program ochrony przyrody - Nadleśnictwo Rajgród
Transkrypt
program ochrony przyrody - Nadleśnictwo Rajgród
REGIONALNA DYREKCJA LASÓW PAŃSTWOWYCH W BIAŁYMSTOKU PLAN URZĄDZENIA LASU NADLEŚNICTWA RAJGRÓD NA OKRES 01.01.2010 – 31.12.2019 Tom I PROGRAM OCHRONY PRZYRODY BIURO URZĄDZANIA LASU I GEODEZJI LEŚNEJ ODDZIAŁ W BIAŁYMSTOKU Białystok 2010 2 1. 1.1. 1.2. SPIS TREŚCI Założenia metodyczne....................................................................................... Podstawy i cel opracowania................................................................................. str. 9 9 System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Lasach Państwowych....................................................................................................... 10 2. Ogólna charakterystyka nadleśnictwa............................................................ 13 2.1. Położenie i stan posiadania….............................................................................. 13 2.2. Rys historyczny................................................................................................... 19 3. 33 3.1. Formy ochrony przyrody................................................................................. Szczególne formy ochrony przyrody.................................................................. 3.1.1. Rezerwaty przyrody............................................................................................ 33 3.1.2. Pomniki przyrody................................................................................................ 38 3.1.3. Ochrona gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich.................................. Pozostałe obszary prawnie chronione................................................................. 41 3.1.4. 3.2. 33 42 3.2.1. Obszary sieci NATURA 2000............................................................................ Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO)....................................................... 45 3.2.2. Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (SOO)………………………………….. 46 3.2.3. Leśne siedliska Natura 2000 występujące w Nadleśnictwie Rajgród ………… 48 3.2.4. Nieleśne siedliska Natura 2000 występujące w Nadleśnictwie Rajgród………. 53 3.2.5. Gatunki Natura 2000 występujące na terenie Nadleśnictwa…………………... 58 3.3. Lasy ochronne………………………………………………………………….. 70 3.3.1 Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia.............................................................. 70 3.3.2. 71 3.4. Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia.......................................................... Lasy gospodarcze (wielofunkcyjne).................................................................... 71 3.5. Inne formy ochrony przyrody i krajobrazu.......................................................... 72 3.5.1. Bagna................................................................................................................... 72 3.5.2. 3.6. Grunty do naturalnej sukcesji.............................................................................. 72 Tereny Nadleśnictwa Rajgród na tle koncepcji ochrony obszarów cennych przyrodniczo........................................................................................................ 74 3.6.1. Koncepcja „Zielonych Płuc Polski”.................................................................... 74 3.6.2. 74 4. Zadania gospodarcze do wykonania w lasach HCVF w Nadleśnictwie Rajgród Walory przyrodniczo-leśne nadleśnictwa....................................................... 77 4.1. Charakterystyka warunków przyrodniczych....................................................... 77 4.1.1. Stosunki wodne................................................................................................... 77 4.1.2. Klimat.................................................................................................................. 81 3 44 4.1.3. Gleby..................................................................................................................... 89 4.1.4. Zbiorowiska roślinne............................................................................................. 92 4.1.5. 94 4.2. Siedliska leśne....................................................................................................... Grupy lasu i kategorie ochronności....................................................................... 4.3. Bogactwo gatunkowe drzewostanów.................................................................... 98 4.4. 5. Struktura pionowa drzewostanów.......................................................................... 100 Ważniejsze obiekty kultury materialnej i walory historyczne terenów nadleśnictwa......................................................................................................... 101 Obiekty występujące na gruntach w zarządzie Nadleśnictwa Rajgród…………. 101 5.1. 5.2. 6. Obiekty w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród……………………….. Zagrożenia środowiska przyrodniczego............................................................ 96 103 107 6.2. Charakterystyka środowiska przyrodniczego........................................................ 107 Rodzaje zagrożeń środowiska przyrodniczego...................................................... 111 6.3. Czynniki antropogeniczne..................................................................................... 112 6.3.1. Zanieczyszczenia powietrza.................................................................................. 112 6.3.2. Zanieczyszczenia wód........................................................................................... 116 6.3.3. Zanieczyszczenia i przekształcenia powierzchni gleby......................................... 118 6.3.4. Hałas...................................................................................................................... 6.3.5. Promieniowanie elektromagnetyczne.................................................................... 123 6.3.6. Pożary lasu............................................................................................................. 123 6.3.7. Szkodnictwo leśne................................................................................................. 6.3.8. Presja turystyczna.................................................................................................. 125 6.3.9. Wadliwe wykonywanie czynności gospodarczych............................................... 126 6.4. Czynniki abiotyczne.............................................................................................. 126 6.4.1. Czynniki atmosferyczne........................................................................................ 127 6.4.2. 6.5. Gleby porolne........................................................................................................ 127 Czynniki biotyczne................................................................................................ 