s . 4 9 7 . 18 Zob. Z o s i a u e: Historia Nova, 2d. L . M e n d e l s s o h n . Lipsiae 1887. 19 ' T h e o p h a n a a : siae 1 8 83 , s . 8 . Chrenographia. 2 d . 0 . d e B o o r . Lip- 20 J o a n n e s Z o n a r a s : Epitome Historiarum .Ed. Ł . £ i nd о r f . Leipzig 1368-1875, X I I , 3 1 . 21 ' H e l i n a n d u s : Paasio Sansti Gereonis et Socioruin. W: Pa trologia Latina. E d . J . P . M i g n e. T . 21 2. Paris 18 98 , s. 765- niespodziewanym zawarciu w jego utworze krótkiej i enigmatycznej, a więc nieprzydatnej wzmianki o buntowniku. Można się było spodziewać, że opisywana uzurpacja znajdzie cie w a n g ie lsk ich kronikach z epoki średniow iecza. Hależу odbi wymienić siedem tekstów, które nawiązują do r e b e l i i. Nieetety mało interesująca jest re lacja Bedy pochodząca z 22 szej połowy V I I I w pierw- . Fragment ten jest całkowicie zależny od prze kazu wspomnianego wyżej O ro zju sza. Nie wnosi on zatem niczego nowe go do sumy faktów, które znamy ze źródeł starożytnych. V drugiej połowie V I I I s tu lecia powstała "H is to r ia Britonum" pió ra Nenniusza (N yn n iaw ). Jest ona przeróbką anonimowej h is t o r ii Bry- 2 "3 tów z V I I w . Autor podał w swoim opisie szereg danych na temat repĄ wolty w szczętej przez Karauzjusza , jednakże nie zasługują one na w iarę. Począwszy bowiem od tego dzieła,można mówić o rozw ijającej się stopniowo karauzjańskiej le g e n d zie, w której pojawia s ię aporo dro biazgowych, zmyślonych inform acji o zabarwieniu patriotycznym. ZJawi 3 ka te znalazły n ajp e łn ie jszy wyraz w półbaśniowej kronice Geoffreya z Monmouth ( i l l w . ) 2 "*, a później w utworach Roberta z Glou- -- 77------3 a e d a: H istoria E ccle sia stica Gentis Anglorum. Ed. A . H o1 d e r . Preiburg 1890, I , 6 . 0 cytowanym autorze zob. W. K a c z a n o w i с z : Brytania i Ir la n d ia w opisie Bedy Czcigodnego. W: "H is toria i Współczesność". I . 6 : Z zagadnień h is t o r io g r a fii od czasów an tyku do XVI w ie k u . Red. А. К u n i s z . Katowice 1982, s. 65-76. 24 yW .P . K e r : Wczesne średniow iecze. Zarys h is t o r ii Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, a . 28 0. e n n i u a: H istoria Britonum. W: Monumenta.. . . 1 8 9 8 , I I I -XI. lit e r a t u r y . t. 13. B erlin 25 G e o f f r e y of M o - n m o u t h : H isto ria Regum Britann ia e . Ed. A. G r i s с o m, R . E . J o n e s . London 1929, V, 3-4. Ha temat tego autora zob. J . H a m m e r : Remarks on the Sources and tex tual History of Geoffrey of Monmouth’ s H isto r ia Regum Britanniae w ith an Excursus on the Chronica Polonorum of Wincenty Kadłubek (M a g is te r V in c e n t iu s ). "B u lletin of the Polish In s titu te of Arts and Sciences in America" 1943-1944, T. 2 , s . 501-564; J.S.P. T a t 1 о с к: The legendary History of B rit a in : Geoffrey of Monmouth’ s H is t o r ia Be gum Britanniae and its vernacular Version. Berkeley-Los Angeles 1950{ J . J . P a r r y , R .A . C a l d w e l l : Geoffrey of Monmouth. W: Ar thurian Literatu re in the Middle Ages: a collaborative H ist o r y . Ed. R .S . L o o m i s . Oxford 1959, s . 72-93; A .O .H . J а т m a n : Geoff r e y of Monmouth. Cardiff 19 66 ; A .D . M i c h a j l o v : Kniga G alfrida ceater ( x i l l w . ) 2 6 , Ryazarda z Cirencester (X V w . ) 2T , jak również szkockich dziejo pisarzy - Jana s Pordun (X V w . i u Hektora Boethiusa (X V I w .) 2 9 . Warto zauważyć, że dwie oatatnie, najpóźniejsze relacje są zarazem najbardziej szczegółowe i obszerne. Historio grafia różnie oceniała tę warstwę tradycji o buncie Karau zjusza i A lle ktu sa. Poszczególne Jej elementy zostały wykorzystane w literaturze, która ma już d z is ia j tylko antykwaryczną wartość (n p . u W. Stukeleya). Zdecydowana jednak większość p u b lik a c ji na interesu jący naa temat odrzuca przekazy tej kateg orii. Ostatnio pojawiła się próba będąca wyposrodkowaniem między skrajnymi stanowiskami w powyższej kw estii. Chodzi tutaj o obu pogląd N. S hiela, który nie neguje en bloc późnej tr ad y cji, dotyczącej obu uzurpatorów, ale jednocześnie nie przyjmuje jej w całości^0. Autor ten stara się zatem dokonać krytyki poszczególnych wątków, dochodząc w ostatecznym rozrachunku do propozycji o charakterze mocno spekulatywnym. Jest to zrozumiałe w sy tu acji, gdy a n a liz ie poddane zostały re lacje tak późne w stosunku do wydarzeń, gdy przewyższają one w sób nieproporcjonalny liczbę danych,które zaw arli w swych spo dziełach starożytni d ziejo p isarze , a nadto, gdy 3 il n i e oddziaływał na nie lo kalny koloryt. Z wymienionych przyczyn nie widzimy potrzeby rozpatry wania w naszej rozprawie średniowiecznej tradycji o powstaniu Karau- Monmutskogo i jejo sud’ ba. W : G a l f r i d M o n mu t s k i j s l a torija Britov. Żizn’ M erlina. Red. A .S . В o b o v i 6, A .D . M ic h a j 1 o ▼, S .A . 0 8 e r o ▼. Moskva 1984, s . 196-227. 26 R o b e r t of G l o u c e s t e r : Chronicon. E d . W .A . W r i g h t . London 1887, I I , 1. 27 R i c h a r d of C i r e n c e s t e r : De Situ Britanniae. Ed. J .A . G i l e s . London 184-1, I , 3-4, I I , 30 . 28 J o h n of ? o r d u n: Chronica Gentis Scotorum. E d . W .P . S к e n e. Edinburgh 1871-1872, 37-38. 29 / H e c t o r B o e t h i u s : History of the Scota. C h a m b e r 8 , B .C . В a t h o. Edinburgh 1938, V I. Ed. R.W. S h i e 1 : The Episode of Carausius and Allectus: rary and numismatic Evidence. Oxford 1977, s . 2 2 . the lite z ju s z a i A lle k tu s a , stojąc na stanowisku, że wydzielenie г n ie j in formacji dotyczących autentycznych wydarzeń Jest przy obecnym stanie w iedzy o źródłach niemożliwe. We Wstępie n iniejszego opracowania podkreśliliśmy znaczenie zabytK ków epigraficznych w badaniach nad problematyką 111 stu lecia . Należy zatem żałować, że ten typ m ateriału jest bardzo ubogo reprezentowany w całokształcie źródeł na temat rewolty w B ry ta n ii. Znamy bowiem zaled wie jedną in skrypcję, wiążącą się z d ziałalnością Karauzjusza. Wyry ta ona została na kamieniu milowym ( "m i l l i a r i u m "), znalezionym w 1894 r . w pobliżu Carlisle i jest obecnie przechowywana w tamtejszym Tull ie House3 1 . Zabytek ten zawiera jeszcze dwa in n e , niezbyt jasne tek sty 3 2 . Karauzjańska inskrypcja Jest o tyle interesu jąca, że podaje piet imion samozwańczego cesarza kom- . Rozwiązanie skrótów przytoczone go napisu nastręcza jednak pewne trudności. Dotyczą one występujące go w nim wyrazu MAVS. Jest to bez wątpienia abrew iacja, a^Jej miej sca w tekście sugeruje nazwę osobową. N iestety, dysponujemy w chwili obecnej zbyt ubogim materiałem porównawczym, by uzyskać w pełn i dowalającą odpowiedź na pytanie o pełną postać owego skrótu. za Balety szczególnie żałować, że lic zne emisje monetarne rebelianta nie zawie rają wskazówek pomocnych w rozwiązaniu tego problemu. W zbiorach gabinetu numizmatycznego Bibliothdque Nationale w ryżu znajduje się unikalny egzemplarz n ie w i e lk ie j , srebrnej t. ce lty c k ie j, opatrzonej legendą MAVSAIIOS 34 .P o s łu ży ła ona do Pa monety rekon- 31 Inscriptiones Latinae Sele ctae. Ed. H . D e s s a u. T. 3 . C z . 2. Berolini 19 16 , s . X X II , nr 8 9 2 8 ; The Roman Inscriptions of B rit a in . E d . R .G . C o l l i n g w o o d , R .P . W r i g h t . T . 1 . Oxford 1965, s . 7 1 8 , nr 2 2 9 1 . The Roman Inscriptions of B r i t a i n . . . , I . 1 , s . 71 8, nr 2290, 3*Nr inw. 9 3 5 9 , por. N. S h i e It The E p i s o d e ..., a . 38, preyp. 2292. 33IMP С M/AVR MAVS/CARAYSI0 PF/INVICTQ AVG. strukcji brakującej w inskrypcji z Carlisle czyści imienia Karauzjuaza. Zaproponowano zatem lekcją MAVS(aeus), lub M A Y S ( a i u a )^ . Rozwią zanie takie nie spotkało się z kontrpropozyoją i powezechnie puje w literaturze przedmiotu. Sądziiny jednak, że należy je wystę trakto wać z dużą dozą ostrożności. Koncepcja R . Mowata może zapewne impo nować błyskotliwym skojarzeniem karauzjańskiego "m illia r iu a " z poje dynczą zaledwie monetą, będącą nadto w k o lek cji poza obszarem Wiel-' klej Brytanii. Niemniej jednak budowanie pewników na podstawie uni kalnej em isji, która nie doczekała się wnikliwego opracowania, a któ rej chronologia także jest trudna do ustalenia, zmusza do koniecznej powściągliwości. Wyraz MAVS z karauzjańsklej inskrypcji mógł mieć w istocie rzeczy bardzo różną końcówkę. W konsekwencji uważamy, że pro blem ten jest w dalszym ciągu otwarty. W miejscowości Penaachno na terenie W a lii został znaleziony n ie w ie lk i, chrześcijański kamień nagrobny, opatrzony napisem CARAVSIV5/ HIC IA CIT/IN HOC CON/GERIES LA/PID7M3 6 . Nie wydaje s i ę , by pochodził on z interesującej nas epoki 37 . Treść tej in skrypcji zresztą niew ie le mówi. Rzeczą istotną w badaniach naci zagadnieniem buntu Łarauzjusza i Allektusa jest natomiast an aliza niezwykle bogatego materiału numiz matycznego obu uzurpatorów.Występuje on szc ze gó lni* o bfici* w zakre sie typologii monet. Hie brakuje jednak również znalezisk obejmują cych egzemplarze odnośnych e m is ji. Katalog typów i odmian karauzjańskich monet, a zarazem pełne opisy dał P .H . Webb ich . Wyciągiem z tego korpusu jest zestawienie, któ 3 ^R . M o w a t : The Empire of Carausius. "Archaeolozia 1 8 95 . Seria 2 , T. 17, s. 281-286. Aeliana" 36Inscriptiones Britanniae Christianae. E d. E . H tt b n e r . Berolini- Londinii 1876, s . 4 8 , nr 1 3 6 . 3 ^N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 34. , W e b b : Th* B ritish Empire. W: R IC . T. 5 . Cz. 2 . London 1 933. Reed. 19 68 , s . 461-549, nr 1-1097, s . 550-556, nr 1-49. rego dokonał G. Askew3 9 . Można tam jednak znaleźć parę nowych numiz matów, nie ujętych w poprzednim opracowaniu. Wszystkie znane inicjato ra r e b e l i i , które wybito w złocie bądź arebrze, monety opisał N. S h ie l4 0 . Charakterystyka dwu istniejących medalionów tego uzurpatora przedstawiona została natomiast w artykule E . A .G . Carsona4 1 . Typologia em isji Allektusa prezentuje się znacznie bardziej skro mnie. Rejestrujemy Jednakże stosunkowo dużo wariantów aureusów, toninianów i tzw. kwinarów, które pochodzą z Jego mennic 42 an- . Może wydawać s i ę , że ikonografia i legendy tak licznego zróżnicowanego typologicznie zestawu monet stanowią bezcenny i dość mate r ia ł w rekonstrukcji wydarzeń, które towarzyszyły omawianej rewolcie. Trzeba zatem podkreślić, że Jesteśmy dalecy od przeceniania wartości tych źródeł w badaniach nad faktografią buntu. Nasze stanowisko dyk tuje kilka zasadniczych względów. Należy na wstępie w yjaśnić, że imponująca wręcz ilość pozycji, któ re znajdujemy w katalogu P .H . Webba,daje dość złudny obraz w istej lic zb y haseł lansowanych za pośrednictwem monet rzeczy Karauzjusza. Ujęto tam bowiem rozmaite odmiany, warianty czy mutacje typologiczne, które nie ro zszerzają zasobu i n f o m a c j i podanych przez zasadniczą em isję 4 3 . W rzeczyw istości dysponujemy zatem znacznie uboższą treścią wyrażoną na tego rodzaju zabytkach. -- T3------J 3 G. A s k e w : -46, ar 97a-449. *°N . S h i e l : The Coinage of Roman B r it a in . London 1967, a. ' r 31- The £ p i s o d e ... , a . 95-155, 163-165- 4 1 R .A .G . C a r s o n : Bronze Medallions of Carauaiua. "B r it i s h Mu seum Quarterly" 1973, T. 37 , s . 1-4. 42? . H . W e b b : The B ritis h E m p i r e ..., s . 557-570, nr 1-132} G . A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 48-53, nr 450-579» N. S h i e l : The E p i s o d e ..., s . 155-163, 165. ‘’■■^Warto zauważyć na m arginesie, że opracowania numizmatyczne sto sują dość różne kryteria k la s y fik a c ji monet i w ydzielania poszczegól nych typów. Is tn ie je również p iln a potrzeba usystematyzowania, term ie nologii", którą posługuje się starożytna numizmatyka. W naszej roz»prawie typem monety nazywamy emisję,której wyróżnikiem j e s t waetaśń. semantyczna legendy jej rewersu. Mieliśmy jaz okazją podkreślić, że rewersy monet pochodzących z I I I w. są w zdecydowanej w iększości mało oryginalne, Jak również, te powielają one wypracowany wcześniej kanon haseł i cnót. Zjawiska te obserwujemy także w mennictwie obu władców Brytanii.W rezultacie tru dno jest podbudować informacje zaczerpnięte ze źródeł literackich ma teriałem numizmatycznym. Jak się bowiem przekonamy, 'niezbyt Jasno spre cyzowane tr e ś c i, które zostały wyrażone na poszczególnych emisjach uzurpatorów, można odnieść do różnych sytuacji w czasie ich buntu. Trzeba podkreślić, że niekoniecznie musiały to być zdarzenia, które znamy z krótkich i pobieżnych źródeł narracyjnych. Jesteśmy co praw da zorientowani, z grubsza rzecz biorąc, o pochodzeniu Karauzjusza, jego talentach, okolicznościach, które doprowadziły do re b elii, a tak że o warunkach, w jakich nastąpiła likw idacja powstania. Nie wiemy natomiast w praktyce niczego o tym, co działo się w odizolowanej świata Brytanii w okresie od dziesięcioletniego panowania uzurpatorów. Uwar ga ta ma kapitalne znaczenie. Jest bowiem łatwa w tej sytuacji z grun tu fałszywie zinterpretować enigmatyczne treści, wyrażone przez dła, które stamtąd pochodzą. W naszym opracowaniu bardzo ostrożnie icorzystamy z materiałów tego typu. Sądzimy, że nie powinny one się swoistym polem doświadczalnym w źró budowaniu mniej czy stać bardziej fantastycznych hipotez. Monety Karauzjusza i Allektusa tworzą niewątpliwie wartościowy ze spół źródeł do rozważań o propagandowych poczynaniach obu cesarzy, ale również w tym przypadku konieczna jest powściągliwość. Trudno bo wiem przypuszczać, że buntownicy każdorazowo u sta lali czy wybierali wzór stempli monetarnych. Obowiązek taki spoczywał prawdopodobnie na zarządcach poszczególnych oficyn menniczych, którzy najczęściej do konywali wyboru w kręgu utartych sloganów i wyobrażeń, podejrzewamy, że nierzadko w sposób zupełnie mechaniczny. Tego rodzaju postępowa nie było tym bardziej uzasadnione, że na wyspie istniało w tym cza sie niezwykle rozwinięte mennictwo, produkujące monetę w dużych i l o ściach. W takiej sytuacji drobiazgowe badanie wydźwięku propagando— wego kolejnych em isji nie ma żadnych podstaw. Hależy raczej skoncen trować się na ustaleniu głównych' celów, które przyświecały d zia ła l ności obu cesarzy . Konieczność generalnego spojrzenia na ten problem uzasadniają również w dużej mierze nasze lu ki w znajomości faktogra f i i wydarzeń. Trudno bowiem dyskutować o delikatnych z natury rzeczy niuansach propagandy p o lit y c z n e j, gdy nie znamy szeregu szczegółów, które je determinowały. Przedstawione wyżej zastrzeżen ia co do wartości wymienionych źró deł numizmatycznych w rekonstrukcji przebiegu wypadków towarzyszą cych buntowi, a także postulat ostrożnego traktowania tych zabytków przy tworzeniu hipotez o propagandzie Karauzjusza czy Allektusa, uzasadnione niedokładnym ustaleniem chronologii poszczególnych są emi s j i . Należy przede wszystkim podkreślić, że awersy i rewersy tych mo net nie zaw ierają elementów datujących. Ważne jest również to, że ra my czasowe interesującej nas uzurpacji możemy jedynie określić w przy b liż e n iu , a n ie lic zn e fakty w czasie trwania obu panowań umiejscowić tylko "na w y c zu c ie ". W re zultacie takiego stanu rzeczy w szelkie pro pozycje na temat chronologii monet buntowników muszą opierać się pra wie wyłącznie na badaniach stylistycznych. Metoda taka pozwala jedy nie na względne usystematyzowanie sateriału pochodzącego z określo nej mennicy czy wchodzących w jej skład warsztatów. Ponieważ brakuje pewnych inform acji o tym, il e było w rzeczyw istości oficyn, i l e li czyły one stanowisk pracy, w którym roku raspoczęły produkcję,Ile lat funkcjonowały, t ' czy działały bezustannie, a może z przerwami - w szel kie koncepcje chronologiczne w odniesieniu do em isji monetarnych z czasów omawianej re b elii należy traktować z dużą rezerwą. Schemat d a t a c ji monet Karauzjusza przedstawił po raz pierwszy P .H . Webb 44. . Trzeba nadmienić, że jego diagram n ie uwzględnia monet zbar- baryzowanych, jak również w ie lu em isji rzadkich czy o nietypowej Sty- Р. H . W e b b : The B ritish E m p i r e ..., s . 459. Z ob. również i d e a : The Linchmere Hoard. NC 1925, S e r ia 5 , T . 5 , s . 198-199. lis ty c e . Stanowią one duży procent pozycji w opracowanym przez niego katalogu. Zjawisko to Jest zresztą charakterystyczne także dla ko lejnej próby w tym zakresie. Przedstawił ją R .A .G . Carson w dwu ar ty k u ła c h ^. Uwzględniono tam również emisje A lle k tu s a . ten został następnie zaakceptowany przez A. Browna 46 Schemat , a z drobnymi po prawkami także przez N. S h i e l a ^ , J . Caseya ^8 i C .J . B a i l e y a ^ . W literaturze przedmiotu żywe zainteresowanie wzbudza problem lo k a liza c ji mennic Karauzjusza. Spory dotyczące kw estii przypisania określonych monet do tej czy innej miejscowości w Brytanii są in tere sujące z punktu widzenia numizmatyki. Nie mają one Jednak większego znaczenia dla obrazu biegu wydarzeń, których świadkiem była ta wyspa. Daleko ważniejsze jest natomiast u sta len ie, czy wówczas buntownik posiadał jakąś mennicę ( a może nawet k i l k a ) na terenie północnej Ga l i i . Autorzy nawiązujący do tego zagadnienia zajmują jednomyślnie w tej sprawie stanowisko pozytywne i nie wątpią w historyczność g a l i j skiej oficyny ( a nawet paru) samozwańczego cesarza. Reprezentujemy w tej kwestii diametralnie odmienną opinię. Negacja faktu is tn ie n ia Łarauzjańskiego mennictwa na kontynencie jest o tyle istotna, że wpły wa w znaczący sposób na utarte wyobrażenia o zasięgu uzurpacji i na rolę G alii w domenie in icja to ra buntu. R .A .G . C a r s o n : The Mints and Coinage o f Carausius and Allectus. "The Journal of the B r it is h Archaeological Association" 1959, T . 22 , s . 3 9 ; i d e a : The Sequence-Marks on the Coinage of Carau sius and A lle ctu s . W: M i n t s ,'D i e s and Currency, Essays dedicated to London 1971, the Memory of Albert Baldwin. Ed. R .A .G . C a r s o n . s . 59-64. 46 A. В r o w n : Coins of the fir s t B ritish Empire ( A .D . Canterbury ( b . d . ) t a . 9-10. 287- 296). *^N . S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 184-185. 48 J . C a s e y: Tradition and sius and A lle c tu s . W: Roman L ife Honour of the Eightieth Birthday М. H e n i g . T . 2 . Oxford 1977, 49 C .J . B a i l e y : 1 9 8 1 , T. 8 9 , s . 322. Innovation in the Coinage of Carau and Art in B rit a in .A Celebration in of Jocelyn Toynbee. Ed. J . M u n b y, 8 . 225-229. Some Notes on the Coinage of Carausius. N Circ Znaleziska monet obu rebeliantów mają naturalnie określone znacze nie dla rozważań o cyrkulacji pieniądza na interesujący™ nas teryto rium. Chodzi w tym przypadku o skarby em isji monetarnych, które tam zdeponowano w czasach rewolty. Spis m iejscowości, gdzie zostały ukryte owe depozyty przedstawił C .H .V . Sutherland 50 . ¥ cytowanym opraco waniu autor umieścił również podstawowe wiadomości o buncie w Bryta" СĄ n i i i omówienie odnośnych z n a le z isk . Aktualny re jes tr tych skarbów oraz jego a n a liz a przedstawione zostały w pracy N . S hiela 52 Na wstępie ogólnej oceny stanu badań nad problematyką . uzurpacji Karauzjusza i Allektusa trzeba podkreślić duże zainteresow anie, cza sem wręcz fascynację tymi wydarzeniami, szczególnie w b rytyjskiej l i teraturze przedmiotu. Trudno zresztą dziwić się temu. Cesarska ka r ie r a pierwszego z wymienionych buntowników rozpoczęła się bowiem w s y tu a cji, gdy walczył on z germańskimi piratami grasującymi w okoli cach kanału La Manche. Uzurpator ten zorganizował nadto w B rytan ii mennictwo, którego bardzo lic z n e produkty stanowią przedmiot za in t e resowania nie tylko archeologów czy historyków, ale także nerów. Wszystko to stwarza pożywkę dla eksponowania najrozmaitszych kolekcjo tej po staci publikacjach, często jedynie powielających w dawniej sze u sta len ia. Bunt, który jest przedmiotem naszego studium, ożywiał wyobraźnię już w X V I II w. Pojawiły się wtedy pierwsze monograficzne opracowania tego problem u"^. Na szczególną uwagę zasługuje wśród nich' obszerna, -- 573------C .H .V . S u t h e r l a n d: Coinage and Currency in Boman t a i n . London 1 9 37 , s . 162-163. Bri 5 1 Ibidem, s . 62-71. 52 53 N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 39-93. D.M . G e n e b r i e r : Histoire de Carausius, empereur de la Grandę Bretagne, coilegue de D io clśtien et de Maximien, prouyee par le s m edaillęs. Paris 1740} W. S t u k e l e y : The medallic History o f Marcus A u re liu s Valerius Carausius, Emperor in Britain.London 1757-1759} R . G o u g h : The History of Carausius. London 1762. dwutomowa praca W. Stukeleya54-. Została ona napisana z p o zycji zbyt mocno patriotycznie zaangażowanych i subiektywnych, pełno w n ie j błę dów i nadmiernej im aginacji, a także szczegółów nie mających uzasad nienia w starożytnych źródłach. Autor ten czerpał natomiast ze średniowiecznej legendy o rewolcie w B ry ta n ii. Dobrą obficie ilu stracją metod, którymi posługiwał się W. Stukeley, jest jego w cześniejsza roz prawa o O r i u n l e ^ . Osią rozważań, które zn alazły tam miejsce, się moneta typu ( f )ORTYNA A V G ^ . Jest ona przechowywana numizmatycznej B iblioteki Narodowej w Paryżu 57 w stała ko lekcji Błędny odczyt powyż szej legendy rewersu był podstaWą powstania hipotezy o is tn ie n iu żo ny Karauzjusza, która miała nosić imię Oriuna. Opierając 3 ię na pom yśle,*. Stukeley stworzył zupełnie fikcyjną biografię tej tym rzeko mej osoby. Przykładów podobnego postępowania nie brakuje także w pod stawowym opracowaniu owego XYIII-wiecznego antykwaryaty. Warto naczyć, że już żyjący w niewiele lat później E . Gibbon ocenił zaz więk szość jego koncepcji jako urojenia"’®. Rozbudzone w X V III stuleciu zainteresowania uzurpacją JCarauzjusza i Allektusa rozwijają się po dziś dzień. Przeważający procent istnie jących p u b lik a c ji na ten temat wiąże się jednak z licznymi z n a le z is kami monet obu uzurpatorów. Pochodzą one w przytłaczającej więiszoś- ^Podstawowe informacje na temat tego autora d a li F . H а т e rf i e l d , G. M a c d o n a l d : The Roman Occupation of B r it a in . Oxford 1924, s . 75-77; D .F . A l l e n : William Stukeley as a Numisma t i s t . NC 1970, Seria 7 , T. 10, s . 117-132; J . M u n b y: Art, Archae ology and An tiquaries. W: Roman L ife and Art in B r i t a i n . . . , T . 2 , s . 426-430. 55 W. S t u k e l e y : A Dissertation upon Oriuna. London 1752. 56 Z °b . N. S h i e 1: The E p i s o d e ..., a. 1 2 1 , nr 19. Por. P .H . W e b b : The B ritish E m p i r e ..., s . 511, nr 5 6 5 ; G .C . B o o n : Oriuna again. N Сir e 1974, T . 8 7 , s . 4 2 8 . 57Nr inw. 9 4 5 0 . *!.' G i b b o n : Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. 1975, s . 3 9 6 , przyp. 28 . Т. 1 . Warszawa ci z wykopalisk dokonywanych na obszarze B r y t a n i i ^ . Туи b ard zie j za tem dziwi f a k t , że w lic zą cej blisko ćwierć tysiąca lat h is t o r ii ba dań nad omawianym buntem nie doczekaliśmy się m onografii, która wy korzystywałaby w równym stopniu wszystkie gatunki posiadanych źródeł i poruszała szeroką gamę zagadnień tam występujących. Je st rzeczą oczywistą, że vnie apełniają tej r o li dość jednostronne, a niekiedy wręcz przyczynkarskie opracowania P .H . W e b b a ^ . Są one ważne, je ś li id z ie o zestaw ien ia materiału numizmatycznego, lecz mało analityczne w przypadku tekstów lit e r a c k ic h . Autor ten ograniczył się bowiem wła ściwie tylko do przetłumaczenia na język a n g ie ls k i niektórych r e la c j i starożytnych i średniowiecznych*^. Wydana niedawno książka N. S hiela szymi studiami tego numizmatyka^' , 62 , poprzedzona zresztą drobniej jest cenna i stanowi bezsprzecz- -- rn------Niedawno odkryto zupełnie niespodziewanie monetę Allektusa w Kownie. 2ob. Z. D u к s a : Wiadomości o znaleziskach skarbów monet na Litwie na podstawie doniesień prasowych z la t 1951-1971. WN 1973, X . 17 , s . 1 6 7 . 60 P .H . W s . 127-171; S e r ia 4 , T . and Coinage s . 426-570. e b b: The Coinage of A llectus. NC 1906, Seria 4 , T. 6, i d e m : The Reign and Coinage of Carausius. NC 1907, 7 , s . 1-88, 156-218, 291-333, 373- 426; i d e m: The Reign of Carausius. London 1908; i d e m: The B ritish finpine..., ^ N a l e ż y zauważyć, że w pracach poświęconych dziejom rzymskiej Bryt a n i i , G a l i i , a także epoce, w której rozegrały się interesujące пае w ydarzenia, wykorzystano natomiast n ajis to tn ie jsze źródła narracyjne, a tylko w bardzo znikomym stopniu monety. Zob. F. S a g o t: La Bre tagne Romaine. Paris 1911, s . 118-124; C, J u 1 1 i a n : Hiatolre de l a G aule. T. 7 . Paris 1926, a . 75-84; V . 5 e a t o n: D io elśtien et la tśtrarch ie . T . 1: Guerreą et riformes (2 8 4 - 3 0 0 ). Paria 1 9 4 6 ,8 .7 1 * - 114; A .H .M . J o n e s : The Later Roman Empire 284-602. T . 1 . Oxford 1 9 6 4 , s. 38-39, 4 4 ; S . P r e r e : Britannia. A History of Roman B r i t a i n . Cambridge 1967, s . 335-340. W polskiej liter a tu rze naukowej pro blematykę omawianego buntu podjął po raz pierw szy W. К a c z a n ow i с z : Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w św ietle ik ono grafii i legend monet (wybrane za g a d n ie n ia ). W: "H is to ria i Współczesność" T. 3 : Problemy schyłku świata antycznego. Red. А . К u n i s z . Katowice 1 9 7 8 , s . 5 2 -6 8 . 62P o r. p rzyp . 30. ^ N . S h i e 1 : An unpublished Coin of Carausius with BRI in the E xergue. "S e a b y ’ s Coin and Medal Bulletin" 1 9 72 , Nr 6 4 3 / H I , s . 101- 102; i d e m : A "Quotation" from the Aeneid on the Coinage of Carau s i u s . "Proceedings of the Vergil Society" 1 9 7 2 /7 3 , T . 12, s . 51-53} i d e m : Some Coins of Carausius from Richborough."Archaeologia Caatia n a " 1972, T . 8 7 , s . 115-120; i d e m : тле Copper Denarii of Carau- nie duży krok naprzód w zakresie interesujących nas badań. Autor dał w niej zestaw ienia 3karbów monetarnych pochodzących z owej epoki i późniejsze depozyty, które jednak zawierają emisje Karauzjusza i A l l e k t u s a . W cytowanym opracowaniu skatalogowano także zachowane eg zemplarze złotych i srebrnych monet obu rebeliantów . Autor nie uczy n ił jednak tego dla emisji najbardziej powszechnych, a zatem dla antoninianów. Część poświęcona źródłom literackim przybrała w tej pra cy postać rozbioru tekstów poszczególnych d zie jo p isa rzy . Dzieło H. Shiela ma zatem w dużym stopniu charakter materiałowy, a do wyciąganych przez tego badacza wniosków można wnosić zastrzeżenia. Warto w zakończeniu zaznaczyć, że mimo długotrwałej h is t o r ii dań nad podjętą przez nas problematyką nie starano się przez ba długi okres nawet w pełni zestawić wszystkich przekazów narracyjnych,doty czących tej r e b e l i i. Nie uczyniła tego również najpoważniejsza aktu aln ie prozopografia dla epoki Późnego Cesarstwa, którą wydano przed s i u s . li Circ 1973, T . 81 , s . 330-332; i d e m : The Legionary Antoninianua of A lle ctu s. "B ritann ia1' 1973, T . 4 , s . 224-226; i d e m : The Opes Legend on Coins of Carausius. RN 1973, S e r ia 6 , T. 15, s . 166-168; i d e m : Nowe spojrzenie na brytyjskie monety Carausiusa i Al le ctusa (o p r a ć . M. K o z a k i e w i c z ) . BN 1974, Nr 7 ( 9 5 ) , s . 125 -127; i d e m : Un аигеиз de Carausius conserve au Cabinet de 3 Mśdair les de P a r is . RN 1974, Seria 6 , T . 16, s . 163-166; i d e m : More De n a r ii of Carausius. N Circ 19 75 , T. 8 3 , s . 5 6 ; i d e m: A new Aureus of Carausius. JMP 1971/72 (opubl. w 1975 г . ) , T. 5 8 /5 9 , s . 142-143; i d e u : An allectan Hoard from Surrey. N C irc 1975, Т. 8 3 , s . 23 6; i d e m: The Coinage of Carausius as a Source of vulgar la tin Forms. "B ritan n ia" 1975, Т. 6 , s . 14-6-149* i d e m : An Introduction to the Coinage of the fir s t B ritish Empire. "Numismatic Journal of the Royal Numismatic Society of New Zealand incorporated" 1975, T . 13, s . 161-164; i d e m : A new Coin of Carausius. N Circ 1976, T. 8 4 , s . 11-12; i d e m: A small Coin Hoard from Droitwich. tf: Coin Hoards 19 76 , T. 2, 3 . 52-53; i d e m : The BRI Coins of Carausius. NC 1976, Seria 7 , T. 1 6 , s . 223-226; i d e m: An Aureus of Carausius from Hertfordshire (winno być Hampshire - informację taką otrzymaliśmy od autora).N Circ 1976, T. 8 4 , s . 7 0 ; i d e m: A Denarius of Carausius from Witcombe. " Transactions of the Bristol and Gloucestershire Archaeological So ciety" 1976, T . 94, s . 141. Zob. także i d e m : Carausian and a l lectan Coin Evidence from the northern Frontier. "Archaeologia Aelian a " 1977, Seria 5 , Т. 5 , s . 75-79* i d e m : Some Denarii of Carausius, I» Circ 1979, T. 8 7 , s . 10-12; i d e m: Another BRI Coin of Carausius, ?пЕлГС T . 8 7 , s . 336-337; i d e m : Carausian R a r it ie s. N Circ 1 9 3 0 , T. 88 , s . 42-43; i d e m : Carausius Et Fratres S u i. BNJ 1978 (o p u b l. w 1980 г . ) , T. 4 8 , a . 7-11. kilkunastu laty***. Pokusił się o to natomiast w 1977 r . N. Brak u niego jednak panegiryku ku czci Konstantyna także epitomy z dziełka Aureliusza Viktora 67 Sh iel^. W ie lk ie g o ^ , i kroniki Teofanesa Dopiero zaten w niniejszym opracowaniu staramy siq po raz przedstawić i wykorzystać kompletne zestawienie źródeł ficznych na temat uzurpacji Karauzjusza i A lle k tu s a. a 68 . pierwszy historiograUwzględniając zaś obecny, bardzo zaawansowany stan r e je s t r a c ji źródeł numizmatycz nych, związany eh z obu buntownikami, należy stw ierdzić, że motemy o- becnie poddać a n a l iz i e , praktycznie rzecz b io rą c, całokształt zacho wanych do nassych czasów źródeł do omawianej problematyki. ^ A . H . M . J o n e s , J .R . M a r Pr^sopography.. . , s . 4 5 , 180-181. t i n d a l e , 6 ^N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 1-3. ^ Z o b . przyp. 7 . 67 'Z o b . przyp. 68 Zobe p rzyp, 15. 