Referat_Kilonia 2016

XIV Forum Parlamentów Regionalnych Południowego Bałtyku, 12 - 14.06.2016, Kilonia, Niemcy
Cząstka ojczyzny na talerzu – co kryje się za regionalnymi produktami
spożywczymi ?
Prof. Katarzyna M. Majewska
Wydział Nauki o Żywności
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Wstęp
Według Organizacji Narodów Zjednoczonych obecnie na świecie istnieją 194 państwa
(Wikipedia, 2016). Jednym z ostatnich elementów ulegających zmianie w ciągle
postępujących procesach globalizacyjnych są zwyczaje żywieniowe narodów. Globalizacja
rynku żywności i swobodna migracja ludności powodują, że występuje coraz większe
ujednolicenie zachowań i postaw konsumentów w skali światowej. Jednocześnie, w
odpowiedzi na narzucane wzorce i standardy uniwersalnej konsumpcji i stylu życia, wśród
narodów
wzrasta
tendencja
do
eksponowania
własnego
dziedzictwa
kulturowego
i kulinarnego, którego istotnym elementem są zwyczaje żywieniowe (Krajewski, Zabrocki
2008). Materialnym odzwieciedleniem zwyczajów żywieniowych jest żywność regionalna.
Przy czym nie są to jedynie określone lokalną tradycją i innymi uwarunkowaniami surowce,
produkty spożywcze oraz przyrządzane z nich potrawy, ale także bogaty w różne treści
i powiązania element historii, kultury i obyczajów danego narodu czy społeczności (Petrini,
Watson 2005; Toussaint-Samat 2015).
Regionalne produkty spożywcze stanowią bardzo ważną grupę produktów rolnych
i żywnościowych w krajach Unii Europejskiej. Wytwarzanie, ochrona i promocja żywności
wysokiej jakości (a do takiej zalicza się żywność regionalną) odgrywają w państwach UE
coraz bardziej istotną rolę.
W zależności od wielkości populacji, uwarunkowań geograficznych, środowiskowych,
społeczno-ekonomicznych, historycznych i kulturowych liczba regionów w UE wynosi 98,
276 lub 1342. Są to odpowiednio poziomy regionalne NUTS 1, NUTS 2, NUTS 3
(Nomenclature des Unités Territoriales Statistiques). W polityce regionalnej UE podstawową
rolę odgrywa poziom NUTS 2 (Grzybowska 2012; Główny Urząd Statystyczny, 2016).
Powyższa klasyfikacja NUTS służy kształtowaniu polityk regionalnych poszczególnych
krajów UE, w tym polityki związanej z ich gospodarką rolno-spożywczą.
Jednym ze sposobów realizacji polityki jakości we Wspólnocie jest wyróżnianie
produktów rolno-spożywczych z konkretnych regionów (w tym wyrobów charakteryzujących
się tradycyjną metodą produkcji) znakami potwierdzającymi ich wysoką jakość System
1
XIV Forum Parlamentów Regionalnych Południowego Bałtyku, 12 - 14.06.2016, Kilonia, Niemcy
ochrony i promocji produktów regionalnych jest jednym z najważniejszych czynników
wpływających na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i realizację założeń Wspólnej
Polityki Rolnej. Jest szansą dla małych i średnich firm produkujących żywność. Ponadto,
przyczynia się do zróżnicowania zatrudnienia na obszarach wiejskich, tworząc na wsi
pozarolnicze źródła utrzymania oraz zwiększając dochody producentów rolnych. Ma to duże
znaczenie, szczególnie dla obszarów odległych, ubogich lub o niekorzystnych warunkach
gospodarowania, gdyż zapobiega ich wyludnieniu (Dolatowski, Kołożyn-Krajewska 2008;
Batyk, Smoczyński 2009).
Jednocześnie, za sprawą systemu ochrony i promocji wyrobów regionalnych chronione
jest dziedzictwo kulturowe, szczególnie wsi i małych miasteczek (Ministerstwo Rolnictwa i
Rozwoju Wsi, 2016). Produkt spożywczy, którego pochodzenie jest gwarantowane zgodnie z
prawem UE, współtworzy wizerunek regionu z którego się wywodzi, jest elementem
promocji miejsca wytwarzania, a także wpływa na jego atrakcyjność turystyczną (Dolatowski,
Kołożyn-Krajewska 2008).
