auli gellii noctes atticae 1.1 – przekład i komentarz

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3153
CLASSICA WRATISLAVIENSIA XXIX
WROCŁAW 2009
KATARZYNA OCHMAN
Uniwersytet Wrocławski
AULI GELLII NOCTES ATTICAE 1.1
– PRZEKŁAD I KOMENTARZ*
We wstępie do pierwszego pełnego niemieckiego przekładu Nocy attyckich
Aulusa Gelliusza Fritz Weiss wskazuje przyczynę, dla której nikt wcześniej nie
przetłumaczył Gelliusza na język niemiecki: tekst oryginału bywa niekiedy bardzo
kłopotliwy1. Nie chodzi tu o trudność w zrozumieniu tekstu łacińskiego: Gelliusz
przykłada wielką wagę do przejrzystości i precyzji stylistycznej, jego sposób wypowiadania się jest niezwykle przemyślany. Trudności mogą sprawiać dwa czynniki:
po pierwsze, właśnie owa nieprzypadkowość wypowiedzi bywa kłopotliwa do oddania przy użyciu synonimiki i frazeologii innego języka; po drugie, liczne passusy
metajęzykowe wymagają obszernych wyjaśnień dla czytelnika, który miałby przed
oczyma jedynie przekład.
W polskim tłumaczeniu Gelliusz po dziś dzień żyje jedynie fragmentarycznie
w kilku antologiach. Wybrane pod względem tematycznym rozdziały tłumaczyli filologowie wybitni: Jerzy Łanowski, Stanisław Stabryła i Lidia Winniczuk2. Nie wydaje
mi się, żeby akurat powody podane przez Weissa odstręczały polskich tłumaczy od
przygotowania całościowego przekładu Nocy attyckich na nasz język – żadna z wy* Autorka pragnie wyrazić wdzięczność Panu Profesorowi Jakubowi Pigoniowi za inspirację
do lektury Nocy attyckich.
1 Die Attischen Nächte des Aulus Gellius. Zum ersten Male vollständig übersetzt und mit Anmerkungen versehen von Fritz Weiss, t. I–II, Leipzig 1875–1876, s. III: „Der Grund für das Fehlen
einer vollständigen deutschen Übersetzung ist nicht schwer einzusehen: er liegt zweifelsohne in der
stellenweise nicht unerheblichen Schwierigkeit des Originaltextes”.
2 Zob. J. Łanowski (oprac.), Antologia anegdoty antycznej, Wrocław 1970 (NA 1.3; 1.6; 1.8;
1.13; 1.14; 1.17; 2.2; 4.8; 4.14; 4.17; 4.18; 5.3; 5.11; 5.5; 7.9; 9.2; 11.8; 11.9; 11.14; 11.18; 13.2; 16.1;
17.19; 18.3; 18.13); S. Stabryła (oprac.), Nowele antyczne, wybór, Wrocław 1992 (NA 3.7; 5.14);
idem (oprac.), Rzymska krytyka i teoria literatury. Wybór, Wrocław 1983 (NA 1.18; 2.6; 5.18; 9.9);
L. Winniczuk (oprac.), Kobiety świata antycznego, Warszawa 1973 (NA 1.8; 1.12; 1.17; 1.23; 4.3;
10.6; 10.18; 10.23; 12.1; 15.10; 15.20); eadem (oprac.), Słowo jest cieniem czynu, czyli starożytni
Grecy i Rzymianie o sobie, Warszawa 1972 (NA 1.17; 9.4; 10.2), eadem (przeł.), N.A. 3.11; 17.21.3,
Meander XXVII 1972, s. 42–43. Ukazały się również przekłady E. Kaczyńskiej, Trzy serca: Aulus
Gellius, Noctes Atticae XVII 17, Meander LII 1997, s. 13 oraz K.T. Witczaka, O stylu Platona i Lizjasza: Aulus Gellius, Noctes Atticae II, 5, Meander LII 1997, s. 75.