19. J. M o r r i e : The ROZDZIAŁ II Cesarstwo Rzymskie w drugiej połowie III w.n.e. — zarys dziejów epoki Po śmierci Aleksandra Sewera (222-235) Imperium zostało owładnię te głębokim, strukturalnym kryzysem. Zarysował się on bowiem zarówno w sferze p o litycznej, ekonomicznej, społecznej, jak i w obrębie z j a wisk kulturowych^. Nie ulega wątpliwości, że jednym z istotnych czynników, który wpły nął na ów kryzys, było zagrożenie granic Cesarstwa. W 224 r . doszło w Iranie do przewrotu. Władzę objął A rda szir, oba lając panowanie partyjskich Arsacydów i początkując dynastię Sassa- nidów. Pochodzili oni z Persydy, a więc z obszaru, który-był siln ie związany z tradycją staroperską. Jest więc rzeczą zrozumiałą, że no wa dynastia dążyła do przywrócenia in s ty t u c ji, 4 także świetności Iranu z czasów, gdy rzą d zili tam Achemenidzi. Jednym z celów polityki Sassanidów było przywrócenie dawnych gra nic monarchii perskiej. Rezultatem takich dążeń stał się k o n flikt Cesarstwem Rzymskim. Trzeba jednak pamiętać, że owa polityka nie znaczała wprowadzenia do stosunków między obu monarchiami z o- jakiegoś nowego elementu. Nowsze badania pozwalają bowiea na stwierdzenie, że już Arsacydzi zażądali od Rzymu zwrotu ziem, które należały w przesz- ło śc i do Achemenidów. Sasean id zi wznowili ten program i jego zało żen ia z dużo większą energią i nakładem aił re alizo w ali niż poprzedni cy. Należy również zauważyć, że pierwsi przedstawiciele nowej dynas t i i - A rdaszir I oraz Szapar I - byli bez w ątpienia utalentowanymi wodzami. Wspomniane wyżej zjaw iska przyczyniły się do tego, że ini- 2 cjatywa m ilitarna w owych zmaganiach stała się udziałem Iranu . W 230 r . A r d a s zir zaatakował Mezopotamię, Syrię i Azję M niejszą. Aleksander Sewer zdołał wprawdzie powstrzymać napastników, ale na jazdy perskie n ie ustały. Walki na tym froncie kontynuował bez więk szego sukcesu Gordian I I I (238- 244). Zmagania z Iranem również w czasach F ilip a Araba obserwujemy (244- 249). Zakończyły się one wówczas pokojem, w myśl którego Rzymianie zatrzymali część Armenii i Mezopo tamię. Szczególne n asilen ie walk rzymsko-perskich miało miejsce w latach rządów W aleriana (253-260) i R allien a (2 53 - 26 8). Spektakularnym prze jawem zwycięstw Szapura w tej wojnie było w zięc ie do niewoli pierw szego z wymienionych cesarzy (260 r . ) . Persowie zagarnęli podczas owej kampanii Armenię, Mezopotamię, C y lic ję , jak również Ciężkie walki toczono wtedy na -terenie S y r i i. Kapadocję. T a* też załamała się irańska ofensywa. Kres jej położył władca Palmyry Odenat, któremu udało się wyprzeć wroga poza lin ię Eufratu. Sukces ten t miał również istotne konsekwencje dla dziejów wewnętrznych Imperium Rzymskiego w tej epoce. Zwycięstwo Odenata spowodowało bowiem przyznanie mu du' f '• żych kompetencji. Sprawował on zatem nie tylko naczelne dowództwo nad legionam i, które stacjonowały na Wschodzie, le cz miał, praktycznie rze cz biorąc, pełnię władzy na tamtejszym o bszarze. Niemniej jednak Odenat rz ą d z ił w imieniu G a llie n a . Jego pełnomocnictwa wskazują na tomiast, że w niezwykle trudnych warunkach, w ja k ic h się 2 znalazło Zob. J . W o l e k i : Rola wojen dwufrontowych w upadku Cesarstwa Rzymskiego. W: P r o b le m y ..., 8 . 18 . wówczas Cesarstwo, imperator nie był w etanie panować nad całością państwa3 . Walki z Persami toczyły się także u schyłku I I I stulecia. Projek towano bądź podejmowano kolejne wyprawy w czasach Aureliana (270- -275), РгоЬиза (276- 282), Kar us a i Nuaeriaaa (282- 284), a także Diok lecjana (2 8 4 - 3 0 5 )*. Nie przyniosły one jednakowoż definitywnych roz strzygnięć. Groźnym niebezpieczeństwem dla Inęerium były w owej epoce najazdy plemion germańskich. Ludy te stworzyły w toku postępującej koncen tracji duże związki plemienne (Alamanowie, Burgundowie, Frankowie, Go c i, S a s i, Wandalowie), których s ił nie należało lekceważyć. Je st rze czą istotną, że dotychczasowa polityka państwa rzymskiego, wykorzy stująca jednych przywódców plemiennych przeciw drugim, przestała od grywać w dobie kryzysu większą ro lę ^. Trzeba także podkreślić,że d łu gotrwałe kontakty gospodarcze i kulturalne z Rzymem, a nade wszystko przyswojenie sobie uzbrojenia, którym posługiwali się le g io n iec ij^a k również znajomość sposobu Ic h w alk i, czyniły z bitnych plemion ger mańskich niezwykle trudnego przeciwnika. W połowie I I I w. Goci zaatakowali M ezję, Trację i Macedonię,Walkę z nimi podjął Decjuez ( 24 9-251 4). Po początkowych sukcesach poniósł on jednak klęskę w bitwie pod Abrittus w M ezji Dolnej (251 r . ) . W wy niku tej porażki plemiona gockie zaczęły pustoszyć Półwysep Bałkań s k i, opanowały D ację, a ■ czasem wtargnęły do A z j i M niejszej6 .W 269r. Klaudiusz I I Gocki (268- 270) odniósł zwycięstwo nad Gotami w bitwie Na temat dziejów Palmyry w tej epoce zob. W . H e 1 d: Die Tertiefung der allgemeinen Krise im Westen des r6mischen Reiches. 3e rlin 1 9 7 4 , s . 39-41. *P o r. R . R e m o n d o n : ^J. W o l s k i : La c r i s e . . . , Rola w o j e n . . . , s. 98. s . 18. 6Por. M. S a l a m o n ; The Chronology of gothic Incursions into A sia Minor in the Illr d Century A .D . "E o s" 1971, T . 59, 3 . 109-139. Zob. także J . S t r z e l c z y k : Goci - rzeczywistość i legenda. Warszawa 1 9 84 , s . 87-96. pod Naissua (M e z ja Górna), co zahamowało dalszą ekspansję tego ludu. Niemniej jednak Rzymianie m usieli wycofa6 się z obszaru D a c j i. Począwszy od 40 lat I I I stu lecia zauważamy bardzo silną presję plemion germańskich na lin ię Renu. Warto zaznaczyó, że wojska rzy»7 s k ie stacjonowały po raz ostatni na prawym brzegu tej rzeki w 253 r . Terenem szczególnie narażonym na niszczące wypady Alamanów i Franków były rozległe ziemie g a l i j s k i e , które bezpośrednio graniczyły z wol ną Germanią. Około 260 r . barbarzyńscy najeźdźcy przedostali się na wet do H is z p a n ii i Afryki Północnej. Spustoszeniu ulega R e c ja , Norikum oraz P a n a e m ia . Plemiona Alamanów, Jutungów i Markomanów z a g r o zi ły również samej I t a l i i . Chociaż atak ten nie zakończył się ic h suk cesem, to je d n a k obawa o bezpieczeństwo sto licy zmusiła Aureliana do otoczenia Wiecznego Miasta w 271 r . murami obronnymi. Konkludując należy stw ierdzić, że Cesarstwo Rzymskie toczyło w O drugiej połowie I I I stulecia wojny dwufrontowe . Sądzimy, że można o wyróżnić cztery zasadnicze cechy owych zmagań . Po pierwsze - miały one charakter permanentny. Po drugie - zagrożenie było wszechobecne. Walki toczyły się zarówno w rejonach przygranicznych, jak i wewnątrz Imperium. Po trzecie - obserwujemy wtedy równoczesną presję plemion germańskich i Persów na różne odcinki rzymskiego limesu. Wreszcie po czwarte - były to dla Cesarstwa wojny obronne, a więc nie przyniosły one temu państwu efektu w postaci łupów czy zdobyczy terytorialnych, aczkolwiek zmuszały do ogromnego wysiłku m ilitarnego i finansowego. f '’ Niewątpliwie bardzo istotnym czynnikiem, który wpłynął wówczas na kryzys państwa rzymskiego, stało się osłabienie władzy c e sar sk iej. 7 'R . K a m i e n i k: Niektóre aspekty kryzysu władzy rzymskiej w G a l i i w I I I w. n . e. Ws Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w L u b l i n ie . T. 1. Warszawa 1968, s . 2 8 ; por K .P . J o h n e : Die Krise des 3. Jahrhunderts (193- 306). W: D ie RBmer an Rhein und Donau. B erlin 1978, s . 79. O H. B e n g t s o n : Gru nd riss. . . , s. 380; p o r. J. W o l s k i : Rola w o j e n .. . , s . 18-25. Trzeba prcede wszystkim podkreślić, że począwszy od czasów Maksyaina Traka (235 - 23 8^p o objęcie rządów przez Dioklecjana (2 8 4 r .), żaden z imperatorów nie został kreowany w wyniku porozumienia między Senatem, armią i ludem1 0 . Cesarzy najczęściej mianuje wojsko spośród własnych dowódców. Owi panujący n ie zawsze zyskują szeroki autorytet, mają silną osobowość, a przede wszystkim odpowiednie k w a lifik a c je . Często reprezentują oni interesy nie tyle Imperium jako całości»lecz poszczególnych grup społecznych czy nawet tylko oddziałów wojskowych. Jest rzeczą charakterystyczną, że w latach 235-284 kolejni rze sprawowali władzę krótko. Jedynie G allien panował przez 15 cesa la t . rfarto tutaj zauważyć, że prócz Decjusza (zginął pod A b rittu s ), Wale riana (zmarł w niewoli p e r s k ie j ), Klaudiusza I I Gockiego (umarł w wy niku zarazy) i być może Karusa (okoliczności jego śmierci są n ie ja s ne) - reszta imperatorów g inie z rąk własnych żołnierzy i oficerów bądź r y w a l i '1 . Bezsprzecznie świadczy to o zachwianiu autorytetu wła dzy cesarskiej, a także o niezdyscyplinowaniu i egoizmie arm ii. rzymskim systemie politycznym znaczącą rolę odgrywał Senat. Cie szył s i" on zawsze dużym autorytetem w społeczeństwie, stanowiąc uo sobienie tamtejszej tradycji historycznej. W dobie kryzysu Imperium stosunki k u r ii z poszczególnymi cesarzami układały się ró żnie. Oba lenie przez Senat w 238 r . wojskowych rządów Kaksymina Traka, który był wrogo nastawiony do tej in s ty t u c ji, uświadomiło, że kuria może stać się groźnym przeciwnikiem dla nieprzychylnych jej władców. Z ko le i jednak przyjazna polityka panujących wobec Senatu pooiągała za sobą wzrost niezadowolenia w szeregach a rm ii. Prowadziło to do utrzy mywania się napięć w stosunkach wewnętrznych, a w konsekwencji do osłabienia władzy cesarskiej1 2 . Ibidem, e. 101, 11 Ibidem ] 12 . S . D ą b r o w a : Victorias Senatus Romani. Senat а latach 235-260. W: P r o b le m y ..., s . <18 сезагге w Rezultatem rozlicznych kłopotów na granicach Rzymu, obniżenia au torytetu imperatora i wszechobecnych wpływów wojska,reprezentującego najczę ściej swoje własne bądź lokalne in teresy , było pojawienie się zjaw iska lic zn y c h uzurpacji. Występują one przez cały I I I w iek, ale najwięcej było ic h w okresie sprawowania rządów przez G a llie n a 1 \ Mia ła wtedy m iejsc e, między innym i, rebelia Postumusa. Uzurpator ten i jego następcy ( L e l i a n , M ariu sz, iifiktoryn, T e tr y k ) panowali w latach około 260-2741* nad tzw. Imperium Galliarum. Objęło ono swym zasię- giem tereny G a l i i , Brytanii, a także Hiszpan ii . Owa rewolta poprze d ziła zatem niemal bezpośrednio wystąpienie Karauzjusza i rozegrała się na ziem iach, które weszły po części w skład domeny tego n ik a . Nie mamy, n ie stety buntow inform acji źródłowych, czy łączyły go ja kieś związki z "cesarzami g a li ja k im i". Nie stwierdziliśm y również,by Karauzjusz świadomie nawiązywał w swej propagandzie na emisjach mo netarnych do id e o lo g ii "Imperium Galliaru m "1 6 . Jest rzeczą oczywistą, że uzurpacje o słabiły spójność państwa rzym skiego w owej epoce. Niemniej jednak owe re b elie często zapotrzebowaniu społecznemu odpowiadały danej prowincji czy terytorium, gdzie władza centralna nie mogła sprostać zadaniom utrzymywania tam ładu i porządku 17 . 13Na temat tego władcy zob. E . M a n n i : L ’ impero di. Contributo a l i a storia del I I I secolo. Roma 1949} L . d e The P olicy of the Emperor G a llie n o s. Leiden 1976. G allie n o . В 1 o i s 1*P or. J . L a f a u r i e : La chronologie des empereurs g a ulo is. RN 1964, S eria 6 , Т. 6 , s . 9 1 —11 3i i d e m : L ’ empire g a u l o i s . . . , s. 986- 1003. Zob. również J . F . D r i n k w a t e r : Coin Hoards and the Chronology of the G a llic Emperors. "B r ita n n ia" 1974, T . 5, s . 293-302. 1^Zob. E .M . Ś t a e r a a n : n e: Die K r i s e . , . , s . 82-91. K r i z i s ..., s . 448-468; pos. K.P. J о h* 16Por. J .M . B a r t o n : Postumus and Carausius: the Idea o f tionalism?. "Proceedings of the Classical A sso ciatio n " 1955, T. s . 17-18. 4 у Na 52, W I I I stuleciu obserwujemy szereg niekorzystnych zjawisk w ekonomice Cesarstwa Rzymskiego 18 . Były one między innymi rezultatem pro cesu koncentracji ziemi i tworzenia się w ie lk ic h latyfundiów, gdzie łączono uprawę r o li z gospodarką hodowlaną i wytwórczością rzem ieśl niczą. Owe majątki miały zatem charakter samowystarczalny, a ic h ro z wój przyczynił się do upadku dóbr średniego rozmiaru,nastawionych na specjalizację produkcji i zbyt towarów. Autarkia ekonomiczna laty fundiów odbiła się także na sy tu acji miast, w których nastąpił wów czas, generalnie rzecz biorąc, kryzys rzemiosła. Pogłębiające się trudności polityczne i ekonomiczne Cesarstwa do prowadziły w rezultacie do stałego obniżania się wartości monety. Te oretycznie srebrne antoniniany przybrały w drugiej połowie I I I w. po stać emisji miedzianych o nik łej zawartości szlachetnego kruszcu. Ów proces osiągnął swój szczyt w czasach Klaudiusza I I Gockiego, kiedy poziom srebra w antoninianach spadł poniżej 25». Monety złote były pod ówczas wybijane z dobrego jakościowo metalu, aczkolwiek ich ulegał coraz wyraźniejszemu zm niejszeniu 19 ciężar . Masowe wytwarzanie antoninianów w owej epoce prowadziło do spadku wartości i siły nabywczej tego pieniądza, a w konsekwencji także znacznego ruchu cen 20 . Warto jednak zauważyć, że ówczesne do mennice. -- TT5------Na ten temat ostatnio W. H e 1 d: Die V e r t ie fu n g .. . , s . 21-28. 1а Zob. H. M a t t i n g l y : The Clash of the Coinages circa 270-296. W: Studies in Roman Economic and Social History in Honour of Allan Chester Johnson. Ed. P .R . C o l e m a n - N o r t o n . Prince ton 1951, s . 275-289! P . L e G e n t i l h o m m e : Variations du titre de l ’ antoninianus au I I I е siec le. RN 19 62 , Seria 6 , T. 4, s. 141-167; L .H . C o p e : The Nadir of the imperial Antoninianus in the Reign of Claudius I I Gothicus, A .D . 268-270. NC 1969, Seria 7 , T. 9, s . 145-161; J . —P. С a 1 1 u: La politique monćtaire des empereurs romains de 238 к 311. Paris 1969; A . К u n i s z : Denar i antoninian. Z problematyki obiegu monetarnego w Cesarstwie Rzymskim w I I I w .n .e . "Studia Historyczne" 1973, T. 16, s. 171-194; i d e m: Gospodarka pie niężna a gospodarka naturalna w epoce Późnego Cesarstwa Rzymskiego. « : P r o b le m y ..., s. 73-74; i d e m : Pełnowartościowy a kredytowy cha rakter pieniądza w ęaństwie rzymskim (wybrane zaga d nie nia ). W: "H is toria i Współczesność" T .5 : Pieniądz i gospodarka pieniężna w sta5o У ,? 0 1 i 8redniowiec2U* Red. А . К u n i s z . Katowice 1 9 79 , s . 1 7 39-40. * 20 , Por. S . M r o z e k: P rix et remuneration dans 1* Occid en t romain v3i av. n .e . - 250 de п . ё . ) . Gdańsk 1975, s . 103-126} i d e m : Ceny mimo ogromnej produkcji, nie były jednak w stanie zaspokoić zapotrze bowania na monetą we wszystkich -prowincjach Imperium Rzymskiego. Nie dobór antoninianów wystąpił w ostatnich d ziesię cio le ciach I I I w . obszarze G a l i i i B rytanii. Tam też n ie o ficjaln e warsztaty na menniczne przystąpiły do wybijania em isji zastępczych. Nie jest wykluczone, że proceder ten odbywał się za cichą zgodą miejscowych w ładz,które naj prawdopodobniej zdawały sobie sprawę z niedostatecznego zaopatrzenia tamtejszego rynku w pieniądz państwowy 21 . Nie ulega również w ątpli w ości, że powstanie rozbudowanego mennictwa Karauzjusza w peryferyj nej B ry ta n ii, gdzie Rzymianie nie wytwarzali wcześniej monet,zostało w dużym stopniu zdeterminowane niewystarczającą ilością em isji mone tarnych, będących w obiegu na wyspie w przeddzień omawianego buntu. Kryzys polityczn y f ekonomiczny Imperium wpłynął, rzecz oczywista^ na zubożenie różnych warstw ludności tego państwa. W I I I stuleciu na stąpiło zatem pogorszenie sy tu acji zarówno kolonów na w s i,j a k i rze m ie śln ikó w o raz arystokracji municypalnej w miastach. Jedynie wielcy w łaściciele ziem scy pozostawali wówczas w dobrym położeniu m aterial nym, wzbogacając 3wcje la tyfu nd ia kosztem drobnych i średnich r o ln i ków, a także umacniając samowystarczalność ekonomiczną tych mająt ków22 . Pogorszenie sytuacji finansowej wielu mieszkańców Cesarstwa przy czyniło się w znacznej mierze do powstania określonych niepokojów spo łecznych. W zrasta w tych czasach np. rola chrześcijaństwa, które o- we wschodnich i zachodnich prowincjach rzymskich w okresie wczesnego Cesarstwa. W: Prowincje rzymskie i ich znaczenie w ramach Imperium. Red. M. J a c z y n o w s k a , J . W o l 8 k i . Wrocław-Warszawa-Kra ków, Gdańsk 1976, s . 114-116; i d e m : Dewaluacja p i e n ^ d z a w staro żytności grecko-rzymskiej. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978 s . 85 -8 8 . 21 Zob. na ten temat P . L e G e n t i l h o m a e : l a trouvaille de la Vineuse et la circulation monćtaire dans la Gaule romaine aprfes le s rćformes d’ A urelien. RN 1942, Seria 5 , T . 5 , 3 . 23-102; J. B. G i a r d: La monnaie locale en Gaule a la f i n du I I I е siecle- reflet de la vie śconomiąue. "Journal des Savant 3 " 1969, s . 5-34; А . К un i s z: Gospodarka pieniężna a gospodarka n a t u r a l n a ..., e . 74- 75. siągnęło ailną pozycję we wschodnich prowincjach Rzymu. r e l ig i i obserwujemy podówczas także w zachodniej Wpływy tej części Imperium, głównie w miastach. Ponieważ chrześcijaństwo było sprzeczne z kano nem rzymskich tradycji, widziano w nim wroga rozsadzającego spójność państwową, tak pożądaną w dobie walk z naporem zewnętrznym i dotkli wego kryzysu wewnętrznego. Stąd w połowie I I I w. nastąpiły masowe prze śladowania wyznawców tej r e l i g i i . Jest rzeczą godną podkreślenia, że z chrześcijaństwem walczyli cesarze pragnący umocnić władzę central ną i przywrócić starorzymskie cnoty i w artości, a więc Decjusz czy Probus*^. Owe niepokoje społeczne przybrały również postać zbrojnych wystą pień kolonów, chłopów oraz biedoty w iejskiej przeciwko właścicielom majątków ziemskich. Zaburzenia takie notujemy w drugiej połowie I I I w. na terenach rzymskiej Afryki 24. , a także G a l i i , gdzie około 285 r. zos- tał stłumiony ruch o charakterze ludowym, powstanie tzw. bagaudów Warto zaznaczyć, że ówczesne bunty ludności ro lniczej 25 . koncentrowały się w okolicach latyfundiów. Nie wystąpiły one natomiast prawie zu pełnie w okręgach, w których rejestrujemy przewagę posiadłości średniego rozmiaru, np. na obszarach prowincji naddunajskich 26 . «f drugiej połowie I I I stulecia zdawano ao bie, rzecz jasna, sprawę z tego, że państwo rzymskie wymaga głębokich reform, które pozwoli łyby przezwyciężyć występujący tam kryzys. Pierwsze kroki w tym k ie runku podjął G a llie n . Najbardziej Istotną reformą wspewiTianego władcy stało się utworze nie potężnej armii rezerwowej, która składała się z konnicy.Oddziały te można było w stosunkowo krótkim czasie przerzucić na -- T ł ' 'P o r . H. B e n g t a o n s Grundriss. . . , s. najbardziej 591-393. 2 *E .M . S t a e r m a n : Ł r i z i s . . . , s . 468- 475. 25 t Zob. E .M . S t a e r m a n : Ł r i z i s . . . , s . 467-468. W polskiej literaturze naukowej panoramę dziejów prowincji g a lijsk ic h w epoce kryzysu dał R . k a m i e n i k: Niektóre a s p e k t y ..., s . 25-37. 26 у E .M . S t a e r m a n : Ł r i z i s . . . , s . 4 7 4 . zagrożony odcinek frontu, co ulało ogromie wręcz znaczenie d la obro ny Imperium przed wszechogarniającymi wówceaa to państwo najazdami z zewnątrz. Inna reforma G a llie n a polegała na odsunięciu senatorów kierowniczych stanowisk w arm ii, a także na demokratyzacji od systemu awansów. Zmiany takie prowadziły w konsekwencji do wydatnego ograni czenia p o litycznej r o li Senatu i powierzenia stanowisk wyżezych o f i cerów ludziom mająсуя rzetelne wyszkolenie i praktykę wojskową. Reformatorską działalność Galliena kontynuowali jego następcy tzw, cesarze i l l i r y j s c y . I tak A u r e l i& a starał 3 ię między innymi doprowadzić do s t a b i l i z a c ji n a jb ar d ziej wówczas powszechnej jednostki monetarnej - antonin iana. Howe emisje o tym nominale miały zawierać n ie w ielk i, ale ś c i śle przestrzegamy procent srebra. Owa reforma z 274 r . nie sła mimo wszystko trwalszych rezultatów 27 przynio- . Panowanie Aureliana sta nowi natomiast ważny etap w kształtowaniu się cesarskiego absolutyz mu, co znalazło swój wyraz w tytulaturze tego władcy ("deus et domin u s "). Politykę odnowy świetności państwa rzymskiego prowadził również kolejny imperator - Probus. Dążył on zwłaszcza do odrodzenia ro ln ic twa w prow incjach, wzorując się w tym zakresie na poczynaniach Had- riana (1 17 - 13 8). Władca ten czynił również w y s iłk i, Ъу przywrócić фвcyplinę w w ojsku. Tak korzystną dla Imperium działalność przerwała jednak śmierć Probusa, który zginął z rąk zbuntowanych żołnierzy. t Panowanie cesarzy i l l i r y j s k ic h wytyczyło kierunek zmian^które zo stały zrealizowane przez Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego, a więc u schyłku I I I w. i w pierwszych d zie s ię c io le c ia c h IY w. Rzye osiąg nął wówczas względną s t a b i l iz a c j ę . Przyczyniły się do tego lic z n e re formy obu wymienionych imperatorów, jak również posiyślne, genermlnie rzecz biorąc, zmagania z najazdami perskimi i germańskimi. Umocnił się ponadto autorytet panującego, który wyetępuje w tej epoce i póź-- 27------'А . К u n i s z : Gospodarka pieniężna a gospodarka natura!nsu, * , s . 75. n ie j jako władca absolutny. Nie ulega jednak wątpliwości, że można dostrzec w owych czasach także szereg zjawisk typowych dla okresu upadku Cesarstwa, jak np. rewolty wojskowe. Za Dioklecjacowych rządów odbył się między innymi bunt Karauzjusza i Allektusa, ostatnia wiel ka uzurpacja w X II stuleciu. ROZDZIAŁ III Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa — — przebieg wydarzeń U Aureliusza tfiktora Karauzjusz występuje jako "Menapiae c i v i a " 1. Mało precyzyjne są więc informacje autorów opracować, w których okre* elono tego uzurpatora jako Batawa 2 3 czy Belga . Plemię Menapiów posiadało swoje siedziby na obszarze stanowiącym w czasach Cesarstwa Rzymskiego część prowincji G a llia B elg ica^. Nie mniej jednak społeczność o podobnej nazwie spotykamy tajcie we wschod n ie j Ir la n d ii 5 pia p o l is "^ . (wówczas H ib e r n ia ), gdzie została zlokalizowana "KanaIs tn ie je przypuszczenie, że zamieszkiwał ją odłam galij- 6 skich Menapiów . Należy również odnotować, że leżąca u 1A u r e 1 i u s ^A. P i g a n i o l : V i c t o r : Higtore De C a e s a r i b u s ..., północno-za- 39, 20 . Je Rome. Paris 1962, s . 4 4 4 . ^ 3 e l b o r n e : 0 n a Hoard of Roman Coins found at Black*oor.NC 1877. Nova S e r ie s . I . 17, s . 9 7 ; R .G . C o l l i n g w o o d : Romar. B r it a in . London 1924, s . 37. ^Zob. H .G . W a c k e r n a g e l : M enapii. W: RE. T. 29. Stuttgart 1 9 3 1 , co l. 766- 768; S . J . d e L a e t: Les lim ites des cit^s dee Menapiens et dee Morins. "Kelioium " 1961, T . 1, s . 20-34; A.'rf. В yv a n с k: Le territoire de la tribu des Kśnapiens. “Bulletin теш de Vereniging tot Sevordering der Kennia van de antieke Beschaving” 1962, T . 37, s . 8 2 ; P . L e m a n : Aux confine meridionaux de la cite des Mćnapiens. RNd 1967, T . 4 9 , s . 72Г-739. ^Claudii Ptolemaei Creographia. Sd. С. M U 1 1 e r . 1883, I I , 7-8. ^Social England. Ed. H .b . r a i 1 1 . T. T. 1. Paris 1 . London 18ЭЗ, s . 116. chodnich wybrzeży Anglii wyspa Man znana była w starożytności jako Monapia7 . Być może to określenia wywodzi się od nazwy wskazanej gru py plemiennej3 . Powyższe podobieństwa w nazewnictwie dały okazję do pojawienia się różnych propozycji na temat lo k a liz a c ji miejsca urodzenia buntownika. Wysunięto zatem koncepcją, że może chodzić w tym przypadku zarówno o terytorium położone w pobliżu ujścia Skaldy do Morza Północnego, jak i o rubież wokół miasta Wicklow ( b i l l Mhanntain) w południowo-wschodq n ie j Ir la n d ii, a także o wyspą Man . W kilku opracowaniach można zna l e ź ć podobną alternatywę, z tym, że sformułowano ją w sposób nie bardziej ogólnikowy (kontynent, wyspy b ry t y js k ie )10. Z znacz Ir la n d ii wywodziła Karauzjusza starsza lit e r a tu ra 11. Za wyspą Man opowiedział 3ię tylko jeden spośród autorów nawiązujących do h isto rii omawianego buntu 12 . Zdecydowana większosc badaczy w id zi natomiast miejsce dzenia samozwańczego cesarza w G a lii 13 uro- . ---7— :----Cai P l i n i i Secundi Naturalis H isto ria . E d . I . S i 1 1 i g . T . 1. Hamburgi et Gothae 1851, IV , 16 , 30. я r .H . W e b b: The R e i g n . . . . s . 5 ; R. W a 1 к e r : Carausiua, Ca esar cf B ritain . "World Coins" (Sidney, Ohio) 1973, Т. 10, s . 170. Q R. M o w a t: The Empire of C a r a u s iiis ..., s . 281-286. 1 0 ? .H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 5} G. A s к e w: The-Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 29 ; R. W a l k e r : Carausius, Caesar of Bri t a i n . . . , 3 . 170. 1 1 Zob. N. S h i e 1: The E p i s o d e ..., s . 15, 36. 12 S . J a n_s s e n s : Carausius, premier souverain national de la Grande Bretagne. "Latomus" 1937, T. 1, з. 2 6 9 . 13^ e l b o r n e : O n a H o a r d ..., s . 97 ; H. C o h e n : Description historique des monnaies frapp^es sous 1 *Empire Romain. T. 7 . Paris 18 88 , s. 1; F . H a v e r f i e I d : The Romanization of B r it a in . Ox ford 1923, s . 78-79; R .G . C o l l i n g w o o d : Roman B r i t a i n . . . , s. 36-37; S . 2 . ¥ i n d b о 1 t: B ritain under the Romans. London 1945, s . 31 ; W. 3 e 3 t o n: D io clśtie n et la t ś t r a r c h ie .. . , s . 74; J .J . H a t t: H istoire de la Gaule Romaine. Paris 19 59 , a . 243; S. S t e i n : Histoire du Заз Snęire. Т. 1: De Г Etat Romain к Г Etat Byzantin ("284 -476). P a r i s .1959, з . 67; R .A .G . C a r s o n : The Mints and Co i n a g e . . ., a. 34; H .G . P f 1 a u m: anission au nom des trois eatpereurs f гаррёз par Carausiua. RN 1959-1960, S eria 6 , Т. 2 , s . 7 1 ; S. P r e r e: B r i t a n n i a ..., 8 . 3 3 5 ; N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 15. Z pewną ostrożnością p rzy ję li taką tezę P . S a g o t: la Bretagne Ro Ostatnia z przedstawionych o p in ii jest przekonująca. Trzeba więc podkreślić, te niewątpliwi* n ajbardziej cytowane wcześniej miejscowe spoza tego regionu nie są zbieżne, a jedynie 14. t e j , którą znajdujemy w r e l a c j i Aureliusza Wiktora Paralela między określeniami "Menapiae c iv is * i nazwy podobne do "Manapia p o lis " nie stanowi argumentu na rzecz twierdzenia, że Karauzjusz urodził się w Ir l a n d ii. Dowodzi tego a n a liz a dziełka "De Caesaribua" pod kątem występowania w nim wyrażeń " c i v i s " oraz “c i v i t a s " . Już zatem na po czątku tego źródła znajdujemy inform ację, że "Eoque modo annis quattuor circite r et quadraginta actis morbo Solae ccnaumptus, ad ie ctis imperio civium Raetis Illy r ic o q u e , ас pacata exterarum gentium ferocia n is i Germaniae, quaaquaa tectius post Numa® victo Antonio clau serit, quod iure Romano quiescentib'us b e l l i s accidebat" 15 Ianum . Oby wateli Rzymu dotyczy natomiast późniejsza wzmianka, w której czytamy "Verum ubi civea aesidia externos barbarosque in exercitum cogere l i bido in c e s s it , corruptis moribus libertas oppressa atque habendi auc- tum studium "1^ . Niewątpliwie szeroki zakres interesującego nas poję cia występuje w zdaniu - "Quo dieto factoque durius n ih il bonia: cum aanctique huiuseemodi d is se n sin e s, quanvis studiosius ooeptas,fortunae inerepent magisque in protegendia qua* ad perdendos cives verum corrumpi patian tur" 17 . Termin " c iv i t a a " oznacza natomiast u Wiktora państwo rzysskie: Aureliusza "Data conctis promiscue civitas Romana,mul- taeque urbes canditae deductae repositae o m a tae q u e, atque imprimis Poenorum Carthago, quam ignis foede conaumpserat,Asiaeque,Ephesus ac m aine. . . , s . Г19, przyp. 2 ; A.H.fl. J o n e s , J . R . 1 e , J . M o r r i a: The Prosopography.. . , s . 180. M a r t i n d a - 14 Zdajemy sobie oczywiście sprawę z niedoskonałości tego argumen tu . Np. trudno d z is ia j rozstrzygnąć kwestię, czy zaginiony autograf owego brewiarium nie zawierał le k c ji "Manapiae c i v i s " , co z k o lei ko respondowałoby z terminem użytym przez P lin iu B z a . ‘■ ’A u r e l i u s 16Ibidem, 3, 15. ^7 Ibidem, 2 0 , 1 2 . V i c t o r : De C ae sa rib u a ..., 1, 2-3. Bithyniae Nicomedia constratae terrae motu, aeque ас nostra Nicomedia Cereali conaule" używał słów " c i v i a " , 4 0 aetate _ . Widać zatem w yraźnie, że autor ten nie "c iv i t a s " dla określenia społeczności m iejakiej» Pogląd wymieniający Irlandię jako miejsce urodzenia jest mało prawdopodobny także z tej przyczyny, że obszar Karauzjusza ten nigdy w swych dziejach nie stanowił części państwa rzymskiego. Osiągnięcie zatem bardzo wysokiej rangi oficerskiej w służbie Cesarstwa przez człowieka z zewnątrz byłoby z całą pewnością ewenementem. Sądzimy, że w podobny sposób należy również traktować propozycję wywodzenia buntownika z położonej na peryferiach Imperium i nie mającej w praktyce żadnego znaczenia wyspy Man. Zupełnie inaczej wygląda natomiast spra wa w przypadku opin ii wskazującej na G alię . J e j rozległe, ludne terytoria zawsze odgrywały istotną rolę w rzymskiej bogate i machinie państwowej. to' epoce kryzysu Cesarstwa region ten stał się areną roz ruchów wewnętrznych i niszczących najazdów plemion germańskich. Oko liczności takie bezsprzecznie sprzyjały rozwojowi kariery zdolnej,energicznej, a równocześnie ambitnej jednostki pochodzenia autochto nicznego. Zgodnie z informacją, którą znajdujemy w dziełku Eutropiusza, Karauzjusz wywodził się z n iz in społecznych . Tę wiadomość przejął 0- ro zjusz2 0 , a za jego pośrednictwem także Beda2 1 . P rzek az' ten nie spot kał się z zastrzeżeniami w literaturze przedmiotu i jest powszechnie akceptowany. My również nie sądzimy, by można przez nią było go podważyć, W h is t o r ii Imperium Rzymskiego w I I I w. miały bowiem czę sto miejsce przypadki szybkich i wręcz zawrotnych, karier. Najlepszym przykładem może być tutaj bio grafia jednego z najwybitniejszych 1^Ibidem, 16, 12. 19' - b u t r o p i u s : Breyiarium .. • , 20 ^j• P a u l u s ce- O r o s i u a : IX, 21 . Historia Adversum P a g a n o s ..., V I I , В a e d a : Historia E c d e a i a s x i i-a.. . , I, 6. earzy, a mianowicie Dioklecjana . Niskie pochodzenie Karauzjusza nie powinno zatem budzić szczególnych wątpliwości. Kilku autorów przypisuje buntownikowi spore zdolności wojskowe 23 Trudno jednakże znaleźć w źródłach wzmiankę o tym, g dzie, kiedy 1 jakich okolicznościach rozpoczęła się kariera m ilitarna . w samozwańca. Jedynie Aureliusz Wiktor zanotował, że uzurpator ten był w młodości sternikiem statku2* . Opierając się na tej inform acji wyrażono ostat25 nio pogląd, że pływał on w tym charakterze na wodach Skaldy . Opi nia taka nie ma żadnego uzasadnienia źródłowego i w rezultacie trze ba ją traktować tylko jako hipo tezę. Jej autor niewątpliwie zasuge rował się faktem, że pobratymcy rebelianta - Menapiowie - za s ie d la li obszar w p o b liżu wzmiankowanej r z e k i. Analizowany bieżąco fragment dziełka "De Caesaribus" zawiera tak że inform ację, że w czasach poprzedzających bunt Karauzjusza na renie G a lii miało miejsce powstanie tzw. bagaudów 26 . Rozruchy teznane pod tą nazwą w szczę li tam, przypomnijmy, drobni rolnicy oraz wiejska biedota. Wymierzone one były przeciw bogatym latyfundystom oraz rzym sk iej władzy państwowej. Zgodnie z tokiem r e l a c j i Aureliusza Wiktora Dioklecjan wyniósł następnie do władzy Kaksymiana oraz przydał sobie i swemu współrządcy kultowe przydomki Iorius i Herculius 27 . Stały się one wyrazem specyficznych stosunków między obu cesarzami, określając nadrzędny charakter autorytetu twórcy owej d ia r c h ii 22 28 . Posunięcie to Zob. W. S e s t o n: D io clć tien et la t ć t r a r c h ie .. . , з. 58-55. 23A u r e l i u s V i c t o r : De C a e s a r i b u s ..., 39, 2 0 ; E ut r o p i u s: B r e v ia r iu a .. . , IX , 2 1 ; P a u l u s O r o e l u e : H istoria Adversum P a g a n o s ..., V I I , 25 ; J o a n n e s A n t i o c h e n u s : H i s t o r i a . . . , 1 6 4 ; В a e d a : H isto r ia EcctefóaBtica..., 1 ,6 . 24. ^ A u r e l i u s V i c t o r : De C a e s a r i b u s ..., 39, 20. 25 N. S h i e 1 : The E pi 3 o d e . . . , 8 . 15. 26 A u r e l i u s V i c t o r : De C a e s a r i b u s ..., 39, 17. 2 7 Ib id e a , 39 , 18. 28 Por. W. S e в t o n; D ioclótlen et la t ś t r a r c h ie .. . , 8 . 