W koncepcjach rozwoju regionalnego UE zwraca się również uwagę na obecność
innowacji, podkreślając ich znaczenie w procesach skutecznego konkurowania zarówno
przedsiębiorstw, jak i obszarów (regionów), na terenie których prowadzą dzialalność.
W strategii “Europa 2020” zaakcentowano różnorodność działań na rzecz promowania celów
projektu “Unia innowacji” na szczeblu regionalnym. Nowe podejście do polityki innowacji
zakłada formułowanie strategicznych celów dla poszczególnych regionów na podstawie ich
mocnych stron (Grzybowska 2012). Promocja i rozwój innowacji oparte na inteligentnych
specjalizacjach zwiększają szanse na unijne wsparcie finansowe. W przypadku województwa
warmińsko-mazurskiego jedną z inteligentnych specjalizacji jest żywność wysokiej jakości.
Uwarunkowania produkcji, ochrony oraz promocji żywności regionalnej w Unii
Europejskiej, w tym w Polsce
Dzieje przenikania się kuchni regionalnych czy narodowych to jedno z najciekawszych
źródeł wiedzy umożliwiającej badanie kultury i historii danego kraju. Współczesna kuchnia
europejska, w tym także polska, to efekt procesów zachodzących na przestrzeni wielu
wieków, nieustannego mieszania się obcych wpływów, powstawania coraz bardziej
wyrafinowanych kuchni regionalnych, opartych na rodzimych produktach (Szymanderska
2010). Unikatowy charakter narodowych kuchni bierze się nie tylko ze sposobu przyrządzania
i przyprawiania potraw, formy ich podania, ale przede wszystkim z jakości oraz dostępności
2
XIV Forum Parlamentów Regionalnych Południowego Bałtyku, 12 - 14.06.2016, Kilonia, Niemcy
surowców i produktów spożywczych, z których powstają potrawy, na regionalnym czy też
lokalnym rynku (Russak 2010).
Na historię europejskiego sytemu oznaczeń jakości żywności należy spojrzeć przez
pryzmat powojennych dziejów Europy. Po latach biedy i niedostatku, w wielu państwach
nastąpił bardzo szybki rozwój rolnictwa i przemysłu spożywczego. Jednak po kilku dekadach
pojawiły się problemy z degradacją środowiska (na skutek intensyfikacji upraw i hodowli)
oraz z nadprodukcją „przemysłowej” żywności o niezbyt wysokiej jakości (Szlakiem
Dobrego Smaku, 2013).
Stworzony w 1992 roku unijny system ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych
ma na celu ich wyróżnienie na rynku Unii Europejskiej i jednocześnie wspiera kultywowanie
tradycji kulinarnych zaliczanych do dziedzictwa kulturowego danego regionu i kraju. System
ochrony nazw obejmuje „Chronioną Nazwę Pochodzenia”, „Chronione Oznaczenie
Geograficzne” oraz „Gwarantowaną Tradycyjną Specjalność” i stanowi część unijnej polityki
jakości w sektorze żywnościowym. Producenci, którzy zarejestrują swoje produkty w tym
systemie mają prawo do używania znaku graficznego, który informuje, że ich produkt
pochodzi z danego terytorium, jego cechy są z nim powiązane i jest on wytwarzany metodą
tradycyjną, co jest gwarancją wysokiej jakości. Pozwala to na podkreślenie unikatowości
produktu i umożliwia konkurencję na rynku Unii Europejskiej. Umieszczenie takiego znaku
graficznego na opakowaniu produktu powoduje również, że staje się on rozpoznawalny dla
świadomych konsumentów we wszystkich krajach UE, a także poza nią. Ochrona taka jest
bezterminowa (Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, 2016).
Obecnie, na unijnej liście z powyższym systemem trzech oznaczeń znajduje się łącznie
1509 produktów spożywczych z różnym statusem wniosków (złożone, opublikowane,
zarejestrowane). Pod względem liczby produktów umieszczonych na liście wyróżniają się:
Włochy (307), Francja (263), Hiszpania (207), Portugalia (138), Grecja (106), Niemcy (97)
i Wielka Brytania (75).