Classica Wratislaviensia 29, 2009
© for this edition by CNS
ClassicaWratis-XXIX_imprim.indb 85
2010-03-22 12:24:05
86
KATARZYNA OCHMAN
mienionych trudności nie jest wszak nie do pokonania. Przyczyny upatrywałabym
raczej w tym, że po Gelliuszowe dzieło przyzwyczaili się sięgać najczęściej ci, którzy
tłumaczenia przecież nie potrzebowali. Noce attyckie traktowano (i nadal się traktuje)
po prostu jako obfite źródło materiału dowodowego w najrozmaitszych badaniach
filologicznych, historycznych czy prawniczych.
Z tego względu wśród nielicznych rozdziałów tłumaczonych na język polski
dają się zauważyć dwie grupy: po pierwsze, zajmujące urywki o charakterze narracyjnym, które czytelnika przede wszystkim bawią i nie wymagają obszerniejszego
komentarza językowego ani rzeczowego. Przykładem może być zamieszczony przez
J. Łanowskiego w zbiorze Antologia anegdoty antycznej rozdział o prostytutce Lais
i Demostenesie (NA 1.8), który G. Anderson klasyfikuje jako przykład „para-historical chreia-style anecdotes: […] a variant of »what the bishop said to the actress«”3.
Druga grupa tłumaczeń to rozdziały dotyczące faktów z życia pisarzy i zagadnień
stylistycznych – dobre uzupełnienie historycznoliterackich syntez.
Zarówno anegdota, jak i szeroko pojęta literatura stanowią zauważalny odsetek
poruszanych przez Gelliusza tematów, w żadnym jednak razie nie są reprezentatywne
dla całości dzieła. Przede wszystkim tak ukierunkowana lektura pozbawia czytelnika
możliwości dostrzeżenia istotnych literackich walorów Nocy attyckich: pomysłowej
ekspozycji i mistrzowskiego stosowania variatio na płaszczyźnie kompozycyjnej
i stylistycznej. „We need to know the rules to appreciate the skill”4.
W niniejszej pracy zaprezentowano przekład i komentarz do pierwszego rozdziału
pierwszej księgi Noctes Atticae. Początek każdego utworu literackiego ma szczególne
znaczenie. W przedmowie do swego dzieła Gelliusz dokonał programowej autoprezentacji i postawił się w zdecydowanej opozycji wobec autorów licznych, zwłaszcza
greckich, utworów poikilograficznych5. Owe książki po prostu bezkrytycznie gromadzą ogromną ilość informacji i nie zawierają, zdaniem Gelliusza, niemal żadnych
treści, które mogłyby być voluptati legere, cultu legisse albo usui meminisse (praef.
11). Człowiek musi się nieźle namęczyć, zanim znajdzie w nich coś wartościowego
– uważa nasz autor. Nie jest zatem dziełem przypadku, że krótki esej, który rozpoczyna Noce attyckie, spełnia wszystkie trzy powyższe warunki jednocześnie. Czytelnik,
zaledwie otworzy książkę (czy też rozwinie zwój), trafia na interesujące, kształcące
i inspirujące zagadnienie w eleganckiej oprawie literackiej. Tym samym Gelliusz
od pierwszych stron udowadnia, że potrafi sprostać wymaganiom, które sam sobie
postawił. Nie bez znaczenia jest również walor „marketingowy” takiego działania:
3 G. Anderson, Aulus Gellius as a Storyteller, [w:] L. Holford-Strevens, Amiel D. Vardi (red.),
The Worlds of Aulus Gellius, Oxford 2004, s. 106.
4 D.W.T. Vessey, Aulus Gellius and the Cult of the Past, ANRW II 34.2 (1994), s. 1914.
5 Termin ten zaproponowała K. Bartol w artykule pod tytułem Per una morfologia della
poikilographia antica, Eos XCII 2005, s. 210–223. Utwory podobne do Nocy attyckich określa się
często mianem miscellanea czy Buntschriftstellerei, jednak bez zadowalającej definicji. K. Bartol
podejmuje próbę wyjaśnienia tych nieścisłości terminologicznych i wylicza cechy gatunkowe, które
charakteryzują nurt poikilograficzny.