21 1-230. należy niewątpliwie uznać га pierwszy krok w powstałym w k ilk a lat później syetemie tetrarchicznym. Kolejną informacją, którą podał wskazany wyżej au to r,jes t enigma29 tyczna wzmianka o sukcesie Maksymiana na froncie galijskim . W wal kach tych miał uczestniczyć także Karauzjusz5^ . Odbiciem wskazanego przekazu stał się pogląd k ilk u autorów, że uzurpator ten brał udział w wojnie przeciw bagaudom5 1 . Identyczną opinią można również znaleźć w naszym wcześniejszym opracowaniu,dotyczącym analizowanego epizo du52. W chwili obecnej jesteśmy jednak skłonni nieco inaczej w idzieć ten problem. Dane zawarte w streszczonej wyżej części cytowanego brewiarium są niezwykle lakoniczne i mało dokładne. Wiadomo, że Galia była wtedy widownią nie tylko wstrząsów wewnętrznych,ale także nasilającego się coraz bardziej naporu plemion germańskich ze wschodu. Karauzjusz wca le nie musiał być więc zaangażowany w tłumieniu powstania w iejskiej biedoty. Dostrzegł to już H . Mattingly, aczkolwiek jego ko ncepcja, że uzurpator ten odznaczył się wówczas w walkach zarówno przeciw bagaudom, jak i przeciw Frankom , jest w naszym odczuciu zbyt śmiała. Kie j see urodzenia samozwańczego cesarza na północno-wschodnim pogra niczu, a zatem prawdopodobna znajomość przez niego tamtejszych sto sunków, jak również charakter fu n k cji, którą później sprawował, wska zywałyby na kształtowanie się jego doświadczeń i umiejętności w zma ganiach z najeźdźcą. -- jrs------A u r e l i u s 30Ibidem, V i c t o r : De Caesaribus. . . , 39, 19. 39, 20. 51H. C o h e n : Description historiq ue. . . , Т. 7 , s . 1j 0, S e e с Carausius. W: RE. T. 3. Stuttgart 1897, col. 1570-1571; P .H . W e b The R e i g n ... , s . 4ł i d e m: The British E m p i r e ..., s . 4 2 6 ; R . W a k e r: Carausius, Caesar of B r i t a i n . . . , s . 170. 32 W . K a c z a n o w i c z : Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa świetle ikonografii i legend m o n e t ..., s . 56 . к: b: 1w M a t t i n g l y : The Imperial Recovery. W: Cambridge An cient History. Ed. S .A . C o o k , F .E . A d c o c k , M .P . O h a r l e sw o r t h , N .H . B a y n e s . T. 12. Cambridge 1956, s . 331. Wspomnianym wyżej etapem w kariente buntownika było przyznanie au dowództwa nad flo tą , która miała -zlikwidować działalność frankońskich i saksońskich piratów ^*. H iep oko ili oni wybrzeże "per tractum Belgicae et A r m o r i c a e "^ . rozciągające się Bazą poczynań stało sią d zi s ie js ze 3ouiogne-sur-Mer (wówczas Gesoriacum, także S o n o n i a ) ^ . dzimy, ze tak zakreślone zadanie wymagało podporządkowania Są później szemu samozwańcowi nie tylko załogi fortu w (łesoriacum, ale także od działów walczących w innych miejscach powierzonego mu odcinka obrony. Nie wykluczamy zatem, że w zakresie jego uprawnień należy w id zieć a n tecedencją godności znanej jako "dux tractus armoricani et nenrica- n i " , którą poświadcza źródłowy tekst,pochodzący z przełomu Г/ i V w. Cytowane relacje nie informują o kontaktach iarauzjuaza z nią w cza sie , 37 Bryta gdy był on jeszcze na rzymskiej służbie. Sietaaiej jed nak kilku autorów wyraziło pogląd,że chronił on wówczas również brzeTO gi owej wyspy . Całkowicie podzielamy takie stanowisko. Trudno bo wiem przypuścić, by celem germańskich piratów były Jedynie nadmor- -- TZ------A u r e l i u s V i c t o r : De C a e s a r i b u s ..., 39, 2 0 ; E ut r o p i u s: 3rev iarium .. . , I I , 21 ; P a u l u s G r o s i u s : H i3 t c r ia Adversum P a g a n o s ..., V I I , 2 5 , J o 'a n n e s A n t i oc h e n u s : H i s t o r i a . . . , 164; В a e d a : H isto r ia E c c l e s i a s t i c a .. . , I , 6. ^3 u t r r o s i u s: A n t i o c h s i a s t i c a ..., o p i u s : B re viariu m .. . , IX , 2 1 . Por. P a u l u s 0Historia Adrersum P a g a n o s ..., V I I , 25; J o a n n e s e n u s : H i s t o r i a . . . , 164; В a e d a: Historia SccleI, 6. BareviariujB.. . , u t r o p i u s : t i o c h e n u s : H i s t o r i a . . . , 164. П , 21; J o a n n e s An 37 N otitia Dignitatum O ccid en ta lis.W : N otitia Dignitatum Utriusque Im perii. 2d . 0 . 3 e e с к. 3e ro lin i 1876, X X X V II. Por. H. т o n P et r i k o v i t s : P ortificatio n ś in the north-western Roman Empire from the third to the f i f t h Centuries. JRS 19 71 , T. 61 , з. 182. Zob. również С. J u 1 1 i a n: Les tares de la "N o t it ia dignitatum" et le duche d ’ Armorique. REA 1921, T . 23 , з 103-109; P . L o t: la, "N otitia Dignitatum Utriusque Im p e rii". Sea tares, sa date de composition, sa v a leu r. REA 1936, T . 38, s . 292-293. 38 Social E n g l a n d ..., T. 1, s . 116; H. С о h e n: Description hist o r i q u e ..., T . 7 , s . 1; C. J u l 1 i a n : Histoire de l a G a u l e . . . , Г . 7 , s . 7 6 ; R .A .G . C a r s o n : The Hints and C o i n a g e ..., a. 34; J . J . H a t t : Histoire de la Gaule R o m a i n e ... ,s . 2 4 0 ; R. V a 1 к e r: Carausius, Caesar of B r i t a i n . . . , a . 171. silą osady w północnej G a l ii . Jeetesmy także prsekonani o t y *, Ze ko menda buntownika rozciągała się w okresie poprzedzający* jego usur- pację na garnizony strzegące co najmniej południowo-wachodaiego wy brzeża Brytanii. Naszą tezę wywodzi»? z następujących praeałaaek. Trzeba przede wszystkie zwrócić uwa^ą na to , że owo terytorium znaj dowai o się pod panowaniem samozwańczego cesarza prze* okres około sied miu l a t . Świadczy to niewątpliwie o talencie K arau zjasza ^, a takie o istnieniu w tej wyspiarskiej prowincji Rzyma s i ł , które go popierały. Sprawowanie komendy nad częścią tamtejszyci, wojsk dało admirałowi mo żliwość zdobycia autorytetu wśród żołnierzy, jak również obsadzania stanowisk oficerskich zaufanymi ludizai. E ie liś a y już okazję ś lić , że brak jest jakichkolwiek dowodów na to, by legiony podkre rzymskie stacjonujące w Brytanii stawiały opór buntownikowi * momencie jego insurekcji4'0 . M ilczenie w tym zakresie źródeł panegiryczaych, a więc przekazów pochodzących z epoki i wywodzących się z pobliskiej Galii, jest znamienne. Należy jedynie żałować, że starożytne relacje nie po zwalają na stwierdzenie, czy Karauzjuaz przywdział cesarską jeszcze w G a l i i , purpurę czy już po opuszczeniu kontynentu*1 . Ważną wskazówkę na rzecz tezy o związkach uzurpatora z Brytanią w okresie poprzedzającym jego rebelię niosą ustalenia dotyczące ty- tulatury Dioklecjana. Materiał epigraficzny pozwala na stwierdzenie, że cesarz ten występuje w 285 r . z przydomkiem "Brltannlcua Maxi mus"*2 . ówczesne źródła narracyjne nie przekazały nam, n ie stety, in formacji o przyczynach tego obwołania. Jesteśmy przekonani, że wią- ----------- 5 3 ---------------------------------- Warto zwrócić uwagę, że jego rządy były jedna z dłuższych ozurpacji w I I I stuleciu. 4°W . K a c z a n o w i c z : Uzurpacja Karauzjusza w świetle nografii i legend m o n e t ..., s . 60. 4.1 P . 3 a g o t: La Bretagne R o m a in e..., з . 12 1. 42 W. S e a t o ns Dioclćtien et la t ć t r a r c h i e ..., s . 75» por. ? r e r e: B r i t a n n i a ..., s . 336. iko S. zały się one z działalnością przyszłego samozwańca*5 . Wiadomo bowiem, że Dioklecjan nie prowadźii działajń wojennych w tym rejonie Imperium. Trzeba tutaj pamiętać, że najazdy germańskicń piratów mogły doprowa d zić do przerwania łączności z wyspiarską Brytanią, a w konsekwencji nawet do odpadnięcia tej prowjjicji od reszty państwa. Jest więc rze czą zapełnie naturalną, że wyeksponowano sukcesy odniesione na tym newralgicznym odcinka frontu, a wyrazem tego stał się zwycięski przy domek odnowiciela państwa rzymskiego. W najpoważniejezym obecnie opracowania d ziejów rzymskiej Brytanii można znaleźć ostrożną hipo tezę, że Karauajusz walczył w interesują cym nas okresie również przeciwko iryjskim najeźdźcom **. 0 ich des truktywnej d zia ła ln o ści wydają się świadczyć z n is zc ze n ia , które ob serwujemy w materiale archeologicznym,pochodzącym z zachodniego wy brzeża wyspy. Ślady pożarów datuje się tam w przybliżeniu na epokę 4-5 " a d m i r a ł a " ^ . Jest rzeczą oczywistą, że to domniemanie należy trak tować z dążą dozą ostrożności. Niemniej jednak akceptacja tego po glądu podbudowywałaby naszą tezę o podporządkowania późniejszemu wład cy części rzymskich wojsk okupujących tę wyspiarską prowincję.Irudno bowiem byłoby bronić jej zachodniej części bez możliwości dowodzenia oddziałami rozlokowanymi czy działającym i w tamtejszym r e g io n ie . Srewiaria historyczne informują o powodzeniu admirała z piratami, k tó rzy n ie p o k o ili północną Galię w walkach Ich autorzy d a li jedy nak zdecydowanie nieprzychylny obraz jego poczynań na tym' p o lu . W d ziełku A u re liu sza Wiktora znajduje się krótka adnotacja, że buntow nik nie przekazywał do skarbu wszystkich zdobyczy, a obawa przed Mak- i>or. W. S e s t o n: AA S. ¥ i ibidem; S. У r e r e: ibidem. e r e: ibidem. * 5Ibidem. *^A u r e l i o s V i c t o r : De C a a s a rib u s ..., 39, 20-21; В at r o p i u s: Breviarium.. . , I I , 21 { J o a n n e s A n t i o c h en u a: H i s t o r i a ..., 164. aymianem, który akazał go na śmierć, stanowiła przyczynę u zurpacji . AQ Nieco szerzej informuje o tych wydarzeniach Eutropiusz , jak również późn iejsi, z a le ż n i od. niego d ziejo p isarza*9 . Zgodnie z tą w ersją, Łarauzjusz nie zwracał całości łupów ani poszkodowany®, a n i nie odsy łał ich swoim zwierzchnikom. Powstało zates podejrzen ie, że pozwalał on piratom na dokonywanie g rab ie ży . W momencie, gdy ich sta tk i wra cały z wypraw - ów rzymski wódz miał je przechwytywać celem zdobycia majątku. Rezultatem takiego pomówienia okazał się Maksymianowy wyrok na “ adm irała", co doprowadziło w konsekwencji do buntu skazanego. Powyższa tradycja nie spotkała się z krytyczną refleksją w l it e raturze przedmiotu. Jednakże wiarygodność przedstawionych zdarzeń bu d zi nasze wątpliwości. Trzeba przede wszystkim podkreślić, że jedynie podejrzewano Karauzju s za , w myśl Sutropiuszowego przekąsu, o perfidną działalność. Nie wykluczone, że wcześniejsze sukcesy admirała w zmaganiach z pirackim niebezpieczeństwem stały się w pewnym momencie niewygodne dla Maksymiana. Wyrastał bowiem groźny konkurent do cesarskiej purpury, któ rego należało unieszkodliwić. Sfabrykowano więc odpowiednie oskarże n ie , które dało wyjątkowo zły obraz tego wysokiej rangi o fic e ra . Na leży zwrócić uwagę na to, że przypisuje się tam Karauzjuszowi zarów no zbrodnię stanu, jak również chciwość, obłudę oraz szczególny cy nizm. Czy wizerunek ten nie sprawia wrażenia przesadnie tendencyjne- Nasze spostrzeżenia zdają się być potwierdzone przez te c je , w których jest mowa o niezwracanlu przez "admirała" odzyskanych łupów. Czy w tamtejszych warunkach można było nie obliczyć, informa wszystkich precyzyj co zostało zrabowane przez piratów oraz w jakiej lloś- -- 77 ------A u r e l i u s V i c t o r : De C a e s a r i b u s ..., 39 , 2 1 . 43~ i u t r o p i u s : B r e r ia r iu m ..., IX , 21 . a u l u s O r o e i u s : Historia Adversum P a g a n o s ..., V I I , 25; J o a n n e s A n t i o c h e n u s : H i s t o r i a .. ., 164; В a ed a: Historia Bccleaim etica.. . , I , 6 . ci? Sugerowany już wcześniej szeroki zakres kompetencji Karauzjusza wiązał się zapewne z dysponowaniem prze* niego relatywnie dużymi za sobami pien iędzy na opłacenie wojska. Sądzimy, te właśnie te dały aa finansową niezależn ość, a nie piracka, chyba nie erodki największa zdobyci. Jest dla nas rzeczą oczywistą, ie re b elia "admirała* nie charakteru improwizowanej r e a k c ji aa sicazujący go wyrok. Stosunkowo długie panowanie, a taicie najprawdopodobniej bezkonfliktowe Brytanii wskazują na istnien ie a k c ji przygotowawczej. miała zajęcie Przypuszczamy zatem, że po dejrzenia Makaymiana co do Karaozjańskich in t e n c ji były, najogólniej rzecz biorąc, słu szn e, aczkolwiek zarzuty, które posta wiono przyszłemu uzurpatorowi,nie siały odpowiednika w rzeczywistoś ci. Może się wydawać, że w źródłach is tn ieje pewna rozbiezność na te mat czasotresa trwania buntu. Aureliusz Wiktor bowiem zanotawał, Allektus dopuścił się zdrady wobec Karauzjusza po upływie te sześciu l a : P ° . Bardziej dokładne informacje o tym znajdujemy u Eutropiusza"' a za jego pośrednictwem w d zieła ch Orozjusza32 i Bedy^3. Zgodnie z tą tradycją r e b e lia w Brytanii trwała dziesięć l a t , z których siedem przy padało aa panowanie "adm irała*, a tylko trzy na uzorpację Allektusa. Wiadomość o zdobyciu wyspy "post decem annoa" potwierdza także H ie ronim^*. Szczupłość danych nie pozwala nam na głębsze rozważania co do długości Karauzjańaklch rządów. Pragniemy jedynie zwrócić uwagę na to, że wskazana sprzecznosć między przekazami może być tylko pozorna.Cno- u r e l i u s 51 V i c t o r : S u t r o D i u e : 52P a u l u a 533 a e d a : De C a e s a r i b u a ..., 39, 4 0 . BreTiarium. . . , O r o s i u s : U , 22. H istoria Ad-reratm Paganos____ 711, Historia E c c l e e l a s t i c » ..., I , 5*H i e r o а у m a s : Chroni c e n .. . , 6. s . 227. d zi о to, że Allektusowa zdrada po sześc io letn iej współpracy s Karauzjuszem niekoniecznie musi oznaczać sześcioletnie panowanie tego o- statniego. Nie jesteśmy bowiem w stanie stw ierdzić, kiedy ci dwaj lu* dzie zetknęli się ze sobą. Można dopuścić h ipo te zę, że nastąpiło to już po okrzepnięciu władzy Karauzjusza. W szczegółowych opracowaniach na temat interesującej nas cji, uzurpa- jak również w licznych podręcznikach, encyklopediach oraz pendiach poświęconych starożytności, rozrzut propozycji co do kom dato wania początków buntu rozciąga się między 286 a 289 r^ . Warto jed nak zauważyć, że tylko W. Seaton i R .A .G . Carson pokosili się o pró bę uzasadnienia swoich stanowisk w tej k w e s t i i ^ . Pierwszy z nich opowiedział się za końcem 286 r . Przypuszcza on bowiem, że Allektusowy upadek nastąpił w 296 r . Podstawę tej drugiej dacie dał złoty medalion Konstancjusza Chlorusa, który miał upamięt niać jego zwycięstwo nad zrewoltowaną wyspą. Zabytek ten został znaleziony we wrześniu 1922 r . w miejscowości Beaurains koło Arras 57 . No- ---- ГТ------------ Np. 0 . S e e с k: Carausius. W: SE. T . 3, col. 1570-1571 - 286r,l P .H . W e b b : The R e i g n ... , s . 1 - 287 r . ; i d e m : The B rit is h Empi r e . . . , s . 427 - około 287 r . ; R .G . C o l l i n g w o o d : Roman Bri t a i n . . . , s. 36 - 288 г . ; C. J u 1 1 i a n: H istoire de la G a u l e . . . , T . 7 , s . 63 - 287 r . lub początek 288 r . ; A .W . В у ▼ a n с к: Neder land in den Romeinschen T i j d . T . 2 . Leiden 19 43 , a . 595 - 287 r . lub początek 288 г . ; H. M a t t i n g l y : The Imperial R e c o v e r y ..., s. 331 - koniec 286 r . lub początek 287 г . ; M. G r a n t : History from Coins. Cambridge 1958, s . 66 - 288 r . ; J . J . H a t t: Histoire de la Gaule R o m a i n e ..., s . 243 - 286 r . ; H .G . P f 1 a u m: E m i s s i o n ..., s. 72 - koniec 286 г . ; A . P i g a n i o l : Histoire de R o m e ..., s . 444 koniec 286 г . ; A .H .M . J o n e s : The Later Roman E m p i r e ..., T . 1, s . 38 - 287 r . lub 288 r . ; P . L о t : La Gaule. P aris 1967, a . 255 - ko niec 289 г . ; S . P r e r e : B r i t a n n i a ..., s . 335 - przypuszczalnie ko niec 286 г . , być może początek 287 r . ; R . R r f m o n d o n: ba crise . . . s . 118 - 286 г . ; A .H .M . J o n e s , J .R . M a r t i n d a l e . J . M o r r i s : The Prosopography.. . , s . 181 - około 286 r . ; R. W a l k e r : Carausius, Caesar of B r i t a i n . . . , s . 174 - 287 г . ; N. S h i e 1 : The E p is o d e .. . , a . 202-203 - 286 r . lub 287 г . ; A . В i r 1 e y : The Pe ople of Roman B ritain . Berkeley-Loa Angeles 1 9 8 0 , s . 30 - 286 r . л^ rf. S e s t o n: Dioclćtien et l a t ё t r a r c h i e ..., s . 7 5 , 1 0 8 ;E .A .G . ^ а г a о n: The Mints and C o i n a g e ..., s . 34. A B k * w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 5 4 ; Zob. opu blikowane niedawno opracowanie tego skarbu: Р . В a e t i e n, C.M etz g e r : Le trćsor de Beaurains (d it d’ A r r a s ). Wetteren 1 9 7 7 . Tam dalsza literatu ra przedmiotu. 3i on na w e r s i e legendę JŁ TAL CGS32ANT1YS SOBililSSIMYS С огги: wi zerunek władcy. Zdania® W. Seatcaa ionataacjuaz soataŁ sam przędątawiony w stroju konsularny®. Miał on otrzymać go rzekomo 296 r . właśnie w Na rewersie interesującego зав medalionu znajduje aię legenda PI3TA3 A7GG, której towarzyezy personifikacja zwycięstwa.jwy0 brazeaie 5on3tancjusza, jak również fig u ra klęczącej kobiety. V . 3eaton in terpretuje ten ostatni element ikonograficzny jako symbol B rytanii. 3..A.G. Carson w swoich rozważaniach w idzi początek bontu Sarau- sjusza w ostatnich trzech miesiącach 236 r . Zasadniczym punktem jego wywodów atai się przekąs Hieronima-38, w którym uzarpacja admirała zo stała omiejscowiona, zdaniem brytyjskiego numizmatyka,w trzecim roku rządów D io klecjan a. Autor referowanego tu poglądu datuje wspomniany okres między dniem 17 września 236 r . a 17 w rześnia 237 r^9 . Ponie waż zaakceptował on wiarygodność informacji o siedmioletnim panowa n iu Łarauzjusza oraz przyjął, ze upadek admirała nastąpił 293 r . - stąd propozycja R .A .G . Carsona koresponduje z końcem z przypuszcze niem poprzedniego badacza. Przystępując do analizy powyższych te z,n a le ż y podkreślić, że W. Seston dał niezbyt precyzyjny opis ikonografii wspomnianego medalio nu. Awere tej emisji nie prezentuje bowiem Łonstancjusza Chloruea w stroju konsula, lecz wyobraża go jako Herkulesa®0 . Juz zatem wyjścio we założenie francuskiego historyka jest błędne. Niewątpliwie dyskusyjna jest interpretacja wizerunku kobiety rewersie, uosabiającej rzekomo Brytanię®1'. Nie występują tam na bowiem motywy, które wyraźnie wskazywałyby na związek owego medalionu ze zwy cięstwem cesarza nad Allektusem. • ci H i e r o n y m u s : C h r o n i c o n ., a. 225. vNa temat datacji pocsątkow panowania Dioklecjana zob. W. s t o n: Dioclśtien et la t4tra r c h i e . . . , з. 49-51. S e- ^ °G . A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . .,, s . 54 nr580A; por. P . В a s t i e n , С. M e t z g e r : Le tr^sor de Beaurains. . . , s . 96, ®1G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 54 , nr 580 A . Omawiany egzentplarz pozbawiony jest w zasadzie eleaentów datują— cych. Z r a c ji wystąpienia na awersie określenia c(aesar) aożna jedy nie powiedzieć, że emisja ta została wybita między 1 marca 293 r . a 30 kwietnia 305 r Znalezisko z okolic Arras pochodzi bezsprzecznie z początków stu lecia 6 ^ . 0etalenie to także nie pomaga w rozwikłania opisanego medalionu. Należy zatem w konkluzji IT zagadnienia stw ierdzić, że brak jest dostatecznych przesłanek do konstruowania na podstawie tego za bytku jakichkolwiek pewników, dotyczących' d a ta c ji omawianej rewolty. Sie ulega wątpliwości, że hipoteza sformułowana przez R .A .G . sona co do chronologii karauzjańskiej r e b e l i i} również zawiera Carupro- згсzenia, a nawet błędy. Trzeba na wstępie zauważyć, że wbrew kategorycznej opinii tego au tora nie mamy podstaw źródłowych, by sądzić, że upadek "admirała" na stąpił w końcu 293 r . Wspomniany fakt możemy jedynie hipotetycznie uEiejacawiać we wskazanym czasie . S.A .G . Carson bardzo dosłownie traktuje wzmianki o siedmioletnim panowaniu Karauzjuaza. Trudno byłoby jednak pokosić się w tym przy padku o precyzyjne, miesięczne w yliczenia. Geią rozważań brytyjskiego numizmatyka w zakresie chronologii o- pisywanych wydarzeń stała s i ę , przypomnijmy, wzmianka u Hieronima. Trzeba jednak mocno podkreślić, że Karauzjańskie wystąpienie zosta ło tam odnotowane w czwartym roku rządów D io k l e c j a n a ^ , a nie w trze cim - jak chce S .A .G . Carson,a także ii. S h i e l ^ . Należy ponadto za uważyć, że Hieronim błędnie datował początek panowania twórcy systemu Datację rządów Konstancjusza Chlorusa jako cezara za R . R k m o n d o a: La c r i s e . . . , s. 118, 134. przyjmujemy °^Zo b. V. T o u r n e u r : La date de 1 ’ enfouisseaent du trćsor d’ Arras. "Revue Beige de Humismatique et S ig illo g ra u h ie " 19 31 , T . 63, 3 . 11-13. 64Zob. przyp. 58. 65 te tr a rc h ii w 2 8 6 66 r . Owa pomyłka nakazuje zatem daleko posuniętą oostrożność w u stalan iu chronologii omawianej uzurpac j i na podstawie wskazanego źró d ła. Wspomnieliśmy już w cześniej o spostrzeżeniu W. Sestona, że k le c ja n w 285 r . występował z przydomkiem B ritannicus Maximus. Dio Nie notujemy natomiast tego tytułu w inskrypcjach z l a t 287 i 2 8 8 . Pojawi się on ponownie dopiero u schyłku panowania owego cesarza 67 na zatem wysunąć wniosek, że w 287 r . ia r a u zju s z nie był już mendnym Maksymiana, a zatem, . Moż podko iż trwała już wówczas re b elia .W a rto rów nież zwrócić uwagą na inną sugestię wyżej wymienionego badacza, a mia nowicie" na to , ie szybkie w yniesienie Maksymiana do godności augusta (17-19 w rzesie ń 286 lub nieco p ó ź n ie j ), po krótkotrwałym okresie spra wowania przez 286 г . ) , tego władcę rządów w charakterze cezara było rezultatem Karauzjańskiej u zurp acji twierdzałaby przypuszczenia, 68 (od 1 marca . Owa h ipo teza po że opisywany bunt mógł rozpocząć s ię , naszym zdaniem , w le tn ic h m iesiącach 286 r . Jest rzeczą bezdyskusyjną, że terytorialnym oparciem d zia ła ln o ś ci Karauzjusza i później A lle ktu sa była B ry tan ia . Wspomniany już ka mień milowy z C a rlisle wskazuje na to , że o d d ziały admirała operowa ły u północnych granic rzym skiej części tej w yspy^^. Należy tutaj rów nież zauważyć, że lic zne skarby monet uzurpatorów, które zostały zde ponowane w cza sie ich buntu, nie występują na północ od wskazanej ru bieży7 0 . H i e r o n y m u s : C h r o n i c o n ..., s . 2 2 5 . 67 'W . S e s t o n: D io c l^ t ie n et la t ć t r a r c h i e . s . 6 8 Ibidem, 7 5 , p rzyp . 1, s . 60-67, 8 2 . 69Por. F. S a g o t: La Bretagne R o m ain e ..., s . 119} R .A .G . C a r s o n : The Mints and C o in a g e ..., s. 34; G . A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n ..., s. 30; S . F r e r e: B r i t a n n i a ..., s . 337} N. S h i e l : The E p is o d e ..., s . 2 0 3 . 70 N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , allectan Coin E v i d e n c e ..., s . 7 5 . s. 93, 203; i d e m: Carausian and Dysponujemy źródłową inform acją, że Karauzjusz posiadał na Konty71 nencie bazę na terenie d zis ie js ze g o Boulogne-sur-Mer . Brak jest na tomiast podstaw, by tw ierdzić, że jakiekolwiek inne miejscowości S a l i i były pod jego kontrolą7 2 . Panowanie A lle k tu sa ograniczało w się już tylko do obszaru B ry ta n ii. Nie dostrzegliśm y bowiem śladów d zia łalności tego cesarza poza wyspą. D zieje panowania Karauzjusza na podległym terytorium są nam b li żej niezn an e. Zachowała się w tym zakresie jedynie krótka wzmianka Au re liu s za W iktora, że "Carausio remissum insulae imperium, iussis ac munimento incolarum contra gentes bellico sas h abitus" 73 postquam opportunior . Przytoczona inform acja nie podaje, n ie stety , nazwy owych ludów. Można byłoby przypuszczać, że chodzi tutaj o dalszy ciąg po tyczek z germańskimi piratam i. Trudno bowiem wykluczyć z absolutną pe wnością, że n ie kontynuowali oni swej d zia ła ln o ś c i w latach omawia nej u zurpacji. Można byłoby również postawić h ipo te zę, że owe wojo wnicze ludy to iryjscy n a jeź d ź cy . Wspominaliśmy już wcześniej o czy nionych przez nich spustoszeniach na wschodnim wybrzeżu B ry ta n ii. Меь żna byłoby w reszcie przychylić się do o p in ii, że były to plemiona Burgundów i Wandali7 * . Z o sta li oni przymusowo germańskie przesiedlen i na brytyjską wyspę za panowania Probusa (276- 282)7 ^ , a więc w sie bezpośrednio poprzedzającym Karauzjański b unt. Pozostaje okre zagad ką, czy pr*ybysze ałabo jeszcze związani z nowym środowiskiem ,nie by. l i skorzy do wszczynania zam ieszek. 1 Yi V IIl (V ^ 72 ' In c erti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s, 6 . Zagadnienie to omawiamy sze rze j na s . 127- 135, 73 A u r e l i u e У i с t o rs De C a e s a r i b u s ..., 39, 39 . 74. Tak przyjmował S e l b o r n e : O n a H o a r d . .., s . 9 7 ; p o r . W. K a c z a n o w i c z : Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w świetle ik o n o grafii i legend m o n e t ..., s . 65 . 75 Z ° s i m a s : H istoria N o v a . . . , 68 , 4-5. Zob. również M. S aa ?s o sied lania plemion barbarzyńskich w prowincjach rzymskich za cesarza Probusa v.276-282). Ws "Prace Historyczne” . T. 2. Katowice 19 71 , s . 95-103. Nie negujemy podanych wyżej możliwości ro zw iązania omawianego pro blemu. Skłonni jednak jesteśmy łączyć wspomnianą wzmianką A u re liu sza Wiktora z niebezpieczeństwem, które zagrażało rzymskiej B ryta nii strony ludów zasiedlających północne regiony wyspy. Tamtejsze ze p le miona nigdy n ie zostały ujarzmione przez Rzymian. Przysparzały natomiast w różnych okresach wiele one 76 kłopotów władcom Cesarstwa b o k i , sxrukturalny kryzys, który owładnął tym państwem w I H .G łę stu le c i u , niewątpliwie sprzyjał m ilita rn e j a k t y w iza c ji Piktów.Warto w ty* m iejscu zauważyć, że Konstancjusz Chlorus wkrótce po swoim zwycię stwie nad Allektusem został zmuszony do odp ieran ia ataków podejmowa- 77 nych przez te plemiona !. Nasza propozycja jest zgodna po cząści z sugestią W. Seat ona. Stwier d z ił on bowiem, że "Independent, i l (t z n . Karauzjusz - przyp. continua к mettre l a sścurite de ses possessions dans l a W. K ^ puiseance de sa flo tte et des f o r t i fic a t io n s qu i l ’ &Lera sur le l it t o r a l de 1* i l e pour proteger les riches r i l l a e du Sussex et des Midlands qui ótaient encore exposees aux r a id s des Pictes et des Scots au d£but de son r&g n e" 70 . Autor ma tutaj na myśli późnorzymskie umocnienia na po łudniowo-wschodnim oraz zachodnim wybrzeżu B r y t a n ii. Pierwsze z n ic h tworzyły tzw . Litus Saxonicum. W ich l ic z b i e moż na wymienić n p . Portchester (Portus A d u r n i), Lympne (L e m a n is ), Richborough (R utu p ia e) Perensey (A n d e r i t a ) , czy Burgh Castle (.Garria- nnonum). Nie dysponujemy jednakże wyraźnymi dowodami na to, że Kara- 79 u zjusz uczestniczył w powstaniu tamtejszych fortów* . Nie przekonuje -- 7S------- I. H e n d e r s o n ; The P ic t s . London 1 9 6 7 , s . 38; J . G ą ss o w 3 к i : Ir la n d ia i Brytania w początkach średniowiecza w świe tle badań archeologicznych. Warszawa 1973, s . 8 . 77 'S . F r e r e : B r i t a n n i a ... , s . 34-1, przyp. 2 . ^®W. S e s t o n: D io c llt ie n et l a t ó t r a r c h i e ... , a . 8 2 . 79 Zob. F. H a y e r f i e l d : Notes on the Roman in B r it a in , e sp e c ia lly in Yo rkshire. JRS 1 9 1 2 , T . 2 , H a v e r f i e l d , G. M a c d o n a l d : The Roman B r it a in . O xford 1924, s . 164- 167, 18 2, 269- 270; J . P . Some Notes on Roman Coast D efe n ce s. JRS 19 32 , T . 2 2 , Coast Defences в. 201- 214; F. Occupation of B u s h e-F о x ; s . 60-72; R .G . naa również t e z a , że mogły one służyć do obrony przed ir y j s k i a i Szko tami. Zupełnie nie zgadzamy się natomiast z twierdzeniem, że zbudo wano je z myślą o niebezpieczeństwie ze strony Piktów. J e ś l i nawet założyć, że część interesujących nas umocnień powstała rzeczyw iście na polecenie Karauzjusza, to przyczyną jego kroku należałoby upatrywać albo w d zia ła ln o śc i germańskich piratów 80 3 'w , albo raczej chęci -81 zabezpieczenia się przed spodziewaną kontrakcją Maksymiana Umocnienia na zachodnim wybrzeżu Brytanii w Caer Gybi nad zatoką Holyhead, jak również w C a r d i f f , są niezwykle Caernarvon (S e g o n t i u m )i Lancaster A trudne do datowania . Nie widzimy zatem podstaw, by wy 82 ciągać zbyt daleko idące w nioski z tego m ateriału. Niewątpliwie bardzo istotne jest sprecyzowanie s i ł , na których o- parli 3wą władzę obaj uzurpatorzy. W panegiryku ku czci Konstancju- зга Chlorusa znajdujemy wzmiankę, że Karauz jusz «prowadził rzymska flo t ę , następnie wybudował własne okręty, zawładnął legionem siłkowymi oddziałami (c u n e i) peregrynów, dokonał zaciągu к up ców oraz wyegzekwował od mieszkańców prow incji sumy na i po g a lijs k ic h wynajęcie barbarzyńców w charakterze najemnych żo łn ierzy 8 ^. Kwestia wykorzystania przez Karauzjusza f l o t y , którą dowodził w okresie poprzedzającym uzurpację, nie budzi naszych w ątpliwości. Nie mamy tak£e zastrzeżeń do tego punktu cytowanej r e l a c j i ,w którym jest S o l l i n g w o o d, J . N . L . К у r e s : Roman B ritain and the En g l is h Settlem ents. Oxford 1937, s . 2 7 7 ; S .E . W i a d b o l t : Brita in under the R o m a n s ..., s . 4 9 ; I . A . R i c h m o n d : Roman Britain. London 1960, s . 6 1 ; D .A . W h i t e : Litus Saxonicum. Madison 1961; S. F r e r e : B r i t a n n i a ..., s . 3 3 8 ; J . L i v e r s i d g e : Britain in the Roman Empire. London 1968, s . 416-417; J . S . J o h n s o n : The Date of the Construction of the Saxon Shore Fort at Richborough."Bri tan nia" 1970, T . 1 , s . 240-248; H . v o n P e t r i k o v i t s : For t i f i c a t i o n s . . . , s . 18 2, 2 1 0 ; N. S h i e 1 : The E p is o d e ..., s . 204-205. 80 D .A . W h i t e : Litus S a x o n i c u m ..., s . 29-30. 81 Ibidem; p o r. S. F r e r e: B r it a n n ia ..., s . 338; N. S h i e 1: The E p i s o d e . .., s . 2 0 4 . 82 83 S . F r e r e : ibidem; po r. N. S h i e 1: ibidem, s . 204-205. V H I ( V ) Incerti Panegyricus Constantio Ca.esari Dictus, 12. mowa o g a l i j s k i c h kupcach. M ogli oni rzeczyw iście u d zielić Karauzjuszow i, podarcze z wsparcia kierując się n a d z ie ją , te przywróci on kontakty wyspą. Jestesmy bowiem przekon a n i , że pirackie gos wyprawy przerwały, a w każdym razie zakłó c iły handlową wymianę między Galią a B rytanią. Powiedziano już w c z e ś n ie j, że uzurpator ten był znaną po stacią na terytorium G a l i i . Podkreśliliśm y ró w n ież, że miał on punk ty oparcia w B r y t a n ii. Należy także przypomnieć, że K arauzjusz, jako dowódca flo ty rzym skiej, odnosił sukcesy w zmagan iach z p i r a t a m i.I s t n ia ły zatem obiektywne p rzesłan k i do tego, by zaufać człow iekow i,któ rego panowanie mogło uzdrowić m .in . handel na tamtejszym o bszarze. Problem dokładnej id e n t y fik a c ji barbarzyńców zaciągniętych do ar m ii K arauzjusza jest niezwykle trudny do ro zstrzy g n ię cia. Nie bowiem, ozy ic h rekrutacja nastą p iła jeszcze w G a l i i , wiemy czy może już w B r y ta n ii. Skąpa podstawa źródłowa pozostawia tutaj szeroki zakres mo żliw o ści ro zw iązania tego za g a d n ie n ia . Nie sądzimy więc, by jakąkol84 wiek z wyszczególnionych w p r z y p is ie hipotez dało się uzasadnić Być może zre sztą ma rację N. S h ie l twierdząc, że panegirysta przeОС sadził oo do u działu barbarzyńców w wojskach samozwańczego cesarza . Kwestia o kreślen ia nazwy le g io n u , wspomnianego w przytoczonej re lacji źródłowej, jest jeszcze bard ziej wprawdzie materiałem numizmatycznym do skomplikowana. Dysponujemy tych rozważań, ale informa cje tam zawarte bynajmniej nie r o z ja śn ia ją nam dotychczasowego obraza. Машу w tym przypadku na myśli trudną do aatowania karauzjańską serię tzw. legionowych aureusów, denarów i antoninianów 86 . Noszą one na re wersach nazwą danej jednostki oraz jej ikonograficzny symbol. ----------- 5 2 --------------------------------- "’'Kogli to być np . pobratymcy Karauzjusza - Menapiowie, a także frankońscy, saksońscy i iryjscy piraci. Mogli to być również wspom niani już Burgundowie, Wandalowie czy p rzedstaw iciele innych plemion, które zasiedlały Brytanię, 85N. S h i e l : The E p i s o d e ..., s . 8. ®^P.H. W e b b : The British E m p ir e ..., s . 468-4-70, n r 55-86, s. 480, nr 187, 3 . 487-488, nr 268-276, s’. 508, nr 5 3 3 , 3 . 511 , nr 5 6 8 . P or. G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n ..., s. 36, nr 141-153, s. 38, nr 235-237, s. 41, nr 337; N. S h i e l : The E p iso d e... s. 96, nr a , s. 9 7 , nr 2, s . 