Najbardziej związane z miejscem wytwarzania są produkty regionalne oznaczone
„Chronioną Nazwą Pochodzenia”. Znak ten jest przyznawany produktom regionalnym
wyjątkowej jakości, o nazwie nawiązującej do miejsca, w którym są wytwarzane
i podkreślającej ich związek z tym miejscem. Wszystkie surowce potrzebne do wytworzenia
tych produktów pochodzą z określonego obszaru geograficznego, a ponadto, wszystkie etapy
ich produkcji przebiegają na tym obszarze (Szlakiem Dobrego Smaku, 2013; Inspekcja
Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, 2016). W przypadku “Chronionego
Oznaczenia Geograficznego” istnieje nieco słabszy związek między produktem rolnym/
3
XIV Forum Parlamentów Regionalnych Południowego Bałtyku, 12 - 14.06.2016, Kilonia, Niemcy
wyrobem spożywczym a określonym obszarem geograficznym. Wystarczające jest, aby jeden
z etapów produkcji, poprzedzających wprowadzenie produktu na rynek, odbywał się na
wskazanym obszarze geograficznym (Dolatowski, Kołożyn-Krajewska 2008).
Analizując wyżej wymienioną listę można zauważyć, że dominują wpisy do rejestrów z
prawem do ochrony nazwy pochodzenia oraz oznaczenia geograficznego, ściśle związane z
regionalnym pochodzeniem płodów rolnych i produktów spożywczych. Oznaczenia i nazwy
produktów regionalnych w sposób jednoznaczny i zrozumiały wskazują na miejsce ich
pochodzenia. Stanowią je nazwy krajów, regionów, konkretnych miejsc, gór, rzek itp.
W Polsce, tak jak i w innych krajach Unii Europejskiej, ochrona i promocja żywności
wysokiej jakości ma coraz większe znaczenie. W ramach realizacji polityki jakości, produkty
rolno-spożywcze pochodzące z konkretnych regionów i charakteryzujące się tradycyjną
metodą produkcji mogą być wyróżnione wpisaniem na Listę Produktów Tradycyjnych. Służy
ona m.in. zbieraniu i rozpowszechnianiu informacji związanych z ich wytwarzaniem. Urzędy
Marszałkowskie poszczególnych województw przyjmują i oceniają wnioski o wpis na Listę,
a następnie przekazują je do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, które ją prowadzi
i uaktualnia. Prawo do wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych mają produkty i potrawy
charakteryzujące się tradycyjną, ugruntowaną w czasie (od co najmniej 25 lat) metodą
wytwarzania, czy też sporządzania, a ich wyjątkowe cechy jakości są konsekwencją
stosowania tradycyjnych metod produkcji.
Podstawą rejestracji na Liście Produktów Tradycyjnych jest właśnie ich specyficzna,
unikalna jakość, związana z konkretnym regionem, historycznie ugruntowanymi przepisami
(recepturami) oraz unikatowymi metodami produkcji takiej żywności. Produkty są
rejestrowane w 10 kategoriach: produkty mleczne, produkty mięsne, produkty rybołówstwa,
warzywa i owoce, wyroby piekarnicze i cukiernicze, oleje i tłuszcze, miody, gotowe dania i
potrawy, napoje, inne produkty (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2016). Jedną z
istotnych organizacji wspierających działania związane z promocją i ochroną produktów
tradycyjnych, regionalnych i lokalnych, od 2004 roku współpracującą w tym celu z krajową
administracją rządową i samorządową, jest Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego
(Dolatowski, Kołożyn-Krajewska 2008).
Począwszy od 1 maja 2004 roku Polska została objęta wspólnotowym mechanizmem
ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych. Oznacza to, że polscy producenci mogą
ubiegać się o rejestrację swoich produktów (wpisanych uprzednio na ww. Listę Produktów
Tradycyjnych) również w unijnym systemie, składając za pośrednictwem upoważnionych
4
XIV Forum Parlamentów Regionalnych Południowego Bałtyku, 12 - 14.06.2016, Kilonia, Niemcy
organów krajowych wnioski o rejestrację do Komisji Europejskiej. Aktualnie 37 polskich
produktów regionalnych i tradycyjnych jest zarejestrowanych w Komisji Europejskiej,
a kolejnych 10 produktów, umieszczonych w tym roku na unijnej liście, czeka na rejestrację
(Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, 2016).