129 6.5.1. Formy degradacji ekosystemu leśnego.................................................................. 129 6.5.2. Zgodność składu gatunkowego z siedliskiem....................................................... 6.5.3. Szkodniki owadzie i grzybowe choroby infekcyjne.............................................. 135 6.5.4. 6.7. Nadmierne występowanie roślinożernych ssaków................................................ 136 Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o inwentaryzację BULiGL………. 137 Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o monitoring.................................. 138 6.8. Nadzwyczajne zagrożenia środowiska.................................................................. 139 7. Inwestycje mające wpływ na stan środowiska przyrodniczego…………...... 141 6.1. 6.6. 4 121 125 132 8. Program działań z zakresu ochrony środowiska............................................. 8.1. Zadania dotyczące szczególnych form ochrony przyrody..................................... 141 8.1.1. Rezerwaty przyrody.............................................................................................. 141 8.1.2. Pomniki przyrody.................................................................................................. 142 8.1.3. Ochrona gatunkowa roślin i grzybów................................................................... 142 8.1.4. Ochrona gatunkowa zwierząt................................................................................ 143 8.1.5. Obszar Chronionego Krajobrazu………………………………………………... 145 8.1.6. Obszary sieci Natura 2000.................................................................................... 8.2. Zadania dotyczące lasów ochronnych................................................................... 149 Kształtowanie stosunków wodnych....................................................................... 151 Kształtowanie granicy polno-leśnej....................................................................... 152 8.3. 8.4. 8.5. 8.6. 8.7. 8.8. 8.9. 141 146 Ochrona różnorodności biologicznej..................................................................... 156 Wytyczne do organizacji gospodarstwa leśnego, regulacji użytkowania zasobów oraz wykonywania prac leśnych............................................................. 157 Założenia w zakresie stosowania obcych gatunków drzew i krzewów…………. 159 Zadania dotyczące ochrony środowiska................................................................ 161 10. Założenia ochronne w zakresie rekreacji i turystyki............................................. 162 Turystyka i rekreacja.......................................................................................... 162 Edukacja i promocja........................................................................................... 165 11. Literatura............................................................................................................. 168 12. 1. ZAŁĄCZNIKI..................................................................................................... 171 9. 2. Protokół z posiedzenia Komisji w sprawie sporządzenia Programu Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Rajgród z dnia 4 grudnia 2007 r...................................... 173 Gatunki roślin i grzybów podlegające ochronie ścisłej występujące na terenie i w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród.................................................. 177 3. Chronione gatunki zwierząt występujące na terenie i w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród............................................................................................ 178 4. Wykaz bagien w Nadleśnictwie Rajgród............................................................... 180 5. Wykaz gruntów do naturalnej sukcesji w Nadleśnictwie Rajgród........................ 184 13. LEKSYKON........................................................................................................ 186 14. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA....................................................... 220 15. KRONIKA........................................................................................................... 229 MATERIAŁY KARTOGRAFICZNE – Mapa sytuacyjno-przeglądowa 16. walorów przyrodniczo-kulturowych Nadleśnictwa Rajgród, skala 1:50 000 SPIS TABEL str. Tabela 1. Podział powierzchni ogólnej nadleśnictwa…………………………………... 14 5 Tabela 2. Ilość i przeciętna powierzchnia oddziałów Nadleśnictwa Rajgród….............. 15 Tabela 3. Liczba i powierzchnia kompleksów leśnych Nadleśnictwa Rajgród................ 15 Tabela 4. Zmiany powierzchni Nadleśnictwa Rajgród w latach 1965-2009.................... 32 Tabela 5. Klasyfikacja rezerwatów Nadleśnictwa Rajgród.............................................. 34 Tabela 6. Wykaz pomników przyrody w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród…………………………………………………………….................. Lokalizacja i powierzchnia całkowita terenów Nadleśnictwa Rajgród Tabela 7. leżących w obszarach chronionych…………………………........................... 39 43 Tabela 8. Siedliska Natura 2000 występujące na terenie Nadleśnictwa Rajgród............. 48 Lista gatunków z Załącznika II występujących na terenie Nadleśnictwa Rajgród………………………………………………...................................... 59 Tabela 9. Tabela 10. Kategorie HCVwyznaczone w Nadleśnictwie Rajgród.................................... 75 Tabela 11. Rzeki w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród i w jego bezpośrednim sąsiedztwie........................................................................................................ 77 Tabela 12. Średnia miesięczna temperatura powietrza [°C] w Biebrzy w latach 19611995................................................................................................................... 83 Tabela 13. Średnia liczba dni w roku (w latach 1951-1980) o określonym termicznym typie pogody w wybranych miejscowościach województwa podlaskiego....... 83 Tabela 14. Średnia roczna liczba dni z wybranymi typami pogody w regionach klimatycznych: XI - Środkowomazurskim i XII - Mazursko-Podlaskim......... 84 Tabela 15. Średnia częstość (%) występowania ciszy i przeciętnych klas prędkości wiatru w latach 1961-1995................................................................................ 85 Tabela 16. Udział (%) kierunków wiatru z poszczególnych kwadrantów w latach 19611995................................................................................................................... 86 Tabela 17. Średnie sumy opadów miesięcznych [mm] w regionach fizjograficznych województwa podlaskiego w latach 1961-1995............................................... 87 Tabela 18. Powierzchniowy udział typów gleb w Nadleśnictwie Rajgród........................ Tabela 19. Siedliska Nadleśnictwa Rajgród w ujęciu powierzchniowym i procentowym, w rozbiciu na obręby......................................................................................... Tabela 20. Szczegółowy podział lasów ze względu na pełnione funkcje........................... Tabela 21. Bogactwo gatunkowe drzewostanów dla obrębów i Nadleśnictwa Rajgród.... 91 94 97 98 Tabela 22. Struktura pionowa drzewostanów w obrębach i Nadleśnictwie Rajgród......... 100 Tabela 23. Zestawienie powierzchniowe form borowacenia w Nadleśnictwie Rajgród.... 129 Tabela 24. Zestawienie powierzchni według form neofitizacji w Nadleśnictwie Rajgród 132 Tabela 25. Zestawienie powierzchni drzewostanów w stopniach zgodności składu 133 gatunkowego z siedliskiem............................................................................... 6 Tabela 26. Zestawienie stopni uszkodzeń drzewostanów w Nadleśnictwie Rajgród......... 137 SPIS RYCIN Ryc. 1. Położenie Nadleśnictwa Rajgród na tle lasów RDLP w Białymstoku……... str. 13 18 Ryc. 3. Położenie Nadleśnictwa Rajgród wg projektu regionalizacji przyrodniczoleśnej BULiGL……………………………………………………………... Zasięg obszaru Natura 2000 „Ostoja Biebrzańska”………………………... Ryc. 4. Zasięg obszaru Natura 2000 “Dolina Biebrzy” 47 Ryc. 5. 86 Ryc. 6. Róża wiatrów dla stacji pomiarowych okolic Nadleśnictwa Rajgród w latach 1961-1995…………………………………………………………… Udział procentowy powierzchni typów gleb w Nadleśnictwie Rajgród…… 92 Ryc. 7. Siedliska obrębu Grajewo…………………………………………………... 95 Ryc. 8. Siedliska obrębu Rajgród…………………………………………………… 95 Ryc. 9. 96 Ryc. 12. Siedliska Nadleśnictwa Rajgród……………………………………………. Udział procentowy grup lasu i kategorii ochronności w Nadleśnictwie Rajgród……………………………………………………………………... Bogactwo gatunkowe drzewostanów w obrębach i w Nadleśnictwie Rajgród……………………………………………………………………... Struktura pionowa drzewostanów………………………………………….. 101 Ryc. 13. Formy borowacenia w obrębach leśnych i w Nadleśnictwie Rajgród……… 130 Ryc. 2. Ryc. 10. Ryc. 11. 7 46 98 99 8 1. Założenia metodyczne 1.1. Podstawy i cel opracowania Program Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Rajgród stanowi integralną część Planu Urządzenia Gospodarstwa Leśnego Nadleśnictwa Rajgród, sporządzonego na okres od 1.01.2010 do 31.12.2019 r. Dane inwentaryzacyjne przedstawiono wg stanu na 1.01.2010 r. Program Ochrony Przyrody Nadleśnictwa sporządzono w celu: ¾ zinwentaryzowania i zobrazowania bogactwa przyrodniczego lasów Nadleśnictwa Rajgród, ¾ przedstawienia istniejących i potencjalnych zagrożeń lasów oraz środowiska przyrodniczego, ¾ ułatwienia prowadzenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych i w zgodzie z potrzebami społecznymi, ¾ ulepszenia i rozwijania metod ochrony przyrody, ¾ umożliwienia w przyszłości porównań i analiz zmian zachodzących w środowisku przyrodniczym na omawianym terenie, ¾ wytyczenia kierunków działań w zakresie ochrony środowiska. Program Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Rajgród opracowano w oparciu o “Instrukcję sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie” (1996), zatwierdzoną do użytku służbowego przez Podsekretarza Stanu prof. dr hab. Andrzeja Szuleckiego, postanowienia I Komisji Techniczno-Gospodarczej Nadleśnictwa Rajgród z dnia 3 marca 2008 roku oraz postanowienia z Komisji w sprawie sporządzenia Programu Ochrony Przyrody Nadleśnictw Łomża i Rajgród z dnia 4 grudnia 2007 roku (protokół w załączeniu). Opracowanie sporządzono w pełnym zakresie dla gruntów w zarządzie Nadleśnictwa Rajgród i w sposób uproszczony dla gruntów pozostających w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa. W programie uwzględniono waloryzacje przyrodnicze znajdujące się w posiadaniu nadleśnictwa, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, własne dane zebrane w trakcie prac terenowych oraz inne dostępne informacje z zakresu ochrony przyrody, dotyczące omawianego obszaru. Integralną częścią programu ochrony przyrody jest „Mapa sytuacyjno-przeglądowa walorów przyrodniczo-kulturowych Nadleśnictwa Rajgród” w skali 1:50000. Na mapie tej oznaczono między innymi: rezerwaty przyrody, klasy czystości wód, infrastrukturę mającą wpływ swym oddziaływaniem na ekosystemy przyrodnicze itp. 9 1.2. System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Lasach Państwowych Ochrona przyrody we współczesnym leśnictwie obejmuje: ¾ zabezpieczanie obszarów, obiektów i gatunków objętych różnymi formami ochrony przyrody, znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych; ¾ racjonalną gospodarkę leśną, która w oparciu o ideę trwałego i zrównoważonego rozwoju oraz zachowania różnorodności biologicznej (ustalenia Konferencji Ministerialnej Ochrony Lasów w Europie – Helsinki 1993 r.) realizuje potrzeby społeczeństwa, ponieważ: zapewnia trwałość lasów i ciągłość dostarczania surowców leśnych, w miarę możliwości powoduje zwiększenie zasobów leśnych kraju, dba o zachowanie bogactwa naturalnego rodzimej przyrody, łączy leśnictwo z zagadnieniami szeroko pojmowanego kształtowania środowiska przyrodniczego (w tym także krajobrazu). ¾ dbałość o pozaprodukcyjne funkcje lasu; ¾ propagowanie idei ochrony lasu oraz roli lasów i leśnictwa w aspekcie gospodarczym i społecznym, czyli edukacja ekologiczna społeczeństwa przez leśników; ¾ ograniczanie negatywnego wpływu na lasy źródeł zagrożenia znajdujących się poza obszarami leśnymi, rozpoznanie skali powyższych zagrożeń poprzez monitoring techniczny i biologiczny. Wykonywanie zadań z zakresu ochrony przyrody w Lasach Państwowych jest realizowane w ramach zintegrowanego Systemu Ochrony Przyrody i Kształtowania Środowiska Naturalnego. Wynika on z dominujących funkcji lasów, a jego formę i zakres określają ustawowe akty prawne oraz przepisy i wytyczne branżowe (patrz schemat na stronie następnej). Praktyczna realizacja ochrony przyrody w Lasach Państwowych jest dokonywana na mocy: ¾ Ustawy o ochronie przyrody przez: realizację zapisów planów ochrony parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych, uwzględnienie zapisów o obszarach chronionego krajobrazu, realizację zapisów planów ochrony obszarów Natura 2000 tj. obszarów specjalnej ochrony ptaków oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk, 10 Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. wraz z Ustawa o zmianie ustawy o ochronie przyrody z dnia 3 października 2008 r. Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie oraz ocenach oddziaływania na środowisko z dnia 3 października 2008 r. Obszary Sieci Natura 2000 Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków – OSO Specjalne Obszary Ochrony – SOO Lista gatunków i siedlisk wymienionych w załączniku I do dyrektywy UE Parki narodowe Pomniki przyrody Rezerwaty przyrody Ochrona gatunkowa Parki krajobrazowe Obszary Chronionego Krajobrazu Stanowiska dokumentacyjne Użytki ekologiczne Zespoły przyrodniczo- Ochrona gatunkowa zwierząt Ochrona gatunkowa grzybów krajobrazowe Ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 r. wraz z Ustawą o zmianie ustawy o lasach z dnia 29 lipca 2005 r. Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3 lutego 1995 r. Ogólne zasady ochrony lasów zawarte w: roślin Lasy ochronne (w tym): Art. 7, 8, 13 – powszechna ochrona lasów glebochronne, wodochronne, uszkodzeń przemysłowych, cenne przyrodniczo, badań doświadczalnych, nasienne, ostoje zwierzyny, w granicach miast, uzdrowiskowo-sanatoryjne, o znaczeniu obronnym. (trwałość, ciągłość) Art. 13b – leśne kompleksy promocyjne Art. 16 – uznawanie lasów ochronnych Art. 18 – program ochrony przyrody (ruszt ekologiczny) 11 ochronę pomników przyrody oraz zwierząt, roślin i grzybów objętych ochroną gatunkową, ochronę stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo – krajobrazowych. ¾ W obiektach chronionych na podstawie ustawy o lasach przez: realizację zapisów w planach urządzenia lasów (decyzje KTG), realizację zapisów w programach ochrony przyrody, realizację doraźnych decyzji i zarządzeń branżowych, preferowanie stanowisk i biotopów rzadkich, zagrożonych w trakcie prac gospodarczych. ¾ W obiektach chronionych na mocy prawodawstwa UE przez: realizację zapisów planów ochrony obszarów Natura 2000. Prace informacyjno-propagandowe realizowane są przez: ¾ informowanie społeczeństwa o gospodarowaniu w leśnictwie na zasadach trwałego i zrównoważonego rozwoju i ochrony różnorodności biologicznej, udział leśników w lokalnych samorządach, ¾ ustawodawcze inicjatywy leśników w sprawie ochrony lasów, ¾ zlecanie badań naukowych i publikowanie ich wyników, ¾ edycję materiałów propagandowych, imprez, programów radiowo-telewizyjnych, produkcji filmów wideo, ¾ tworzenie w nadleśnictwach etatów ekologicznych, ¾ szeroką akcję edukacyjną kierowaną do dzieci i młodzieży szkolnej polegającą na: udziale leśników w zajęciach szkolnych, organizowanie wyjazdów w teren, ¾ tworzenie ośrodków edukacji ekologicznej. 12 2. Ogólna charakterystyka Nadleśnictwa 2.1. Położenie i stan posiadania Nadleśnictwo Rajgród położone jest między 22o08’ a 23o50’ długości geograficznej wschodniej oraz między 53o21’ a 53o45’ szerokości geograficznej północnej. Ryc. 1. Położenie Nadleśnictwa Rajgród na tle lasów RDLP w Białymstoku. 13 Nadleśnictwo Rajgród od północy graniczy z Nadleśnictwem Ełk, od północnego wschodu z Nadleśnictwem Augustów., od wschodu przylega do Biebrzańskiego Parku Narodowego, od południa oraz południowego zachodu sąsiaduje z Nadleśnictwem Łomża, a od strony północno-zachodniej z Nadleśnictwem Drygały. Na terenie Nadleśnictwa wydzielono 2 obręby leśne: Rajgród i Grajewo (odpowiednio 3 i 8 leśnictw). Siedziba Nadleśnictwa zlokalizowana jest w miejscowości Tama. Pod względem administracyjnym są to tereny województwa podlaskiego, powiatów grajewskiego i monieckiego. W obrębie nadleśnictwa znajdują się grunty siedmiu gmin: Grajewo miasto, Rajgród, Szczuczyn, Grajewo, Radziłów, Wąsosz (powiat grajewski) i gmina Goniądz (powiat moniecki). W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród znajdują się liczne miejscowości, z których 3 to miasta: Grajewo (22,7 tys. mieszkańców), Rajgród (1,7 tys.) i Szczuczyn (3,6 tys.). Inne mniejsze miejscowości to Wąsosz (1,6 tys.), Radziłów (1,4 tys.), Białaszewo (0,4 tys.), Ławsk (0,8 tys.), Klimaszewnica (0,7 tys.), Woźnawieś (0,6 tys.), Żebry (0,4 tys.), Wojewodzin (0,4 tys.), Wierzbowo (0,4 tys.) oraz Szymany (0,4 tys.). Do większych ośrodków miejskich znajdujących się w sąsiedztwie zasięgu terytorialnego nadleśnictwa możemy zaliczyć Ełk. Powierzchnia nadleśnictwa wg IV rewizji u. l. wynosi 12087,48 (stan na 01.01.2010 r.). Podział powierzchni wg kategorii użytkowania przedstawia się następująco: Tabela 1. Podział powierzchni ogólnej nadleśnictwa Obręb Rodzaj użytków Grajewo Rajgród Nadleśnictwo powierzchnia [ha] 7851,14 3117,33 10968,47 Grunty leśne nie zalesione 110,99 11,90 122,89 Grunty związane z gosp. leśną 175,73 88,21 263,94 8137,86 3217,44 11355,30 586,54 145,64 732,18 8724,40 3363,08 12087,48 Grunty leśne zalesione Lasy (razem) Grunty nieleśne (razem) Ogółem Główne kompleksy nadleśnictwa posiadają ustabilizowany, regularny podział powierzchniowy. Jest to podział sztuczny. Przebieg szeregów ostępowych na terenie całego nadleśnictwa odpowiada w zasadzie kierunkowi E-W. W wyjątkowych wypadkach, głównie na terenach trudno dostępnych, jak również w mniejszych kompleksach, występuje nieregularny podział powierzchniowy z wykorzystaniem istniejących dróg, 14 cieków wodnych, itp. Linie oddziałowe przebiegają prostopadle do linii ostępowych, w kierunku N-S. Układ ten jest korzystny ze względów hodowlanych (dominujący na tym obszarze zachodni kierunek wiatrów). Szerokość linii ostępowych wynosi 6 m, zaś linii oddziałowych 4 m. Na terenie Nadleśnictwa Rajgród, wydzielono 471 oddziałów o przeciętnej powierzchni 25,66 ha. Dane dotyczące podziału powierzchniowego obrazuje tabela 2 Tabela 2. Ilość i przeciętna powierzchnia oddziałów Nadleśnictwa Rajgród Nazwa obrębu Ilość Powierzchnia oddziałów (ha) Przeciętna powierzchnia oddziału (ha) Grajewo 332 8724,40 26,28 Rajgród 139 3363,08 24,19 Ogółem nadleśnictwo 471 12087,48 25,66 Usytuowanie kompleksów leśnych oraz ich położenie wśród lasów niepaństwowych uwidocznione jest na mapach przeglądowych dla obrębów i nadleśnictwa. Duże rozdrobnienie ma miejsce na znacznej części obrębu Rajgród. Część działek nadleśnictwa posiada małą powierzchnię oraz niekorzystne wymiary i dodatkowo położone są w szachownicy z lasami prywatnymi. Zestawienie liczby i powierzchni kompleksów w obrębach leśnych i nadleśnictwie przedstawia poniższe zestawienie. Tabela 3. Liczba i powierzchnia kompleksów leśnych w obrębach leśnych i Nadleśnictwie Rajgród Obręb Wielkość kompleksu Nadleśnictwo [ha] Obręb Grajewo Łączna Udział w pow. kompleksów powierzchnia obrębu [szt.] [ha] [%] do 1,00 55 30,57 0,35 1,01 – 5,00 96 235,87 2,70 5,01 – 20,00 43 418,04 4,79 20,01 – 100,00 15 684,59 7,85 100,01 – 500,00 3 1026,25 11,76 500,01 – 2000,00 4 3993,68 45,78 powyżej 2000,00 1 2335,40 26,77 217 8724,40 100,00 8,56 0,26 Razem Obręb Grajewo Obręb Rajgród Liczba do 1,00 18 15 Obręb Wielkość kompleksu Nadleśnictwo [ha] Obręb Rajgród Łączna Udział w pow. kompleksów powierzchnia obrębu [szt.] [ha] [%] 1,01 – 5,00 43 107,03 3,18 5,01 – 20,00 13 129,74 3,86 20,01 – 100,00 9 314,10 9,34 100,01 – 500,00 1 243,29 7,23 500,01 – 2000,00 1 560,36 76,13 powyżej 2000,00 - - Razem Obręb Rajgród Nadleśnictwo Rajgród Liczba - 85 3363,08 100,00 do 1,00 73 39,13 0,33 1,01 – 5,00 139 342,90 2,84 5,01 – 20,00 56 547,78 4,53 20,01 – 100,00 24 998,69 8,26 100,01 – 500,00 4 1269,54 10,50 500,01 – 2000,00 5 6554,04 54,22 powyżej 2000,00 1 2335,40 19,32 302 12087,48 Ogółem Nadleśnictwo Rajgród 100,00 Na terenie Nadleśnictwa zlokalizowano 3 rezerwaty przyrody: 9 „Czapliniec-Bełda" - położony w obrębie Rajgród, obecnie typowo leśny, bór sosnowy, wiek około 250 lat; 9 „Ławski Las I" i „Ławski Las II" - położone w obrębie Grajewo, faunistyczno-leśne, ochrona terenów lęgowych ptaków chronionych i rzadkich oraz cennych fragmentów olsu i łęgu jesionowo-olszowego. Ponadto pewna część powierzchni nadleśnictwa leży w otulinie Biebrzańskiego Paku Narodowego. Lesistość Omawiany teren charakteryzuje się średnią