110, nr 62 , s. 136, s . 150-151, nr 2b, 3b, 4 . Spośród d ziew ię ciu legionów upamiętnionych na monetach Karauzju sza jedynie dwie stacjonowały w Brytanii ( l l Augusta, XX V ale ria Yict r i s ) 8 7 . Nie rejestrujemy natomiast w ramach tego zespołu numizmatów e m is ji, która honorowałaby tr ze c i znajdujący się wówczas na wyspie legion (V I V i c t r i x ) . Dało to niektórym autorom podstawę do twierdzen ia . że był on przeciwny rządom Karauzjusza . Sądzimy jednak, że o- pinię taką należy traktować ostrożn ie. Zdaniem Ch. Omana wykopaliska mogą jeszcze ujawnić monetę poświęconą omawianemu legionowi 89 puszczenie to zostało wprawdzie sformułowane przed przeszło . Przy półwie czem i do tej pory nie sprawdziło s ię , mając jednak na uwadze kalny charakter wspomnianej grupy em isji, uni trudno wykluczyć, iżby zna lezisko takie nie nastąpiło. Jest dla nas rzeczą bezdyskusyjną, że Karauzjusz musiał poparcie w ię kszo ści, pozyskać je ś li nie wszystkich legionów znajdujących w B rytanii, by utrzymać się tam przy władzy przez okres 90 cia . . Nie jesteśmy jednak w stanie stw ier d zić, się siedmiole- czy legion wymienio ny w cytowanym panegiryku należy identyfikować z którąkolwiek z jed nostek tam już uprzednio stacjonujących. Niewątpliwie zastanawia fa k t , że "adm irał" upamiętnił aż siedem legionów, mających swoje Ъагу na kontynencie ( i Minervia, I I Parthica, 17 Flavia F e l i x , V II C laudia, T i l l Augu3ta, X X II Prim igenia, XXX Ulp ia V i c t r i x ) . Nie od rzeczy będzie zauważyć, że dwa z nich ( l V i VII*} stacjonowały w odległej M e z j i , a więc były związane z .. wojskową or- i, ii. .i. . . a P .H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 7 9 ; i d e m : The B r it is h Em p i r e . . . , s . 4 4 1 ; Ch. O m a n : The legionary Coins of V ic t o r in u s, Ca rausius and A l l e ctus. NC 19 24 , Seria 5 , T. 4 , s . 65 ; E .M . § t a e ra a n: K r i z i s . . . , в. 49 7; G. A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 3 5 ; S . P r e r e : B r i t a n n i a ..., s . 3 3 3 ; N. S h i e 1: ?he E p i e o d e ..., s . 190. 3 h i e 1: 89 90 5 t a e r m a n : ibidem ; S . P r e r e : The E p i s o d e ..., s . 190. Ch. O m a n : The legionary C o i n s ..., s. ibidem. Por. N. 67. Stanowisku takiemu daliśmy już wyraz we wcześniejszym opracowa n iu - por. W . K a c z a n o w i c z : Uzurpacja Karauzjusza i A lle k tusa w świetle ikonografii i legend m o n e t ..., з . 6 0 . gan izacją wschodniej części Imperium, na czele której stał Diokle c j a n ^ . K arauzjusz oczywiście nie mógł dysponować tak ogromnymi łami wojskowymi poza wyspą. Jesteśmy bowiem przekonani , że ciwnym wypadku jego poczynania przybrałyby zupełnie inny w si prze charakter, Głównym teatrem uzurpacji stałaby się prawdopodobnie wówczas G a lia , a nie peryferyjne terytorium B r y t a n ii. M usiałoby to ,rze cz ja s n a ,z n a le źć odpowiednie odbicie w źródłach narracyjnych. Przedstawioną wyżej część zespołu interesujących ш e m isji mone tarnych n ależy zatem rozpatrywać z punkta w id ze n ia Karauzjańskiejpiopagandy. Warto jednak w tym m iejscu zaznaczyć, że nie spotykamy wspcm- nianych monet w znaleziskach z obszaru kontynentu 92 . Być może miały one więc za zadanie przekonać mieszkańców wyspy o potędze m ilitarn ej "adm irała" poza terytorium tej izolowanej wówczas prow in cji. Przypu szczamy, że stwarzanie takich pozorów zapewniałoby £arauzjuszowi,przyb najmniej p rzez jakiś okres, poparcie tych s i ł , które wiązały z nim określone n a d z i e j e . Prócz poglądu autorów widzących w tej s e r i i monet treści propagandowe , czysto ujawniła się również w lit e r a t u r z e przedmiotu opiniaj która odrzuca tak skrajne sformułowanie. W mniemaniu bowiem S.Prere’a, legionem notowanym przez panegirystę mógł być XXX U lpia V i c t r i x . Jed nostka ta p o siad ała swoją bazę w d zisiejszym lan ten (starożytna Ve t e r a ), a w ięc w po b liżu u jś c ia Renu. Zdaniem tego archeologa is t n i a ły możliwości łatwego przetransportowania owego legionu * oddalonej bazy w Gesoriacum ---- --------------- Ch. O m a n : 94. do niezbyt . Trudno jednak wyrokować, czy w przed- The le gion ary C o i n s . . . , s . 6 6 . S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 189. ^ P . H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 78 , 8 0 ; i d e m : The B r it is h Em p i r e . . . , s . 44-0; Ch. O m a n : The legionary C o i n s . . . , s . 6 6 ; G. A sk e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 3 5 . P or. E .M . o t a e rm a n: K r i z i s . . . , s . 49 7. stawionej wyżej wzmiance źródłowej nie cnodzi o którąś okupujących Brytanią z jednostek 95 Całkowicie zgadzamy sią z sugestią E . & . otaerman, że popierali w ie lcy w łaściciele ziemscy z B rytanii 90 Karauzjusza . To im bowien za grażały przede wszystkin najazdy Piktów. Wydaje nam się zatemf że wła śnie tą grupą społeczną miał na myśli Aureliusz rfiktor w przytoczo nej przez nas r e la c ji o wysłaniu samozwańczego cesarza do w alk i z bar barzyńcami. Nie dysponujemy, n ie stety , b liższą informacją na temat s i ł , które stanowiły podporą rządów kolejnego uzurpatora, A lle ktusa . N iewątpli wie była to w głównej mierze arm ia. Ów buntownik nie upamiętnił jed nak na monetach tak dużej l ic z b y legionów, jak to miało miejsce panowania Karauzjusza. Posiadamy obecnie w tym zakresie tylko za poje dynczy egzemplarz antoninlana, który został zn alezion y w 1880 r . pod czas wykopalisk w South S h ie ld s ^ . Nosi on na rewersie II. napis l(e )g J e ś li zało żyć, że legion upamiętniony na powyższej monecie jest Legendzie tej towarzyszy wyobrażenia lwa identyczny z le g io П Augusta, . to ikonograficznym motywem tego kalnego zabytku powinien być wizerunek ko zio ro żca. Spostrzeżenie dało Ch. Omanowi podstawą do kategorycznie sformułowanego uni to poglądu, że omawiana moneta stanowi " a moneyer*з blunder - some unintelligen t and ignorant o ffic i a l at the m int, when directed to honour this old B ritish le g io n , passed on the order to an underling in the engraver’s ^ o r . N. S h i e 1: The E p i s o d e . .., s . 8 . 36E .H . § t a e r m a n: K r i z i s . . . , s . 49 3. 97 N. S h i e 1 : The legionary A n t o n i n i a n u s ..., s . 224. Zob. także J . C a s e y : The Coins from South S h ie ld s , rf: J .U . D o r e , J .P . G i 1 1 a m: The Homan Fort at South S h ie ld s . Newcastle upon Tyne 19 7 9 , s . 8 0 . w e „ b b: The S r it is h E m p i r e ..., s . 560, nr 24; G. A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n ..., s. 50, nr 473; N. S h i e l : The legionary A n to n in ia n u s. . . , s. 224. departament who put the lio n of Legio I I I I P la v ia F e lix below the t t tie of Legio I I Augusta" 99 . 3ardzo istotnym zagadnieniem dziejów uzurp a cji Karauzjusza i A l lektusa je s t kw estia stosunku centralnych władz Imperium do obu bun towników. Eeb elia K arauzju sza spowodowała kontrakcję jego zw ierzchnika - Ma- ksymiana. Wstępem do tych d z ia ła ń okazała się budowa fl o t y . Należało bowiem wyrównać stratę wynikłą z uprowadzenia p rzez Karauzjusza okrę tów do B r y t a n ii. W panegiryku z 289 r zawarta je s t re la c ja o trudach owych przygotowań 100 . P rzed się w zięta wyprawa n ie zakończyła się nak pomyślnie d la cesarza. Wspomniane źródło m ilczy bowiem na jed temat r e z u lta tu Maksymianowej e k s p e d y c ji. Jest również rzeczą charakterys tyczną, że panegiryk z 291 r . ku czci tego władcy także n ie wspomina 0 jego s t a r c iu z Karauzjuszem1^ . Informuje natomiast o tym utwór sławiący czyny Konstanejusza Chlorusa. Anonimowy tekstu upatrywał przyczyn fakcie autor tego k lę s k i Maksymiana w n ie sprzyjających wa- runkach atmosferycznych oraz w braku doświadczonych żeglarzy 102 . Po ważnie jednak wątpimy w wiarygodność owego p r z e k a z u . Konwencja pane giryku nie pozwalałaby jego twórcy wyraźnie powiedzieć o klęsce Mak symiana. Stąd wyeksponowano czynniki obiektywne, n ie zależ n ie od woli 1 um iejętności kierującego wyprawą^®^. Warto również zauważyć,że Maksymian n ie weźmie już w p r z y s z ło ś c i udziału w zmaganiach z uzurpato rami. --- ЯТ5-----Ch. O m a n : The legionary C o i n s . .. , s . 6 8 . Por. К . S h i e 1 : The legionary A n to ninianus. . . , s . 224-226} i d e m : The E p i s o d e . .. , s . 19 1. ®®x(,Il) Mamertini? Panegyricus Maximiano Augusto D ic tu s, 12. 1<^1Zob. X I ( I I I ) Eiusdem M a g ist ri Memet Genethliacus M axim iani Au g u s t ! . W: X I I P a n e g y r i c i .. . . 10 2 у Ш ( у ) in c e r ti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s, 12. 105W. K a c z a n o w i c z : Uzurpacja K arauzjusza i A lle k tu s a w św ie tle ik o n o g r a fii i legend m o n e t ..., s . 5 7 ; р о г . C. J u 1 1 i a n: H ist o ire de la G a u l e . . . , T. 7 , s . 7 7 ; W. S e s t o n :, D io c lś t ie n et l a tć t r a r c h ie . . . , s . 101. W niektórych opracowaniach można spotkać obie te daty podane w sób alternatywny10^ . Proponujemy jednak zachowanie w tym daleko idącej ostrożności. Panegiryk z 289 r . spo przypadku niekoniecznie musi wy znaczać termin post quem. Trudno bowiem wykluczyć, że nie został on napisany, już po klęsce flo ty rzym skiej. Termin ante quem określa natomiast z pewnością dzień 1 marca 293 r . f kiedy to cesarską purpurę w randze cezara otrzymał Konstancjusz Chlorus. W 1937 r . C .H .T Sutherland opublikował nie znany uprzednio typ ka rauz jańskiego antoniniana107 (egzemplarz zn a jd u je się aktualnie w ko le k c j i Ashmolean Museum}. Zaw iera on na awersie wizerunek buntownika oraz legendę VIETVS СABAVSI. Hewers tej monety opatruje napis РАСАTRI X AVG, któremu towarzyszy rysunek statku i orła z wieńcem w d zio b i e . Wzmiankowany autor przypuszcza, że emisja ta upamiętniała zwy cięstwo nad Maksymianową ekspedycją. Wyobrażony na n ie j statek miał by zaś być flagowym okrętem adm irała. Oczyw iście pogląd ten należy traktować tylko jako hipo tezę. W k ilk u opracowaniach spotkać się można ze zdaniem, że Karauzjusz w re zu ltacie swego sukcesu zdobył wybrzeże północnej G a lii 108 .N i e dy- ł ni,' " ' ' ^ C . J u 1 1 i a n: H is t o ir e de la G a u l e . . . , T. 7, ibidem ; C .H .V . S u t h e r l a n d : Coinage and C u r r e n c y ..., s . 62 ; G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 3 ; S . F r e r e: B r i t a n n i a ...., s . 33 6; R .A .G . C a r s o n : The Sequence-Marks. . . , s . 6 1 ; i d e m: Bronze M e d a l l i o n s ..., s . 4 ; N. S h i a Is The E p i s o d e ..., s . 3 . 105 A. P i g a n i o l : H ist o ire de R o m e ..., s . 444. 106? .H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 6 ; W. S e s t o n: D io c lś t ie n et l a t ś t r a r c h i e .. . , s . 7 8 , 8 4 ; J.- B . G i a r d: La monnaie l o c a l e . . . s . 1 6 ; R . W a 1 к e r : C arausius, Caesar of B r i t a i n . . . , s . 171. 107 C .H .V . S u t h e r l a n d : An unpublished naval Type of Carau s i u s . NC 1 9 3 7 , Seria 5 , T . 1 7 , s . 306-309. Por. G. A s k e w : The Coi nage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 3 ; N. S h i e 1 : The E p i s o d e ... s . 195. 108P .H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 6 ; i d e m: The B r it is h Em p i r e . . . , s . 4 2 8 ; C. J u 1 1 i a n: Histoire de la G aule. . . , I . 7 , s . 7 7 ; W. S e s t o n: D io clś tie n et l a t ś t r a r c h i e .. . , s. 8 2 ; J . G r ic o u r t ; Les £v^nement3 de 289-292 en Gaule d ’ apres lea trdsors des monnaies. REA 1954, T. 5 6 , s . 373; R .A .G . C a r s o n : Roman sponujeny jednak żadnymi przesłankam i, które pozwalałyby na zaakcep towanie t a k ie j propozycji» choć oczywiście trudno byłoby ją zupełnie wykluczyć. Brewiarium Eutropiusza za w ier a ciekawą wzmiankę, że "cum Caraueio tamen, cum b e l l a frustra te n tata eeaent contra virum peritissim om , ad postremum pax convenit" rei m ilit a r ia . Wydaje s i ę , ie ten prze kaz dotyczy wydarzeń związanych z nieudaną wyprawą Maksymiana ciw K a r a u zju szo w i. Należy jedynie p o d kre ślić, p r ze że pokój, który okazał sią być jed ynie krótkotrwałym rozejmem, nie spowodował przyzn an ia bun townikowi godności imperatora przez D io k le c ja n a 11®. Karauzjusz mógł starać 3ię wprawdzie stworzyć tak ie w rażenie. Znalazłoby to swój wy raz na em isjach monetarnych, które zostały wybite przez samozwańcze go władcę w im ieniu trzech cesarzy \1 1 1 zju s z y (D io k le c ja n , Maksymian, . W mennictwie obu legalnych współrządców Karau- Imperium nie ma jednak a l u z j i wskazujących na akceptację projektów uzurpatora. Kres buntowi położył Konstancjusz Chlorus. Wstępem do l ik w id a c ji rządów Karauzju sza stała się kampania mająca na celu zdobycie riacum. Grobla, która została w zniesio na w poprzek w ejścia do Gesotam- Coins acquired by t h e .B r it is h Museum 1939-59. HC 1959. S eria 6, T . s . 10. 109 E u t r o p i u s : B r e v ia r iu m .. . , II, 19, 22. 110H. C o h e n : D escrip tio n h is t o r iq u e . . . , T . 7 , s. 1 ; 0 . S ee с k: C a r a u s iu s . W: R E . . . , T . 3 , ool. 1570- 1571; P . S a g о t: La Bretagne R o m a i n e ..., s . 121; P .H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 6 ; i d e m : She B r it is h E m p i r e ..., s . 4 2 8 ; C . J u 1 1 i a n : H istoire de l a Gaule . . . , I . 7 , s . 7 7 ; A . B a l d w i n-B r e t t : The Aurei and Solidi of the Arras H oard. NC 1933, S e r ia 5 , T . 1 3 , s . 2 8 6 ; C .H .V . S u t h e r l a n d : Coinage and C u r r e n c y ..., s . 6 2 ; W. S e s t o n: D io c lś t ie n e t l a t e t r a r c h i e .. . , s . 84-87; J . G r i c o u r t : Les ćvćnements. . . s . 372; й. M a t t i n g l y : The Imperial R e c o v e r y ..., s . 3 3 1 ; E .M . S t a e r m a n : K r i z i s . . . , s . 4 9 7 ; M. G r a n t : History from Co i n s . . . , s . 6 7 ; R .A .G . С a r a о n: The Mints and C o i n a g e ..., s . 36; i d e m : The Sequence-Marks. , . , s . 61 ; H .G . P f 1 a u m: E m i s s i o n ... s . 7 2 ; i d e m : Une monnaie inć d ite de C ara usiu s. BSPN 19 64 , T . 19, s . 327; A . P i g a n i o l : H is t o ir e de R o m e .. ., s . 4 4 4 ; G. A s к e ws. The Coinage o f Roman B r i t a i n . . . , s . 44; S . F r e r e : B r it a n n i a ..., s . 33 6; J . B. G i . a r d: La monnaie l o c a l e . . . , s . 16; R . W a l k e r : C ar au s iu s , Caesar of B r i t a i n . . . , s . 171. Szersze omowienie tego zagadnienia zamieszczamy n iż e j - p o r . s. ten mógł się przyczynić do politycznego przewrotu na wyspie, a w konsekwencji do o bjęcia władzy przez Allektusa 113 . Nie ulega bowiem dla nas w ątpliw ości, że utrata wyżej wskazanego punktu oparcia w musiała bardzo poważnie zachwiać Karauzjańskim prestiżem. Niemniej jednak, z braku wyraźnej wzmianki źródłowej na ten t«mat, przypusz czenie o związku przyczynowym i czasowym między upadkiem G a lii Gesoriacum a opanowaniem władzy przez A lle k tu sa - jakkolwiek bardzo pociągające - nie może zostać przyjęte za udowodnione. Nie mamy, n ie s t e t y , b liż s z y c h inform acji o pochodzeniu oraz k a rie rze kolejnego uzurpatora w B r y t a n ii. Na monetach imię jego występuje tylko w formie częściowej pod postacią A l le c t u s . Trzeba oczywiście traktować z dużą rezerwą hipotezę brytyjskich uczonych, że szkockie nazwisko Mc A l l o i t wzięło swój początek od wspomnianego im ie n ia 11^ . A u re liusz Wiktor podał w swej r e l a c j i , że Allektus uprzednio z polecenia Karauzjusza "sunsnae r e i praesset" 115 . Zdaniem niektórych ba daczy wzmianka ta wskazuje na to, że był on odpowiedzialny za finanse w państwie owego uzurpatora 116 . Można się spotkać również z opi- n ią , że A lle k tu s stał na czele pretorianów w Karauz jańskie j arm ii 117 '. Nie przekonuje nas żadna z powyższych p r o p o zy c ji.N ie widzimy prze de wszystkim możliwości u z asa d n ie n ia,n a podstawie przytoczonej infor- 1"12 """ """ V T I I (V ) In c er ti Panegyricua Constantio Caesari D ic tu s, 1 1 ^Por. C . J u l l i a n : H is t o ir e de l a G a u l e . . . , T. W. S e s t o n: D io clś tie n et l a t ó t r a r c h ie .. . , s . 103. 11* P .H . W e b bs The C o i n a g e ... , s . 12 7. P o r. Coinage of Roman B r i t a i n . . , , s . 4 8 . 1 1^A u r e l i u s V i c t o r : G. 6. 7, A s k e w : De C a e sar ib u s. . . , s . 82; The 39, 4 1 . 116W. S e s t o n : D io clśtie n et la t ś t r a r c h i e .. . , s. 104; S. ? r e r e : B r i t a n n i a ... , s . 3 3 9 ; G. С 1 a r k: En glish H isto r y . A Survey. Oxford 1971, s . 30; N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 17. 117 P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e ..., s . 4 3 4 . m acji, pomysłu na temat powiązań buntownika z gwardią K a r a u z ju s z a .Je steśmy również skłonni są d z ić , że określenie "sumicae re i p raesset" jedynie z pozoru przypomina stanowisko "r a t i o n a l i s summarum num" {w zg lę d n ie ratio- "r a tio n a lis r e i summae"), którymi to terminami okre ślano wysokich urzędników epoki Późnego Cesarstw a, za skarb i po datki 118 odpowiedzialnych . A u re liu sz Wiktor najw yraźniej nie był dobrze zorientowany oo do kompetencji A lle k tu s a. W ie d zia ł on prawdopodobnie jedynie ty le , że następca "adm irała" p ełnił rolę "prawej r ę k i " w to czen iu p o przed n ika. W taki bowiem sposób n ale ży roztuaieć, o- naszym zdaniem, ogólnikowe w isto cie rze c zy sfo iau łow an ie , które padło wspomnianym brewiarium . Szczegóły p r z e ję c ia władzy przez Allektusa n ie są nam z n a n e . Jesteśmy tutaj zdani tylko na wzmiankę A ureliu sza W iktora, że motywem uzurpacji Karauzjuszowego następcy przed karą za popełnione przestępstwa 119 był strach , których rodzaju nie śmy już d z i s i a j w stanie o k r e ś lić . Należy także żałować, we jeste że d zie je panowania tego uzurpatora po zostają właściwie zupełną zagadką. Wspomniana już w cześniej kampania Konstancjusza Chiогива przeciw ko zrewoltowanej Brytanii z n a la z ł a swój fin a ł w postaci in w a z ji na wyspę. Stosunkowo obszerny i barwny opis tej ekspedycji znajdujem y w panegiryku ku czc i owego cesarza 1 20 . Niemniej należy zgodzić s i ę , na szym zdaniem, z tezą D .E . E ic h o lz a ,ż e tylko niew ielk a l ic z b a zdarzeń 121 przedstawionych w r e l a c j i źródłowej miała m iejsce w rzeczyw istości » B ezsp rzec zn ie na podbój B r y ta n ii wyruszyły dwie flo t y . Jedną z n ic h ,k t ó r a wypłynęła z Gesoriacum, dowodzi^: Konstancjusz Ch loru s. Ba ■ 4 O 50, Zob. A .H .M . J o n e s : The bater Roman E m p i r e ..., T . 6 6 , 70 i i n . ; T . 2 , s . 5 6 5 , 6 0 0 . 114 1 PO 121 A u r e l i u s V III(V ) V i c t o r : De C a e s a r i b u s ..., 1, s . 48, 39 , 4 1 . In c e r ti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s, 13-17. D .S . E i с h o 1 z : Constantius Chlorus Invasion of B r it a in . JRS 1953, Т. 4 3 , s . 4 1 . Por. N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 10-15. zą drugiej było natomiast u jśc ie Sekwany. Autor wskazanego panegiryku nie podał jednak im ienia dowódcy tego zespołu statków 122 Powyższą informację o dwu flo ta c h , które ru ezyły do walki z Al- lektusem, potw ierdził Au reliusz Wiktor. Tam też znajdujenjy imię wo d za , kierującego okrętami zgrupowanymi na wodach Sekwany. Był nim Asklepiodot, prefekt gwardii p r etorianskiej Konstancjusza Chlorusa 123 Należy p o d k re ślić , że w w ie lu źródłach l it e r a c k ic h ten wysokiej ran g i o ficer występuje jako zwycięzca samozwańczego cesarza i B ry ta n ii, która po d ziesię cio le tn im buncie^Karauzjusza i zdobywca Allektusa stała się około 296 r . ponownie rzymską prowincją 2* . ów sukces upa miętniono złotym medalionem wyobrażającym na awersie Konstancjusza Chlorusa. Rysunkowi temu towarzyszy legenda FL VAL C0N31ANTIVS N OBIi CAES. Na rew ersie widzimy natomiast kompozycję złożoną z podobizny cesarza konno, statku, zarysu murów m iejskich i klęczącej ko b ie t y . Znajdująca się poniżej ab rew iacja LQN w skazu je, iż postać ta wi person ifikację Londynu. Na rewersie umieszczono również stano legendę RE EDITOR LVCIS AETERNAB. M edalion ten Znaleziono we wspomnianym skarbie z Beaurains 125 już . Szczegóły wyprawy nie rysują się jasno. Ekspedycja miała wyruszyć przy sztormowej pogodzie 126 . Trudno jednak byłoby rozwodzić się poglądem D .E . E ich o lza , że owemu desantowi towarzyszył w iatr z nad k ie runku południowo-zachodniego ( s w ), a nie z kierunku południowo-południowo-wschodniego ( s s e ) ^ ^ . Można tylko w yrazić z d z iw ie n ie , że ów ba " •] 2'2 1 Y I I l ( v ) In c e r ti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s, 14. 123 A u r e l i u s V i c t o r : De Caes a r i b u s .. . , 39, 4 2 . 124„ ^ E u t r o p i u s : B r e v i a r i u m ..., IX , 2 2 ; P a u l u s O r o s i u s: H is t o r ia Adversum P a g a n o s ..., V I I , 2 5 ; 3 a e d a : H is t o r ia E c c l e s i a s t i c a .. . , I , 6 ; H i e r o n y m u s : C h ro n ic o n .. . , s. 22 7; T h e o p h a n e s : C hronographia.. . , s. 8 ; Z o n а г a s: Epitome H i 3 t o r i a r u a .. . , X I I I , 3 1 . 125 126 127 przyp. G. A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 5 4 , nr 5 8 0 . V T II (V ) In c er ti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s, D .E . E i с h o 1 z : Constantius Chlorus I n v a s i o n ..., 3. ' 14 . 3. 41. dacz pokusił się o tak precyzyjne u sta len ia , nie dysponując odpowie dnio dokładną informacją źródłową. Z dużą ostrożnością n ależy rów nież traktować hipotezę lorda S e l b o m e , że rozstrzygająca bitw a mię dzy siłami cesarza a A llektusa odbyła się w okolicach parku KLackmoor (południowa A n g l ia , hrabstwo Ham pshire), g d zie 30 październ ika 1873 r. znaleziono skarb blisko 30 tysię cy zdawkowych antoninianów, ukrytych tam w czasach rew olty , ów depozyt miał należeć do A lle k tu s a ,b ą d ź któ regoś z jego oficerów , a te zau ry zacja monet nastąpiła rzekomo w miejscu bitwy - zasad zki Konstancjusza 128 . Tw ierdzenie takie nie zn ajdu je jednak o p arc ia wśród starożytnych autorów. _ _ _ _ _ ----------S e l b o r n e t O n a H o a r d . . . , s . 9 3 , P or. P . H . W e b b : The C o i n a g e .. ., s . 1 3 0 ; P . S a g o t; La Bretagne R o m a i n e ..., s. 123; 0 . J u 1 1 i a n: H istoire de l a G a u l e . . . , Т. 1 , s . 8 3 ; C .H .V . S ut h e r l a n d : Coinage and C u r r e n c y ..., s . 6 9 . Zcb. także R. B l a n d : Coin Hoards from Roman B r it a in . 3 . The Blackmoor Hoard. London 19 82 . ROZDZIAŁ IV Mennictwo Karauzjuszb i Allektusa Karauzjusz w okresie swych rządów wybijał monety zło te , srebrne i brązowe. Znaay 21 egzemplarzy numizmatów tego w ładcy, które zostały emito wane w najdroższym z wymienionych kruszców. 6 spośród nich to monety bez oznaczeń menniczych1 , 7 posiada znak wytwórni w Londynie 5 opatrzonych je s t symbolem 2 marką 1 literami Rozpiętość wagi złotych monet bez oznaczeń menniczych między 4 , 14 a 4 , 61 g . Średnia wartość wynosi tutaj 4 , waha się 39 g- W od- N . S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 145-146, nr 1-3, s . 146, nr s . 149-150, nr 8-9. Por. P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e ..., s . nr 3-5; G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . ЗА, nr 4, 463, 100 - 10 2 . 2 N. S h i е 1 : The E p i s o d e ..., s . 146, nr 1-2, s . 147 nr 3-5. Por. P . H . W e b b : The B ritish E m p i r e ..., s . 4 6 3 , nr 1-2, 6 , s . 5 3 4 ,nr 32; G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 34, nr 98-99, Ю З , s . 4 6 , nr 4 3 2 . S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 148-149, nr 3-4, s. 149 nr 5-7. P o r . P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e ..., з. 5 1 7 , nr 623- 624; G. A sk e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , з. 4 2 , nr 363-364. *N . S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 148, nr 1-2. P or. P .H . W e b b : The B ritis h S n p i r e . . . , s . 5 1 6 , n r 62 1; G. A s к e w: The,Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 42 , nr 3 6 1 . 5N . S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 146, nr 5 . Por. P .H . W e b b : The B rit is h E m p i r e ..., s . 5 0 8 , nr 53 4; G. A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 0 , nr 306. n ie s ie n iu do egzemplarzy pochodzących z wytwórni londyńskiej giczne w ie lk o ś c i to 4 , 27-5, 60 g numizmatów znakowych symbolem ^ 3, i p rzecię tna 4 ,5 2 g. analo W przypadku rela cje te przedstawiają się jako 61-4, 86 g oraz 4 ,4 7 g. Jedna z monet posiadających w odcinku re wersu markę JL waży 4 ,2 5 g . Nie dysponujemy, n ie s t e t y , odnośną formacją na temat drugiego egzemplarza z tej s e r i i . Em.is ja,k tó r ą patrzono literam i in o- aa natomiast wagę 4 ,3 3 g . Średnia dla 20 in te resujących nas aureusów wynosi 4 , 3 9 g ^. Notujemy współcześnie zn a czn ie więcej karauzjańskich monet emito wanych w s r e b r z e . Skatalogowano ic h bowiem 157 egzemplarzy. W tej l i czbie 2 monety pochodzą z wytwórni stołecznej cinku oznaczenie menniczych £8 , 1 C^, 1 posiada w od 113 g sg 1 0 » 4 ° nunizmatów jest bez znaków bądź zawiera marki nietypowe, u n ik a ln e 11. P o w y ż s z e dane wskazują na t o , że Karauzjusz emitował zło te mo nety lż e js z e p rzecię tn ie o nieco ponad 1 g od aureusa wprowadzone go reformą D io kle cjan a z 294 r . Na temat tej reformy zob. K. P i n k : Die GoldprSgung des D io cletianu s und seiner M itregenten (2 8 4 bis 3 0 5 ) . "Numismatische Z e i t s c h r i f t " 1931, T . 6 4 , a . 1-59; Ł .C . W e s t : The Coinage of Diocletianus and the Edict of P r ic e s . W: S tudies in Roman economic and social H i s t o r y . . . , s . 290- 302; С .Н .У . S u t h e j> l a n d : Denarius and S estertius in D io c le t ia n ’ s Coinage Reform. JRS 1 9 6 1 , T . 51 , s . 94-97; D. S p e r b e r : D e n a r ii and Aurei in the Ti me of D io c l e t i a n . JRS 1966, T. 5 6 , s . 190-195; K . E r i n , J , R e yn o l d s , M. C r a w f o r d : D io c le tia n ’ s Currency Reform, a new In s c r ip t io n . JRS 1971, T. 6 1 , s . 171-177; M. K o z a k i e w i c z : Reformy monetarne D ioklecjana w walce z chaosem w mennictwie Cesar stwa Rzymskiego. BN 1972, Nr 4 ( 7 2 ) , s . 72-75; J . G u e y: Note sur l a reformę monótaire de D io c lś t ie n et le mutuum. BSFN 1972, T. 2 7 , s. 2 60-264; J . J a h n: Zur Geld-und W ir ts c h a ftp o lit ik Diokletians “Jahiv buch fu r Numismatik und G eldgeschichte" 1975, T. 25 , s . 91- 105; J. L a f a u r i e : Rśformes monśtaire3 d’ A u rś lie n et de D io c l ś t ie n . RN 1 9 7 5 , S e r ia 6 , T . 17, s . 107- 131. ^N. S h i e 1 : The E p i s o d e . . . , ś . 9 5 , nr 1-2. Por. P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e . .. , s ._ 4 6 4 , nr 9 ; G . A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 34, nr 1 0 6 . ®N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 9 7 , nr 1 . Por. P .H . W e b b: of The B r it is h E m p i r e . ., , s . 4 8 0 , nr 186; G. А з к e w: The Coinage Roman B r i t a i n . . . , s . 37, nr 2 0 7 . 9 N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 9 7 , nr 1. 10N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 98-117, nr 1-2. P or. P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e . .., s . 50 8, nr 5 3 5 , s . 5 0 9 , nr 536-547, s . 5 1 0 , nr 548- 558, s . 511, nr 559-568, s . 5 1 2 , nr 570-579, s . 513, nr 580-590, s . 5 1 4 , nr 591- 597; G. A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 40-41, nr 307- 357. 11N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 9 7 , n r 2 , s . 118-125, nr 1-36. P o r . P .H . V e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s . 4 8 0 , n r 187» s, 509, nr 542, Monety z wytwórni w Londynie ważą odpowiednio 3 ,8 3 i 3 ,8 5 g . zem plarz, którego rewers opatrzony został znakiem ma Eg ciężar 4 ,0 6 g, a ten z marką С 4 ,1 7 g . Spośród 113 numizmatów należących do grapy zważono 100 monet. Rozpiętość ciężaru waha się tutaj mię dzy 2 , 0 a 5 ,6 9 g . Średnia wynosi 3 ,6 4 g . W l i c z b i e 40 monet bez ozna czeń menniczych i z markami nietypowymi można było u sta lić wagę 36 egzemplarzy. Skrajne w ielkości w tym przypadku to 2 ,6 9 - 5 ,7 4 g i prze ciętna 3 ,4 9 g . Średnia dla 140 srebrnych em ieji Karauzjusza się cyfrą 3,6 1 g 12 . Należy tutaj również zauważyć, że w 2- 2,99 g m ieści się 26 sztuk tych numizmatów, w przedziale 71 sztuk, w p r zed zia le 4- 4,99 g 38 sztuk i w reszcie w wyraża p r zed ziale 3- 3,99 g p rzed zia le 5- 5,74 g 5 s z t u k . Niewątpliwie zastanawia duży rozrzut wagi karauzjańskiego p ie n ią dza wybitego w srebrze ( 2 , 0 - 5 ,7 4 g ) . Wskazywałoby to na is t n ie n ie w jego przypadku zróżnicowania w zakresie nominału. Stosunkowo niewielka lic z b a analizowanych numizmatów nie pozwala nam jednak na wychwy cenie ciekawszych prawidłowości. Można jedynie zauważyć, że w p r ze d zia le 3- 3,99 g mieści się 5 0 ,7 1 # prze zważonych egzemplarzy, a w d zia le 3- 4,99 g aż 77 ,8 6 % tych monet. Brązowe emisje Karauzjusza charakteryzują się dużą dyfereneją roz>miaru, w agi, s t y lu . W ich l i c z b i e znajdujemy sporo nadbitek na pie- s . 5 T Г, nr 5 6 5 , s . 5 2 4 , nr 707- 715, s . 5 2 5 , nr 717- 727, s . 5 2 6 , nr 7 2 9 , s . 5 4 6 , nr 10 67 , s . 5 4 7 , nr 1068-1074; G-. A s k e w : The Coinage of Homan B r i t a i n . . . , s . 37, nr 2 0 8 , s . 4 0 , nr 3 1 2 , 335. 12 Dokonane wyżej o bliczenia wskazują, że owe monety są p r z e c ię t n ie o około 0 ,2 g cięższe od wprowadzonego Dioklecjanową'reform ą argenteusa. Trudno jednak przyjąć za całkowicie pewne hipotezę J. P. С a 1 1 u, że twórca systemu te trarch ii wzorował się na Karauzjańskich^próbach re stauracji pieniądza bitego w srebrze ( j . —Р . С a 11 u: la p o litiq u e monśtaire. . . , s . 356"). Honety te wystęoują bowiem tylko w n ie w ie lk ic h ilościach napółno.cno-zachodnim skrawku Cesarstwa Rzymskiego. Wie odgrywały one rzecz jasna większej ro li w tamtejszym obiegu pieniężnym . Czyż ich pojawienie się mogło wi--jc wpłynąć w is totny sposób na doniosłą, ogólnopaństwową reformę z 294 r .? Wypada dodać, że nie dysponujemy żadnymi informacjami w źródłach pisanych, które potwierdzałyby zależność argenteusa od interesujących*nas emi s j i karauzjańskich . niądzu władców w cześniej panujących, a szczegó lnie "cesarzy g a lij s k ic h "1^. Znamy również sbarbaryzowane numizmaty z imieniem to ra. Ponieważ n ie wszystkie monety tego ro d zaju zaw ierają uzurpa dokładną metrykę, is t n i e j e n ie ro zstrzyg nię ta w praktyce kw estia, które z nich pochodzą z czasów u zurp a cji, które zaś stanowią późniejsze naśladow nictw a. P rzy tła c za ją c a większość karauzjanskich brązów to skrajnie zdewaluowane an to n in ian y . Należy wspomnieć, że występują między nimi rów nież tzw . an toniniany X X I, które wprowadził w Imperium A u re lia n formą z 274 r 1^1. Notujemy również 4 egzemplarze zdawkowych tów o nominale trudnym do sprecyzowania. U nikaty te noszą kach oznaczenie re numizma w odcin lub są bez znaków m e nn iczyc h.'Je d en z n ic h , FELICITAS, waży 3 ,6 8 g 1^ , inn y , którego rewers opatrzono legendą typu RE (N0VAT) RO(M ASO), ma ciężar 3 ,0 5 g1^ . Wagę monety o nie czy teln e j legendzie rewersu określono zaś na 2 ,7 9 g 17 . C ięża r innego egzemplarza, 1Q również słabo zachowanego, je s t natomiast n ie zn a n y ' . Od antoniniana, któremu odpowiadają swą m etrologią, odróżnia je nietypowe wyobraże- ^P .H . W e b b: Overstrikea of Carausius. NC 1915, S e r ia 4 , T . 