Classica Wratislaviensia 29, 2009
© for this edition by CNS
ClassicaWratis-XXIX_imprim.indb 86
2010-03-22 12:24:05
AULI GELLII NOCTES ATTICAE 1.1 – PRZEKŁAD I KOMENTARZ
87
przeczytawszy rozdział 1.1 wyglądamy ze zniecierpliwieniem, co też interesującego
zaproponuje nam autor na kolejnych stronach6.
Na samym początku omawianego tekstu, a zatem na najbardziej zaszczytnym
miejscu, znajduje się imię Plutarcha. Jest to autor niezmiernie przez Gelliusza ceniony
i często cytowany. Nie bez przyczyny to właśnie jego imię otwiera pierwszy rozdział pierwszej księgi Nocy attyckich7. Zasadę konstrukcyjną tego rozdziału stanowi
dwupoziomowy cytat: Gelliusz powołuje się na Plutarcha, Plutarch na Pitagorasa.
Również w ostatnim rozdziale pierwszej księgi osoba Plutarcha będzie odgrywać
ważną rolę: tym razem to jego uczeń, filozof Taurus, przywołuje anegdotę z jego
życia (NA 1.26).
Zainteresowanie Gelliusza Pitagorasem i jego szkołą (zob. m.in. rozdział 1.9,
w którym omówione zostały reguły i zwyczaje panujące w szkole pitagorejskiej)
wiąże się z coraz większą popularnością, jaką cieszył się pitagoreizm, począwszy
od I w. p.n.e.8
Mitologiczne nawiązania rozdziału 1.1 opieraja się na przekazie, że Herakles po
wojnie z Augiaszem ustanowił w Olimpii igrzyska ku czci swego ojca (zob. Pindar,
Ol. 3). Ten i pozostałe mity założycielskie przedstawia E.N. Gardiner9.
QUALI PROPORTIONE QUIBUSQUE COLLECTIONIBUS PLUTARCHUS
RATIOCINATUM ESSE PYTHAGORAM PHILOSOPHUM DIXERIT
DE COMPREHENDENDA CORPORIS PROCERITATE,
QUA FUIT HERCULES, CUM VITAM INTER HOMINES VIVERET10
1. Plutarchus in libro, quem de Herculis, quamdiu inter homines fuit, animi
corporisque ingenio atque virtutibus conscripsit, scite subtiliterque ratiocinatum
Pythagoram philosophum dicit in reperienda modulandaque status longitudinisque eius
praestantia. 2. Nam cum fere constaret curriculum stadii, quod est Pisis apud Iovem
Olympium, Herculem pedibus suis metatum idque fecisse longum pedes sescentos,
cetera quoque stadia in terra Graecia ab aliis postea instituta pedum quidem esse
6 Por. L. Holford-Strevens, Aulus Gellius: An Antonine Scholar and his Achievement, Oxford-New York 2005, s. 36, przyp. 50: „Rather than a lightweight subject inviting us to dip into the work,
not read it through […], I see an engaging chapter that shall entice us into reading on”.
7 Pierwszy rozdział każdej z ksiąg ma wyjątkową wagę dla kompozycji dzieła. Najczęściej
służy wyrażeniu podziwu i szacunku względem ważnej dla Gelliusza osoby (filozof Faworynus jest
bohaterem pierwszego rozdziału aż siedmiu ksiąg: 2., 3., 4., 12., 14., 18. i 20., retor Antoniusz Julianus – ks. 9. i 15., Muzoniusz Rufus, „rzymski Sokrates”, ks. 5. i 16.). Niekiedy zaszczytne miejsce
w pierwszym rozdziale przypada jakiemuś wyjątkowo istotnemu zagadnieniu, np. providentia czy
fatum w ks. 7. i 13. Rozdział 11.1, rozpoczynający drugą połowę Nocy attyckich, zawiera rozważania
na temat etymologii nazwy Italia, zob. L. Holford-Strevens, op. cit., s. 35n.
8 Zob. ibidem, s. 262–265.
9 E.N. Gardiner, Olympia. Its History and Remains, Oxford 1925, s. 58–63.
10 Tekst łaciński opiera się na wydaniu oxfordzkim: A. Gellii Noctes Atticae, recognovit brevique
adnotatione critica instruxit P.K. Marshall, t. I–II, Oxonii 1990.