Natomiast na krajowej Liście Produktów Tradycyjnych jest wpisanych 1558 produktów,
w tym 25 produktów z woj. warmińsko-mazurskiego. Przodują pod tym względem woj.
podkarpackie (208 produktów), woj.woj. pomorskie i małopolskie (po 174 produkty), woj.
lubelskie (159 produktów) oraz woj. śląskie (138 produktów) (Ministerstwo Rolnictwa i
Rozwoju Wsi, 2016).
Jednocześnie należy nadmienić, że woj. warmińsko-mazurskie, jako pierwsze w Polsce,
przystąpiło w 2005 roku jako pełnoprawny członek do Europejskiej Sieci Regionalnego
Dziedzictwa Kulinarnego. Pomysł powołania Sieci został zainicjowany w 1995 roku, jako
rezultat współpracy regionu szwedzkiej Skanii i duńskiej wyspy Bornholm. Aktualnie należą
do niej 44 regiony z 13 państw, a w obrębie każdego z nich Sieć zrzeszająca producentów
żywności regionalnej (łącznie 1450 członków). Głównym kryterium członkowstwa w Sieci
jest korzystanie z lokalnych surowców w produkcji żywności i potraw, kultywowanie tradycji
kulinarnych, inicjowanie współpracy regionalnej i międzyregionalnej, wzmacnianie
regionalnej tożsamości oraz promocja kulinarnego dziedzictwa regionu (we współpracy z
lokalnymi
władzami
samorządowymi)
np.
poprzez
tworzenie
przewodników
dla
konsumentów i turystów, udział w jarmarkach żywności regionalnej, uczestniczenie
w regionalnych konkursach kulinarnych, itp.
W Polsce, oprócz woj. warmińsko-mazurskiego do Sieci należą: woj.woj. opolskie,
zachodniopomorskie, wielkopolskie, pomorskie, mazowieckie, świętokrzyskie, dolnośląskie,
kujawsko-pomorskie oraz małopolskie. Obecnie Sieć z woj. warmińsko-mazurskiego liczy
155 członków, zrzeszając producentów rolnych i właścicieli gospodarstw agroturystycznych,
przetwórców żywności, restauratorów i właścicieli punktów gastronomicznych (Europejska
Sieć Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego, 2007; Dziedzictwo Kulinarne Warmia Mazury
Powiśle, 2016).
Korzystanie z systemu ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych jest szczególnie
ważne dla regionu Warmii, Mazur i Powiśla, mającego ciągle niewykorzystany do końca
potencjał, jeżeli chodzi o rozwój produkcji i promocji żywności wysokiej jakości, w tym
rynku regionalnych produktów spożywczych (Radzymińska i in. 2009a,b; Smoczyński i in.
2009; Staniewska, Smoczyński 2009).
5
XIV Forum Parlamentów Regionalnych Południowego Bałtyku, 12 - 14.06.2016, Kilonia, Niemcy
Specyfika żywności regionalnej z województwa warmińsko-mazurskiego
Dziesiejsze Warmia, Mazury i Powiśle to swoisty efekt setek lat burzliwej historii tych
ziem. Wielonarodowość, wielokulturowość i wielowyznaniowość znalazły odbicie także
w różnorodnej tradycji kulinarnej tego regionu. W tym sensie jest to region specyficzny
i niepowtarzalny. Województwo warmińsko-mazurskie to obszar o największym w kraju
zróżnicowaniu etniczno-kulturowym (Wakar 1971; Ostojski, Wolski 2006; Europejska Sieć
Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego, 2007; Spiel 2013). Tereny te były zamieszkane
głównie przez ludność wiejską i małomiasteczkową, stąd tradycja kulinarna odnosi się
w dużym stopniu do kultury chłopskiej. Przygotowywanie produktów spożywczych oraz
potraw na Warmii, Mazurach i Powiślu (podobnie jak w innych regionach Polski) wiązało się
z dorocznymi zwyczajami i obrzędami, zależnymi od obchodzonych świąt oraz uroczystości
(urodziny, chrzciny wesela, stypy), ale także od statusu społecznego mieszkańca regionu oraz
(co ciekawe) od przepisów regulujących liczbę gości oraz liczbę i rodzaj dań. Kształt
kuchennej tradycji zdeterminowaly proste i łatwo dostępne w klimacie północno-wschodniej
Europy składniki: mięso (w tym dziczyzna), ryby z jezior i nadmorskiego zalewu, grzyby,
warzywa, owoce, zboża i nabiał (Ostojski, Wolski 2006; Chłosta 2009).