15, S . 135-136; C . H .V . S u t h e r 1 a n d : Coinage and C u r r e n c y ..., s. 6 3 . Karauzjańską nadbitkę na monecie Klaud iu sza I I Goekiego o publi kował ostatnio A. M o r r i s : A curious Overstrike of Carausius. N C ir c 1 9 79 , Т . 8 7 , s . 69 . 1^Na temat tej reformy, zo b . P .H . W e b b : The Reform of A u re lia n . NC 19 19 , S e r ia 4 . T, 19, s . 235-243i C. G a t t i : La p o lit ic a mon e t a r ia di A u re lia n o . "La Paro la del Passato" 1 9 6 1 , T. 7 7 , s. 83- 106; R .A .G . C a r s o n : The Reform of A u re lia n . RN 1965, Seria 6 , I . 7, s . 225- 235; D. К i e n a s t: Die Munareform A u re lia n s . "C hiro n " 1974, T. 4 , s. 547- 566; J . L a f a u r i e: Rdformes m on^taires. . . , s . 81- 107. '^ N . S h i e l : The E p i s o d e . .. , s . 11 8, nr 1 . P or. P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e . .. , s . 5 1 1 , nr 56 0; G . A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 0 , nr 3 3 0 . S h i e l : The E p i s o d e . .. , s . 118, nr 2. Por. P .H . W e b b : , The B r it is h E m p i r e ..., s . 512, nr 5 7 1 ; G. A s к e w: The Coinage o f' Roman B r i t a i n . . . , s . 4 1 , nr 34 0. 17 N. S h i e l : Carausian R a r i t i e s . . . , s. 42-43, nr 4 . n ie cesarza na awersach. Przedstawiony on jest tam bowiem w wieńcu laurowym, a nie w koronie prom ien istej. Jak już wspomnieliśmy w r o zd zia le poświęconym źródłom do in t e r e sującej nas uzurpacji,zabhow ały 3ię 2 medaliony Karauzjusza. Ze wzglę du na wybitnie propagandowy charakter tych e m is ji omawiamy je szerzej w innej części naszego opracowania 19 Ha podstawie badań stylistycznych P .H . Webb stworzył schemat chro* n o lo g ii w ię kszo ści karauzjańskich em isji wypuszczonych przez mennice pл w Londynie i w Camulodunum (d z i ś Colchester) , co przedstawia tabe la 1 i 2 . T a b e l a 1 Chronologia monet Karauzjusza wg P .H . Webba ( A ) ---------- Zoo. s . 20 - 88- 91. P .H . W e b b : The B ritis h 3 n r o ir e ..., The Lincnmere H o a r d .. ., з. 198-199. s. 459. 3ob. także i d e m : Podobny schemat dla produkcji obu aennic przedstaw ił R .A .G . Carson. Ustalen ia tego autora dotyczą ró w nież, w 1959 r. jak w id a ć , emi s j i A lle k t u s a ^ 1 ( z o b . tab e la 3 ) . T a b e l a Chronologia monet Karauzjusza i Allektusa wg R .A .G . Carsona ( i ) Camulodon ша Londinium Rok Ш Р CARATS ITS PF AVG 286 287 _L ML ł H . ML _L MC FiO 288 ML ‘R . A . G . _L _ SMC С a r 3 o n : The Mints and C o i n a g e ... , 8 . 38-39. 3 Camulodunum LondiniuB Rok IMP СARA VS I VS PF AVG , Ł XI 289 B|5 290 | C X X I' MCXXI • się . с MLXXI s jc , H I Ш Р С GARAYS I VS PF AVG B|E 291 SIC, SIP MLXXI SI с 292 293 S|P с MLXXI S|P „ S|P 3|P ML С (w im ieniu trzech ce sarzy) IMP С ALLECTVS PF AVG 293 294 S|P S j? ML С S| A S|P ML 295 296 с £ i i , _L MSL QL CL J_ QL QC QC V 1971 г . R .A .G . Carson zaprezentował znacznie bardziej ostrożną próbę rekonstrukcji chronologii aonet K arauzjusza i A lle lc t u s a ^ , któ rą ilu struje tabela 4 . I d e m: The Sequence- Karks.. . , a . 64. Camulodunum Londinium Rok Ш Р CARAVSI7S PF AVG 286 do 289 290 JL, iL ML -It m l’ m l MC SMC B| E CXXI KLXXI 291 -L, -L B|E Ё1®, MLXXI С MCXXI Sl_c, S[P IMP С CARAVSITS PF AVG 291 292 do 293 293 s jc t 3| E MLXXI С 3|P £12 MLXXI С S| P 51* с ML S| С S|P IMP С ALLECTVS PF AVG 293 do 295 295 do 296 sL P( SJA 3!_А ML f-BL ML -L QL Tabela 5 ukazuje zmiany, N . S h ie l2 5 . s1Pf с S]P CL QC ja k ie do powyższej koncepcji wniósł w 1977 r. Camulodunum Londiniua Rok 28 7/28 9 _L 2 8 9 /2 9 0 _L_ С Ml P| 0 290/291 _ L CXXI ML 29 1/29 2 S| С J IL С MLXII S| P 2 9 2 /2 9 3 MLXXI 2 9 3 /2 9 4 S|P S|P ML с S| A 2 9 4 /2 9 5 ML 29 5/29 6 _L QL J_ QC Zagadnienie to podjął w tym зашуш roku również J . Casey^^ (zo b .tar bela 6 ) . T a b e l a Chronologia monet K arauzjusza i A lle k tu s a wg J . Саэеуа Londinium Caauiodunum Rok Carausiua 286/289 289 - L ,± ML ML F| 0 ML 290/292 -L, -L C MC _L_ 5ЫС B|2 мыл cioci 7Ę------J . С a s e ys Tradition and I n n o v a t i o n ..., s . 229. 6 Londiniurn Camulodunum Rok Carausius Sj P SJC MLXXI С SiP SJP 2 9 2 /2 9 3 293 с ML Allectus S|P 2 9 3 /2 9 4 ML S| A 295 ML £Lf, _L 296 MSL QL Ostatnio natomiast k o lejny szczegółowy schemat chronologii Karauzjusza dał C . J . Bailey 25 , monet co ukazuje tabela 7 . T a b e l a Chronologia monet Karauzjusza wg C . J . Rok 288 289 J_ c _L ML F|0 B|E MLXXI 291 tlQB Londinium ML 290 Baileya B|E MLXXI -L, -L C -J-, С MC —l — CXXI -L, s-i!, JSCl SC С 7 P .H . Webb zastrzega się wprawdzie^ że proponowana przez niego chro nologia ma charakter orientacyjny (approximate d a te s)2 ^ ? jednakże walu to w związku z nią postawić k i lk a k w estii. Jest rzeczą nie do udowodnienia, że mennica londyńska rozpoczęła działalno ść w 288 r . Nie mamy rówjiież żadnych przesłanek, by d z i ć , że oficyn a w Camulodunum została założona w tym samym Skąd pewność, że np. monety z oznaczeniem i Ea tw ier c z a s ie . rewersach nie były również wybijane w 291 r .? Isto ta powyższych uwag odnosi się także zarówno A .G . Carsona, Jak i N. S h ie la , J . Caseya oraz C . J . do koncepcji R. B aileya. Nie od rzeczy będzie w tym momencie zauważyć, że pierw szy z wymienionych au torów dał początkowo zadziw iająco precyzyjną, bo roczną datację in teresujących nas numizmatów. Pozostając p r zy propozycji R .A .G . Carsona, k ilk a słów w yjaśnień wymaga oś obu proponowanych p rzez niego ch ro n olo g ii. Punktem w yjścia stały się tu taj 2 egzemplarze złotych monet Karauzjusza typu PAX AYG, które noszą w odcinkach rewersów oznaczenia y p jy ^ i MVLTX2 8 * Awers pierwszej z n ic h opatrzony jest legendą IMP CARAYSIVS PP AVG, drugiej P .H . W e b b: The B rit is h E m p i r e ..., s. 459. 27 N. S h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . 145, nr 1. Por. P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s. 463, nr 3; G. A s к e w: The Coinage of Ro man B r i t a i n . . . , s . 34, nr 100. 28 N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 145, hr 2 . Por. P .H . W e b b: The B rit is h E m p i r e ..., s. 463, nr 4 ; G. A s к e w: The Coinage of Ro man B r i t a i n . . . , з . 34, nr 10 1. natomiast IMP С CARAV3IV3 PF AVG. W przekonania tego autora oba nu mizmaty miały upamiętniać Karauzjańskie quinquennium, które je s t da towane przez nieg o na 290 lub 291 r . Tw ierdzi on przy tym, że właś nie wtedy uzurpator przyjął tytuł C (a e s a r ). Stąd wszystkie emisje bez owego С miano w ybijać przed podaną datą, te natom iast, które ra ją w tytu laturze buntownika wzmiankowaną l i t e r ę , później Należy p o d k re ślić , nie 29 zawie. że moneta, która ma w odcinku rewersu oznacze- n ieko niecznie m usiała być w ybita z o k a z ji pią tej ro c z n i cy o bjęcia władzy przez K a r a u z ju s z a ..S ą d z im y , że je ś li rzeczyw iście uzurpator p rzy ją ł wtedy tytuł cezara, to byłoby rzeczą dziw n ą,że nie zamanifestowano tego na obu rocznicowych aureusach. Warto odnotować w tym m iejscu bardzo prawdopodobną, naszym zdaniem , hipotezę K Sh iela, że in teresujący nas numizmat upamiętniał fa k t p r zy ję c ia przez rebe- 30 lia n t a p u rp u ry ' . W k o n k lu z ji w cześniejszych (r o z d z i a ł i ) i powyższych rozważań na leży s t w ie r d z ić , że problem chronologii monet Karauzjusza i A lle k tu sa jest nadal otwarty. Rozumiemy dążność a n g ie ls k ie j lit e r a t u r y przed miotu do precyzyjnych ustaleń w tym z a k r e s ie . Mennictwo obu buntow ników stanowi zasadniczą część odnośnej sfery rzymskiej d zia ła ln o ś c i na w yspie, a omawiane d z i e s ię c i o le c i e ciekawy okres w h is t o r ii Bry t a n i i . Nie mamy jednak wystarczających podstaw do tego, by dać w peł n i uzasadnioną, roczną datację poszczególnych e m is ji. Mennictwo A lle k tu sa prezentuje się znacznie bard ziej ubogo. Znamy * 31 21 złotych numizmatów tego władcy . Pochodzą one wyłącznie z menni cy lo n d y ń s k ie j. Rozpiętość ich ciężaru oscyluje między 3 ,8 2 a 6 ,8 5 g» i d e m : ‘ Ъ . А . О . C a r s o n : The Mints nad C o i n a g e . .., s . 36} The Sequence- M arks.. . , s . 5 9 . ? o r . C .E . £ i n g: A small Hoard of Ca rausius found near B ice ster, O xfo rd sh ir e. BNJ 1 9 8 2 , T. 52 , s . 7-16. 50N . S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s. 13 9. 31lbidem , s . 155-159, nr 1-21. Por. P .H . W e b b : The B r it is h Em p i r e . . . , s . 5 5 8 , nr 1-6, s . 5 5 9 , nr 8-14; G . A s к e w: The Coinage o f Roman B r i t a i n . . . , s . 4 9 , nr 1-5, s . 5 0 , n r 6 , 8-14. śred n ia 18 zważonych aureusów tego uzurpatora wynosi 4 ,5 0 g . Należy po dkreślić, że samozwańczy cesarz nie w ybijał aonet srebrnych. J e ś l i chodzi natomiast o brązy A lle k tu s a , to warto zauważyć, że były emitowane znacznie staranniej od autoninianów K arauzju sza. Nie one po winno to d z iw ić , gdy mennictwo rzymskie w B ry ta n ii miało już wówczas za sobą k ilk a lat doświadczeń i praktyki. Nowością w interesującym nas okresie były allektusowe brązy o przeciętnej wadze 2 ,7 g*których odcinki rewersów opatrują oznaczenia ^ i Interpretuje się je jako kwinary, które miały stanowić reperkusję reformy monetarnej z 294 r 3 4 . Zagadnienie lo k a liz a c ji mennic obu rebeliantów stanowi problem wy magający odrębnego omówienia. K w estii tej poświęcamy zatem osobny aneks3'’ . -- 32------Jest ona zatem niższa p rzecię tn ie o około 1 g od wzorca wprowa dzonego przez D ioklecjana. J . С a s e y : Carausius and Allectus-Rulers in Gau l?."B ritan n ia1’ 1 9 7 7 , Т. 8 , з . 29 7. ROZDZIAŁ V Propaganda na monetach Karauzjusza i Allektusa Je st rzeczą zastanaw iającą, że n ie doczekaliśmy się do tej pory kompleksowego omówienia k w es tii propagandy, którą lansow ali obaj zurpatorzy za pośrednictwem swoich monet. Można, bowiem e ą d z ić , gactwo interesującego nas zespołu numizmatów stwarza niezwykle sprzyjające warunki do w zakresie u- że bo typologii tego ro d zaju a n a l i z . Czym więc wytłumaczyć tak ewidentną lukę w etanie badań nad omawianym bun tem? Rewersy karau zjańskich em isji monetarnych prezentują bardzo sze roką gamę treści o charakterze propagandowym. Znajdziemy tutaj legen dy i towarzyszące im wyobrażenia ik o n o g r afic zn e , które opiewają m .in* przymioty cesarza ( n p . Cctastantia, H i l a r i t a s , L i b e r a l i t a s , P r o v id e n t ia , V ir t u s 1) . P ie t a s , Liczne numizmaty wybite wówczas na wyspie po święcono armii oraz sukcesom militarnym ( n p . Concordia E xercitu s,Fi- 1Warto podkreślić, że określenie "V ir t u s " notujemy także na awersack monet buntownika. lo r, P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s . 47 3. nr 116, s. 474, nr 117, s. 477, nr 1 5 0 , s . 4 8 3 , nr 2 1 4 a , 218-219, s. 484, nr 233, s. 486, nr 254, s . 48 8, nr 2 7 8 , s . 4 9 1 , nr 314-315, s. 492, nr 325, 328, s. 494, nr 352, s . 4 9 9 , nr 4 1 7 , 6 . 508 nr 334, s . 512, nr 577, s . 518, nr 636 (VH2 CARAVSI A V ), s . 5 2 6 , nr 735, s. 528, nr 766, s. 52 9, nr 778, 788, s. 5 3 2 , nr 8 2 6 , s , 5 3 4 , nr 6 6 3 , s. 536, r.r 89 1, s, 5 3 9 , nr 955 , ev/entualnie s. 5 4 8 , nr 1090 ( . VIR CKHKVS. . ,V C ). des M ilitum , monety "le g io n o w e ", V ic to r ia Germ anica). Nie zabrakło jednak również tak ich , które propagują pokój ( P a x ) . Na w ielu emis jach Karauzjusza spotykamy obietnice zaprowadzenia ła d u , a także rzą dów pomyślności ( n p . Securitas Perpetua, S a ec u li F e l i c i t a s ) , Inne sła w ią wielkość Rzymu ( n p . Romae A e te rn a e ). Szereg rewersów monet władcy odwołuje się do m ito lo g ii. Uhonorowano w ten sposób tego zarówno bóstwa starorzymskie ( n p . A p o llin i Oonservytori, Io v i S t a t o r i, Mars V ic t o r , Neptuno R e d u c i), jak i bardzo popularne wówczas w całym Im perium kulty pochodzenia wschodniego ( n p . O r ie n s , S o li In v i c t o )2. Zna. * my także karauzjańskie monety, które wspominają o regionalnych bós twach opiekuńczych (H e r c u li Deuseniensi5 , Genio B r i t a n n i ). Nie bra kuje wreszcie em isji informujących o ambicjach i politycznych zamie rzeniach uzurpatora ( n p . seria monet wybitych "w imieniu trzech ce s a r z y ") . Powyższy przegląd nie wyczerpuje wszystkich tematów, a tym bar d z ie j poszczególnych h a se ł, które rejestrujem y w mennictwie K a rau zju s z a . Stanowi on Jednak w ystarczającą, jak sądzimy, ilu s tr a c ję tezy o dużej lic z b ie i różnorodności id e i lansowanych przez tego uzurpatora. Trzeba jednak mocno po dkreślić, że owe idee w zdecydowanej ś c i , a n ajczęściej także w standardowej .postaci przejęto większo z monet, które były wybijane na obszarze Imperium w drugiej połowie I I I w .Nie od rzeczy będzie zasygnalizować w tym m iejsc u , że spory procent skar bów monet ukrytych w czasach in teresu ją c ej nas r e b e li i zmaty, z których n ajstarsze emitowano za panowania zawiera numi G allie n a ( 253- - 26 8)^. Przypomnijmy również, że aż do okresu K arauzjań sk iej usurpae c j i Rzymianie nie wytwarzali monet na terytorium B rytanii . Jest więc .... у — 1 1 ■■ Zob. na ten temat S . H a r r i s , J .R . H a r r i s : tal Cults in Roman B r it a in . Leiden 1965• ^Z ob . A .N . 3 h e r w i n - W h i ford 19 39 , s . 2 7 8 . te: The o rien The Roman C it iz e n s h ip . Ox 4 Zob. s . 112-113. ^Dopiero po klęsce Allektusa ustanowiono w Londynie o fic ja ln ą men n icę cesarską. d la nas rzeczą zupełnie natu raln ą, że personel o ficyn tworzonego tam od podstaw mennictwa chętnie kopiował p ro ste , stereotypowe wzory e m isji będących w obiegu na w yspie, a wybijanych we wskazanym z trzy- d z ie s t o k ilk u le c iu . Bardzo poważnie wątpimy, czy zawsze przy owej pro d u k c ji zastanawiano się nad starannym doborem propagandowych Podejrzewamy natom iast, id e i. że w arsztaty samozwańca często w sposób n a j zupełn iej mechaniczny powielały kompozycje rewersów monet propagują cych ogólnikowe oraz powszechnie akceptowane w ar to śc i. Błędem w szym o dc zuciu, byłoby tutaj przy p u szcze n ie , że Karauzjusz oso biście u st a la ł drobiazgowy program h a s e ł, które winny były lansować na lejnych emisjach podległe mu o fic y n y . Taki stan rzeczy na ko zobowiązuje nas do daleko po suniętej ostrożności w budowaniu zbyt odważnych h i potez o propagandowych d zia ła n ia c h tego w ładcy. Jesteśmy także prze k o n a n i, że przede wszystkim powyższe względy legły u podstaw wspom n ia n e j lu k i w stanie badań nad opisywaną uzurpacją. N ie u lega w ą tp liw o ści, że w rozważaniach określonych tytułem b ie żącego ro z d z ia łu szczególną uwagę należy poświęcić monetom niosącym tr eś c i o r y g in a ln e .R e fle k s ja taka znajduje oczywiste uzasadnienie me to dolo giczne. Pozwala ona bowiem po pierwsze - na wyodrębnienie gru py monet, w stosunku do których można p rzy ją ć , że ic h powstanie było inspirowane wolą K a r a u zju sza . Po drugie - niestereotypowe legendy i towarzyszące im wyobrażenia ikonograficzne o rien tu ją nas w propagan dowych akcentach, których wyeksponowanie uznano wówczas za ko n iecz n o ść . Powyższe względy zdają się umacniać potrzebę rekonstrukcji progra mu po litycznego buntownika według materiału "św ieżego'1, pozbawionego cech ogólnikowości i szablonu. Mimo interesujących perspektyw w tym zakresie nie przeceniamy jednak walorów poznawczych owych e m is ji. Na sza rezerwa odnosi się tutaj do k arauzjań skich typów monet, które zna my z egzemplarzy pojedynczych, unikaln y ch. Trzeba przypomnieć, że omawiana uzurpacja już od dawna fascynowała archeologów, historyków, ale także w ielu kolekcjonerów. N ie wszystkie numizmaty samozwańcze- go cesarza pochodzą z wykopalisk prowadzonych w sposób metodyczny. Są i t a k ie , których proweniencja Jest w ogóle n ie z n a n a . Czy zawsze więc racje naukowe towarzyszyły ujaw nianiu kolejnych e m is ji z w ize runkiem rebelianta na awersie? W ysiłki mające na celu rekonstrukcję Karauzjuszowych poczynań w sferze propagandy utrudnia równiei t o , że nie znamy^ praktycznie rzecz b io r ą c , d atao ji jego monet. Ryzykiem byłoby więc stworzenie dynamicz nego, a jednocześnie kompleksowego modelu t r e ś c i , które lansowano w interesującym nas siedm ioleciu. Kończąc przedstawione wyżej rozważania o charakterze teoretyczny®, należy po dkreślić, że źródła, jakimi dysponujemy do omawianego zagad n i e n i a , pozwalają tylko na wypunktowanie zasadniczych, programowych h ase ł władzy w B r y t a n ii. Można to uczynić jedynie w sposób statycz n y , a więo z dużym ograniczeniem hipotez na temat propagandowych fluktuacjijinających tam wówczas m iejsc e. Nie ulega w ątpliw ości, że dobór legend i towarzyszących im wyobra żeń ikonograficznych Jest z natury rzeczy b ard zie j przemyślany i sta ranny w przypadku em isji o wysokich nominałach. W myśl tego za ło że n ia id e e , które chciano szczególnie wyeksponować winny znaleźć na medalionach uzurpatora. Jak również na Jego srebrnym, frzeba jednak p o d kre ślić, pieniądzu złotym się i że s i ł a oddziaływania haseł pro pagandowych za pośrednictwem monet, które odgrywały minimalną rolę w 6 tam tejszej ekonomice, była znikoma . Is t n i e j ą 2 egzemplarze medalionów przypisywanych K a r a u zju szo w i.07 ba te unikaty wykonano z orichalcum . Awers lżejszego z interesujących nas medalionów ( o wadze 2 1 , 61 g) wyobraża popiersie buntownika w laurowej k o ro n ie. Je st on przyodzia ny w trabeę i d zierży rodzaj b e r ł a . Kompozycji tej towarzyszy legen- ^ o r . W. K a c z a n o w i c z: Propaganda rzyteskiej po lityki podbojów na monetach epoki Trajana. WN 1 9 76 , T . 2 0 , s . 1 6 2 . da IMP С M AV CARAVSIVS P? AYG. Na rewersie opisywanego medalionu wi dzimy natomiast uosobienie zwycięstwa w bidze i napis VICTORIA CARAYSI AYG. Znajdujący się u dołu odcinek zawiera lit e r y I . N . P . C . D , A8 . Cięższy egzemplarz ( 2 3 , 24 g) zawiera analogiczne do poprzednie go wyobrażenie awersu. Jednakże otacza je nieco inna legenda C(MA) YR M CARAY3IVS PP AYG GER. Rewers tej em isji zdobi uzurpatora. Przedstawiony on został w stroju wojskowym, - IMP wizerunek z włócznią i z tzw. globem. Koronuje go p e rson ifikac ja zwycięstwa, która ponad to trzyma gałązkę palmy. Motyw ten znajduje dopełnienie w poetaci le gendy VICTOR CARAVSIVS AVG GER MAX i oznaczenia menniczego RSR^. Sądzimy, że warto tutaj wspomnieć o proweniencji obu medalionów. Pierwszy z nich przyniósł do B r it is h Museum w 1931 r . niepełno le tn i chłopiec. Unikat ten miał wchodzić w skład ko lek cji jego dziad k a , której powstanie umiejscowiono "somewhere in the north g l a n d "1 0 . Po w ielu kłopotach (n a tu ry prawnej i fin an so w ej) of En numizmat atał się pod koniec la t 60 własnością wzmiankowanej in s ty t u c ji1 1 . Drugi t opisanych wyżej medalionów kupiono je s ie n ią 1971 r . on wyetawiony na sprzedaż wraz z niew ielk ą l ic z b ^ rzymskich zdawkowych " i n a London street-market" 12 Był em isji . Latem 1972 r . nabywca od stąpił ten egzemplarz B r it is h Museum1^ . Nie zamierzamy bynajmniej negować autentyczności obu medalionów. Wydaje nam s i ę , że z r a c j i szczególnego charakteru poddano je wnikГ liwym oględzinom. Chcemy jedynie p o d kre ślić, że fragmentaryczny i za- O Ibidem , 8 . 1 ; Por. G . A s к e w: . . . , s . 3 4 , nr 97 a. % .A .G . C a r s o n : 10Ibidem , s . 1 . 11 Ibidem. 12Ibidem . 1^Ibidem . The Coinage o f Roman Bronze M e d a l l i o n s ..., s . 2 . B rita in stanawiająey opis sposobu pozyskania tych tak przecież specyficznych okazów może budzić zd ziw ien ie. ulega N ie w ątpliwości, dalsze iż szczegóły w tej sprawie byłyby rzeczą ze wszech miar pożądaną. Przypuszczamy, że pojawieniu się em isji o tak nietypowym charak terze towarzyszyły wyjątkowe o koliczności. W przypadku medalionu z legendą VICTORIA CARAVSI AVG mógł moment objęcia władzy przez uzurpatora ksymianem 14 to być lub fakt zwycięstwa nad Ma- . Nie jest wykluczone, że klucz do rozwiązania tej zagad k i leży w abrewiacji I . N . P . C, D. A . Umieszczenie jej w tzw, od cinku wskazywałoby, że mamy tutaj do czynienia ze znakiem menniczym. Niemniej jednak zgadzamy się całkowicie z opinią a . A . G„ Carsona, -15 że jest to raczej formuła dedykacji bądź pozdrowień , Nie mamy, n ie stety, an alogii na innych rzymskich medalionach, próby rozwinięcia tego skrótu „16 с ji . a zatem wszelkie muszą mieć charakter czystej spekula- Na awersie i rewersie drugiego z interesujących nas numizmatów spotykamy zwycięski przydomek buntownika (.CER, GERM M AX). Jesteśmy skłonni twierdzić^ że determinuje on przyczynę wybicia tego unikatu, podobnie jak i motyw ikonograficzny rewersu, przedstawiający rz a koronowanego przez boginię zwycięstwa 17 cesa- . Karauzjusz c h c ia ł, być może, przypomnieć za pośrednictwem owej em isji o swoim zwycięstwie nad piratami w czasach, które poprzedzały opisywany bunt. Trudno również odrzucić przypuszczenie, iż medalion ten upamiętniał jego sukcesy z lat uzurpacji.W idzielibyśm y tutaj np. zmagania z Piktam i, którzy za s ie d la li północną, niepodległą część 14Ibidem , s . 4 . 1^Ibidem , s . 3 . ^^ Is tn ie je hipo teza, że oznaczał on ICn") N(om inę) F (r i n c i p is ) C (a r a u s ii) D (o n av it) A (lle c t u s ) - zob. N . S b i e 1: The E p i s o d e ... s . 1 6 5 , przyp. 3 1 . B r y t a n ii. Była już okazja wspomnieć o tym, że ów wojowniczy lud zaw sze stwarzał niebezpieczeństwo d la rzymskiego panowania na wyspie. Warto podkreślić, że w lic z b ie 21 znanych monet re b e lia n ta , które wybito w złocie, aż 7 egzemplarzy propaguje zgodę między wojskiem. Tworzą one 2 typy numizmatów. Na rewersie p ię ciu monet wspomnianej grupy em isji znajdujemy le gendę CONCORDIA M I I I T . Towarzyszy jej wyobrażenie stojącego cesarza , który wyciąga rękę do postaci będąoej p e rso n ifik ac ją owej zgody Rewersy 2 monet opatruje napis CONCORDIA M IL IT V . Jest on 18 . dopeł nieniem motywu, w którym uosobienie analogiczne do poprzedniego dzieiv 19 ży dwa sztandary . Opisane wyżej numizmaty stanowią obecnie j wszystkich znanych karauzjańskich monet w zło cie . N ie mamy w ątpliw ości, że trudno było by d z i s i a j stw ier d zić, czy ta proporcja oddaje relatywną wielkość dla czasów r e b e l i i . Sądzimy natomiast, i ż lojalność w ojsk a, a także jego wewnętrzna dyscyplina były wartościami szczególnie pożądanymi przez uzurpatora. Na kolejną grupę w ramach interesującego nas zespołu em isji skła d ają się aureusy propagaujące pokój. Do naszych czasów przetrwały t y ł ko 4 egzemplarze takich monet. Rewersy dwóch spośród nich wyposażono w legendę PAX AYG standardowym motywem ikonograficznym ( k o b i e t a , która trzyma wraz ze gałązkę oliwną i w ł ó c z n ię ). W znajdujących się poniżej odcinkach zostały u- mieszczone napisy V0TV2 0 oraz MVLTX2 ^ . Mieliśmy Już okazję wspomnieć ^ n T sT T e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 1 4 8 , nr 3-4, s . 1 4 9 , nr 5-7. P o r . P .H . W e b b : The B rit is h E m p i r e ..., s . 517» nr 622-624ł G . As к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 2 , nr 362- 364. 19N . S h i e l : The E p i s o d e . .. , 8 . 1 4 8 , nr 1-2. P or. P .H .W e b bs The B rit is h E m p i r e ... , s . 5 1 6 , nr 621 i G. A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 2 , nr 3 6 1 . 20 N . S h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . 1 4 5 , nr 1 . Por. P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s . 4 6 3 , nr 3', G . A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 3 4 , nr 10 0. 21N . S h i e l : The E p i s o d e . .. , s . 1 4 5 , nr 2 . P o r . P .H . W e b b: The Coinage of The British E m p i r e ... , s . 463, nr 4* G . A s k e w : Roman B r i t a i n . . . , s . 3 4 , nr 1 0 1 . o tych unikatach,omawiając zagadnienie chronologii zabytków numiz Pozostałe dwa egzemplarze z opisywanej s o r ii posiadają na rewer matycznych uzurpatora. sach legendę PAX CARAVSI AYG, Uzupełnia ją rysunek analogiczny do poprzedniego 22 . Charakteryzując monety nawiązujące do id e i pokoju,również trudno u s t a l ić , czy znalazły one stosownie lic zn ą reprezentacją w globalnej em isji aureusów buntownika. Pozytywna odpowiedź na to pytanie nie by łaby dla nas żadną niespodzianką. Jesteśmy bowiem przekonani, że Ka. jt rauzjusz dysponował racjam i, by siln ie forsować ową id e ę . Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy widzimy w poczynaniach barbarzyńców, któ rzy niepokoili wówczas Brytanię. Inną należałoby upatrywać w groźbie kontrataku ze strony cesarzy legitym istycznych. Warto zwrócić w tym miejscu na bardzo interesujący, naszym zdaniem, niuans uwagę propa gandy uzurpatora, który wiąże się z monetami typu PAX CARA/SI Zastosowanie tak dobitnie sformułowanej legendy, przypomnijmy AYG. - na aureusach, może świadczyć zarówno o pomyślnym zakończeniu b l iż e j nie określonej kampanii, jak i o usilnych staraniach uzurpatora,by przed stawić się zdolnym do zaprowadzenia i utrzymania ładu oraz porządku. Analizowany w ch w ili obecnej zespół złotych monet rebelianta w iera także k ilk a egzemplarzy wybitych "w im ieniu trzech cesarzy" za. Ze względu jednak na specyficzny charakter tych numizmatów omawiamy je szerzej w d alszej czę śc i bieżącego r o zd zia łu . Podobnie ma się rze cz z karauzjańskim aureusem typu ROMANO RENOYA2 ^ . 22H . s h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . 1 4 5 , nr 4 , s . 1 4 6 , nr 4 . Por. P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e . .., s . 4 6 3 , nr 5} G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 3 4 , nr 1 0 2 . 2% . S h i e 1: The E p i s o d e ..., s . 1 4 6 , nr 2 , s . 1 4 7 , nr 3-3. Por. P .H . W e b b : The B ritis h E m p i r e . .., s . 4 6 3 , nr 2 , 6 , s . ? 5 4 , nr 32; G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 6 , nr 4 3 2 . 24H . S h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . 1 4 6 , nr 5 . P or. P .H . W e b b : The B ritish E m p i r e ..., s . 5 0 8 , nr 534} G. A s к e w: The Coinage o f Roman B r i t a i n . . . , s . 4 0 , nr 3 0 6 . W omawianej grupie 21 sztuk tłotych monet rejestrujemy 3 egzemplarze, których rewersy zostały zaopatrzone w napisy VAT AYG, LETITIA IY I AYG NOS С oraz nadto CONSER- OPES IY I AYG. Pierw szej z wymienionych legend towarzyszy wyobrażenie Jowieea в w łócznią i stylizowanym piorunem. 0 stóp owej p e rs o n ifik a c ji widzimy o r ła . Prezentowany unikat pochodzi z mennicy w Londynie ( j j j ) to zaznaczyć, . War że identyczny rew ers, a także awers (CARAVSIVS PF AYG, popiersie uzurpatora w zbroi i z wieńcem laurowym), dostrzegamy na srebnej monecie, która nie została skatalogowana przez P .H . Webba Można są d zić , że czytelność symboliki obu przedstawionych . numiz matów jest klarowna - Karauzjusz w id zia ł swego opiekuna ( obrońcę) Jo w iszu. Nasuwa się jednak w tym m iejscu pytanie - czy pod 26 w postacią bóstwa nie należałoby upatrywać Dioklecjana (przypomnijmy - n o sił on przydomek Jo v ius)? Is t n i a ł y , naszym zdaniem, przynajmniej dwie oka zje podczas u z u r p a c jif by dokonać takiego uhonorowania władcy o nad rzędnym autorytecie. Owego gestu można byłoby spodziewać się w początkowej fa z ie rebe l i i . Wiemy, zostało to wcześniej omówione, że Karauzjański bunt stąpił w rezultacie wyroku, który wydał na tego wysokiej rangi cera Kaksymian. Nie dziwiłoby nas w ię c , że pozbawiony na o fi secesjonisty- cznych am bicji uzurpator (charakteryzujem y ten problem w d a lszej czę śc i bieżącego r o z d z ia łu ) manifestował swoją podrzędność wobec prin- cepsa ówczesnej d i a r c h i i . Warto zauważyć na m arginesie, i ż samozwań czy c e s a r z, którego domen^ był n ie w i e l k i, a ponadto peryferyjnie po- « łożony obszar B r y t a n ii, mógł bez jakichkolwiek obaw czy skrupułów wy rażać swoją lo jaln o ść względem D io k le cjan a . Nie przypuszczamy bowiem, ażeby nie zdawał on sobie sprawy z tego, że zaangażowany na dzie cesarz nie Wscho Jest w stanie mu zagrozić. 25N . S h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . 1 4 6 , nr 1 . P o r . P .H . W e b b: The B rit is h E m p i r e ..., s . 4 6 3 , nr 1 i G . A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 3 4 , nr 98 . # Przyczynę emitowania owych numizmatów widzielibyśmy także w mor skiej ekspedycji Maksymiana przeciw Karauz juszow i. Atak t e n , była już o nim mowa w rozdziale poświęconym przebiegowi wydarzeń, nie doprowa d z ił do zduszenia r e b e l i i . Zachwiał on natomiast Maksymianowym pre stiżem oraz w poważnym stopniu nadwyrężył flotę, która znajdowała się pod jego komendą. Wybicie zatem emisji w tak kryzysowej sytuacji moż na byłoby ewentualnie traktować jako swoistą próbę zapewnienią Dio klecjana o lo ja ln o śc i ze strony osoby emitenta. Egzemplarz typu ŁETITIA IV I АТС NOS С zawiera na rewersie wyobra27 1 żenie okrętu wojennego . Natomiast moneta z legendą OPES IVI AYG przedstawia tam personifikację o b fito ści ( A bundantia), która dzierży w prawej ręce kiść winogron, a w lewej tradycyjny róg 28 trud Interpretacja obu wyżej opisanych unikatów nastręcza wiele no ści. Przede wszystkim ich pochodzenie jest dość n ie ja s n e . W przy padku pierwszego aureusa nie dysponujemy żadną informacją na ten temat, drugi miał być znaleziony nieopodal Chester 29 Zaniepokojenie muszą również budzić przytoczone napisy, a wszystkim abrewiacja I V I . TI 30 przede Zdaniem N . S h iela skraca ona wyraz INVIC- . Tak dziwną formę (wydaje s i ę , że bardziej naturalna jest stać INV) można byłoby uzasadniać występowaniem na monecie po z bar d z ie j rozbudowaną legendą nieprawidłowego zapisu (L E T IT IA zamiast LAE T I T I A ). Łatwo jednak dostrzec, że argumentu ex errore nie dostarczy nam egzemplarz w typie OPES IV I AVG. Być może ów tajemniczy skrót wyraża termin D I V I . Cytowany n ie j autor zauważył powyższą możliwość, aczkolwiek taka 27 wcześ emendacja I d e m: A new Aureus of C a r a u s i u s ..., s . 142-143; i d e m: E p i s o d e ..., s . 1 4 9 , nr 8 . 28I d e m: The Opes L e g e n d . .., s . 166-168; d e . . . , s . 149-150, nr 9 . 29 30 I d e m: The E p i s o d e . .. , s . 1 5 0 . i d e m: The The E piso jest według niego "wholly out of context"31* Jeśli jednak przyjmie my jej prawdziwość, to .implikacją naszego stanowiska byłoby stwier dzenie, że oba aureusy wybito już po śmierci Karauzjusza. Przedstawione refleksje stawiają pod znakiem zapytania wartość tych numizmatów jako źródeł do historii buntu. Sądzimy zatem, że na leży bardzo powściągliwie traktować wszelkie próby interpretacji wy dźwięku ich legend i motywów ikonograficznych. Wspomnieliśmy w poprzednim rozdziale o tym, że znanych jest sztuk monet uzurpatora, które emitowano w srebrze. Spotykamy 149 je w kolekcjach muzealnych, a także prywatnych. Zdecydowana ich większość znajduje się na terytorium Wielkiej Brytanii, ale rejestrujemy rów32 33 nież takie, których miejscem przechowywania są Niemcy , Dania , Ho34 35 36 landia , Belgia czy Francja . Liczba ta stanowi, naszym zdaniem, dostateczną podstawę do statystycznego określenia trendów w sferze i d e i , które chciano zamanifestować przy pomocy tej ka teg o rii pienią dza. W literatu rze przedmiotu powszechnie przyjmuje s i ę ,ż e wybito emi sje srebrne na początku K arauzjańskiej r e b e l i i . Mogły one być, w od czuciu M. G ranta, pamiątkową serią z o k a z ji o bję cia władzy przez sa mozwańczego c e sar za. Nie wydaje się natom iast, ażeby przyjęła się in na hipoteza tego auto ra, iż honorowały one 150-tą rocznicę rządów An37 tonina Piusa (1 3 8 - 1 6 1 ) . Ostatnio J . Casey s t w ie r d z ił , że srebrne 31Ib idem , s . 