lesistością. Wszystkie gminy (z wyjątkiem Gminy Grajewo i Goniądz) mają wskaźnik niższy niż lesistość kraju (28,8%). Lesistość poszczególnych gmin Nadleśnictwa Rajgród przedstawia poniższe zestawienie (źródło: GUS 2007): 16 Województwo podlaskie 30,3% Podregion białostocko-suwalski 33,2% Powiat grajewski 22,5% Gmina Grajewo miasto 4,3% Gmina Rajgród 28,5% Gmina Szczuczyn 16,2% Gmina Grajewo 31,4% Gmina Radziłów 8,8% Gmina Wąsosz 21,3% Powiat moniecki 20,5% Gmina Goniądz 31,3% Regionalizacja przyrodniczo-leśna, fizyczno-geograficzna i geobotaniczna Zgodnie z regionalizacją przyrodniczo-leśną IBL zamieszczoną w „Zasadach hodowli lasu” z 2002 r. Nadleśnictwo Rajgród znajduje się w II Krainie Mazursko-Podlaskiej. Kraina II Mazursko-Podlaska, Dzielnica 1: Pojezierza Mazurskiego (okrajkowo), Mezoregion 1d:Pojezierza Ełcko-Suwalskiego (obręb Grajewo i Rajgród), Dzielnica 3: Wysoczyzny Kolneńskiej (obręb Grajewo), Dzielnica 5: Wysoczyzny Białostockiej, Mezoregion 5a: Kotliny Biebrzańskiej (obręb Grajewo i Rajgród). W podziale fizyczno-geograficznym Polski (Kondracki, 2001), obszar Nadleśnictwa Rajgród położony jest w następujących jednostkach: • Megaregion: Europa Wschodnia (8), • Prowincja: Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie (84), • Podprowincja: Niziny Podlasko-Białoruskie (843), • Makroregion: Nizina Północnopodlaska (843.3), • Mezoregiony: Wysoczyzna Kolneńska (843.31), Kotlina Biebrzańska (843.32). • Podprowincja: Pojezierze Wschodniobałtyckie (842), • Makroregion: Pojezierze Mazurskie (842.8), • Mezoregion: Pojezierze Ełckie (842.86), 17 Według podziału geobotanicznego teren Nadleśnictwa Rajgród położony jest w: • Obszarze Eurosyberyjskim, • Prowincji Środkowoeuropejskiej, • Dziale Bałtyckim (A), • Poddziale Pasu Wielkich Dolin (A2), • Krainie Podlaskiej (9), • • Okręgu Północnopodlaskim (9b); Dziale Północnym (B), • Krainie Biebrzańskiej (23), • Krainie Mazursko-Kurpiowskiej (21), • Okręgu Pojezierza Mazurskiegoj (21a) Ryc. 2. Położenie Nadleśnictwa Rajgród wg projektu regionalizacji przyrodniczo-leśnej BULiGL 18 2.2. Rys historyczny Dolina rzeki Biebrzy wraz z przyległymi dolinami od zawsze była terenem trudno dostępnym pod względem komunikacyjnym. Posługiwanie się drogami lądowymi łączącymi poszczególne miejscowości było znacznie utrudnione. Lepsze możliwości transportu panowały w czasie długich zim, gdy czynne były tzw. „drogi zimowe”. Kłopoty komunikacyjne sprawiały, że omawiana przestrzeń stanowiła w przeszłości naturalną granicę, rozdzielając na początku terytoria plemienne, a później państwa. Trudno dostępne tereny w widłach rzek Narwi i Biebrzy przez długi okres historii pozostawały bez przynależności państwowej i politycznej. Od X wieku od zachodu zaczęła napływać nadwiślańska ludność mazowiecka, obejmując swym zasięgiem dorzecze górnej Narwi i sięgając aż po Niemen, a jaćwieska i litewska na wschodzie, utrzymywała się nad dopływami górnej Biebrzy i nad Niemnem Tereny na północ od Biebrzy do 1283 r. pozostawały we władaniu Jaćwingów. Było to bałtyjskie plemię blisko spokrewnione z Prusami. W skład zespołu plemiennego jaćwieskiego wchodzili: Sudowowie (okolice Wiłkowyszek, Mariampola i Kalwarii), Dajnowie (na wschód od Sejn, Łoździei, a na zachód od Olity i Merecza), Jaćwingowie (okolice Suwałk, nad Czarną Hańczą) i Połekszanie (nad rzeką Ełk i Jeziorem Rajgrodzkim). Badania archeologiczne, prowadzone w tych terenach, nie ujawniły żadnych osad - teren ten nie nadawał się do osadnictwa, ale miał bardzo ważne znaczenie ze względów obronnych. Ochraniał Jaćwieżan przez większą część roku przed najazdami Mazowszan i Rusinów. Jaćwingowie nie tworzyli form państwowych, prowadzili napady w głąb Rusi i Polski docierając aż do Małopolski. Najeżdżani nie pozostawali dłużni prowadząc akcje odwetowe. Do schyłku XIII w. prowadzone były na tym terenie niezwykle wyniszczające walki. W 1230 r. do walk dołączył się jeszcze jeden wróg plemion jaćwieskich, sprowadzony do Polski przez Konrada Mazowieckiego - Krzyżacy. Wyprawy krzyżackie doprowadziły do przesiedlenia podbitych w głąb Prus. Upadek Jaćwieży (ok. 1283 r.) spowodował powstanie pustki osadniczej na obszarach wcześniej przez nich zajętych. Nie cały jednak obszar naddolinny w X-XIII w. był w rękach Jaćwingów. Od zachodu wzdłuż dolnego biegu Biebrzy (od ujścia Wissy) aż do ujścia do Narwi teren należał do Mazowsza i podporządkowany był grodowi w Wiźnie. Terytorium to przed X w. również należało do plemion bałtyjskich o czym świadczą nazwy rzek (Wissa, Ława) i osad (Wizna, 19 Kajmy, Kumelsko). Gród w Wiźnie miał niezwykle ważne, strategiczne znaczenie - ochraniać wschodnie rubieże Mazowsza przed atakami wrogów. Zniszczenie Jaćwingów nie zakończyło walk, wprost przeciwnie rozgorzały silne, długotrwale wojny o pozostawione ziemie między Zakonem Krzyżackim, Mazowszem i Litwą. W toku walk o ziemie pojaćwieskie nastąpił podział ziem nad Biebrzą, podpisany 13 sierpnia 1358 r. przez księcia mazowieckiego Ziemowita i Kiejstuta - księcia litewskiego. Akt ten wyznaczał granicę ciągnącą się od Kamiennego Brodu - na granicy pruskiej, dalej tą granicą do Rajgrodu, następnie wzdłuż biegu rzeki Netty, aż do jej ujścia do Biebrzy, a Biebrzą do Targowiska, skąd przebiega do Wielkiej Strugi (tj. Brzozówka), a dalej do źródeł Małej Sokołdy. Po 1376 r., po ostatnim najeździe litewskim i po Unii w Krewie (1385 r.) zapanował względny spokój, który dał szansę na rozwój osadnictwa ziem nad Biebrzą i Narwią. Granica wytyczona w 1358 r. była granicą trwałą. Kiedy w 1569 r. Podlasie ponownie przywrócono Koronie Polskiej okazało się, że było ono w północnej swej części wyodrębnione właśnie wzdłuż podziału Unii w Krewie - od Kamiennego Brodu aż do ujścia jej do Biebrzy, dalej rzeczką Brzozówką i Czarną. Tak nakreślona granica aż do 1795 r. była rubieżą Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony Polskiej. Przełom wieku XIV i XV przyniósł koniec wojen w regionie i w miarę stabilizację osadniczą. Wielcy Książęta Litewscy stopniowo utrwalali swe panowanie na Podlasiu i nad Biebrzą. Władcy Mazowsza ustąpili z ziemi goniądzkiej i rajgrodzkiej. We wrześniu 1422 r. Układem Melneńskim ostatecznie dokonano podziału ziem nad Doliną Biebrzy. Wytyczanie granicy krzyżacko-litewskiej rozpoczęto w Kamiennym Brodzie po rzece Ełk w pobliżu Jeziora Toczyłowa i Jeziora Greywy. Granicę poprowadzono dalej przez puszczę, środek Jeziora Rajgrodzkiego, do Uroczyska Preywysti i dalej na północ. Rzeka Ełk stała się na półtora wieku granicą mazowiecko-litewską, a później granicą województw mazowieckiego i podlaskiego. Pod względem czasu zasiedlenia, gęstości osadnictwa, warunków geograficznych można wyróżnić na terenie dzisiejszego Nadleśnictwa Rajgród 4 regiony osadnicze - dwa w części mazowieckiej i dwa w części podlaskiej. Pierwszy stanowią tereny nad Wissą i między górną Wissą a Grajewem, zasiedlone głównie przez drobną szlachtę w XV w. Drugi region to dawna Puszcza Dybła, przynależna do królewszczyzn, poprzerywana licznymi łąkami, bagnami, dużymi wsiami pochodzącymi