Classica Wratislaviensia 29, 2009
© for this edition by CNS
ClassicaWratis-XXIX_imprim.indb 87
2010-03-22 12:24:05
88
KATARZYNA OCHMAN
numero sescentum, sed tamen esse aliquantulum breviora, facile intellexit modum
spatiumque plantae Herculis ratione proportionis habita tanto fuisse quam aliorum
procerius, quanto Olympicum stadium longius esset quam cetera. 3. Comprehensa
autem mensura Herculani pedis secundum naturalem membrorum omnium inter se
competentiam modificatus est atque ita id collegit, quod erat consequens, tanto fuisse
Herculem corpore excelsiorem quam alios, quanto Olympicum stadium ceteris pari
numero factis anteiret.
O PROPORCJI I ROZUMOWANIU, KTÓRE, WEDŁUG PLUTARCHA,
WYKORZYSTAŁ FILOZOF PITAGORAS, ABY OKREŚLIĆ, JAKIEGO
WZROSTU BYŁ HERKULES, GDY ŻYŁ JESZCZE MIĘDZY LUDŹMI
1. Plutarch napisał książkę na temat cech charakteru i wyglądu Herkulesa oraz
cnót, którymi się on odznaczał, gdy jeszcze przebywał wśród ludzi. W dziele tym
opisuje, jak pomysłowo i wnikliwie rozważał Pitagoras kwestię ustalenia i określenia nieprzeciętnego wzrostu Herkulesa. 2. Otóż niemal powszechnie przyjmuje się,
że Herkules własnymi stopami wyznaczył wymiary stadionu przy świątyni Jowisza
Olimpijskiego w Pizie i określił jego długość na sześćset stóp. Pozostałe stadiony,
założone w późniejszych czasach w Grecji przez inne osoby, również liczą sobie
sześćset stóp, a jednak są troszkę krótsze. Na tej podstawie wywnioskował Pitagoras,
że rozmiar stopy Herkulesa – z zachowaniem proporcji – będzie o tyle większy niż
innych, o ile stadion olimpijski jest dłuższy od pozostałych stadionów. 3. Określiwszy
zatem wielkość stopy Herkulesa, dokonał obliczeń, zachowując naturalne proporcje części ciała i wyciągnął, podsumowując, logiczny wniosek, że Herkules o tyle
przewyższał innych wzrostem, o ile stadion olimpijski jest dłuższy od pozostałych,
zaprojektowanych według tej samej miary.
KOMENTARZ11
Plutarchus in libro… – dzieło niezachowane, por. Arnobiusz, Adversus Nationes
4.25.4: Chaeroneus Plutarchus […] in Oetaeis verticibus Herculem post morborum
comitialium ruinas dissolutum in cinerem prodidit i sam Plutarch (Theseus 29.5):
ὅτι δ’ Ἡρακλῆς πρῶτος ἀπέδωκε νεκροὺς τοῖς πολεμίοις, ἐν τοῖς περὶ Ἡρακλέους
γέγραπται12. K. Ziegler13 zestawia Plutarchowy żywot Heraklesa z (również zagi11 Najobszerniejsze opracowanie tego rozdziału znajduje się w trudno dostępnym wydaniu
A. Gellii Noctium Atticarum Liber I, edited, with induction and notes, by H.M. Hornsby, Dublin-London 1936, s. 59–62. Autorka miała możliwość zapoznać się z tym komentarzem dopiero po oddaniu
niniejszego artykułu do druku.
12 „Herakles był pierwszym, który oddawał wrogom ciała poległych. Można o tym przeczytać
w [książce] o Heraklesie”.
13 K. Ziegler, Plutarchos von Chaironeia, RE XXI 1 (1951), kol. 895.
Classica Wratislaviensia 29, 2009
© for this edition by CNS
ClassicaWratis-XXIX_imprim.indb 88
2010-03-22 12:24:05
AULI GELLII NOCTES ATTICAE 1.1 – PRZEKŁAD I KOMENTARZ
89
nionymi) biografiami herosów Dajfantosa i Arystomenesa, a także Hezjoda, Pindara
i Kratesa – wszyscy oni byli w ten czy inny sposób związani z Beocją. Taki wybór
bohaterów Ziegler przypisuje lokalnemu patriotyzmowi Plutarcha.