1 6 7 . 32I d e m : The E p i s o d e . .. , s . 1 0 3 , nr ‘2 7 , s . 1 0 4 , nr 3 1 , s . 108, nr 5 5 , e . 1 1 1 , nr 7 0 . Wszystkie te egzemplarze monet znajdują się w B e r lin ie . 33Ib idem , e . 9 8 , nr 2 (K o p e n h a g a ). ^ I b i d e m , s . 114, nr 86 ( H a g a ) . 3^Ibid em , s . 1 0 2 , nr 2 1 , s . 1 2 0 , nr 10 (B r u k s e l a ). 3 ^Ibidem, s . 1 0 7 , nr 45 ( P a r y ż ) , s . 1 1 0 , nr 66 (Paryż ), s. 1 1 2 ,nr 74 (P a r y s ), s. 1 1 3 , nr 80a (L y o n ), s . 1 1 4 , nr 88 (R o u e n ), s . 115, nr 91 ( P a r y ż ) , s. 12 1 , nr 19 ( P a r y ż ) , s. 1 2 2 , nr 23 ( P a r y ż ) . 3?M . G r a n t : -148. Roman anniversary Is s u e s . Cambridge 1 9 50 , s . 143* monety, które zawierają v odcinkach rewersów lit e r y RSR, zostały wy produkowane jako donatywa dla wojska w związku z przyjęciem przez Zet rauzjusza purpury 38 . Egzemplarze z powyżssą, trudną do rozszyfrowania abrewiacją 39 nowią blisko 72# wszystkich monet w ramach omawianego aktualnie społu. Warto zwrócić uwagę na bardzo charakterystyczną, naszym sta ze zda niem, dyferencję l i c z b , które tam obserwujemy. Wśród 113 analizowanych, egzemplarzy mcnet można wyróżnić 1 ° typów. Lecz 5 spośród owych typów obejmuje niemal ,aż 70% egzemplarzy. Są to em isje, których rewersy globalnej opatrzono liczby legendami AD- VENTVS AYG, CONCORDIA MILITVM, EXPECTATE VENI, FELICITA AVG oraz REN0VAT ROMANO4 0 . Pierwszy z wymienionych napisów znajdujemy na 10 monetach repre zentujących dwa warianty typologiczne. Wyróżnia je towarzyszący le- 41 42 gendzie rysunek cesarza z jeńcem lub bez niego Drugą legendę notujemy na 16 egzemplarzach. Występuje ona również w trzech wariantach. L ic zn ie jszy ( 1 4 uścisku dłonie 38 43 sztuk) przedstawia . Pojedyncza moneta wyobraża natomiast J . C a s e y: Tradition and I n n o v a t i o n ..., złączone w na rewersie s. 22 0. 39Zob. s . 126-127. ^W y s tę p u ją one w rozmaitych wersjach skrótów i przedstawień. 41N . S h i e Is The E p i s o d e ..., з. 9 8 , nr 1 , s . 9 9 , nr 4-7, s. 1 0 0 , nr 8a-9. Por. P .H . W e b b : The B ritish E m p i r e ..., s . 5 0 8 , nr 5 3 5 , s . 5 0 9 , nr 536-540; G . A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 0 , nr 307-310. S h i e 1: The E p ie o d e ..., s, 98, nr 2 , s. 99, nr 1, s. 100, nr 8 . Por. P.H . Webb: The British E m p ir e ..., s. 503, nr 535, s. 509, nr 536-539; G. А з к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n ..., s. 40, nr 307-309. S h i e 1: The E p is o d e ..., s. 101, nr 12-17, s. 1 0 2 , nr 18-24, s. 103, nr 2 6 . Por. P .H . W e b b: The British E m p ir e ..., s. 509, nr 5 4 3 , 5 4 7 , s. 5 1 0 , nr 543-549; G, A s k e w : The Coinage of Ro man B r i t a i n ..., s. 4 0 , nr 313, 317-319. personifikację zgody ze sztandarami . Ha innym numizmacie natomiast Concordia trzymająca dłon Karauzjusza 45 w idnieje . Trzeci napis (EXPECTATE VENI) znamy z 13 egzemplarzy monet. Towa rzyszy mu wyobrażenie p e r s o n ifik a c ji B r y ta n ii, podającej rękę ,4 6 rzowi . cesa- Rejestrujemy 17 srebrnych monet o czwartym typie legendy. Wszyst k ie one stanowią jeden wspólny w aria n t, w którym dopełnieniem nej legendy jest rysunek statku 47 poda- . Monety, na których czytamy słowa RENOVAT ROMAHO, są n ajlic zn iej sze w interesującym nas zespole ( 2 2 egzem plarze). Również w tym przy padku należy odnotować, że wybito je stosując tylko Jeden wzór stem- 48 pla rewersu ( motyw w ilczycy k a p it o l iń s k i e j ) . Grupa przedstawionych wyżej em isji spraw ia, naszym zdaniem, wra żenie tematycznej c a ł o ś c i. Z r a c ji Jednorodnego st y lu , specyficznych oznaczeń menniczych ( R S R ) , a także dużej zawartości srebra (b y ło to zjawisko nie spotykane w tej epoce) - jesteśmy skłonni łączyć emisję tych monet z konkretnym, znaczącym wydarzeniem. Rysują się tutaj dwie m ożliwości. N . S h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . 103* nr 2 5 . P o r. P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e ... , s . 509» nr 54 4* G . A s к e w: The Coinage o f Roman B r i t a i n . . . , s . 4 0 , nr 3 1 4 . S h i e 1: Some D enarii of C a r a u s i u s ..., s . 1 0 , nr A. S h i e 1: The E p i s o d e ..., з. 1 0 4 , nr 30- 34, s. 1 0 5 , nr 35-39, s . 1 0 6 , nr 40-42. P or. P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s. 5 1 1 , nr 554- 555, 557- 558; G . A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 0 , nr 324- 325, 327-328. S h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . ' 1 0 6 , nr 4 4 , s . 10 7, nr 45-50, s . 1 0 8 , nr 51- 56, s . 1 0 9 , nr 57- 59; i d e m : Some D e n a r ii of Ca r a u s i u s . . . , s . 1 0 , nr В. Por. P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 1 1 , nr 5 6 0 ; G . A s к e w: The Coinage o f Roman B r i t a i n . . . , a. 4 0 , nr 3 3 0 . 48N. S h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . 1 1 0 , nr 65-67, s . 1 1 1 , nr 68-72, s . 1 1 2 , nr 73- 78, e. 1 1 3 , nr 79-82; i d e m: Some D enarii of C a r a u s i u s ..., s . 1 0 , nr C ; i d e m : Carausian R a r i t i e s . . . , s. 4 2 , nr 2 . Por. P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 1 2 , nr 572-575» G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 1 , nr 3 4 1 . Jedną z n ic h byłaby wzmiankowana hipoteza J . Caseya, źe pieniądze wybito Jako donatywę dla wojska w związku z przyjęciem prees Karau- zJusza purpury. Inną koncepcję w tej kwestii wysunął N . S h i e l . Sugerował on mia n o w icie, że monety o typie ADVEHTVS AVG oraz 3XPECTATE VENI mogły upamiętniać powrót samozwańczego cesarza do G a lii po klęsce flo ty Mak. 49 symiana . Trzeba na wstępie zaznaczyć, że autor owej sug estii wycofał się z n ie j w późniejszym opracowaniu, słusznie napomykając, iż cją takiej propagandy winno być pojawienie się konsekwen tych em isji w zna leziskach ńa terytorium G a l i i . Nie odkryto tam jednak, rzecz znamien n a, ani jednego egzemplarza monety typu ADVENTVS AVG czy EXPECTATE 50 VENI z oznaczeniem RSR . Do tego przekonującego nas argumentu prag niemy dorzucić ko lejn y. N ie wiemy, czy niepowodzenie ekspedycji Maksymiana spowodowało ueadowienie się samozwańczego cesarza na wybrzeżu północnogalijskim. Była już okazja zauważyć, iż dysponował on tam Gesoriacum. Ten ważny port mógł jednak należeć do niego nieprzerwanie od momentu rozpoczę c ia r e b e l i i ^ . Is tn ien ie jakichkolwiek innych baz uzurpatora na kon tynencie, przypomnijmy, n ie znalazło natomiast potwierdzenia w źród łach. Hipo teza, że opisany zespół em isji monetarnych wypuszczono w cha rakterze donatywy dla wojska z o k a z ji przywdziania przez Karauzjusza purpury, jest natomiast daleko bard ziej przekonująca. Pragniemy zwró cić tutaj uwagę na fa k t , ie legendy, którymi opatrzono te monety, interesujący sposób odpowiadają temu wydarzeniu. Napis ADVENTVS w AVG byłby zatem symboliczną ekspresją momentu przybycia buntownika z Ga- . S h i e l : 50 51 I d e m: "A Quotation" from A e n e i d . . . , The E p i s o d e ..., s . 13 9. s. 51-53. l i i do Brytanii"’ NI 53 Monety z tfergiliańskim określeniem EXPECTATE VE- 54 manifestowałyby oczekiwanie na niego przez mieszkańców wyspy . E m isja, na której widnieje hasło PELICITA AVB i rysunek statku,hawiazywała, w naszym o dczuciu, do niedawnych sukcesów Karauzjusza w w a l kach przeciw piratom, stanowiąc tym samym specyficzną, ale jakże wy mowną wizytówkę zrewoltowanego dowódcy. Nowy ośrodek władzy pojawił s i ę , rzecz zwykła w tej epoce, przy wydatnej pomocy arm ii. Uzasadnia to apel rebelianta o lojalność podległych mu oddziałów (CONCORDIA ЩL ITV M ). Sądzimy w re szcie , iż wymogi propagandy w początkowym stadium ' buntu nakazywałyby emitowanie monet z legendą RENOYAT ROMANO, a tak że z bardzo rzymskim motywem wilczycy k a p it o l iń s k i e j . Rezygnacja Ka rau zju sza z zapędów secesjonistycznych uspokoiłaby zarówno s i ł y , któ re popierały go w Brytanii ( n i e przypuszczamy, aby tamtejszym le g io nom, kupcom czy właścicielom ziemskim zależało na oderwaniu Cesarstw a), się od jak również,po c z ę ś c i, Dio klecjana i Mak6ymiana. Uzurpa tor mógł bowiem kalkulować, że ceną za zrzeczenie się przez niego po lit y c z n e j samodzielności będzie przyznanie mu statusu imperatora. Rozpatrując kwestię d a ta c ji analizowanych monet, warto również zwró cić uwagę na k ru szec , z którego w ości, je wykonano. Nie ulega bowiem wątpli że srebro było wyjątkowo dobrym materiałem do wybicia tywy, a więc obdarowania pieniędzmi w ojska, które pomogło dona- reb elian towi w osiągnięciu purpury bąęlź щи ją ofiarow ało. Charakteryzowana obecnie grupa egzemplarzy stanowi prawie 70# o- gólnej liczby zachowanych monet z oznaczeniem RSR w odcinkach rewer sów. Pochodzą one z różnych z n a le z is k , rozsiano je po rozmaitych ko- 52P o r. W . K a c z a n o w i c z: Uzurpacja Karauzjusza i Allektu sa w świetle ik on o grafii i legend m o n e t ..., s . 58-59. ^P r zy p o m in a ono frazę "Quibus Hector ab oris expectate v e n i s ". Por. P u b l i u s V e r g i l i u s M a r o : Aeneis. E d. 0. R Jr b e c k : Lipsiae 1860, s . 282-283. '’^ E .M . S t a e r m a n : K r i z i s .,., s. 498; V. K a c z a n o w i с z: Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w świetle ik on o grafii i legend m o n e t ..., s . 59-60. Por. W .V . V/ a d e: Carausius, Restorer o f^B r it a in . NC 1 9 5 3 , S e r ia 6 , T . 1 3 , s . 13 1. lekcjach - podejrzewamy zatem, że realne proporcje globalnej emisji owych 5 typów do reszty nie odbiegały w zasadniczy sposób od d zis ie j* szego quantum. Rezultatem powyższych wywodów jest nasz domysł, że wszystkie monety, które wyposażono w abrewiację RSR, zostały wybite wkrótce po wydarzeniach początkujących uzurpację K ara uzju sza, a w każdym razie w zaraniu d ziałaln o ści mennic samozwańczego władcy'’"’ . 0 ile dobór propagandowych treści na medalionach oraz na emisjach w złocie i srebrze b y ł, jak się zd a je , inspirowany wolą Karauzju sza, o tyle nie mamy podstaw, by stwierdzić to samo w o dniesieniu do an- toninianów. Rejestrujemy obecnie ponad tysiąc rozlicznych typów, odmian, riantów, mutacji pieniądza czasów r e b e lii 56 o tym nominale, które odnoszą się wado bądź aą przypisywane uzurpatorowi. Biorąc jednak pod w a g ę wartość semantyczną legend - to ilo ść h ase ł, które tam wystę p u ją , waha się w granicach 1 0 0 - 1 5 0 ^ . Niemniej wypada zgodzić s i ę ,ż e jest to duża lic zba - zważywszy, i ż panowanie buntownika trwało oko ło siedem la t . Należy jeszcze гаг podkreślić w tym m iejscu, że dzo poważnie bar wątpimy w to , by uzurpator o so b iśc ie , drobiazgowo usta l i ł wzory stempli rewersów monet z własną podobizną na aw e rsie . S ta nowiły one w przytłaczającej większości kalkę w cześniejszych e m is ji, szczególnie z czasów tzw . Imperium Galliarum , które podówczas masowo cyrkulowały w B ry ta n ii. Jak zatem traktować id e e , które lansowano za pośrednictwem seryjnie w ybijanych, pospolitych, a także niewiele war tych antoninianów? W kontekście przytoczonych zastrzeżeń jest rzeczą oczywistą, szczegółowa an aliza znaczenia legend i symboli rysunków, 5 5 Zob. s . że występują- 126-127. 56r óinią się detalami rysunku rewersów, zastosowaniem odmiennych wzorów tytulatury cesarskiej na awersach, a nawet starannością wyko nania it d . 57 Nie wszystkie numizmaty zachowały się w dobrym st a n ie , a zatem trudno stw ierdzić, czy tworzą cne oryginalny typ. Nie jest również łatwo ro zdzielić pó ź n ie jsze, barbarzyńskie naśladownictwa od monet pochodzących z epoki. cych na monetach, dałaby złudny obraz kierunków KarauzJańskiej pagandy. Można tutaj jedynie pokusić s i ę , naszym zdaniem, o pro bardzo ostrożną syntezę priorytetów, które tam obserwujemy. V myśl owej dyrektywy wymienilibyśmy jedno h asło , które zdecydo wanie dominuje na brązach samozwańca, a mianowicie pokój. Monety w typie PAX AVG5 8 , PAX CARAVSI AVG5 9 , PAX AVGG6 0 , PAX AVGGG6 1 , PAX E XERC I5I6 2 , PAX AE563 czy PAX AET AVG64 stanowią blisko 1 /5 pozycji skatalogowanych przez P .H . Webba. Łatwo więc zauważyć o- gromną dysproporcję występowania tych em isji w stosunku do p o w s t a ły c h . Hasze spostrzeżenie prowadzi do s u g e s t ii, że po pierwsze - global n a produkcja pieniądza grupy tematycznej PAX była znaczna, a po dru gie - najprawdopodobniej wybijano je przez cały okres rządów buntowni ka. Nie wiemy, czy lansowanie tej id e i przez oficyny mennicze Karau zjusza było zainspirowane jego w olą , czy może nastąpiło to w drodze mechanicznego p rzeję cia ju i istn iejących wzorców. Niemniej jednak są dzim y, że owe monety dobrze oddają atmosferę panującą wówczas w Bry ta n ii. 5 % ‘.H . W e b b: She B r it is h E m p i r e . .. , s . 4 7 1 , nr 94-100, в. 472 nr 101-105, s . 4 7 3 , nr 106- 116, s . 4 7 4 , nr 117-124. s . 4 7 5 . nr 125- 137, s . 4 9 0 , nr 300- 308, s . 4 9 1 , nr 309- 319, s . 4 9 2 , nr 320- 332, в. 4 9 3 , nr 3 4 1 , s . 5 0 4 , nr 475- 489, s . 5 0 5 , nr 490- 493, s . 5 3 5 , nr 8 7 5 , 878- 888, s . 5 3 6 , nr 889- 908, s . 5 3 7 , n r 909- 927, s . 5 3 8 , nr 928-935, 9 . 5 4 8 , nr 1 0 9 0 , s . 5 5 5 , nr 4 1 . 5 9 Ib idem , s . 4 7 6 , nr 146. 60Ibidem , s . 4 7 5 , nr 1 3 8 , s . 4 7 6 , nr 139- 140, в. 4 9 3 , nr 3 3 3 , 5 0 5 , nr 4 9 4 , s . 5 3 8 , nr 9 3 6 . s. Ibidem , s . 4 7 6 , nr 141- 145, s . 4 9 3 , nr 334- 340, s . 5 0 5 , nr 495- 496, s . 5 5 0 , nr 1 , s . 5 5 1 , nr 2 , 5-6, s . 5 5 2 , nr 7- 11, s . 5 5 5 , nr 4 2 , s . 5 5 6 , nr 43-48. ^2Ibidem , s . 5 1 9 , nr 650. 63Ibidem , s . 5 3 5 , nr 8 7 6 . Wydaje паи s i ę , że determinowało ją w dużym stopniu oczekiwanie na kontratak ze strony władców legitymistycznych. Przypuszczamy rów n ie ż , iż określony wpływ miały w tym zakresie niepokoje,które wszczy n a li barbarzyńcy. W pierwszym przypadku - zagrożenie dosięgłoby rebelianta popleczników. Utrzymanie pokoju było więc dla nich rękojmią i jego przeży c ia i utrwalenia osiągniętych p o z y c ji. W drugim przypadku - n e u t ra liza c ja najazdów pik ty jsk ic h , iryjakich czy germańskich stanowiła życiową konieczność, przede wszystkim dla w łaśc icieli majątków ziem skich, dla mieszkańców otwartych wsi i osad, a także dla ludności nadmorskich miast. Powyższe rozważania prowadzą do k o n k lu z ji, że pokoju pragnęły sze rokie kręgi społeczeństwa wyspy. Masowa emisja monet o odnośnych mo tywach i legendach w interesującym nas siedmioleciu jes t,n aszy m ’ zda niem, odzwierciedleniem tyoh uczuć. Generalne spojrzenie na typologię monet Karauzjusza ujawnia bar dzo charakterystyczną i niedostrzeganą w literatu rze przedmiotu ce chę propagandowej d ziałalno ści uzurpatora. Mieliśmy już o k a z ję , po c z ę ś c i, nawiązać do n ie j w niniejszym r o z d z ia le . Chodzi mianowicie o program, którym zamierzał kierować się ten władca. Należy siln ie podkreślić, że samozwańczy cesarz akcentował wolę pozostania w ramach Imperium Rzymskiego. Nie znajdziemy na jego netach eMiZj i , które wskazywałyby na zamiar uczynienia z terenów mo mu podległych niezależnej jednostki p o l i t y c z n e j ^ . Świadczy o tym zarów no wspomniany aureus i srebrne emisje typu ROMANO RENOVA (REN0VAT RO MANO ) , jak i analogiczne a n t o n i n i a n y ^ . Świadectwem w tym wzglę Cc -"Zob. W. K a c Z a n o w i e z: Uzurpac ja Karauzjusza i A lle k tusa w świetle ikonografii i legend m o n e t ..., s . 62 . Por. W . S e st o n: D io klśtie n et la t ś t r a r c h i e ..., s . 7 5 , 8 3 . 66P .H . W e b 6 1 2 , s. 5 1 6 , nr również J . E v r ia 4 , T . 7 , s. b: The B rit is h E m p i r e ..., s . 4 9 6 , nr 3 3 2 , s . 515 nr 6 1 5 , s . 5 4 0 , nr 9 7 4 . s. 5 4 1 , nr 9 7 5 . Na ich temat zob. a n s: Some silver Coins of Carausius. NC 1 9 07 , Se 272-273. dzie są nadto monety (srebrne i brązowe), których rewersy opatrzono legendą ROMAE ASTERHAS (towarzyszy jej perso nifikac ja Romy w świą\67 tyni bądz siedzącej na tarczyk . Godzi się też wspomnieć o is tn ie n iu zdawkowych unikatów przypisywanych owemu władcy, a noszących na pisy RESTIT ORB68 i ROMA ET A Y U t g ) 69. Zdajemy sobie sprawę z tego, że hasła szerzone w propagandzie nie jednokrotnie były rozbieżne z rzeczywistymi intencjami poszczegól nych imperatorów. W tym jednak przypadku jesteśmy przekonani o szcze ro śc i K a rauzju sza . Trzeba bowiem zauważyć, i ż ewentualna dążność do s e c e s ji wystawiałaby samozwańcowi świadectwo politycznej krótkowzro czności i braku a m b ic ji. Widzimy bowiem jakościową różnicę między sta tusem cesarza rzymskiego Qczy nawet tylko jednego z n i c h ) , a pozycją władcy n ie w i e l k ie j , peryferyjnej B r y t a n ii, która byłaby w dodatku na rażona na ciągłe ataki ze strony potężnego są siad a. Przypomnijmy tym m iejscu, że wydarzenia epoki poprzedzającej bunt nie ra z dły możliwości się gn ięc ia po cesarską purpurę przez lu dzi w dowio niskiego pochodzenia i miernych zdo lno ści. Nie sądzimy, aby Karauzjusz nie zda wał sobie z tego sprawy. Przytoczone wyżej argumenty podważają, naszym zdaniem, funkcjonu jącą tu i ówdzie w literatu rze przedmiotu tendencję do w idzenia w u70 zurpatorze bohatera narodowego dawnej B rytan ii . Szczególnym wyrazem dążeń samozwańczego władcy, by stać się rów norzędnym partnerem dla D ioklecjana i Maksymiana, były emisje wybi- ^ P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 1 2 , nr 5 7 8 , s . nr 6 1 3 , ewentualnie 614 fROM. E R V A ), s . 5 2 0 , nr 660-661. 516, ^®Ibidem, s . 5 4 0 , nr 9 7 0 , ewentualnie również 972 (RESTIT V 0 B l ) . 69Ibidem , s . 5 4 0 , nr 9 7 3 . ^ C e l o w a ł a w tym starsza liter atu ra a n g ie ls k a , nie mająca już obecnie poważniejszych wartości naukowych ( n p . takie akcenty znajdu jemy w d ziele W , S t u k e l e y a: The medallic History of M .A .V . C a r a u s iu s ). W czasach międzywojennych lansował podobną w izję E .. J a n s s e n s : Carausiu s, premier souverain national de la Grande Bretagne. Już sam tytuł jego opracowania jest tutaj bardzo wymowny. jane "w im ieniu trzech c e s a r zy ". Chodzi tu t a j, generalnie rze cz bio rą c, o jednolity stylistycznie zespół typów monetarnych, które w ierają na rewersach ogólnikowe idee z potrójnym G w legendach za С np. PAX AVGGG). Daleko bardziej interesujące są jednak ich awersy. Nale ży wyróżnić tutaj 4 grupy. Jedną z nich tworzą unikaty typu CARAVSITS ET FRATRES S Y I^1 oraz 72 С VAL D IO ....A V G G G . Napisom tym towarzyszą kompozycje ik ono graficz ne, prezentu jące popiersia obu władców legitymistycznych oraz rebe lia n t a . Monety te wybito w nominale antoniniana. Pochodzą one z o f i cyn w Londynie i Camulodunum. Inny zespół, to brązy emitowane we wskazanych powyżej warsztatach menniczych; Mają one na awersaoh imię i tytulaturę organizatora stemu te tr a rc h ii, Dioklecjana 73 sy- . Znamy także aureusy i antoniniany z legendami honorującymi drugie74 go współrządcę Cesarstwa, Maksymiana . 71 P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 5 0 , nr 1 i G .A s к e w; The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 4 , nr 4 0 1 v N . S h i e 1: Cara usius Et Fratres S u i . . . , s . 7 , nr 1 , s . 8 , nr 2-12, s . 9 , nr 13-14, 16-17» R .A .G . C a r s o n ; Carausius E t Fratres S u i . A . Reconsi deratio n . W: Studia Paulo Naster O b la ta . E d . S . S c h e e r s . T. 1: Numismatica Antiqua. Leuven 1 9 8 2 , s . 2 4 6 , nr 1 , s . 2 4 7 , nr 2-7. ^2P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 5 1 , nr 2\ G. A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 4 , nr 4 0 2 ; N . S h i e 1; Carau sius Et Pratres S u i . . . , s . 9 , nr 15» R .A .G . C a r s o n : Carausius E t Fratres S u i. A R e c o n s i d e r a t io n ..., s . 2 4 7 , nr 8 . 73 P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 5 1 , nr 3-6, s . 552 nr 7-16, s . 5 5 3 , nr 17-25, s . 5 5 4 , nr 26-31 wybicia ostatniej pozycji wątpliwe,)ł G. A s к e w: The Coinage of Ron^n B r i t a i n .. . , s . 4 5 , nr 403-428, s . 4 6 , nr 429-431» R .A .G . C a r s o n : Carausius Et Fratres S u i . A R e c o n s i d e r a t io n ..., s . 2 4 7 , nr 3 , s . 2 4 8 , nr 7 , 17 -19, s . 251 * nr 20-21, 3 8 , s . 2 5 2 , nr 44-45, 51 , 5 4 , s . 2 5 3 , nr 5 7 , 2 , 5 . Zob. również H .G . P f 1 a u m: Une monnaie inźdite de Carau s iu s . BSFN 19 64 . T . 19 , s . 3 2 7 . 7 4 P .H . W e b b: The B rit is h E m p i r e ..., s . 5 5 4 , nr 3 2 , s . 5 5 5 , nr 33-42, s . 5 5 6 , nr 43-49» G. A s k e w : The Coinage of Roaan. B rit a i n . . . , s . 4 6 , nr 432-449» R .A .G . C a r s o n : Carausius Et Fratres S u i. A R e c o n s i d e r a t io n ..., s . 2 4 6 , nr 1 , 3-4, s . 2 4 7 , nr 2 , s . 248, nr 6 , 12-14, 18-19, s . 2 4 9 , nr 2 3 , 27 , 2 9 , 3 2 , s . 2 5 0 , nr 8 , s . 25 1, nr 22-25, 2 9 , s . 2 5 2 , nr 3 9 , 4 6 , 5 2 , 5 5 , s . 2 5 3 , nr 58-59. Zob. rów n ież ^J.-B. G 1 a r d: Vari^te inedite d' une monnaie de Carausius frappee au nom de Maximien-Hercule. BSFN 1 9 62 , T . 1 7 , s . 18 7. Do omawianej grupy typów należy niewątpliwie również zaliczyć misje sygnowane imieniem Karauzjusza (monety złote i n i a i a n y ) , lecz noszące potrójne G brązowe e- anto- na r e w e r s a c h ^ . Przedstawiony wyżej zespół em isji "w imieniu trzech cesarzy" do czekał się odrębnych opracowań,mających jednak charakter materiało76 wy , a po czę śc i dał on również pretekst do zaprezentowania podsta77 wowych inform acji o d zieja c h buntu K arauzjusza . ¥ literaturze przedmiotu powszechnie wiąże się owe monety z wyda rzeniami nieudanej wyprawy władcy zachodniej czę śc i Imperium, Maksy miana. Świadczyłoby to o sporym talencie dyplomatycznym samozwańcze go c e sar za, który mimo osiągniętego sukcesu wyciągnął rękę w kierun ku pognębionego przeciwnika i D io k le cjan a. Trudno bowiem mówić w tym miejscu o tych emisjach jako o rem iniscencji realnie z a istn ia łe go pokoju Сporozumienia) między zwalczającymi się stronami. N ie wska zują na to późniejsze wypadki, brak również jakiejkolwiek r e a k c ji na owe gesty w mennictwie cesarzy legitym istycznych. N ie negujemy tego, że monety "w im ieniu trzech cesarzy" mogły być wybite w związku z klęską Maksymiana. Pragniemy jednak zwrócić uwagę na inną możliwość przyczyny ic h e m is ji. ^ P . H . W e b bs The B r it is h E m p i r e ..., s . 4 6 3 , nr 2 , s . 4 6 5 , nr 20-21, s . 4 6 7 , nr 42- 43, s . 4 7 6 , nr 141-145, 1 4 8 , s . 4 7 7 , nr 1 5 2 , s . 4 7 8 , nr 1 6 4 . s. 4 7 9 , nr 182- 183. s . 4 8 0 , nr 1 8 4 , s . 4 8 2 , nr 202-204, s . 4 8 7 , nr 266- 267, s . 4 8 9 , nr 2 9 1 , s . 4 9 3 , nr 334- 340, s . 4 9 5 , nr 362- 372, s . 4 9 6 , nr 3 7 8 , s . 4 9 8 , nr 404- 405, s . 5 0 1 , nr 4 4 3 , s . 5 0 ^ n r 495 -496, s . 5 0 6 . nr 51.0-512, s . 5 0 7 , nr 5 2 1 , s . 5 2 4 , nr 1 0 0 1 , s. 5 4 5 , nr 1054ł G . A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 34 nr 9 9 , 1 1 3 , s . 3 5 , nr 1 1 4 , 1 3 3 , s . 3 6 , n r 176- 178, 1 8 1 , 1 8 4 , 1 9 2 , s. 3 7 , nr 2 0 6 , 2 1 3 , 2 3 4 , s . 3 8 , nr 2 4 0 , 255- 256, 2 6 0 , 2 7 4 , s . 3 9 , nr 288} R .A .G . С a r s о n: Carausius E t Fratres S u i . A , R eco n side ratio n .. s . 2 4 6 , nr 2 , 5 , s . 2 4 7 , nr 1 , 4 , s . 2 4 8 , nr 5 , 8- 10, 15-16, 20-21, s . 2 4 9 , nr 2 4 , 3 0 , s . 2 5 0 , nr 1-6, 9-16, s . 2 5 1 , nr 26- 28, 30-37, s . 2 5 2 , nr 40-43, 47- 50, 5 3 , 5 6 , s . 2 5 3 , nr 6 0 , 1-1A, 3-4, 6-10, s . 254, nr 1-3. son: S h i e l : Carausius Et Fratres S u i . . . , s . 7- 11; R .A .G C a r Carausius Et Fratres S u i . A R e c o n s i d e r a t i o n ..., s . 245-258. Zgodnie z ostatnimi propozycjami R .A .G . Carsona co do chronologii karauzjańskich monet - należałoby je datować na lata 292-293 78 .Chce my tutaj pokusić się - w formie ostrożnej hipotezy - o uściślenia cza su wybicia tych numizmatów i zaproponować jako moment ich pojawienia s ię okres po 1 marca 293 r . (d a t a otrzymania purpury przez Konstan- c jusza C h l o r u s a ) ^ . Zjawienie się kolejnego konkurenta, jego akcja pacyfikacyjna w pół nocnej G a l i i , a później zdobycie Gesori&cua mogły zobligować zwańczego cesarza do przypomnienia o swoicĄ a sp iracjach , a samo przede wszystkim do usatysfakcjonowania Maksymiana. Należy bowiem pamiętać, że uszczuplenie jego kompetencji w związku z przydaniem mu tytułu cezara było prestiżową porażką tego władcy. Czyż zatem gest Krauzjusza nie stanowiłby specyficznej próby pozyskania sobie przychylności 80 odsuniętego od spraw północnogalijskich i brytańskich Maksymiana? Monety Allektusa są znacznie mniej interesujące pod względem ich propagandowych tr e ś c i. Trudno tutaj wyróżnić jakieś trendy, które pre ferowałby ten uzurpator. Legendy umieszczone na rewersach jego s j i i towarzyszące im kompozycje ikonograficzne wyraźnie emi nawiązują do tradycji poprzednika. N ie można zatem wykluczyć ewentualności, że ich użycie miało charakter czysto mechaniczny. Jedynym oryginalnym zespołem em isji w mennictwie nowego władcy są R1 wspomniane już wcześniej tzw. kwinary. Tworzą one typy LAETITIA АТС i VIRTVS AVG 82 . Legendom tym towarzyszy rysunek statku. 78 Zob. R .A .G . C a r s o n : The Mints and C o i n a g e ..., s . 3 8 ; id e m: The Sequence-Marks.. . , s . 6 2 ; i d e m : Carausius Et Fratres S u l. A . R e c o n s id e r a t io n ...,, s . 256-258. "^ P o r . N . S h i e 1: Carausius Et Fratres S u i . . . , s . 9-10. ®°Dioklecjan wprawdzie przybrał sobie również ce zara, G alariu ssa, jednakże nastąpiło to w blisko trzy miesiące po wyniesieniu do wła dzy Konstancjusza Chlorusa С21 maj 293 r . ) , por. W. S e s t o n: Dioc lć tien et la tćtrarchie. . . , s. 93-94. ®1P .H . W e b b : The B ritis h E m p i r e ..., з. 5 6 9 , nr 124-127; G .A sk e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 5 3 , nr 571-574. o t Omawiana aeria monet doczekała się odrębnego artykułu , który jed nak w całości poświęcono id e n ty fik a c ji owej jednostki pływającej, szu kając nawet an alo gii w zabytkach szkutniczych z czasów cza i z XV II w. Artykuł ten nie prezentuje więc średniowie istotnej wartości dla poznania dziejów owej bardzo efemerycznej r e b e l i i . Z r a c j i ską pego zasobu r e l a c j i źródłowych o czasach panowania Allektusa nie w i dzimy zresztą możliwości u stalenia przyczyny w ybicia tych s e r ii mo netarnych i c e la , któremu miały one służyć. W zakończeniu prezentowanego ro zdziału należy poświęcić nieco wagi h ipo tezie wysuniętej przez J.- P . Callu ,dotyczącej wych aspektów w mennictwie zarówno K a rauzju sza , u- propagando jak i A lle k tu s a. 0- tóż autor ten przypuszcza, iż niektóre oznaczenia występujące na re wersach interesujących nas em isji to "le t t r e s se c r e t e s ", I tak znaki F0 można byłoby rozwinąć, zdaniem owego b adacza, w postać P (e lic i- tas) 0 ( r b i s ) , BE w postać В (onus) E fv e n t u s ), natomiast symbole SA, S C , SP oznaczałyby S (a lu s ) A(ugusti) , S (a lu s ) С (aes a r i s ) , S (a lu s ) 84P (r in c ip is ) , Sugestia taka nie przekonuje nas z k ilku względów. Oznaczenia takie towarzyszą rozmaitym legendom i wyobrażeniom ikonograficznym na rewersach monet K arauzjusza i A lle k tu s a . Brak jakiejś prawidłowości, która pozwoliłaby w idzieć w owych tu symbolach dopełnienie zasadniczej id e i lansowanej przez określoną em isję. Treści rozpowszechniane w sposób tak konspiracyjny byłyby zupeł n ie nieczytelne d la rzeszy użytkowników tego p ien ią dza, zwłaszcza iż t nie rejestrujemy odpowiednich a na lo gii w rzymskim mennictwie♦ 4 Ja k iż sens miałoby posłużenie się przez Karauzjusza i Allektusa znakami tajemnymi na ich własnych monetach, skoro pożądane idee moż nr 5 9 , s . 5 6 9 , nr 128-131; G . A s к e w: The Coinage o f Roman Bri t a i n , . . , в. 5 1 , nr 504- 508, s . 5 3 , nr 575-578. 8 3 Zob. C .E . Б о т е : Т . 4 5 , s . 15-20. 8 * J .- P . С a 1 1 u: The f i r s t B rit is h Navy. "A n tiq u ity " La politique monetaire. . , , 19 71 , s . 3 4 1 , przyp. 9 . na było propagować tam jawnie? Warto zauważyć w tym m ielscu, że no tujemy emisje monetarne typu SALVS AVG, które w ybijał pierwszy z wiad, 85 86 o ów , a także jego następca . Powyższe względy nakazują uznać hipotezę J .- P . Callu chybiony. Akceptujemy natomiast ugruntowaną w naukowej przedmiotu koncepcję P .H . Webba, i ż owe liter y są znakami za pomysł literatu rze menniczy mi (cecha warsztatów w ramach danej oficyny , wyróżnik poszczególnych 4Л87 . s e r ii monety 85P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s . 4 7 7 , nr 154-160 s . 4 7 8 , nr 161-163, s . 4 9 7 , nr 396- 398, e . 4 9 8 , nr 399-403, s . 5 0 7 , nr 519-520, s . 5 2 0 , nr 662-670, s-. 525 , nr 722- 723, s . 5 4 1 , nr 9-32-990, s. 5 4 2 , nr 991-1000, 10 02 , s . 5 4 9 , nr 10 93 , s . 554 nr 2 6 ; G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 3 6 , nr 187-191, s. 3 8 , nr 272-273, s . 4 2 , nr 382-384, s . 4 5 , nr 4 2 6 .' 86P .H . W e b b : The B rit is h E m p i r e ..., s . 5 5 9 , nr 9 , 1 5 , s . 5 6 2 , nr 43-44, s . 5 6 8 , nr 11 4; G . A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 5 0 , nr 4 5 8 , 4 6 4 , s . 5 1 , nr 491- 493, s . 5 3 , nr 5 6 2 . 87 P .H . W e b b : The C o i n a g e ..., s . 135-138; i d e m: The Reign . . . , s . 52-68; i d e m: The B ritish E m p i r e ..., s. 455-460. ROZDZIAŁ VI Obieg monetarny w państwie Karauzjusza i Allektusa Zagadnieniu cyrku lacji pieniężnej na terenie rzymskiej B rytanii w czasach buntu poświęciliśmy odrębny artykuł1 . W niniejszym rozdziale przedstawiamy zatea jedynie zasadnicze cechy wekazanej problematyki. Oceniając rozwój badań numizmatycznych w W ie lk iej B ry ta n ii, uznać można wiek XIX za okres intensywnego pozyskiwania monet rzymskich,pochodzących ze zn alezisk dokonywanych na jej terytorium. W czasach tych nastąpiło bowiem szereg odkryć, niekiedy bardzo znacznych miarami i interesujących z r a c ji swej struktury, uwaga ta roz dotyczy również mennictwa obu uzurpatorów. Przyczynę takiego stanu rzeczy na le ży upatrywać przede wszystkim w gwałtownej wówczas in d u s t r ia liz a c j i tego k r a ju . Prace ziemne, drogowe czy budowlane nie tylko sprzy jały archeologicznym eksploracjom, lecz również przyczyniały e ię czę sto do odkryć zupełnie przypadkowych. Nie ulega w ą tpliw ości, iż w początkach bieżącego dysponowała w tym zakresie na tyle bogatym zestawem stu lecia nauka in form acji, by móc pokusić się o próbę ich uogólnienia celem odtworzenia obrazu e- kononiki ówczesnej epoki. Wydaje s i ę , że właściwym miejscem d la ta k i e j r e fle k s ji winny być opracowania P .H . Webba. Jednakże lektura Je go artykułów i części R I C , które poświęcono uzurpacji Karauzjusza i ‘W . K a c z a n o w i c z: Obieg pieniężny na terenie B rytanii w czasach u zurpacji Karauzjusza i Allektusa (w druku). Allektusa ( a właściwie mennictwu samozwańczych władców), budzi duże rozczarowanie. Autor ograniczył się bowiem jedynie do pobieżnego o2 pisu n ajbardziej spektakularnych skarbów monet obu rebeliantów .Kom pleksową charakterystykę cyrkulacji pieniądza w czasach panowania Ka rauzju sza i Allektusa przedstawił dopiero C .H .V . Sutherland w mono g r a f i i poświęconej m .i n . obiegowi rzymskich monet na terytorium Bry3 tanii . Brak tam jednak d o k ład n iejs ze j, b ardziej wnikliwej an alizy interesującego nas zagadnienia. Należy ponadto mocno żałować, że za mieszczone na końcu cytowanej pracy zestawienie 42 skarbów,pochodzącychiz omawianej przez nas epoki, ogranicza się wyłącznie do miejsca tezauryzacji monet oraz odsyłacza do d a l s z e j , 4 nie trudno dostępnej literatu ry , V podania niejednokrot- ostatnich d zies ię cio le ciach ukazały się dwa generalne opracowa n ia , traktujące o obiegu pieniężnym na obszarze całego Imperium, m .in . w interesującym nas okresie. Jednym z nich jest monografia S . Bolina, która jednak nie zawiera potrzebnych inform acji na temat Karauzjusza 5 i Allektusa . Drugim - dzieło J.