z XVIII w. Jedynie na jej skraju zachodnim i południowym znajdują się wsie z końca XV i pierwszej połowie XVI w. Przedłużeniem tego regionu jest podobne osadnictwo bagienne na części podlaskiej między Ełkiem a Jegrznią. Różni się ono tym, że stare wsie (4) z końca XV w. zasiedliła drobna szlachta a inne wsie 20 założone dopiero w XVIII i XIX w zamieszkiwała ludność chłopska i szlachecka. Ziemie między Ełkiem, dawną granicą pruską, bagnami a Rajgrodem zajęły wsie drobnej szlachty i parę wsi chłopów królewskich. Wsie te powstały w XV-XVI w. Region nad Wissą i wzdłuż dawnej granicy stanowi teren zwartego osadnictwa rolnego, przeplecionego niewielką ilością lasków. Natomiast ziemie w dawnej puszczy Dybła i nad rzekami Ełk, Biebrzą i Jegrznią zajmują w części lasy, a w części rozległe tereny bagienne. Granica polityczna oddzielająca Mazowsze od Wielkiego Księstwa Litewskiego, biegnąca rzeką Ełk, wywarła zasadniczy wpływ na czas zasiedlenia i stała się przyczyną różnic w osadnictwie. Zasadniczy zrąb istniejącego dziś osadnictwa w części mazowieckiej powstał w XV w. Po obu stronach granicy osiedlała się drobna szlachta mazowiecka i chłopi mazowieccy, z tym że po stronie podlaskiej osiedliło się więcej przybyszów ruskich i litewskich. Struktura osadnicza wykształcona w części mazowieckiej w XV w., a podlaskiej w pierwszej połowie XVI w. zachowała się do dziś dnia. Uwidacznia się ona w rozmieszczeniu osadnictwa, w różnej gęstości sieci wiejskiej, w wielkości i kształcie planów wsi, pochodzeniu ludności. W dziejach powiatu grajewskiego można wyróżnić kilka etapów intensywniejszego zasiedlania jego ziem. Pierwszy okres to wznowienie osadnictwa po wyniszczających wojnach. Z tym okresem należy wiązać osobę księcia Janusza I. On to bowiem, zaraz po bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku, podjął bardzo intensywną kolonizację całego Wschodniego Mazowsza od Bugu aż po rzekę Łek i granicę krzyżacką. Nadając po 10 włók ziemi, spowodował przeniesienie setek rodzin drobnego rycerstwa mazowieckiego, z Zachodniego Mazowsza na tereny nie zasiedlone. Osadnictwo na ziemię nad Wissą wkraczało z 3 stron. Od zachodu z okolic Kolna, z południa osadnictwo poruszało się w górę biegu rzeki Jury, a stąd w dorzecze Słuczy i Kubry. Wcześniej skolonizowane pobrzeże doliny Biebrzy posuwając się na zachód wzdłuż Wissy aż do granicy krzyżackiej, stanowiło trzeci kierunek wkraczania osadnictwa i zasiedlania terenów wcześniej niedostępnych. Lata 1410-1429 stanowią w dziejach powiatu grajewskiego jeden z najważniejszych okresów - okres początków osadnictwa. W latach tych powstały zalążki około 87 wsi z czego 79 miejscowości istnieje do dziś, m. in. Szczuczyn, Wąsosz czy Grajewo. Część wsi otrzymała nazwy topograficzne: od rzeczek (Ciemianka, Klimaszewnica, Ławsk, Słucz), od innych obiektów topograficznych (Bagienice, Brzeźno, Grajwa, Zalesie). Niektóre też nazwy miejscowości, które były pochodzenia topograficznego zostały wyparte przez nazwy rodowe: Gąski, Kownaty, Romany, Szczuki. Inne tworzono od imienia lub przydomku założyciela wsi: Bzury, Cyprki, Szymany, Czerwonki. 21 Zasiedlanie ziem nad Wissą kontynuowano w latach 1435-1455. Powstały wówczas pierwsze wsie chłopskie i pierwsze większe dobra szlacheckie. Utworzenie kompleksu dóbr książęcych, intensyfikacja osadnictwa nad Wissą i jej dopływami, wymagało założenia ośrodka wymiany handlowej i produkcji rzemieślniczej. Wybór padł na Wąsosz, położony przy drodze wodnej i w pobliżu skrzyżowania drogi lądowej, wiodącej z Wizny wzdłuż Wissy do granicy krzyżackiej i Kamiennego Brodu na Łeku z drogą wiodącą od Pissy i Kolna. Dnia 13 maja 1436 r. nadano prawo lokacji miasta Wąsosz na prawie chełmińskim. Nowe miasto dostało herb - Jeleń. Zapewne równocześnie ufundowano ośrodek parafialny dla tej części ziemi wiskiej. Przy mieście wznoszono młyny wodne. Rozpoczęto również zakładanie drugiego miasta Radziłowa (1454 r., ale prawa miejskie uzyskało dopiero w 1466 r.). Za tymi zmianami stał Władysław I - pan dzielnicy wiskiej. Za jego czasów powstało ok. 29 wsi. Do połowy XV w. istniało co najmniej 116 wsi, które w większości powstały za czasów Janusza I. Przywileje nadawane przez Władysława I były w dużej mierze tylko odnowieniem nadań księcia Janusza I. We wsiach książęcych rozwijały się pierwsze zakłady przemysłowe – młyny i tartaki. Rozwój osadnictwa, wycinanie puszczy, rozwój uprawy roli wymagały narzędzi żelaznych. Stąd też Władysław I wydawał przywileje na młyny z rudą żelazną. Jeden z takich młynów stanął na stawie utworzonym na spływie rzeki Słucz i Kubra. Potwierdzenie nadań, wystawienie wielu przywilejów, przeniesienie niektórych osadników i zajęcie pod nowe osady resztek jeszcze nie rozdanych kawałków ziem charakteryzowało opisywany wyżej etap osadnictwa w dolinie Wissy i jej dopływów. Proces osadniczy w tych latach odbywał się głównie drogą wewnętrznej kolonizacji. Nowych przybyszów i nowych rodów było bardzo mało, głównie przybyły one z płockiej dzielnicy Władysława I. Teren w pełni skolonizowany sięgał do linii utworzonej przez wsie: Bęćkowo, Guty, Bzury, Niedźwieckie, Grozimy, Sulewo, Kownatki, Klimaszewnica. Po dłuższej przerwie, spowodowanej głównie wojną z Krzyżakami, wznowiono kolonizację w latach 1461-1474 - osiedlono okolice Gołej Bieli i północny skraj puszczy Dybła aż po rzekę Ełk, wzdłuż starej drogi z Mazowsza do Prus i Rajgrodu. Powstały wówczas zalążki 21 wsi. Wśród nich liczniejsze były wsie chłopskie, które lokowano głównie na pograniczu Puszczy Dybła i Lasu Różyńsko przy głównej drodze. 9 maja 1466 r. nadano przywilej prawa miejskiego miastu Radziłów na prawie chełmińskim. Największe nadanie z tego okresu (aż 60 włók) dostał nadworny księcia Kazimierza III Jan z Białowieży. 23 listopada 1472 r. otrzymał ziemie w granicach, w których znajdowało się Grajwo i stworzył największą w ziemi wiskiej majętność, w której oprócz Grajwa założył jeszcze Konopki i Mierucie. Dla obsługi dóbr polecił zbudować młyn. Coraz większa liczba 22 osadników zaowocowała ufundowaniem 8 lutego 1478 r. kościoła Świętej Trójcy, a w następnym roku erygowano tu parafię grajewską. Grajewo przywilej miejski otrzymało 12 lipca 1540 r. na prawie magdeburskim. W wyniku rozdania włók pod przyszłe wsie Dybła, Wierzbowo, Wojewodzin, Popowo, Świdrowa i Grajwa powstał pas osadniczy łączący okolice Wąsosza z doliną rzeki Ełk i nowa grupa wsi chłopskich oraz skupienie większej własności szlacheckiej. Na północ od tego pasa pozostała jeszcze Puszcza Różyńsko, a na południe Puszcza Dybła, w której to Kazimierz III poczynił pierwsze nadania, ale nie stały się one zalążkami nowych wsi. Kazimierz III, zostawszy biskupem płockim, sprzedał w 1475 r. swoją dzielnicę bratu, Januszowi II. Nowy pan zatrzymał na dłużej proces kolonizacji. Ograniczył swą działalność w ziemi wiskiej do drobnych sprzedaży lub nadań łąk, niewielkich kawałków ziemi, a także do odnowienia i potwierdzenia starych nadań. Po dłuższej przerwie wznowiono na krótko nadania niezasiedlonych ziem w latach 1490-1494, obejmując