Ponieważ miały tu miejsce częste migracje ludności nie ma jednolitego społeczeństwa.
O
specyfice
żywności
regionalnej
decyduje
pochodzenie
województwa, oprócz autochtonów, także repatriantów
obecnych
mieszkańców
i przesiedleńców po II wojnie
światowej, zamieszkałych w tym regionie w wyniku polityki osiedleńczej. W ramach tej
polityki
nastąpiły
intensywne
migracje
ludności
z
terenów
Wileńszczyzny,
Grodzieńszczyzny, Polesia, północnego Wołynia oraz z Mazowsza, jak również migracje
ludności ukraińskiej
z południowo-wschodnich województw Polski (Michniewska-
Szczepkowska 1991; Achremczyk 2003).
Burzliwa historia tych ziem urozmaiciła kuchnie regionu o dziedzictwo kulinarne
Niemiec, Wileńszczyzny, Białorusi, Ukrainy (Spiel 2013). Jednak największą rolę odegrały
kuchnie dwóch narodów: Polaków i Niemców. Do niemieckiej spuścizny gastronomicznej
należą skłonność do słodko-kwaśnego przyprawiania potraw, obfitość mięsa
i jego
przetworów (z wieprzowiny, wołowiny, cielęciny i z drobiu - szczególnie gęsi)),
zamiłowanie do klusek; z kuchni polskiej wywodzi się częste stosowanie śmietany i ziół
przyprawowych, znakomite wędliny oraz potrawy, takie jak barszcz z buraków ćwikłowych
czy flaki. Tutejsza kuchnia regionalna zawsze opierała się na wysokiej jakości składnikach, w
które obfitowała ta kraina (Ostojski, Wolski 2006).
6
XIV Forum Parlamentów Regionalnych Południowego Bałtyku, 12 - 14.06.2016, Kilonia, Niemcy
Wsparcie rozwoju rynku oraz promocji regionalnych produktów spożywczych
województwa warmińsko-mazurskiego
Działania wspierające rozwój rynku i promocję regionalnych produktów spożywczych
podejmowane są przez władze samorządowe woj. warmińsko-mazurskiego we współpracy
m. in. z lokalnymi producentami żywności (Dziedzictwo Kulinarne Warmia Mazury Powiśle,
2016; Regionalna Izba Gospodarcza Żywności Naturalnej i Tradycyjnej w Olsztynie, 2016),
Warmińsko-Mazurską Izbą Rzemiosła i Przedsiębioczości oraz Warmińsko-Mazurską Izbą
Rolniczą w Olsztynie; regionalnymi Ośrodkami Doradztwa Rolniczego oraz Agencją Rynku
Rolnego. Ponadto, w tej wpółpracy uczestniczy także olsztyńskie środowisko naukowe
(Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie; Instytut Rozrodu Zwierząt i Badań
Żywności Polskiej Akademii Nauk w Olsztynie) oraz nauczyciele ze Szkół GastronomicznoSpożywczych
z regionu. Wspólne działania przybierają różne formy: od organizacji
kiermaszy i konkursów związanych z żywnością regionalną, wydawania promocyjnych
materiałów informacyjnych na jej temat, inicjowania innych przedsięwzięć tego typu, do
prowadzenia szkoleń, warsztatów czy organizacji seminariów.
Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa w sektorze spożywczym poddawane są coraz
większej presji. Jest ona związana z otwarciem unijnych i światowych rynków, wzrostem
zapotrzebowania na powtarzalne i konkurencyjne cenowo produkty spożywcze, rosnącym
znaczeniem dużych detalistów oraz z prowadzeniem działalności zgodnej z krajowymi
regulacjami. Takie ciągłe zwiększanie oczekiwań zagraża producentom żywności regionalnej
(w tym tradycyjnej i ekologicznej). Aby przetrwać ekonomicznie i uczestniczyć
w nowoczesnym rynku muszą rozszerzać swoje umiejętności, zarówno w zakresie rozwoju
biznesu, technik produkcyjnych czy obowiązujących przepisów, jak i w doskonaleniu
promocji swoich wyrobów. W celu wsparcia ww. przedsiębiorstw powstał projekt
TRAFOON - ”Traditional Food Network to improve the transfer of knowledge for
innowation” (okres realizacji 2013-2016). Ma on za zadanie tworzenie sieci transferu wiedzy,
wspierających
producentów
żywności
tradycyjnej
i
regionalnej,
ze
szczególnym
uwzględnieniem producentów przetworów zbożowych, przetworów z warzyw, owoców,
grzybów oraz z ryb. Sieć łączy naukowców, ośrodki transferu wiedzy i stowarzyszenia z 14
krajów Europy.
W województwie warmińsko-mazurskim działania projektu
koordynuje Instytut Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN w Olsztynie, ale biorą w nim
także udział naukowcy z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
7
XIV Forum Parlamentów Regionalnych Południowego Bałtyku, 12 - 14.06.2016, Kilonia, Niemcy
Podsumowanie
Nawiązując do tytułu tego referatu, za regionalnymi produktami spożywczymi kryje się
dużo znaczeń i pojęć. Są to: historia i kultura danego regionu i jego mieszkańców; ich
zwyczaje, tradycje kulinarne; unikalność i niepowtarzalność produktów i potraw; ich wysoka
jakość (w tym wyjątkowe doznania smakowe), ale także swoista wizytówka i narzędzie
promocji regionu, jego rozwoju, konkurencyjności i potencjał do wykorzystania.
Ochrona i promocja żywności regionalnej wymagają większej edukacji społeczeństwa
w tym zakresie, jak również wieloaspektowych badań tej żywności. Obejmują one:
historiografię żywienia (historię kuchni i żywienia), kulturowe i regionalne uwarunkowania
wyboru tego typu żywności, charakterystykę konsumentów deklarujących jej zakup, ocenę
wiedzy na jej temat w społeczeństwie, analizę kanałów dystrybucji / sprzedaży tej żywności
oraz ocenę metod i sposobów jej promocji.
Oprócz analiz historycznych i etnograficznych, różnego typu badań ankietowych,
niezbędne są również badania związane z szeroko rozumianą oceną jakości żywności
regionalnej, w tym badania jej składu chemicznego, bezpieczeństwa zdrowotnego, wartości
odżywczej, cech sensorycznych oraz weryfikacja jej autentyczności.
Bibliografia
1. Achremczyk S.: Olsztyn. Dzieje miasta. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003.
2. Batyk I. M., Smoczyński S.S.: Czy produkcja żywności regionalnej może być szansą rozwoju
obszarów wiejskich ? Biuletyn Naukowy UWM, 2009 (30), str. 115-117.
3. Chłosta J.: Doroczne zwyczaje i obrzędy na Warmii. Wyd. Pracownia Wydawnicza “ElSet”.
Olsztyn 2009.
4. Dziedzictwo Kulinarne Warmia Mazury Powiśle, 2016: www.culinary-heritage.com;
www.warmia.mazury.pl
5. Dolatowski Z.J., Kołożyn-Krajewska D. (red.): Tradycyjne i regionalne technologie oraz
produkty w żywieniu człowieka.Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, Kraków 2008.
6. Główny Urząd Statystyczny, 2016: www.stat.gov.pl/statystyka-regionalna/jednostkiterytorialne/klasyfikacja-nuts/
7. Grzybowska B.: Innowacyjność przemysłu spożywczego w Polsce – ujęcie regionalne. Wyd.
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2012.
8. Europejska Sieć Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego. Wyd. Fundacja “Wspieranie
i Promocja Przedsiębiorczości na Warmii i Mazurach”, Olsztyn 2007.
9. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, 2016: www.ijhars.gov.pl/index.php/uzyteczne-linki.html; DOOR - baza danych produktów regionalnych
i tradycyjnych zarejestrowanych lub ubiegających się o rejestrację w UE,
http://ec.europa.eu/agriculture/quality/door/list.html
10. Krajewski K., Zabrocki R.: Rynek produktów tradycyjnych – szanse, potrzeby, możliwości,
w: Tradycyjne i regionalne technologie oraz produkty w żywieniu człowieka, red. Dolatowski
Z.J., Kołożyn-Krajewska D. Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, Kraków 2008.
8
XIV Forum Parlamentów Regionalnych Południowego Bałtyku, 12 - 14.06.2016, Kilonia, Niemcy
11. Michniewska-Szczepkowska B.: Migracje stałe do Olsztyna. Uwarunkowania społecznoekonomiczne i konsekwencje. Wyd. Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego,
Olsztyn 1991.
12. Ministerstwo
Rolnictwa
i
Rozwoju
Wsi,
2016:
www.minrol.gov.pl/Jakosczywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/Lista-produktow-tradycyjnych
13. Ostojski T., Wolski R.: Smak Mazur. Kuchnia dawnych Prus Wschodnich.Wyd. BAOBAB,
Warszawa 2006, RETMAN, Dąbrówno 2006.
14. Petrini C., Watson B.: Slow food. Produkty regionalne robią karierę. Wyd. Oficyna
Wydawnicza ABA, Warszawa 2005.
15. Radzymińska M., Smoczyński S.S., Staniewska K., Garbowska B., Gątarska A., Jakubowska
D.: Rynek produktów regionalnych wytwarzanych przez gospodarstwa agroturystyczne – stan
i perspektywy. Biuletyn Naukowy UWM, 2009a (30), str. 57-63.
16. Radzymińska M., Garbowska B., Smoczyński S.S.: Studia nad warmińsko-mazurskim
rynkiem lokalnych i regionalnych wyrobów piekarniczych. Biuletyn Naukowy UWM, 2009b
(30), str. 65-68.
17. Regionalna Izba Gospodarcza Żywności Naturalnej i Tradycyjnej w Olsztynie, 2016:
www.rig.olsztyn.pl
18. Russak G.: Polska wołowina i cielęcina na polskim stole. Tradycyjna kuchnia polska. Wyd.
Polski Związek Hodowców i Producentów Bydła Mięsnego. Wyd. I. Warszawa 2010.
19. Smoczyński S.S., Radzyminska M., Staniewska K.: Branża mleczarska Warmii i Mazur –
inwentaryzacja lokalnych oraz regionalnych specjałów. Biuletyn Naukowy UWM, 2009 (30),
str. 125-129.
20. Spiel J.A.: Charakterystyka żywieniowa oraz akceptowalność i znajomość produktów/ potraw
tradycyjnych Warmii i Mazur. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział
Nauki o Żywności, Katedra Żywienia Człowieka. Olsztyn 2013. Praca doktorska, maszynopis,
269 stron.
21. Staniewska K., Radzymińska M., Smoczyński S.S.: Potencjał regionalnych specjałów branży
mięsnej Warmii i Mazur. Biuletyn Naukowy UWM, 2009 (30), str. 69-74.
22. Szlakiem Dobrego Smaku. Kampania informacyjna “Trzy Znaki Smaku. Duma regionu”
Wyd. Agencja Rynku Rolnego, Biuro Promocji Żywności. Wyd. I. Warszawa 2013.
23. Szymanderska H.: Kuchnia polska. Potrawy regionalne. Wyd. Świat Książki, Warszawa 2010.
24. Toussaint-Samat M.: Historia naturalna i moralna jedzenia /Histoire naturelle & morale de la
nourriture. Tłum. z oryginału: Matusiak A.B., Ochab M., Wydawnictwo W.A.B., wyd. II,
Warszawa 2015.
25. TRAFOON, 2016: www.pan.olsztyn.pl/trafoon
26. Wakar A., Olsztyn 1353-1945. Tom I. Praca zbiorowa. Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn
1971.
27. Wikipedia, 2016: https://pl.wikipedia.org/wiki/Państwa_świata
9