- P . G a llu , gdzie oprócz szczegóło wych rozważań nad strukturą obiegu pieniężnego można znaleźć także syntetyczną charakterystykę mennictwa uzurpatorów®. Szczególne miejsce w stanie badań nad omawianym przez nas proble mem zajmuje opublikowana niedawno praca N . S h ie la . Autor ten sób n ajpełniejszy zestawił skarby zawierające emisje Allektu sa, które zdeponowano w czasach r e b e lii 2 P .H . W e b b: The R e i g n . . . , s . 30-37ł p i r e . . . , s . 448-453. ^ C .H .V . S u t h e r l a n d : i w spo Karauzjusza i później7 . Katalog i d e m: The B r it is h Em Coinage and C u r r e n c y ,.,, s . 62-71. ^Ibidem , s . 16 2. 5 S. В о 1 i n: Stockholm 1958. , State and Currency in the Roman Empire to 300 A.D. ®J.-P, С a 1 1 u: La politique m o n e t a ir e ... , -351, 3 5 3 , 355-357, 4 2 3 , 439. s . 34 0, 3 4 2 . 350- g ów został uzupełniony analitycznym komentarzem . Trzeba jednak kr eś lić , że opracowanie N . S h iela nie zawiera zestawienia pod drobnych znalezisk monet obu władców. Dysponujemy obecnie 84 skarbami e m is ji, których tezauryzacja stąpiła w okresie panowania K arauzju sza i Allektusa. W spośród 53 tych zespołów, najmłodsze monety to pieniądze in ic ja to ra na buntu^, w 20 zaś monety najmłodsze należą do Allektusa1 0 . Osobną natomiast gruP1 (11 p o zycji) etanowią skarby składające się wyłącznie z monet Omówienie przedstawionej wyżej podstawy źródłowej naszych rozwa pierwszego bądź obu wymienionych władców1 1 . żań pragniemy rozpocząć od o gó lniejsze j r e f l e k s j i . W lic z b ie 84- znanych skarbów monet pochodzących z __ 2 zn aleziska zostały odkryte jeszcze- w XVII stuleciu i aż 23 w XIX w. 14 1 2 lat uzurpacji __ , 9 w X V H I w. Chcemy tutaj mocno po dkreślić, że w owym 1 тс zesta w ieniu umieściliśmy wyłącznie te depozyty, których datę odkrycia zna my na pewno lub w p r zy b liże n iu . fakt, Pragniemy zatem zwrócić uwagę na że duży procent skarbów, będących przedmiotem naszego zaintere- Ibidem , s . 74-93ł P or. C .E . K i n g : The Circu latio n of Coin in the Western Provinces A .D . 260- 295. W: The Roman W e s t .. . , T. 1 , s . 89-126. ^N. Shiels The E p i s o d e . .. , s . 39-51, 61-62. 10Ibidem , s . 51- 57, 6 2 . 11Ibidem , s . 58- 60. 12Ib idem , s . 53-54 (Cynwil G a i o ) , s . 54 ( F l e e t ) . 13Ibidem , s . 39 (Amersham),s. 39 (Boking), s . 41 (E l l a n d H all Wood\ s . 42 (E p p e r s t o n e ) , s . 42 (Ew elm e) , s ; 47 ( R i p l e y ) , s . 50 ( W e l l ) , a. 50 ( V e l n e y ) , s . 58 (B i t t e r n e ) . 1^Ibidem . s . 39 (B r e d ic o t ), s , 39 (Camerton I I ) , s . 41 ( D e a l ) , s . 42 (E v e r t o n ), s . 43 ( Laugharne C a s t l e ) , s . 44 (L la n i d a n ), 3 .4 6 (Puck n o l l ), s . 48 (S h o t o v e r ), s . 48 (S ilc h e s t e r I I ) , s . 49 (S t r a t a F lo r i d a ) , s . 49 (V a l n e r s l e y ) , s . 50 (Wentwood K i l l ) , s . 51 CBlackmoor), 3 52 (Camsrton I ) , s . 55 (O u n d l e ), s . 56 (Park E n d ) , s . 56 (Sapper-, ton T u n n e l), s . 57 (Tickenham ), s . 59 (Old Ford B ow ), s . 60 (Port Те № n a n t ), s . 61 CCadbury), s . 61 ( E a s t Harnham), s . 62 (Evenley). Do gru py tej można byłoby ewentualnie zaliczyć także skarb z D in Silwy (p o zyskany około 1900 r . ) - s . 44 i z miejscowości Dinas D in lle ( około 1800 r . ) - s . 5 8 . . sawania, odkryto w okresach, kiedy rzadko dbano o staranny opis ujaw nianych zabytków numizmatycznych. W przypadku w ielu z cytowanych znalezisk owa dokumentacja jest zatem tak ogólnikowa, że w praktyce niewiele wnosi do badań nad obiegiem monetarnym u schyłku I I I w. J e ś l i przyjrzeć się mapie rozmieszczenia skarbów, to ujawni ona, 15 że koncentracja odkryć występuje w południowo-wschodniej Brytanii Trudno się temu d ziw ić , skoro tam właśnie znajdowały się wówczas cen tra życia prow incji. Jest natomiast rzeczą charakterystyczną, że de pozytów tych nie rejestrujemy na północnych terenach, nie będących pod władzą Rzymian. Wskazuje to wyraźnie na zasięg cyrkulacji p ie niądza obu uzurpatorów, a w konsekwencji na zasięg ich panowania.Nie notujemy również odkrycia monet z lat uzurpacji na wybrzeżu kornwa- lijs k im 1 6 . lic z b a 84 znanych skarbów z d zie s ię c io le tn ie j r e b e li i ma określo ny wydźwięk. Intensywna ich tezauryzacja w tak krótkim czasie orien t u j e , naszym zdaniem, w atm osferze, która towarzyszyła ówczesnym wy darzeniom. Dojście bowiem do władzy K arauzju sza, później jego gwał towna śmierć, krótkie panowanie A llektusa, zmagania z Maksymianem i Konstancjuszem Chlorusem, a najprawdopodobniej także najazdy ze stro ny barbarzyńców - wszystkie te zdarzenia sp rzy jały , rzecz oczyw ista, ukrywaniu w ziemi przez mieszkańców Brytanii posiadanych zasobów pie niężnych. Cechą charakterystyczną zespołów, w których najmłodszymi monetami są emisje obu rebeliantów , jest to , ie aż w 26 przypadkach skarby te 15Ibidem, s . 93. 1^Warto na marginesie zauważyć, że brak jest także em isji Karau zjusza i Allektusa z terenu Wysp ITermandzkich na kanale La Manche, Zestawienie rzymskich monet odkrytych na wyspie Jersey dał ostatnio R .W . H i g g i n b o t t o n s Roman Coin Finds in Je rsey . N Circ 1 9 79 , T . 8 7 , s . 62-64V i d e n: Roman Coin Finds in Jersey С Adden d a ) . N Circ 1982, T . 9 0 , 8 . 236-237. Na obszarze Ir la n d ii natcxiast znaleziono zaledwie pojedynczy egzemplarz srebrnej em isji Karauzju s z a , zob. R. D a y: On a Hoard of Roman Coins found at Cuskirmy. "Journal of the Cork H istorical and Archaeological S ociety" 18 96 , Se r ia 2 , T . 4 , s . 49-51. zawierają numizmaty kolejnych władców, począwszy od skrajnie zdewalu17 owanych antoninianów G allie n a . Sądzimy że owa prawidłowość dobrze wyznacza czasową cezurę masy p ien ią dza, który obiegał wówczas na wy sp ie . Inną regułę stanowi niezwykle częste ( 4 2 r a z y ) występowanie monet wybijanych przez cesarzy tzw. Imperium Gailiarum w ości, 18 . Nie ulega wątpli że grały one dominującą rolę w wymianie handlowej na obszarze rzymskiej B r y ta n ii. N iż ej zamieszczona ana liza ilościowa poszczegól nych skarbów ujawni to w całej o str o ś c i. W kontekście naszego spostrzeżenia na temat r o l i , jaką odgrywały wówczas na wyspie emisje władców g a lijs k ic h , warto zwrócić uwagę nieproporcjonalnie małą lic z b ę występujących w d zie s ię c io le c iu na zna le ziakjzawierających m .i n . zreformowane antoniniany A u relian a. Rejestrujeay bowiem zaledwie 9 takich odkryć 19 . Zawierają one przy tym bardzo mało monet tego władcy. N . S h i e 1: The E p i s o d e . . . , s . 39 (B r e d ic o t ), s . 40 (Castell-Y-Bere), s . 41 (D in o r b e n ), s . 41 (E lla n d Hall W ood), s . 41 ,( Eppers t o n e ), в, 42 (Great Orme' s H e a d ), s . 43 (Hoveringham ). s . 44 (Marg a r e t t in g ), s . 45 (N a r b e r t h ), s ; 46 ( P u c k n o l l ), s . 47 ( R i p l e y ) , s. 47 ( S t . A lb a n s ), 3. 47 (Segon tiu m ), s . 48-49 (S o u th Norwood), s. 49 (S t r a t a F l o r i d a ;, б ; 50 ( W e l l ) , s . 50 (Wentwood M i l l ) , s . 51 С Bor d e n ) , s . 52 (C o l c h e s t e r ), s . 53 ( C r o n d a l l ), s . 53-54 (C yn w il G a io ), s . 56 (S k e w e n ), s . 57 (Tickenham ), s . 57 ( W a t c h f i e l d ) , s . 61 (Cadbu r y ) , s . 61 (C h e d d ar ). j 8Ibidem , s . 39 (B r e d i c o t ) , s . 40 (Conw ay), s . 41 (D in o r b e n ), s. 41 (Epperetone) . s . 42 (G r e a t Orme’ s Head),, s . 43 (Hoveringham ), s. 43 ( Llan ge in w en ), s . 44 ( L l a n l e c h i d ), 8 . 44 ( M argaretting), s. 45 (N a r b e r t h ), s . 46 (P u c k n o ll), s . 47 ( R i p l e y ) , s . 47 ( S t . A lb a n s ), s . 47 (Se g o n tiu m ), s . 48 (S h o t o v e r ), s . 4 8 (S ilc h e s t e r I I ) , s . 48 ( S i l chester I I I ) , s . 48-49 ( South Norwood), s ; 49 ( S t r a t a F l o r i d a ), s 49 (T h u r sto n la n d ), s . 49 (U p s a ll C a s t l e ) , s . 49 (W a lm e r sle y ), s. 50(Well), s . 51 (W r o x e t e r ), s . 51 (Blackm oor), s . 51 (B o r d e n ), s . 52 (Canterbu r y ) , s , 52 (C o lc h e s t e r ), s . 53 (Coygan C av e), s . 53-54 (Cynwil Gaio). s . 54 ( F l e e t ) , s . 54 ( H o l t ) , s . 55 ( L i l l y H o rn ), s . 55 ( O u n d l e ), s. 5 6 (P a r k E n d ), s . 5 6 (S a p p e r t o n T u n n e l), s . 56 (S k e w e n ), s . 57 ( W a t c h f i e l d ) , s . 61 (C a d b u r y ), s . 61 (C h e d d a r ), s , 61 (E a s t Harnham), 3 . 62 (E v e n l e y ). 19Ibidem , s . 48 (S h o t o v e r ), s . 43 (Linch m ere), s . 51 (Blackm oor), s . 53 (C r o n d a l l ), s . 54 ( H o l t ; , s . 55 (O u n d l e ), s , 61 (C a d b u r y ), s. 61 (C h e d d a r ), s . 61 ( E a s t Harnham), Również tylko stosunkowo niewielka lic z b a składzie emisje Dioklecjana i Maksymiana 20 depozytów Chlorusa w swym , a zaledwie trzy zn alezi ska z lat uzurpacji Allektusa k ilk a egzemplarzy monet 21 ma Konstancjusza . Także ogólna lic zb a monet wszystkich tych tetrarchów jest w przytoczonych skarbach relatywnie znikoma. Świadczy to bezsprzecz nie o przerwaniu dopływu bieżących em isji D io klecjan a, Maksymiana i Konstancjusza Chlorusa na terytorium wyspy w latach buntu. Taki stan rzeczy nie budzi z d ziw ien ia , zważywszy, że z a is tn ia ła sytuacja musia ła wpłynąć w istotny sposób na ówczesne kontakty gospodarcze Brytanią a kontynentem. Podejrzewamy wręcz, że znajdujące między się w o- wych znaleziskach monety Dioklecjana i Maksymiana mogły znaleźć się na obszarze tej prowincji jeszcze przed wybuchem Karauzjańskiej re b e lii. W celu ustalenia wewnętrznej struktury chronologicznej obiegu pie niężnego na terenie rzymskiej B rytanii oraz proporcji liczbowych u- działu em isji poszczególnych imperatorów w depozytach z czasów uzurpacji Karauzjusza i Allektusa wybraliśmy 8 n ajbardziej reprezentatyw nych, a zarazem n ajlep ie j udokumentowanych z n a le zisk , których zawar tość przedstawiamy w zamieszczonym niżej zestaw ieniu, w tabeli 1 . Zestawienie to obejmuje skarby, rzecz niezwykle is to tn a , składa jące się z monet o nominale antoniniana, a więc najbardziej wówczas powszechnej jednostki obiegowej. Trudno zatem mówić tutaj o ewentu alnym świadomym doborze pieniądza celem jego te za u ry za c ji, skoro nie występują w owych depozytach emisje zło te, jak również, praktycznie rzecz biorąc, srebrne. Zaledwie pojedynczy bowiem egzemplarz denara, który rejestrujemy w dużym znalezisku z Penard G-ower nie ma oczywiś cie żadnego znaczenia dla rekonstrukcji obiegu monetarnego w obrę- 20 Ibidem, s # 42 (E v e r t o n ), s . 43 С Linchmere), s . 43 С Hoveringhaml s . 48 С Shotcrver), s . 48 C s ilchester I I I ) , s . 54 ( H o l t ) , s . 55 ( Cund l e ) , s . 57 (Tickenham ), s. 57 ( W a t c h fie ld ), s . 51 (31ae k m o o r), s. 61 СCadbury), s . 61 С Cheddar), s . 61 ( E a 3 t Harnham), s . 62 (GloucesP> t Ibidem , s* 51 fBlackm oor), s . 61 С С ad b u r y ), s . 61 С East ham). Harn bie poeiadłości uzurpatorów. Taki stan rzeczy pozwala na wysunięcie te z y , i t owe skarby prawidłowo oddają strukturę masy pieniężnej bę dącej w obiegu w czasach r e b e l i i na terytorium domeny Karauzjusza i A lle ktu sa. S poetrzeżenią, które mieliśmy okazję w cześniej uczynić potwierdza a n a liz a struktury przedstawionych depozytów. Bardzo wyraźnie się tutaj przewaga monet tzw . cesarzy g a lijs k ic h . Jedynie rysuje skarb z Linchmere Jest pod tym względem pewnym wyjątkiem. Równie jasno widać nik ły u d z ia ł w tamtejszym życiu ekonomicznym em isji Aureliana. Wymow ny jest f a k t , i ż w dobrze poświadczonym znalezisku z Penard Gower no tujemy tylko 10 antoninianów tego cesarza ( O , < $ ) . Koniecznie trze ba przy tym zaakcentować, że wśród owych rzadkich em isji w ogóle nie wystąpiły zreformowane monety Aureliana o wskazanym nominale. Emisje tetrarchów w skarbach z Blackmoor (łą czn ie 129 sztuk) i (46 sztuk) wydają się być na pierwszy rzut oka stosunkowo z Linchmere pokaźnie reprezentowane, ale w proporcji do pieniądza innych cesarzy są to li czby minimalne, stanowiące odpowiednio 0 , 4^ i 5 , 7% globalnej w ie l kości depozytów. Warto również zauważyć, i ż w 8 przytoczonych znale ziskach tylko skarb z Penard Gower zawierał pewną (trud n ą jednak sprecyzowania) liczbę lokalnych naśladowniotw monet rzymskich. do Nie odgrywały one zatem w iększej r o li w życiu ekonomicznym B rytanii pod22 czas uzurpacji Karauzjusza i Allektusa . Szczególnego rodzaju grupę tworzą beesprzecznie znaleziska składa jące się wyłącznie z monet rebeliantów . Jednakże prócz skarbu z L i t tle Orme1 s Head, który miał się składać z kilkuset ( 6 0 0 , ewentualnie 700 ) egzemplarzy numizmatów obu samozwańczych cesarzy ilo śc i innych em isji 23 i , reszta udokumentowanych depozytów minimalne rozmiary. I tak, znalezisko z Caervent lic z y niew ielk iej ma tylko jedynie 6 zdaw- 22Por. R . M e r r i f i e l d : The Lime Street (1 9 5 2 ) Hoard barbarous R adiates. КС 1 9 55 , Seria 6 , Т. 1 5 , s. 113-124. of kowych antoninianów Karauzjusza i 4 Allektusa tylko 4 antoniniany Karauzjusza i 10 Allektusa smith - 7 monet in icjato ra rewolty 26 . Inne z Droitwich 25 - . Kolejne - z Hammer- . Skarb z Port Tennant - również 7 em isji owego cesarza i 2 jego sukcesora 27 . Wreszcie w S t . Albans 2Q odkryto 19 egzemplarzy karauzjańskich antoninianów . Można snuć róż ne rozważania co do okoliczności, w jakich depozyty te zostały złożo ne w ziem i, a także co do ich w ł a ś c ic ie li. Być może chodzi w tym przy padku o drobne oszczędności szeregowych legionistów Karauzjusza czy Allektusa. Mieliśmy już okazję p o d k r e ś lić ,>że dysponujemy obecnie stosunkowo małą liczbą złotych i srebrnych monet obu samozwańczych cesarzy. Nie 2<ł wszystkie one posiadają dostatecznie jasną proweniencję . Nie w i dzimy podstaw, by są d z ić , że monety wybijane z tych kruszców wały is to tn iejszą rolę odgry w życiu gospodarczym Brytanii w epoce Karau zjusza i Allektusa. Rejestrujemy pewną lic zb ę pochodzących z kontynentu skarbów i zna le z is k luźnych monet obu władców. Ich zestaw ienie, aktualnie najpeł nie jsze w literaturze przedmiotu, zawiera tabela 23° . Dokonany prze- 24Ibidem, s . 5 8 . “^ Ib i d e m . 26Ibidem. 27Ibidem , s . 5 8 , 60. 28Ibidem , s . 60. 2^?or. ibidem, s . 1 4 3 , 16 3. 50Por. J . S . В o e r s m a: De Romeinse muntvondsten in de provincie Noord-Brabant. JMP 1 9 6 3 , T . 5 0 , s . 6 8 ; J . - B . G i a r d: La monnaie l o c a l e . . . , s . 27-29; Z. D u к s a: W ia d o m o ś c i ..., s. 167; N . S h i e Ił The E p i s o d e ..., s . 66-69; J . 0 a s e y : Carausius and A l l e c t u s ..., s . 2 9 4 , 29 6; Р. В a s t i e n: Tr^sors de la Gaule septentrionale. La circulation mone'taire a la f i n du Illume e t au de but du iy®me aifecle3. RNd 1 9 78 , T . 6 0 , s . 79 7; X . L o r i o t: Trou v a ille s de monnaies de Carausius sur le continent. BSFN 19 79 , T . 3 4 , s . 577-578, 5 8 3 ; P. H . M i t a r d: Trouvailles de normaies de Ca rausius dans le Vexin franęais ( Val d‘ 0 i s e ) . BSFN 1980. T . 3 5 , s 675-676; H. H u v e 1 i n: Antoniniani de Carausiua de 1* a te lie r de Rouen. BSFN 19 80 , T . 3 5 , s . 676-677; e a A e m: Deux nouveaux antcn in ian i de Carausius frappes к 1 ' a te lie r de Rouen. BSFN 19 83 , T . 3 8 , Tabela 1 Struktura skarbów antoninianów zdeponowanych ze rządów Kara*jusza i Allektusa N a z w a miejscowości N a z w a miejscowości N a zw a miejscowości N a z w a miejscowości Linchmere Prucknoll Holt Blackmoor Imię panują Liczba cego monet Procent Imię panującego Liczba monet Procent Imię panującego Liczba monet Procent Imię panującego Liczba monet Imię panującego Liczba monet Procent Imię panującego Liczba monet Procent Imię panującego Julia D o m n a Gordian III N a z w a miejscowości Park End Oundle Lilly Horn Procent N a zw a miejscowości N a z w a miejscowości N a z w a miejscowości Penard Liczba monet Procent 1 0,2 3 1 poniżej 0,1 Filip Arab poniżej 0,1 Gordian III 1 0,2 Otacilia 1 poniżej 0;1 Filip Arab 9 Gallus 1 poniżej 0,1 poniżej 0.1 Decjusz 2 1,5 0,3 2 0,3 Woluzjan 1 Walerian 25 0,1 Decjusz 1 0,1 Walerian 1 0,1 107 9,7 Walerian Młodszy Gallien Salonina 2 3 475 331 poniżej 0,1 11,7 1,1 Saloninus 7 poniżej 0,1 Postumus 331 8 1,1 poniżej 0,1 Lelian Mariusz Wiktoryn 60 0,2 5 450 18,3 Postumus 1 0,1 Gallien 3 2,8 Salonina 2 1,9 Postumus 55 51,4 Gallien 1 0,1 Wiktoryn 40 37,4 Gallien Salonina Saloninus 10 0,9 Postumus Lelian 15 1,4 0,2 Mariusz Wiktoryn Walerian Wiktoryn 2 1 201 0,1 18,2 2 0.2 Walerian 29 2.4 0,4 Gallien 5 ? Postumus , Mariusz Wiktoryn 353 35,7 Wiktoryn Salonina Postumus 5 0.4 353 29,4 Mariusz Wiktoryn 131 23 175 21,7 i 3,8 29,0 2 0,3 68 11,3 Imię panującego Walerian G o w er Liczba monet Procent 5 0.2 Gallien 331 12,8 Salonina 29 1Д Postumus 30 1,2 5 0,2 19,8 Mariusz Wiktoryn 513 (w tym naślad.) Divo Victorinc Tetryk I 10 195 34,2 Tetryk Г 4 3,7 Tetryk I 399 36,1 Tetryk I i II 629 63.5 Tetryk I 431 35,9 Tetryk I 33 5,4 Tetryk I 1 866 poniżej 0,1 33,5 (w tym naślad.) Tetryk II Klaudiusz II 3 833 4 213 12,9 Tetryk II Klaudiusz II 14,1 2 1,9 Klaudiusz II 222 120 20,1 Tetryk II 10,9 Klaudiusz II 198 34 16,5 2,8 Tetryk II Klaudiusz II 11 125 1,8 20,7 Tetryk II w ybrakowane 294 (w tym naślad.) 4 11,3 0,2 (galijskie) Kwintyllus Aurelian Seweryna 188 175 14 0,6 0.6 poniżej 0,1 Kwintyllus Aurelian Seweryna 15 1,9 1 0,1 Aurelian 6 1 0,5 Kwintyllus Aurelian Seweryna 0Д 6 0,5 9 0,7 2 0,2 Kwintyllus 18 3,0 Klaudiusz II 256 9,9 Divo Claudio 61 2,4 Kwintyllus Aurelian Tacyt 206 0,7 Tacyt 60 7,4 Florian 18 0,1 Florian 3 0,4 Probus 43U Probus 133 16,5 5 0,7 0,9 Karus 12 1,4 poniżej 0,1 K aryn 24 2 0,1 poniżej 0,1 N um er ian 14 poniżej 0,1 Dioklecjan 75 0,3 Dioklecjan M aksym ian 53 0,2 M aksym ian M agnia Urbika Karus Karyn 7 Tacyt Probus 2 5 0,2 0,5 3,0 2 0,2 Seweryna Probus 73 6,0 Tacyt 1 0,1 Florian Frobus M agnia Urbika Karus Karyn 1 0,2 M agnia Urbika 1 20 26 0,1 2,5 Dioklecjan 1 0,1 3,2 N um erian 2 Dioklecjan 6 0.2 0,5 2 0,2 M aksym ian Konstancj usz Chlorus Karauzjusz Allektus 545 90 poniżej 0,1 1,8 0,3 Karauzjusz 534 66,0 Karauzjusz 1 0,9 Karauzjusz 9 Allektus 2 0,8 0,2 Karauzjusz Allektus 7 1 0,7 Karauzjusz 0Д Allektus 7 9 0,6 Karauzjusz 1 0,2 Allektus 1 0,2 1 denar 13 29 784 807 107 Razem 1105 990 R azem 1202 Razem 604 poniżej 0,1 0,5 2 poniżej 0,1 32 1,2 poniżej 0,1 1 2 sprzed 286 r. poniżej 0,1 M aksym ian 1 z lat 290— 294 poniżej 0,1 nictwa Karauzjusz 28 1,1 81 ЗД (w tym naślad.) -------------—--Razem 0,7 0,4 Dioklecjan naśladow 1 10 (sprzed reformy) 35 Florian Tacyt (w tym naślad.) 18 Razem 2583 gląd materiału informuje natomiast o tym, że wyjąwszy skarb z Rouen, który omawiamy w innym miejscu3 1 , reeztę znalezisk tworzą pojedyncze egzemplarze interesującego nas pien iądza, bądź minimalnych rozmiarów depozyty em isji monetarnych z epoki współczesnej opisywanym wydarze niom, względnie niezbyt od n ie j o d le g ł e j. Należy są dzić , że owe brytańskie monety rozprzestrzeniły się na kontynencie przede wszystkim jako "p r z e c ie k i" z jed y n e j, naszym zdaniem, g a lij s k ie j bazy Karauzju sza z Gesoriacum oraz jako łup wracających z B rytanii rzymdcich wojsk, którymi dowodził Konstancjusz Chlorus - zwycięzca Allektusa 32 lega przy tym żadnej w ątpliwości, iż ów pieniądz nie odegrał . Nie ttis to t nej r o li w ekonomice kontynentalnych prowincji Imperium Rzymskiego. s . 381- 382; H. H u v e l i n , X . L o r i o t : Quelques arguments nouveaux en faveur de la lo ca lis atio n de Г a t e lie r "continen tal" de Carausius a Rouen. "B u lle t in du Cercie d‘ Etudes Numismatlques" 1 9 8 3 .» T . 2 0 , s . 67-69. 3 1 Zob. s . 127- 128. Zakończenie Kończąc nasze studium poświęcone uzurpaoji Karauzjusza i Allektu sa w Brytanii i G a l i i u schyłku I I I w. n .e .,p rag n ie m y wypunktować ce chy charakterystyczne tego buntu i jego rolę w d ziejach owej epoki. Nie ulega wątpliwości, że Karauzjańska reb elia była typowo woj skową uzurpacją. Samozwańczy cesarz wyrósł w rzymskich legionach, momencie wypowiedzenia posłuszeństwa oparł się na arm ii. sprawowania rządów owa armia bezsprzecznie odgrywała W dużą w czasie ro lę . W przeciwnym wypadku Maksymian łatwo i szybko poradziłby so b ie, naszym zdaniem, z niesubordynacją swego podwładnego. Nie mamy również wątpliwości, że powodzenie Karauzjańskiego przed sięw zięcia było w znacznym 3topniu determinowane interesami miesz kańców B ry ta n ii, którym zagrażali b liż e j nieokreśleni w źródłach bar barzyńcy. Może wydawać się to dziwnym, ale siln a dokumentacja obecności Ka rauzjusza na ówczesnej arenie politycznej w postaci licznych typów monet nie jest dla nas szczególnym zaskoczeniem. Było bowiem rzeczą charakterystyczną dla owych czasów, że rozmaici uzurpatorzy tendenci do cesarskiej purpury bardzo mocno akcentowali swoje i pre pre te n sje . Inna rze cz, iż typologia monet Karauzjusza jest nader okaza ł a . Związane to było zapewne, po c z ę ś c i, z tym, że rebeliant dopiero organizował rzymskie mennic two na w yspie. Powstało tam wówczas oo naj mniej k ilk a warsztatów, które głównie jednak powielały rozbudowany kanon id e i propagowanych przez monety uprzednich cesarzy i uzurpato rów, Karauzjańskie emisje służyły uzupełnieniu braków w cyrkulacji pieniądza na terenie rzymskiej B r y t a n ii, eliminując z tamtejszego obiegu tzw. monety naśladowcze. Niewątpliwie szczególnym zagadnieniem jest rola opisywanej pac ji w h is t o r ii Cesarstwa Rzymskiego u schyłku I I I uzur s tu lecia. Trudno jest nam powiedzieć, czy ma rację W . Seston twierdząc, w yniesienie Maksymiana do godności Augusta po krótkim okresie że spra wowania rządów w charakterze cezara było konsekwencją przyjęcia przez K arauzju sza tego najwyższego tytułu. Hipoteza taka ma wszakże cechy prawdopodobieństwa. Sądzimy natomiast, że niepowodzenia Maksymiana w zmaganiach z samozwańczym władcą doprowadziły w rezultacie do przy dania mu Konstancjusza Chlorusa jako "cesa rza pomocniczego". Można zatem stw ierdzić, że opisywane wydarzenia odegrały pewną rolę w kształtowaniu się systemu t e t r a r c h i i. Niemniej zdajemy sobie oczywi ście sprawę z tego, że nie była to rola zasadn icza. Krótkotrwały okres u zurpacji Allektusa jawi się w sposób dość bez barwny. Wydaje s i ę , że Karauzjuszowy sukcesor nie dysponował ani ta lentem , ani poparciem, a n i , być może, wyobraźnią swego poprzednika. Należy jednak pamiętać o tym, że niezwykle szczupła podstawa źródło wa, którą dysponujemy do góle do charakterystyki tej postaci - a także w o- okresu jego rządów na wyspie - może w istotny sposób wypa czać obraz tego władcy. W naszym opracowaniu niejednokrotnie negowaliśmy cały szereg po glądów bądź poddawali w wątpliwość różne istn iejące h ipotezy. Nie za wsze były możliwości przedstawienia koncepcji alternatywnej. Chcemy bowiem p o d kre ślić, te omawiana uzurpacja wymaga ostrożnych i wyważo nych sądów. Pragnęliśmy nadto przejrzeć się wydarzeniom niejako zew n ą trz", a więc bez balastu tu i ówdzie występujących w rze przedmiotu skłonności pozanaukowych, związanych "z lit e r a tu zwłaszcza ze szczególną rolą tej r e b e lii w u ję c iu badaczy a n g ie lsk ich . Wydaje się, że taki punkt widzenia pozwolił na sformułowanie pewnych nowych te г o dziejach buntu. Ponadto dążność do równorzędnego uwzględniania naszej monografii różnych kategorii źródeł pozwoliła w sposób w bar d zie j wielostronny przedstawić problematykę u z u r p a c ji, chociaż oczy wiście z powodu w ielkich luk w źródłach sporo kw estii z tej d z i e d z i ny musi pozostać - przynajmniej w ch w ili obecnej - nie rozstrzygnię tych. Aneks Kwestia lokalizacji mennicłw uzurpatorów Problem umiejscowienia oficyn menniczych Karauzjusza wzbudzał nie wątpliwie najwięcej kontrowersji w literatu rze przedmiotu. Tylko is t nienie podówczas wytwórni w Londynie jest n ajzu p ełn iej pewne. Wskazu je na to lit e r a L , którą znajdujemy w odcinkach rewersów szeregu mo n e t ^ . Trudno zresztą przypuścić, że rozbudowane mennictwo tego bun townika funkcjonowałoby poza sto licą prow incji, 2 С . Duży zespół numizmatów re b elian ta jest sygnowany monogramem Oznaczenie to próbowano różnie rozw iązać. Pojaw iła się zatem suges tia, (Cata- że może chodzić w tym przypadku o miejscowość Catterick ractonium ) w północnej A n g lii3 . Nie mamy Jednak dostatecznych słanek do tego, by są d zić , że to n ie w ielk ie m iasteczko, nie prze mające przede wszystkim większego znaczenia m ilitarnego, mogło odgrywać kąś rolę w państwie K arauzjusza . W podobny sposób 12ob. P .H , ¥ e b b: nie odnośnych znaków. The R e i g n .. . , należy s , 60-63, Tam pełne również zestawie ^Ibid em , s . 58- 60. 3W, S t u k e l e y : The medallic H istory . . . , T . 1 , ja- s . 107. traktować propozycję wskazującą na Cirencester (Corinium )3. Brak jest także przekonujących dowodów na rzecz hipotez mówiących o S ilchester (C a lle v a )^ czy Porchester (Portus Adu rni) , gdzie rzekomo znajdowała się główna baza floty Karauzjusza (c i a s s i s Castrum)^. Autorzy kilku opracowań ostrożnie łączą emisje monetarne sygnowa ne odnośnym znakiem z Bitterne koło Southampton (ciausentum ) lub z Colchester (Camulodunum) . Tezę o funkcjonowaniu Karauzjańskiej men nicy w pierwszej z wyżej wymienionych miejscowości zdecydowanie lan9 sował jedynie H . Mattingly . Wskazują na to, jego zdaniem, te numiz maty w ramach interesującego nas zespołu inonet, które w swej g r a fii zawierają akcenty nawiązujące do flo ty 1 0 . Twierdzi ikono on przy tym, że część okrętów uzurpatora posiadała swoje bazy w pobliżu B it terne, na wyspie Vectis ( d z i s i a j W ig h t)1 1 . ■ ’ Zob. P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s . 43 2; C .H .V . t h e r l a n d : Coinage and C u r r e n c y ..., s . 6 3 ; S . P r e r e: t a n n i a .. ., e . 337} N. S h i e 1 : Nowe s p o j r z e n i e ..., s . 126. ®Por. N. S h i e 1 : 'J . B a i l e y : S uB r i Nowe s p o j r z e n i e ..., s . 12 6. Some N o t e s . . . , s. 321. О Zob. C .H .V . S u t h e r l a n d : Coinage and C u r r e n c y ..., s. 63} R .A .G . C a r s o n : The Mints and C o i n a g e ... , s . 63} i d e m: An Aureus of Carausius minted at Rotomagus. "The B r it is h Museum Quar terly" 1963-1964, T . 2 7 , s . 73* i d e m : The Sequence- М а г к з ..., s . 62} J.- P , С a 1 1 u : Genio Populi Romani (2 9 5 - 3 1 6 ). Contribution i. une histoire numismatique de l a Tetrarchie. Paris 1 9 6 0 , s. 31} 1d e m: La politique m o n e t a i r e ..., s . 3 4 0 , przyp. 9} A . 3 i r 1 e y: L ife in Roman B r it a in . London 1 9 6 6 , s . 122} J . G r i c o u r t : Treeor de monnaie3 romaines de Noyelles-Godault (Pas de C a l a i s ) . Carau sius e t Allectus en Gaule. REA 1 9 6 7 , T . 6 9 , s . 235} G .C , B o o n: The Penard Rolnan Imperial Hoard: an interim Report and a L ist of Ro man Hoards in W a le s . "The B u lle tin of the Board of C e ltic S tu d ie s" 1 9 6 8 , T . 2 2 , s . 2 9 4 , przyp. 3} N . S h i e l : The E p i s o d e ..., s. 174 ^Początkowo nie miał on skrystalizowanej o p in ii na ten temat. Zob. H. M a t t i n g l y : Hoards of Roman Coins found in B r it a in . And a Coin Survey of the Roman Province. JRS 1 9 3 2 , T . 2 2 , s . 94: "C mint really was - Camulodunum or Clausentum or elsew h ere". W późniejszych pracach autor ten opowiedział się już kategorycznie za kandydaturą Clausentum, zob. i d e m : Carausius, his Minte and money System. "A n tiq u ity " 19 45 , T . 19 , s . 122} i d e m: The Imperial Recovery.. s . 333. Trzeba po d kreślić, że powyższa argumentacja znanego badacza budzi poważne w ątpliwości. Po pierwsze - emisje monetarne, które są osią jego rozważań, mogły być równie dobrze wybijane w Camulodunum, Ten ważny ośrodek m iejski rzymskiej Brytanii ma bowiem połączenie z mo rzem poprzez rzekę Colne. Trudno zatem wykluczyć ewentualność, że sta cjonowały w tamtejszym rejonie okręty K ara uzju sza, Po drugie dysponujemy absolutnie żadnymi informacjami w literatu rze - nie źródłowej o is tn ie n iu jakiejkolwiek bazy morskiej rebelianta na wyspie V e c t is . Warto tutaj również zauważyć, że fo rty fik a c je z są datowane dopiero na lata 70 IV stu lecia 12 obszaru Clausentum , Sądzimy, że propozycja wymieniająca Camulodunum jako siedzibę men nicy w ybijającej numizmaty opatrzone interesującym nas monogramem 13 jest n a jb ar d ziej prawdopodobna , Na taką atrybucję wskazywałoby zna14 с zenie miasta . Było ono niewątpliwie drugim obok Londynu centrum życia p ro w in c ji. Ośrodek ten odgrywał jednak przede wszystkim isto t ną rolę m ilitarną w rzymskim systemie obronnym na w yspie. Hie przy tym powodu tw ie rd zić , by Camulodunum nie znajdowało się mamy w rę kach Karauzjusza. W literaturze przedmiotu is t n ie je o p in ia , że n ie w ielk ie oddalenie wymienionego miasta od Londynu (około 8 0 km. w l i n i i prostej - przyp. W . K . ) może świadczyć przeciwko tezie o historyczności mennicy mulodunum 15 . Pragnieny tutaj jednak zwrócić uwagę na spostrzeżenie J . G ricourta, który w nawiązaniu do tego problemu zauważył, że 12 w Ca- Zob. N. S h i e 1 : The E p i s o d e . . . , s . 1 7 5 . Гог. C . E . The f i r s t B r it is h N a v y . . . , s . 2 0 . Mak- D o v e : 13P .H . W e b b : The C o i n a g e .. ., s . 134-135; i d e m:The R e i g n .. ., s . 4 6 ; i d e m : The B rit is h E m p i r e ..., s . 431-433* E . ? a n t e cc h i : Monete d i Carausio e Aletto del Gabinetto Numismatico d i Mi lan o . "R iv is t a It a lia n a di Numismatica e Science A f f i n i " 1 9 60 , Se r i a 5 , T. 8 , s . 13 6; G . A s к e w: The Coinage of Boman B r i t a i n . . . , s . 33 ; M. K o z a k i e w i c z : Monety rzymskie w B rytan ii. BN 1973^ nr 2 ( 8 0 ) , s . 2 5 ; R . W a 1 к e r : Carausius, Caesar of B r i t a i n ..., s . 17 4. 