tym Las Różyńsko między granicą krzyżacką, a Puszczą Dybłą, w którym osiedlono jeszcze drobne rycerstwo. Założono wtedy 6 wsi (istnieje 5). Wraz z osadzeniem tych wsi zakończył się proces zasiedlania ziem między górną Wissą a rzeką Ełk i granicą krzyżacką. Cały południowo-wschodni obszar między Gołą Bielą a rzeką Ełk pokrywała dalej puszcza Dybła, w której przeważały ziemie nie nadające się do osiedlenia piaski i rozległe bagna. W ciągu drugiej połowy XV w. rozwinął się proces rozdrabniania własności rycerskiej. Przeważnie 10-włókowe nadania z każdym pokoleniem rozpadały się na mniejsze majętności, tworzyć się zaczęła szachownica gruntów i własności, tak w obrębie wsi, jak też i między nimi. Procesy przeciwne – powstawanie dóbr i koncentracja ziemi i wsi w rękach jednostek – były w ziemi wiskiej zjawiskiem rzadkim. Większe dobra prawie zawsze powstawały z łaski książęcej. Powstały tak m.in. majętności Jana BiałowieskiegoGrajewskiego (Grajwy z wsiami), Jana Lipskiego kasztelana wiskiego (Dybła i Romany) i kilka innych. Żadne z tych dóbr nie powiększyły się jednak przez nabycie sąsiednich wsi. Dowodem na rozwój osadnictwa było założenie dwóch kolejnych parafii na ziemi wiskiej. Pierwsza to wspomniana już parafia z kościołem Św. Trójcy w Grajewie, a druga to Radziłów ufundowana przed 1480 r. przez księcia Janusza II. Głównym miastem ziemi wiskiej była oczywiście Wizna. Jednak jej zasięg nie przeszkadzał w rozwoju nowo lokowanemu miastu - Wąsosz. Rosnący ruch handlowy spowodował powstanie w nim komory celnej. Niewątpliwie był też miejscem skupu lokalnych produktów: ryb, miodu, wosku, dziegciu, smoły. Miasto rozwijało się. 23 O bogactwie, zamożności kupców może świadczyć fakt, iż kilku mieszczan z Wąsosza było w stanie nabyć majątki ziemskie. W strukturze rzemieślniczej w Wąsoszu możemy znaleźć: rzeźników, kołodziejów, czapników, krawców, golarzy, szewców, piekarzy, stolarzy, bednarzy. Drugie miasteczko - Radziłów nie rozwinęło się w prężny ośrodek handlu i rzemiosła. Był tylko małym ośrodkiem lokalnym, pośrednią stacją miedzy Wizną i Wąsoszem. Mimo ogólnej nieprzydatności terenów w okolicy puszczy Dybła, po kilkudziesięciu latach osadnictwo wkroczyło i tam (lata 1524-25). Sprzedażą i nadaniami objęto obszar ziem na południowym skraju puszczy Dybła nad Gołą Bielą w lasach Siodło i Brzozowo, między Klimaszewnicą a Domastochami (Lipińskiem). Zajmowano ziemię na skraju, a następnie „wyspowo” w środku puszczy. Ostatnie nadania nad Gołą Bielą i na skraju puszczy Dybła kończą zasadniczy proces zasiedlania ziem mazowieckiej części powiatu grajewskiego. Powstało wtedy 11 wsi. Po śmierci ostatniego Piasta na tronie mazowieckim - Janusza III (10 marzec 1526 r.), po pertraktacjach z siostrą zmarłego księżniczką Anną, ziemia wiska z całym Mazowszem znalazła się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Zygmunt Stary, a ściślej zarządzająca tymi dobrami królowa Bona wstrzymała całkowicie rozdawanie i sprzedaż ziem, skupiając się na lepszym zagospodarowaniu dóbr królewskich, kolonizacją chłopami królewskimi tam gdzie było to jeszcze możliwe. Za Jagiellonów założono tylko jedną wieś królewską Rudę, przy opuszczonej rudzie i młynie. Za rządów Zygmunta Starego, przywilejem w Wilnie 12 VII 1540 r., powstało pierwsze prywatne miasto w powiecie wąsoskim - Grajwy (Grajewo). Król nadał mu prawo magdeburskie, ustanowił wójtostwo, jarmarki na Św. Trójcę i 14 września, a także targ w niedzielę. Mimo korzystnego położenia miasto nie rozwinęło się (kryzys miast w Polsce, podział Grajewa między licznych spadkobierców). Przez lata Grajewo było praktycznie wsią targową. Dopiero pod koniec XVII w. zaznaczył się powolny jego rozwój. Na części zajętej przez wielkich książąt litewskich osadnictwo w XV w. rozwijało się słabo, żywiej dopiero w końcu tego wieku, a przede wszystkim w pierwszej połowie XVI w. Pierwszą osadą był Rajgród, a w nim wzniesiony na jaćwieskim grodzisku dwór obronny, pod którym osiedlili się pierwsi mieszkańcy. Brak źródeł dotyczących tamtych ziem w XV w. nie pozwala na dokładne ustalenia daty odbudowy Rajgrodu. Wiadomo, że w 1519 r. nadano akt odnowienia parafii w Rajgrodzie. Z najstarszej osady pod grodem osadnictwo rozprzestrzeniało się na okolicę. Były to najpierw luźne osady. Wiśniewski ustalił, iż w XV w. powstało łącznie z Rajgrodem 8 miejscowości, m.in. Woźna Wieś, Czarna Wieś, 24 Międzylesie (Popowo), Barszcze, Ciszewo. Pełen przywilej miejski Rajgród dostał dopiero w 6 VII 1568 r., na prawie magdeburskim. Tereny włości rajgrodzkiej w latach 1509-1571 stanowiły część państwa goniądzko-rajgrodzkiego Radziwiłłów. Dzięki nim rozwinął się eksport drewna i smoły do Gdańska. Za czasów ich panowania powstała większość nowych wsi. Przede wszystkim osiedlali oni puszczę między Rajgrodem a Jeziorem Necko, którą zasiedlali ludnością różnego pochodzenia etnicznego i społecznego. Osiedlali również drobną szlachtę. Za ich rządów powstało około 21 miejscowości. Wsie szlacheckie wraz z mieszkającą w nich drobną szlachtą tworzyły podstawę militarną i urzędniczą dóbr radziwiłłowskich, które były zorganizowane na wzór państwa feudalnego. Stolicą tego państwa był Goniądz, z zamkiem nad Biebrzą - rezydencją Radziwiłłów. W 1545 r. we wsi Bogusze przy Kamiennym Brodzie, na styku trzech granic: Mazowsza, Litwy i Prus ustawiono słup graniczny z inskrypcją i herbami, który stoi do dziś . Aktem z dnia 14 IV 1571 r. wojewodzina Anna Radziwiłłówna Kiszczyna przekazała dobra goniądzko-rajgrodzkie królowi Zygmuntowi Augustowi w zamian za dobra Sielce w powiecie brzeskim. W ten sposób przestało istnieć państwo radziwiłłowskie na Podlasiu. Koniec państwa rajgrodzkiego był też końcem głównego okresu kolonizacji między Ełkiem i Rajgrodem. Do tego okresu powstała większość wsi obecnie istniejących. Późniejsze wieki nie zmieniły zasadniczo ani rozmieszczenia ani struktury społeczno-gospodarczej osadnictwa ustalonego w tym okresie. Najazd szwedzki (1655-1660) i wojna północna były brzemienne w skutkach dla regionu. Skutki najazdu szwedzkiego przyniosły zahamowanie rozwoju regionu. Oddziały szwedzkie, tatarskie a nawet wojska polskie spowodowały ogromne zniszczenia w ziemi wiskiej i pod Rajgrodem. Sprzymierzeni z Polakami Tatarzy, po bitwie pod Prostkami za odebranie im wziętego do niewoli Bogusława Radziwiłła spalili dziesiątki wsi nie tylko na Mazurach, ale też między Kolnem i Augustowem, uprowadzili ich mieszkańców w jasyr, cofnęli na wiele lat rozwój zasiedlenia i zaludnienia powiatu grajewskiego. Wiele wsi opustoszało, szereg z nich jeszcze 10 lat po zakończeniu wojny nie istniało. Najważniejszym wydarzeniem w regionie po najeździe Szwedów było założenie nowego miasta Szczuczyna. Zamożny szlachcic litewski Stanisław Antoni Szczuka w 1683 r. nabył miejscowość Szczuki-Litwa, a w ciągu następnych kilkunastu lat posiadł 14 całych wsi, pola po 6 wsiach i części 9 wsi. W 1689 r. przystąpiono do budowy miasta, które 9 listopada 1692 r. dostało prawa miejskie od króla Jana III. 25 Kolejny cios osadnictwu na tych terenach