status longitudinisque eius praestantia – wzrost Heraklesa u różnych autorów
waha się od 4 łokci (= 6 stóp, por. niżej) do 18 stóp.
curriculum stadii – zob. Herodot, 2.149: αἱ δ’ ἑκατὸν ὀργυιαὶ δίκαιαί εἰσι στάδιον
ἑξάπλεθρον, ἑξαπέδου [μὲν] τῆς ὀργυιῆς μετρεομένης καὶ τετραπήχεος, τῶν ποδῶν
μὲν τετραπαλαίστων ἐόντων, τοῦ δὲ πήχεος ἑξαπαλαίστου14. Stadion olimpijski15:
192,28 metra. Podzieliwszy przez 600, uzyskujemy stopę olimpijską: 32,046 cm, co
w europejskiej numeracji obuwniczej odpowiada rozmiarowi 51.
Pisis – miejscowość Pisae (plur.) znajdowała się w Etrurii (obecna Piza). Πῖσα
w Elidzie (metropolia Pizy italskiej), często identyfikowana z położoną w pobliżu
Olimpią, występuje zwykle w liczbie pojedynczej, ale nie wyłącznie, por. Festus
(p. 230 L., s.v. pisatilis): Pisatilem appellat Naevius Pantaleontem, [id est] e Pisis
oriundum tyrannum. Stąd niepotrzebna zaproponowana w XVI wieku przez Mosellanusa koniektura Pisae.
in terra Graecia – por. Fronto Ad M. Caes. 2.8.2: ego, qui a Graeca litteratura tantum absum quantum a terra Graecia mons Caelius meus abest, gdzie jednak
tego rodzaju redundancja jest uzasadniona kontrastem (Graeca litteratura : terra
Graecia). U Gelliusza aż 32 przykłady: in agro terrae Atticae (praef. 4), rex terrae
Lydiae (1.11.7), terram Italiam (2.6.7, w cytacie z Katona), ex terra Gallia (2.22.28),
in terra Umbria (3.2.6), in terra Sicilia (3.7.3), terrae Macedoniae rex (9.3.1), in
terra Africa (9.4.7), in montibus terrae Indiae (9.4.9), ex terra Phocide (10.16.4), rex
terrae Carriae (10.18.2), in terra Boeotia (12.5.1), in terram Laconicam (16.19.17),
ex terra Hispania (17.3.2), in terra Asia (17.9.19) i inne. Statystyka świadczy o manierze językowej: u Gelliusza nazwy najważniejszych prowincji w ok. 25% atestacji
występują w połączeniu z rzeczownikiem terra.
aliquantulum – „troszkę”, „odrobinkę”. Deminutivum notowane w komedii
(Plaut Merc. 640, Ter. Heaut. 163). R. Marache16 uznaje je za archaizm. Aliquantulum nie wyszło jednak nigdy z użycia, pojawia się u Cycerona (m.in. Par. 3.1, Lael.
40), Kolumelli (12.46.3), wreszcie u Frontona (Ad M. Caes. 5.41). Później coraz
powszechniejsze – wydaje się zatem, że jest to zdrobnienie charakterystyczne dla
języka potocznego.
mensura Herculani pedis – Gelliusz stosuje tu przymiotnik utworzony od imienia
Herkulesa, aby uniknąć dwóch genenetiwów obok siebie: *mensura pedis Herculis.
Przymiotnik Herculanus poza tym miejscem występuje tylko u Florusa (Epitome 2.18):
14 „Sto sążni odpowiada sześćsetstopowemu stadionowi, przy czym sążeń mierzy sześć stóp
albo cztery łokcie, stopa – cztery dłonie, a łokieć – sześć dłoni”.
15 Na temat stadionu w Olimpii zob. E.N. Gardiner, op. cit. i D.G. Romano, Athletics and
Mathematics in Archaic Corinth: the Origins of the Greek Stadion, Philadelphia 1993 (Memoirs of
the American Philosophical Society, t. 206).
16 R. Marache, Mots nouveaux et mots archaïques chez Fronton et Aulu-Gelle, Paris 1957
(Travaux de la Faculté des Lettres de Rennes, Série I 1), s. 92 i 255.