1^Zob. o tym M .R . H u l l : Roman Colchester. London 1958. sencjusz (306- 312) wybijał monety zarówno w Rzymie, jak i w k iej O s t i i 1®. Szkoda, że nie jesteśmy zorientowani co do po b lis rozmiesz czen ia s ił Karauzjusza. Można jedynie przypuścić, że mennice uzurpa tora znajdowały się w miejscach ic h największej k o n cen trac ji. M ie li śmy już okazję wcześniej po dkreślić, że Camulodunum spełniało warun k i , by stać się jedną z centralnych baz wojskowych re b e lia n ta . Odkry to tam rćwnież, argument niezwykle is to tn y , ponad 80 monet Karauzjus z a , które noszą symbol С 17 . Podczas wykopalisk archeologicznych w 1925 r . w Wroxeter nium ) znaleziono pojedynczy egzemplarz karauzjańskiego (viroco- antoniniana typa PAX AVG* Hosi on na odcinku rewersu nie znane wcześniej oznaczę18 nie BRI . Is tn ie ją dWie zasadnicze teorie na temat znaczenia mono gramu. Zdaniem G .F . H i l l a ów niewątpliwy skrót należałoby rozwinąć w po stać BRl(conium ). Miała to być miejscowa, zbarbaryzowana forma naz wy Viroconium. Konsekwencją takiego rozumowania stała się hipoteza o is tn ien iu w Wroxeter mennicy K arauzjusza 1ч . Twórcą drugiej koncepcji był P .H . Webb. W jego mniemaniu abrewiac ja wyraża nazwę BRI|(tannia). Znajduje on uzasadnienie d la swojej tezy w niektórych wcześniejszych emisjach monetarnych,pochodzących z mennicy w S is c ii.Z a w ie r a ją one na odcinkach rewersów lit e r ę P , którą wzmiankowany autor interpretuje jako monogram określenia P (an n o n ia)^. Poprawkę do powyższego ustalen ia wniósł ostatnio N . S h i e l . Twier d z i on bowiem, że BRI może oznaczać B R (it a n n ia ) (P r im a ), a miejscem J . G r i c o u r t S Тгёвог de monnaies romaines de Noyelles-God a u l t . . . , s . 2 3 5 , przyp. 1.17 P . J . C a s e ys Carausius and A l l e c t u s ..., s . 28 8. 18N . S h i e l : The BRI Coins of C a r a u s i u s ..., s . 2 2 5 , nr 1 : id e m: The E p i s o d e . .. , s . 1 7 8 , nr 1 . Por. P .H . W e b b : The B r i tish Empire. . . , s . 5 4 8 , nr 10 87 . ^ G .F . H i l l : 336-342. A Mint at Wroxeter? NC 1 9 25 , S eria 5 , T . 5 , s. w ybicia zespołu monet był Londyn. Ta o statnia hipoteza jest re zu lta tem badań porównawczych nad stylistyką omawianych em isji i tych e- gzemplarzy, które uchodzą za najw cześniejsze produkty mennicy stołecznej Koncepcja G .P . H i l l a jest bezsprzecznie trudna do p r zy ję c ia . Nie zachowała się bowiem żadna inskrypcja bądź informacja w źródłach l i terackich, która potwierdzałaby, że Yiroconium było znane również jako Briconium 22 . V dodatku z upływem czasu ujawniły się kolejne mone ty z BRI na odcinkach rewersów, z których dwie typu SALTS AVG są nieznanej proweniencji stopitum ) ? A. 23 , r jedna typu PAK AVG pochodzi z Corbridge (.Cor- , inna o tej samej legendzie rewersu z Chichester zaś kolejne ( w typie SALVS AVG) z ?*■» , dwie Hichborough2 **. Hie można zatem podstawie tylko pojedynczego numizmatu z Wroxeter i na na pozbawionej podstaw sp ek ula c ji co do ówczesnej nazwy tego miasta przyjmować, że is t n ia ł a tam Karauzjańska m ennica. Propozycja P .H . Webba budzi daleko większe za u fa n ie . Hie widzimy natomiast powodu, by można było zaakceptować interpretację H . S h ie la . Wiemy wprawdzie, że w końcu I I s t u le c ia lub na początku I I I w. na27 stąpił podział Brytan ii na dwie prowincje . Nic zresztą nie wskazu- 21N . S h i e 1 : The BRI Coins of C a r a u s i u s ..., s . 2 2 6 ; The E p i s o d e ..., s . 1 8 0 . i d e m: 2 2 Zob. J .C . M a n n ; Spoken Latin in B rita in as evidenced in the In s c r ip t io n s . "B r ita n n ia " 1971* T* 2 , s . 218-224. Por. N . S h i e 1: The BRI Coins of C a r a u s i u s ..., s . 2 2 3 ; i d e m; The E p i s o d e ..., s . 177. К 23N . S h i e 1: The BRI Coins o f C a r a u s i u s ..., 3 . 2 2 5 , nr 2 , 6 ; i d e m : The E p i s o d e . . . , s . 1 7 8 , nr 2 , s . 1 7 9 , nr 6 . 24ц . S h i e 1 : The BRI Coins o f C a r a u s i u s ..., s . 2 2 5 , d e m: The E p i s o d e . . . , s . 1 7 9 , nr 3 . 25n . S h i e 1: nr 3 ; i- Another BRI Coin of C a r a u s i u s ..., s . 336- 337. 2 % . S h i e 1: Some Coins of Carausius from Richborough.. . , 1 1 9 , nr 35-36; i d e m: The BRI Coins of C a r a u s i u s ..., s . 2 2 5 , 4- 5; i d e m : The E p i s o d e . . . , s . 1 7 9 , nr 4-5. s. nr, 2^Zob. na ten temat A .J . G r a h a m : The D iv is io n o f B r it a in . JRS 1 9 6 6 , T . 6 1 , s . 92-107; J .C . M a n n , M .G . J a r r e t t: The D iv isio n of B r it a in . JRS 1 9 67 , T . 6 2 , s . 61-64. je na to , by Karauzjusz rząd ził nawet przez krótki okres tylko częś cią rzymskiego terytorium na wyspie. Część monet Karauzjusza nosi na odcinkach rewersów symbol RSR. Próby rozszyfrowania tego skrótu mają dość długą tradycję.W starszej lit e r a tu rze , nie mającej już teraz wartości naukowych, pojawiły propozycje rozwinięcia owej abrewiacji w postać R (u t u p i i ) S(igna- t o r ) R(ogatorum), R(utupiae) S (t a t i v a ) R(omana), t a ) - bez podaniajzatem in terpretacji drugiego R 29 n us) S (ig n a t u s ) R (u tu p ia e ) . Wszystkie wymienione tutaj hipotezy majĄ się R (utu p ia e) S(igna28 dwie czy także R(oma- wspólne cechy. Po pierwsze - umiejscawiają Karauzjańską mennicę w Rutupiae. Po drugie - stworzono je bez oparcia na jakichkolwiek analogiach na innych mo netach rzymskich. Jedynie J . Evans zawarł w cytowanym artykule krót ką uwagę, że " i n early medieval times there was a gold coin called the Romanatus". Z czasem pojawiła się jeszcze jedna sugestia na ten temat. Rozwią zuje ona skrót RSR jako R (a t i o n a l i s ) s(ummarum) R(ationum ) i zarazem łączy interesujący nas zespół monet z osobą A lle ktu sa, który w przy toczonej już przez nas wcześniej inform acji Aureliusza Wiktora "summae rei praesset". Badania nad stylistyką tych numizmatów jednocześ n ie ujawniły ich podobieństwo do em isji monetarnych,pochodzących mennicy w Londynie. Ma to wskazywać, że egzemplarze sygnowane z zna kiem RSR mogły być wybijane pod kontrolą Allektusa w stołecznej men nicy3 0 . Wcześniej już powiedzieliśmy, że nie wiadomo, czy następca Karauzju sza rzeczywiście pełnił wskazaną fun kcję . S ie mamy ponadto przesłanek do tw ierdzenia, że w ogóle urząd o takiej nazwie 28 Cyt* za P .H . W e b b : tish E m p i r e ..., s . 43 4. 29 J . E v a n s: T . 7 , s . 273. The R e i g n . . . , s. 48; innych istn iał i d e m: The B ri Some silver Coin of Carausius. NC 19 07 . Seria 4 . w Karauzjańskim aparacie administracyjnym. Nie przekonuje nas rów nież tw ierd zen ie, że na podstawie badań stylistycznych należy w id zieć miejsce wybicia tych rzadkich sonet w Londynie. Można byłoby postawić tutaj ostrożną hipo tezę, i ż pieniądz grupy RSR emitowano w bardzo ważnym .forcie Rutupiae, gdzie znaleziono n ie w ie lką , trudną jednak do sprecyzowania, lic zbę takich monet^1 , W pew nym momencie personel tamtejszego a te lie r zostałby przeniesiony stolicy prow in cji, celem zorganizowania czy wzmocnienia do centralnych warsztatów menniczych. Stąd wynikałyby podobieństwa stylu na omawia nych numizmatach* Bardzo ważne jest zagadnienie is tn ie n ia oraz lo k a liz a c ji mennic Karauzjusza na obszarze północnogalijskim. Trzeba przy tym zaznaczyć, iż problem ów wykracza poza sferę rozważań czysto numizmatycznych, a jego rozwiązanie rzutuje w konsekwencji na sprawę zasięgu władania 32 G alią przez Karauzjusza . Zagadnieniu tenru poświęciliśmy odrębny азtykuł 33 , ą w tym m iejscu jedynie streszczamy tezy wspomnianego opra cowania. Kwestię obecności Karauzjańskich warsztatów menniczych na konty nencie postawił po raz pierwszy w naukowej literatu rze przedmiotu P .H . Webb 34 . Punktem w yjścia dla jego koncepcji stał się odnaleziony z po czątkiem 1846 r . w Rouen (daw n iej Rotomagus) skarb rzymskich Znalezisko to lic zy ło podobno około 300-400 egzemplarzy które wkrótce uległy parcelacji 35 monet. pien iądza, . W ch w ili obecnej wiemy jedynie ty- 51R .A .G . C a r s o n : The Mints and C o i n a g e .. ., e. 35i S h i e l : The E p i s o d e . .. , s . 1 7 2 ; P .J . С a s e y: Carausius A l l e c t u s . . ., s . 2 8 8 . N. and 32 J . G r - i c o u r t : Une enquete: monnaies de Carausius et d ’ Al lectus trouvees sur le continent. BSFN 1 9 6 2 , T , 1 7 , s . 1 1 1 . ■*V. K a c z a n o w i c z : rauzju sza (w d ru k u ). W sprawie tzw. g a lijs k ic h mennic Ka 3 4 P .H . W e b b : The R e i g n . . . , s. 31-32, 4 2 , 50-51, 66-67; i d e a: The B ritis h E m p i r e ... , s . 4 2 8 , 4 3 1 , 4 3 3 , 4 5 5 , 516- 523; N . S h i e 1: The E p i e o d e ... , s . 68-69, nr 1 0 . -^B. B e a u j a r d , H. H u v e l i n : A propos de 1 ’ a te lie r monetaire rouennais de Carausiu s. BSFN 19 78 , T . 3 3 , s . 360- 367; e- l e , i t tyło tan kilkanaście antoninianów G a llie na i władców tzw. Ce sarstwa Galijskiego oraz egzemplarz brązowej monety Konstantyna Wiełk ieg o . W skład owego depozytu w chodziła, być może, pojedyncza moneta złota Karauzjusza. Zidentyfikowano w nim również 3 karauzjariskie de nary z oznaczeniem RSR na odcinkach rewersów, a także nieco ponad 200 antoninianów tego władcy, w zdecydowanej w iększości bez oznaczeń men niczych. K ilka jednak spośród owych monet, rzecz is to tn a , nosi na re wersach znak R względnie OPR. Koncepcja P .H . Webba sprowadza się do dwóch zasadniczych . t e z . Po * pierwsze - twierdzi on, iż skojarzenie faktu miejsca znalezienia de pozytu w Rouen (Rotomagus) z oznaczeniami R i OPR jest samo w sobie rozwiązaniem problemu lo k a liz a c ji mennicy, która emitowała czą część owego zespołu monet. Skrót R oznaczałby w tym R(otom agus), natomiast abrewiację OPR należałoby rozwinąć O ( f f i c i n a ) P(rim a) R(otom agensis). Po wtóre - dodatkowym na rzecz tak sformułowanej hipotezy jest sugestia badacza, zasadni przypadku w postać argumentem że kara- uzjańskie monety ze skarbu w Rouen różnią się wyglądem od wybijanych podówczas w Brytan ii. P .H . Webb wypowiedział się bardzo ostrożnie w kw estii mennicy Karauzjusza w Rouen. D ziałała ona, datowania jego zdaniem, krótko, przedziale czasowym ograniczonym wyprawą Maksymiana około 289 zdobyciem w 293 r . przez Konstancjusza Chlorusa r. w i północr.ogalijskiego portu Gesoriacum. Badania nad interesującym nas mennictwem doprowadziły P .H . do sformułowania te zy, iż k ilka spośród karauzjańskich Webba antoninianów to "coins of Continental fabric other than that of Rotomagus" e d e m: Le tresor de Rouen et l ’ occupation de la Gaule par s iu s . CAM 1980, Т. 12A, s. 62-91; X. Ь o r i o t, J . D e l a t e: Les tresors de monnaies decouverts dan3 le departexent Seine-Maritine. CAN 19 80 , Т . 12A, s . 39-40, nr 55* H. H u v e X . L o r i о t: Quelques a r g u m e n t s ..., s . 66-67. . Kry- Carau p о rde la 1 i n, terium tak ie j k w a lifik a c ji był styl owych monet, nawiązujący przede wszystkim do wytwórczości nieokreślonych warsztatów g a lijsk ic h 3"^. Au tor ów nie pokusił się jednakowo i o podanie l o k a l i z a c j i , gdzie miano wybió wskazane monety, aczkolwiek w innym miejscu bardzo ostrożnie dopuścił on możliwość, że Karauzjańska mennica funkcjonowała na ob- 38 starze Gesoriacum . W 1959 r . R .A .G . Garson wystąpił z hipotezą modyfikującą ustale39 nia P .H . Webba . W o p in ii tego badacza antonlniany Karauzjusza bez oznaczeń menniczych zostały wyprodukowane w Gesoriacum. na rzecz takiego pomysłu jest rzekoma dysproporcja w Argumentem występowaniu owych monet na terenie rzymskiej B ry ta n ii. R .A .G . Carson twierdzi bo wiem, iż interesujące go antoniniany rejestrujemy wyłącznie w leziskach z południowo-wschodniej A n g l ii . Identycznego dowodu cytowany autor do poparcia swej hipotezy o Gesoriacum jako zna używa miejscu w ybijania karauzjańskich em isji monetarnych w sreb rze, które nie no szą znaków menniczych, a także denarów tego uzurpatora z oznaczeniem RSR. Mennicy w Gesoriacum ostrożnie przypisuje R .A .G . Carson również złote monety Karauzjusza o pustych odcinkach rewersów. Wytwórnia ta miałaby funkcjonować, w myśl prezentowanej h ipotezy, z początkiem uzurpacji K ar au zju sza . świadczy o tym, zdaniem R .A .G . Carsona, emitowanie przez ten warsztat monet typu ADVENTVS AVG i EXPECTATE Y E N I, które ów numizmatyk słusznie łączy ze wstępną fazą bun tu^0 . Mennica uległaby lik w id a c ji przed 293 r . , kiedy to Konstanc jusz Chlorus zdobył na Karauzjuszu Gesoriacum. J e j rolę przejęłaby nato miast wytwórnia w Rotomagus, której działalność R .A .G . Carson datuje na 293 г . , a której istn ien ie potwierdzałby skarb z Rouen, szczegół - 37 ' 'Ib id em , przyp, 3 . 3 8 Ibidem , s . 4 3 4 . 3 % l .A .G . C a r s o n : The Mints and C o i n a g e .. ,, s . 35-38. 4 0 Por. W. K a c z a n o w i c z : Uzurpacja Karauzjusza i tusa w świetle ik on o grafii i legend m o n e t ..., s . 58-61. A lle k nie zaś tamtejsze monety z oznaczeniami R i OPR w odcinkach rewersów. Upadek mennicy wiązałby się ze śmiercią Karauzjusza około 293 r . Powyższą hipotezę R .A .G . Carson utrzymał, generalnie rzecz biorąc, w późniejszych swoich opracowaniach 41 . Została ona jednakowoż przed stawiona w sposób znacznie mniej kategoryczny, raczej w formie dopu szczalnej ewentualności. Zaprezentowane koncepcje P .H . Webba i R .A .G . Carsona zasadnicze nurty pó źniejszej dyskusji nad mennictwem wyznaczyły Karauzjusza w G a l i i . Dyskusja, a obserwujemy ostatnio pewne wzmożenie zainteresoj wania podjętą tutaj problematyką, nie wykracza jednak poza utarte 42 schematy i dotyczy szczegółów . Generalne założenia budzą natomiast nasze wątpliwości. Przede wszystkim należy po dkreślić, iż żaden z literackich kazów współczesnych uzurpacji nie wspomina o przynależności gus do dziedziny Karauzju sza. Takiej wzmianki czy a l u z j i 43 ra ani panegiryk z 289 r , ku c z c i Maksymiana , an i inny sławiący tego władcę, datowany na 291 r . 44 prze Rotoma- nie zawiepanegiryk, . Takiej inform acji nie za w iera również panegiryk z 297 r . ku czc i Konstancjusza Chlorusa, na * 1R .A .G . С a r s o ns An Aureus of C a r a u s i u s ..., в. 73ł i d e a : The Sequence- M arks..., e . 57-60, 63-64. A2 P . В a a t i e n: Un a t e lie r monetaire a Boulogne de 286 a 296. BSFN 1960, T . 1 5 , s , 442- 443; J. G r i c o u r t : Tresor de monnaies romaines de. N o y e lle s- G o d a u lt..., s . 234-235; N . S h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . 171-174, 180-182; P .J . C a s e y : Carausius and A l l e c t u s . . . , s . 284-301; B. B e a u j a r d , H . H u у e 1 i n: A pro p o s . . . , s . 360-367: e e d e m: Le tresor de R o u e n .. ., s . 62-91; X . L o r i о t: Trouvailles de monnaies de Carausius sur le continent . . . , ^ s . 583; J. L a l l e m a n d : be comportement des im itations radiees et leur prototypes dans les sites "b e i g e s ". W: Melanges de numismatique d ’ archeologie et d *histo ire offerts a Jean L a fa u rie . Ed. P . B a s t i e n , H. H u v e l i n , C. M o r r i s s o n . Pa r is 1 9 8 0 , s . 6 2 ; P.- H. M i t a r d: Trouvailles de monnaies de Ca rausius dans le Vexin f r a n ę a i s . . . , s . 675-676; H . H u v e l i n : Ant o n i n i a n i . , s , 676-677» e a d e m: Deux nouveaux a n t o n in i a n i.. , , s . 381-383» H . H u v e 1 i n , X . L o г i о t : Quelques arguments • « . , s . 66—7 4 . ił Zob. X ( l l ) Mamertini? Panegyricus Maximiano Augusto D ic tu s. ^ Z o b . X l ( l l l ) Eiusdem Magistri Menet Genethliacus Kaximiani g u s t !. Au w iązujący, rzecz is t o t n a , do całego przebiegu uzurpacji4 ^ . Jest przy tym rzeczą oczywistą, że utwór o charakterze panegirycznym w sposób programowy akcentuje rzeczywiste bądź domniemane osią gn ięcia sławio nej osoby. Zdecydowanie więc odrzucamy ewentualność pominięcia w któ rymś z nieprzychylnych Karauz jtiszowi panegiryków faktu utraty przez niego Rotomagus na rze cz władzy legitym istyczn ej. Było to bowiem mia sto zbyt duże i zbyt ważne, aby fakt jego zdobycia na uzurpatorze uszedł uwadze cesarskich piewców. Pragniemy także zaznaczyć, iż rów n ie ż żaden z późniejszych tekstów nie czyni najmniejszych a lu z ji na temat rzekomej przynależności Rotomagus do uzurpatorskiego władztwa. Hipoteza umiejscawiająca mennicę Karauzjusza w Gesoriacum się na źródle pisanym. Panegiryk powstały w 297 г . , opiera a zatem już po upadku uzurpacji Karauzjusza i A lle k tu s a , szeroko i kw ieciście opisu je bowiem zwycięskie d zia ła n ia przedsięwzięte i przez Konstancjusza 46 Chlorusa dla zdobycia portu . Szkopuł jednak polega na tym, że w ślad za wspomnianym testimonium nie id ą należyte dowody numizmatycz n e. Tak więc monety Karauzjusza nie zawierają oznaczeń, które sugero wałyby ich wybicie w Gesoriacum. Równie mocnym argumentem tezy o braku Karauzjańskiego a t e lie r w tym mieście jest na rzecz nieobecność tam jakichkolwiek zn alezisk em isji monetarnych samozwańca. Hie prze konuje nas również pogląd R .A .G . Carsona, że dysproporcja w występo waniu na terenie B rytan ii monet Karauzjusza o pustych odcinkach re wersów i em isji grupy RSR jest dowodem is tn ie n ia mennicy tego władcy w g alijsk im Gesoriacum. Powstaje bowiem w tym miejscu pytanie, dla czego warsztat w ybijający odnośne monety nie znajdował się g dzieś południowo-wschodniej Brytanii? Nowsze badania N . S h ie la 47 i J. ^ Z o b . V I I I ( У ) In c er ti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s. 46Ibidem , 6 . 47N . S h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . 171-173. w Ca- seya ujawniły zre sztą , że interesujący nas pieniądz występuje pro porcjonalnie na całym terytorium rzym skiej B ry ta n ii. Całkowitym nieporozumieniem jest natom iast, w naszym o dczuciu, tw ierdzenie, iż szereg emisji monetarnych Karauzjusza wybito w G a l ii dlatego, że nawiązują one stylem do tamtejszych monet. Bezsprzecznie terytorialną podstawą Karauzjańskiej u zurpacji była prowincja Bryta n i a . Tam też samozwaniec tworzył od podstaw rzymskie mennictwo. Pra cujący w jego warsztatach rytownicy m usieli w pierwszym okresie swej działaln o ści oprzeć się na jakichś wzorach. A na czym miano się wzo rować, jak nie na będących powszechnie ił obiegu w owej p--rincji emi- sjach monetarnych z mennic p o b lisk ie j G a l i i ? . Zasadniczą część funk cjonującej na wyspie w czasach Karauzjusza masy pieniądza stanowiły, przypomnijmy, monety tzw. cesarzy g a lijs k ic h . Ten pospolity wówczas w B rytanii pieniądz stał się w ię c, obiektywnie rzecz b io rąc, n a jlep szym, bo n ajbardziej dostępnym wzorcem dla zaledwie raczkującego tam mennictwa Rzymian. Stąd, naszym zdaniem, stylistyczne paralele dzy emisjami kontynentalnego pochodzenia mię a niektórymi spośród monet Karauzjusza. Dopiero z czasem, po zdobyciu przez mincerzy uzurpatora niezbędnych doświadczeń i odpowiedniej wprawy, wykształcił się "brytański styl" w jego mennictwie. Dopuszczalna jest również, jak sądzimy, inna hipoteza na temat sty listycznych powiązań części karauzjańskich em isji monetarnych, b i tych w B ry ta n ii, z w cześniejszą produkcją menniczą na terenie G a l i i . Nie można bowiem wykluczyć, iż Karauzjuszowi udało się zatrudnić w którymś ze swych a t e lie r na wyspie kogoś związanego z uprzednim mennictwem tzw. Cesarstwa G a lijs k ie g o . Ów mincerz reprezentowałby, przy najmniej przez jakiś c z a s , dawne nawyki rytownicze. Przedstawiliśmy wyżej k ilk a ważkich argumentów przeciwko hipote zom na temat is tn ie n ia w północnogalijskicn portach Rotomagus i soriacum warsztatów menniczych inspiratora rewolty. Brak jest JQ Gerów- nież najmniejszych przesłanek, by przyjąć, że takie mennice funkcjo nowały gdziekolwiek na kontynencie. S ie ma zatem innej możliwości, jak tylko powiązać "g a l i js k i e monety" Karauzjusza z mennictwem tego władcy w rzymskiej B ry ta n ii. Niewątpliwie rozstrzygającym argumentem na rzecz obalenia tezy o wybiciu w w yspiarskiej prowincji rzekomo kontynentalnych em isji mo netarnych K arauzju sza, byłoby stw ierdzenie, iż pieniądz ten nie wy stępuje w znaleziskach z B ry ta n ii. Gruntowne badania w ie lu numizma tyków ujawniły jednak obecność takich em isji monetarnych na archeolo gicznej mapie tej wyspy. "G a lijs k ie monety"I uzurpatora notujemy za- tem w 14 miejscowościach z terenów południowej A n g lii i W alii 49 . pieniądz wystąpił głównie w skarbach monetarnych z końca I I I w. i pierwszej połowy IV s t u le c ia , rz a d z ie j w postaci znalezisk a Ow з luźnych. Są to przede wszystkim pojedyncze egzemplarze tzw . grupy Rouen,a cza sem k ilk a sztuk owych em isji w ramach określonego depozytu. Nie szukano się więc n& ziemiach rzymskiej B rytanii tak dużego do skarbu " g a l i js k i c h monetMK ar a uzju sza , jak to miało miejsce w przypadku zna l e z i s k a , które odkryto z początkiem 1846 r . w obrębie dawnego Roto- aagus.N iem niej jesteśmy jednak skłonni przywiązywać dużo większe zna czenie do fa k t u występowania interesujących nas em isji monetarnych w n ie w ielk ie j wprawdzie i l o ś c i ,l e c z za to w znacznej lic zbie m iejsc na obszarze B r y t a n ii, n iż do spektakularnego, le cz nie na jlep ie j poświad czonego depozytu z Rouen i rzad k ich , po części również problematycz nych, monet "w typie Rouen", które odkryto na terenie północnej Fran50 cji . Sądzimy zatem, iż "kontynentalny pieniądz" Karauzjusza wybi 4 ^Zob. X . L o r i o t: Trouvailles de monnaies de Carausius sur le c o n t i n e n t ..., s . 5 8 3 , przyp. 2 3 ; В. В e a u j a r d, H . H u v e1 i n! Le trśsor de R o u e n ..,, s . 6 4 , przyp. 4 ; H . H u v e 1 i n , X. L o r i o t: Quelques a r g u m e n t s ,.., s . 68-70. 5 °Z o b . J . S . В a e r s m a: De Romeinse m undvondsten.. . , s. 68; X . L o r i o t: Trouvailles de monnaies de Carausius зиг le co nti n e n t . . . , s . 577- 578; J. L a l l e m a n d : Le com po rtem ent..., s. 62; X . L o r i o t , J. D e l a p o r t e : Lee tresors de monnaies decouverts dans le dępartement de la S e in e - M a r it im e ..., s . 3 9 ; В. В ea u j a r d , H. H u v e l i n : Le tresor de R o u e n ... , s . 6 4 , przyp. jała efemeryczna mennica tego cesarza (minimalne ilo ś c i takich monet w stosunku do zachowanych wytworów z innych jego a t e l i e r , stosunkowo uboga typologia owych e m is ji ) d ziałają ca na terenie 3 r y t a n i i, puszczalnie w Rutupiae. Przemawia za takim umiejscowieniem ważność tego portu, jak i fa k t , że niektóre spośród przy zarówno interesujących nas em isji noszą na odcinkach rewersów symbole R i OPR.Pierwszą z abrewiacji należałoby zatem rozwinąć w postać R (u t u p ia e ). Druga na tomiast nawiązywałaby chyba do numeracji warsztatu w obrębie wskaza nej mennicy. Wystąpienie zaś n ie w ielk ie j liczby "g a l i js k i c h monet" Karauzjusza w znaleziskach z Rutupiae i okolicznych ziem umacniałoby naszą hipotezę, akcentując jednocześnie efemeryczny charakter owego a t e lie r . Konkludując trzeba podkreślić, że brak jest wystarczających dowo dów, by uznać historyczność jakiegokolwiek Karauzjańskiego warszta tu menniczego w G a l i i . Uzurpator ten bezsprzecznie dysponował Geso- riacum jako pojedynczą placówką na kontynencie. N ie miało zatem sen su tworzenie dla tamtejszego, jednostkowego garnizonu osobnej menni cy. Karauzjusz posiadał fl o t ę , która panowała na kanale La N ie było zatem przeszkód, aby zaopatrywać niewielką z Manche. konieczności załogę gesorlackiego fortu w pieniądze wybijane bezpiecznie w Bryta n i i . Za pośrednictwem tego miasta minimalne ilo ś c i owych monet roz pierzchły się przede wszystkim po terenach północnogalijskich. Okre śloną rolę w procesie napływu tych em isji na kontynent odegrał n ie ż , rów jak już wspomnieliśmy, powrót z Brytanii zwycięskich oddziałów Konstancjusza Chlorusa. Zbieg okoliczności natomiast spraw ił, że k i l ka antoninianów Karauzju3za, sygnowanych oznaczeniami R i OPR, zna lazło się w porcie Rotomagus. Przypadkowa zaś paralela między ov/ymi 4 ; P.-H. M i t a r d: Trouvailles de nonnaies de Carausius dans le Vexin f r a n c a i s . .., s. 675-676; H , H u v e 1 i n: A n t o n in ia n i,. . , s. 677; e a a e m: Deux nouveaux a n t o n i n i a n i ,,., s , 331- 383; Я, H uv e l i n , X, L o r i o t : Quelques a r g u m e n t s ,.,, s . 67-69. literam i i nazwą miasta zapoczątkowała błędną hipotezę o is tn ie n iu v Rotomagus Karauzjańskich warsztatów menniczych. Allektus kontynuował wybijanie pieniądza w obu centralnych mennic a c h n a obszarze B r y t a n ii, a więc w Londynie i w Camulodunum, W. Stukeley wspomina wprawdzie o is tn ie n iu egzemplarza jego monety z ozna czeniem CLA aa odcinku rew ersu, oo miałoby wskazywać na funkcjonowanie oficyny w Clausentum 51 . Autentyczność tej em isji jest jednak wąt p liw a , gdyż ów numizmat nie doczekał s ię naukowego opracowania i za52 ginął . Trudno zatem prowadzić w tym przypadku jakieś rozważania, opierając się na niepewnej inform acji,pochodzącej z X Y 1 II st u le c ia . Brak również jakichkolwiek przesłan ek , by są d zić , iż Allektus wybi jał monety w G a l i i . S t u k e l e y : 5 2H . S h i e l : The medallic H i s t o r y . . . , T . 1 , s . 25 3. The E p i s o d e ..., s . 17 4. Веслав Качанович УЗУРПАЦИЯ КАРАУЗИЯ{И АЛЛЕКТУСА В БРИТАНИИ И ГАЛЛИИ В КОНЦЕ III В. ДО Н.Э. Резине Представленная книга является монографией одной из наиболее инте ресных узурпаций в истории Римской империи. Работа состоит из шести частей и приложения. В первой главе автор рассматривает источники и состояние иссле дований на тему узурпаций Караузия и Аллектуса. Бо второй главе ав тор описывает фон событий, т.е. историю Римской империи во второй половине III в. до н.э. В третьей главе представлен анализ процесса л узурпации Караузием и Аллектусом. Автор дает информацию о происхож дении и общественной позиции Караузия, а затеи описываеткарьеру это го бунтовщика в период, предшествующий его узурпации, а также при чины выступления Караузия против легитимистской власти Империи. В следующих фрагментах этой главы автор рассматривает проблему дати рования узурпации Караузия и Аллектуса и территориальные основы их власти. Далее азтор обсуждает проблему истории царствования Карау зия, а на этом фоне вопросы: а) сил, поддерживавших обоих узурпа торов, б) отношения центральных властей Империи к описываемой узур пации. Глава заканчивается характеристикой эфемерического бунта Ал лектуса и действий, которые привели к падению его выступления.В че твертой главе азтор анализирует чеканку монет обоими узурпаторами, обращая внимание на их петрологию и хронологию. В пятой главе рас сматривается пропагандное содержание монет Караузия и Аллектуса. Представлены замечания о ьгетологических принципах исследования спо собов пропаганды. Далее автор анализирует символику медальонов, зо лотых и серебряных денег, а также антонианов этого узурпатора, ста раясь определить приоритеты.в политике Караузия. Затем представле на краткая оценка аллектусовых эмиссий как носителя пропаганды. В заключительной части автор предлагает критику мнения о пропагандной символике (тайных знаках) обозначений на обратной стороне монет и Караузия и Аллектуса. В шестой главе обсуждается обращение денег на территории, захваченной узурпаторами во время их бунта. В отдельном приложении рассматривается вопрос локализации монетных дворов Карау зия и Аллектуса. Особое внимание автор обращает на полемику:с рас пространенным мнением о существовании монетных мастерских Караузия в Галлии. CARAUSIUS AND ALLECTUS* USURPATION IN BRITAIN AND GAUb IN THE END OF THE 3RD CENTURY S u m m a r y The present hook is a raonography treating of one the most intere sting in the Roman history usurpations. The fundamental part of the book is composed of six chapters along with an annexe. In chapter one the author discusses the sources and the present state of the studies over Carausus and Allectus* usurpation. Chapter two describes the background of the events, referrin g to the history of the Roman Em pire in the second h a lf of the 3rd century. Chapter three analyzes the process of the usurpation. The author Includes here the informa tion concerning the o rig in and social status of C a rausius. Next describes his career in the usurpation preceeding period , аз he well as the motives that pushed him against the legitimate rulers of the Empire. The succeeding part of the chapter define the dates of Cara usius and Allectus’ usurpation and the t e r r it io r ia l base re ig n . Next the author considers the issues of Carausius* against this background the following questions: of th eir re ig n , and a ) the forces that were supporting both usurpers, b) the attitude of the central autho r it ie s of the Empire toward the usurpation. The chapter is with the description of the short-lasting revolt undertaken closed by A l le c tu s, and the actions that caused h i s fa il u r e . Chapter four d iscu ses the coinage of both usurpers, focussing on the metrology and chro- nology of -the c o in s . Chapter f i r e treats of the propaganda-involving contents represented at Carausius and A lle ctu s’ co in s . I t includes some comments on the methodological principles o f the studies over the propaganda actions undertaken by Carausiu s. I n the following seotio n the author describes the symbols shown at the medallions and at the silv e r and gold coins ав well as at the antoniniani of the usur p e r. He also attempts to define the p r io ritie s of Carausius’ proposes the evaluation o f Allectu s’ po licy, emission as the propaganda-car r i e r s . The f in a l part of the chapter c r it ic iz e s some opinions c la iming that the mint marks inserted on the reverse side of the co in s, issued both by Carausius and by A llectu s, conveyed propaganda bols (th e occult s i g n s ). Chapter six deals with the coins tion on the territory ruled by the usurpers. The annexe the lo calizatio n of Carausius and sym c ircu la treats of Allectus’ m in ts. A particular a t tention is given to the polemics w ith the common opinion that at the territory of Gaul operated Carausius’ minting shops. Spis reprodukcji monet" 1 . Aureus. Awers: CARAVSIVS PF AVG, głowa Karauzjusza Rewers: CONSERVAT AVG ^ 2 . Denar. Awers: IMP CARAVSIVS PP AVG, głowa Karauzjusza Rewers: 3 . Denar. Awers: , stojący Jowisz F E U C IT A AVG —J— , RSR okręt IMP CARAVSIVS PP AVG, głowa Karauzjusza Rewers: RENOVAT ROMANO 4 . Antoninian. Awers: Rewers: 5 . Antoninian. Awers: Rewers: 6 . Antoninian. Awers: w ilczyca kapitolińska IMP С CARAVSIVS PP AVG, głowa Karauzjusza PAX AVG iii С p e rso n ifik a c ja Pax IMP С CARAVSIVS PP AVG, głowa Karauzjusza TVTELA, Tutela zwrócona w kierunku ołtarza CARAVSIVS ET FRATRES SVT, głowy Maksymiana Dioklecjana i Karauzjusza Rewers: 7 . Aureus. Awers: PAX AVGGG Rewere: Pax IMP С ALLECTVS PFI AVG, głowa Allektusa Rewers: VTRTVS 8 . "K w in a r ". Awers: ^JL£f personifikacja G AVG "^7% MSIi stojący Mars IMP С ALLECTVS PF AVG, głowa Allektusa LAETITIA AVG -L, okręt QC iszystkie reprodukowane Tnonety pochodzą z ko lek cji B ritish Muse ur. w Londynie. Tablica Wiesław Kaczanowicz U ZURPACJA K A R A U ZJU SZA I ALLEK TU SA W B R Y T A N II I G A L II U S C H Y Ł K U III w . n. e. WYKAZ W A Ż N IE J S Z Y C H B Ł Ę D Ó W DOSTRZEŻONYCH W DRUKU Wiersz Strona od od dołu 13 32 12 góry 5 39 39 84 86 102 116 116— 117 Tabela 1 131 33 16 7 5 4 4 27 29 28 5 10 3 27 4 Powinno być Jest Karauzujsza d’Aurelien Karauzjusza d ’Aurelien siecle P. J. Casey Conservatori siecle J. Casey Conservytori Diokletien J. Casey Dioclćtien P. J. Casey Prucknoll Pucknoll J. Ca- P. J. Ca- Reprodukcje monet na wklejce kolejności: i 8, 3, 4, 5, 6, 7, 2 um ieszczono pomyłkowo w następującej BG N 286/757 IS S N 0208-6336 I S B N 83-226-0035-8