Classica Wratislaviensia 29, 2009
© for this edition by CNS
ClassicaWratis-XXIX_imprim.indb 89
2010-03-22 12:24:05
90
KATARZYNA OCHMAN
via Herculana. Przypuszczalnie z tego powodu nie uwzględnia go Marache w swym
szczegółowym zestawieniu gelliuszowych neologizmów17. U Florusa jest to jednak
derywat nie od imienia Herkulesa, lecz od nazwy miejscowości Herculaneum – przy
czym „herkulański” to zwykle Herculaneus, rzadziej Herculanensis. Standardowa
forma oznaczająca „herkulesowy” to Herculeus, zob. np. Hor. Carm. 2.12.6: domiti Herculea manu Telluris iuvenes. Co ciekawe, w innym miejscu u Gelliusza (rozdz. 11.6 pt.
„Quod mulieres Romae per Herculem non iuraverint neque viri per Castorem”) pojawia
się Herculaneus: [mulieres] Herculaneo sacrificio abstinent. Na temat przymiotników
utworzonych od nazw własnych i ich stosowania w funkcji przydawki wymiennie
z przydawką dopełniaczową pisze E. Löfstedt18. Na predylekcję autora Noctes Atticae
do przymiotników zakończonych na -anus zwraca uwagę Ch. Knapp19.
competentiam – „proporcja”. Abstractum notowane po raz pierwszy u Gelliusza,
który używa go w dwóch różnych znaczeniach. Por. 14.1.26, gdzie oznacza „względne
położenie (gwiazd)”. Marache20 sugeruje, że jest to wyrażenie techniczne.
secundum […] competentiam – zgodnie z tą proporcją, wzrost równał się sześciokrotnej długości stopy (zob. Vitr. 3.1.2: proporcje różnych części ciała; id. 3.1.7: pes
hominis altitudinis sextam habet partem). Herkules miałby mierzyć ok. 192 cm.
modificatus est – modificare występuje u Cycerona dwa razy w znaczeniu „zmieniać” (Or. 3.186 i Part. 17), u Apulejusza pojawia się 6 razy. Gelliusz, zgodnie ze swoim
zwyczajem przywraca czasownikowi znaczenie etymologiczne (modus + facere)21.
AULI GELLII NOCTES ATTICAE 1.1 – A TRANSLATION WITH COMMENTARY
Summary
Aulus Gellius is an author worth reading for his own sake. The purpose of this paper is to
present a Polish translation of Noctes Atticae 1.1 accompanied by a language and content-related
commentary.
17
Ibidem, s. 194–195, rozdział „Adjectifs à suffixe nasal”.
E. Löfstedt, Syntactica. Studien und Beiträge zur historischen Syntax des Lateins. Erster
Teil: Über einige Grundfragen der lateinischen Nominalsyntax, Lund 1942, rozdz. VI „Genetiv und
Adjektiv”.
19 Ch. Knapp, Corrections and Additions to Lewis and Short in Connection with Aulus Gellius,
The American Journal of Philology, XIV 1893, s. 216–225, s.v. Herculanus. Jednym z interesujących
przykładów podanych przez Knappa jest przymiotnik Tironianus, nieatestowany poza Gelliuszem:
in libro spectatae fidei Tironiana cura atque disciplina facto scribtum fuit (NA 1.7.1). Słowo to występuje raz jeszcze w 13.21.17, w podobnym kontekście: in uno atque in altero antiquissimae fidei
libro Tironiano repperi. Ponadto przymiotniki tego rodzaju służą często do wprowadzania cytatów:
comperi Sallustianum illud (1.15.18), suppetit etiam Coelianum illud ex libro historiarum secundo
(10.24.6), non me hercule inargute […] opposuisti hoc Tullianum (12.13.19), ex quibus [testimoniis]
est Pacuvianum illud […] item Accianum illud (14.1.34).
20 R. Marache, op. cit., s. 157.
21 Ibidem, s. 22n. i 108.
18
Classica Wratislaviensia 29, 2009
© for this edition by CNS
ClassicaWratis-XXIX_imprim.indb 90
2010-03-22 12:24:06