zadała wojna północna (1702-1711). Oddziały szwedzkie i moskiewskie niszczyły i rabowały wsie i miasteczka. Przywleczona przez wrogie wojska zaraza zdziesiątkowała ludność. W ciągu XVIII w. odbudowano zniszczone wsie i ponownie je zasiedlono. Miasto Szczuczyn rozwijało się. Założone w nim kolegium pijarskie stało się głównym źródłem oświaty w tej części Mazowsza. Nowe osadnictwo objęło grądy wśród lasów Puszczy Dybła i bagien nad Ełkiem i Jegrznią. Powstało wówczas w sumie 26 nowych wsi i osad. W XIX w. rozwijało się jeszcze drobne osadnictwo na terenach leśnych i bagiennych. W związku z uwłaszczeniem i komasacją powstały nowe folwarki i kolonie. Część z tych drobnych osad została zniszczona w czasie ostatniej wojny i już się nie odbudowała. Rozbiory przerwały odbudowę regionu i wprowadzanie reform politycznospołecznych. W latach 1795-1807 cała dolina Biebrzy znalazła się w zaborze pruskim i weszła w skład departamentu białostockiego (powiat biebrzański z siedzibą władz w Goniądzu). W 1807 r., na skutek pokoju w Tylży, Biebrza stała się rzeką graniczną: teren na północ został włączony do Księstwa Warszawskiego, a na południe do Rosji carskiej. Od 1815 r. do odzyskania przez Polskę niepodległości cała Dolina Biebrzy znalazła się pod protektoratem Rosji. Rzeka ta stanowiła ciągle granicę między Rosją, a utworzonym w 1815 r. Królestwem Polskim. Rozbiory i okres wojen napoleońskich nie wpłynęły w większym stopniu na osadnictwo. Jedyne ważniejsze zmiany dotyczyły własności. Rząd pruski skonfiskował własność kościelną i połączył je z dobrami królewskimi zwanymi następnie dobrami rządowymi. Stan wsi był zły. Gospodarka rolna i leśna najlepiej rozwijała się w dobrach rządowych i większych majątkach prywatnych. W miastach, wraz z rozbudową, zmieniał się charakter etniczny ludności. Rósł w nich zdecydowanie udział społeczności żydowskiej, (głównie w miastach prywatnych), przekraczając w Grajewie i Szczuczynie 50%. Najmniej liczna komuna występowała w Wąsoszu (19%). Z miasteczek najlepiej rozwijał się Szczuczyn, który w 1867 r. stał się siedzibą powiatu. Wąsosz mimo podwojenia ludności w XIX w. podupadł zupełnie jako ośrodek handlowo-rzemieślniczy i stał się miasteczkiem rolniczym. Grajewo dzięki dobremu położeniu (skrzyżowanie ruchliwych traktów) zaczęło się dynamicznie rozwijać, żeby w drugiej połowie XIX wyprzedzić, a następnie zdystansować, Szczuczyn. Mimo to Grajewo nie odzyskało praw miejskich, które utraciło po powstaniu styczniowym. 26 W drugiej połowie XIX w. osadnictwo objęło jeszcze słabej jakości ziemie licznych grądów w bagnach ulokowanych w ramionach Jegrzni i Ełku. Pod koniec XIX i na początku XX wieku, w związku z parcelacją i komasacją, nastąpiło rozczłonkowanie niektórych wsi na kolonie, dzięki czemu powstało parę nowych osad. Kilkuletnie rządy niemieckie w czasie I wojny światowej (od 1915 do początku 1918 roku) charakteryzujące się ogromnymi kontrybucjami i rabunkową gospodarką, pozostawiły zakłady przemysłu drzewnego (tartaki, destylarnie) w osadach podpuszczańskich, do których ściągała ludność z różnych stron. Odzyskanie niepodległości w 1918 roku nie przyniosło zmian osadniczych. Z miast rozwijało się jedynie Grajewo. Od 1 marca 1918 r. stało się stolicą powiatu szczuczyńskiego, a 4 lutego 1919 r. odzyskało z powrotem prawa miejskie. Jedynymi zmianami osadniczymi na tym terenie Białostocczyzny w okresie międzywojennym był dalszy rozwój przemysłowych osad leśnych oraz parcelacja części folwarków i początek likwidacji szachownicy gruntów. Działania operacyjne II wojny światowej objęły rejon Grajewa już 1 września 1939 roku. Teren ten był ważny strategicznie ze względu na lokalizację umocnień fortyfikacyjnych Osowca i Wizny oraz bliskość granicy Prus Wschodnich. Twierdza Osowiec została zajęta przez jednostki niemieckie 14 września, a 25 września, skutkiem Paktu Ribbentrop-Mołotow, przeszła w ręce sowieckie. Rosjanie stacjonowali w Osowcu do wybuchu wojny niemieckosowieckiej 22 czerwca 1941 roku. Okupacja sowiecka, aktywnie wspierana przez ludność żydowską (Maroszek J., Studniarek A., 2004), charakteryzowała się intensywną polityką kontroli i represji w stosunku do jakichkolwiek przejawów polskości. W 1940 roku na terenach okupowanych odbył się pierwszy pobór do armii sowieckiej, jednocześnie zaczęły się wywózki na Syberię. W odruchu samoobrony szybko zaczęły powstawać struktury organizacji podziemnych. Do najbardziej prężnych należał Związek Walki Zbrojnej oraz Narodowe Siły Zbrojne. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej tereny te przeszły pod okupację hitlerowską, która trwała do lipca 1944 roku. Białostocczyzna weszła w skład samodzielnego okręgu białostockiego Bezirk Bialystok podzielonego na 8 jednostek powiatowych i szereg struktur niższego rzędu. Powołane urzędy realizowały politykę bezwzględnej eksploatacji, grabieży i wyzysku zarówno w stosunku do ludności polskiej jak i żydowskiej. Okupacja przyniosła zniszczenie części drobnych osad leśnych i bagiennych, które już się nie odbudowały. Nowym zjawiskiem w dziejach osadnictwa w XX w., obok zaniku drobnych osad, było rozczłonkowanie niektórych zwartych wsi na kolonie i przenoszenie 27 zagród w pobliże szos, a po reformie rolnej w 1945 r. zanik folwarków jako odrębnych jednostek osadniczo-gospodarczych. Na skutek ustaleń konferencji pokojowych lat 1944-45 tereny Białostocczyzny weszły w skład Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Pomimo silnej zależności politycznej, gospodarczej i militarnej Polski od Związku Radzieckiego (skutkującej represjami w stosunku do organizacji niepodległościowych) nastąpił okres powolnej stabilizacji i rozwoju regionu. Ruchy migracyjne ludności po okresie przesiedleńczym i repatriacyjnym końca lat 40-tych i początku 50-tych XX wieku ograniczyły się do przemieszczeń regionalnych. Uszczelnienie granic zarówno wewnątrz bloku państw komunistycznych, jak i w stosunku do krajów kapitalistycznych oraz silna kontrola władz ograniczyła ruchy osadnicze innych narodowości do minimum. Natomiast zjawiskiem charakterystycznym takiego stanu rzeczy był sukcesywny odpływ ludności wiejskiej do miast. Migracje zarobkowe związane z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną społeczeństwa polskiego, rozpoczęły się dopiero na początku lat 70-tych XX wieku. Niepokoje społeczne spowodowały powolne otwieranie się kolejnych ekip rządzących Polską na tzw. „kraje zachodnie”, a tym samym sukcesywny odpływ ludności produkcyjnej (również Podlasia) do krajów Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Narastające ruchy niepodległościowe lat 80-tych, powstanie NSZZ Solidarność, a w końcu społeczny akt nieposłuszeństwa wobec stanu wojennego doprowadziły w 1989 roku do upadku ustroju socjalistycznego, a tym samym PRL-u i całego bloku państw komunistycznych. Efektem finalnym było przyjęcie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku, co skutkowało otwarciem granic i masową emigracją zarobkową. Tendencja ta utrzymuje się do dnia dzisiejszego. Przez wieki ziemie dzisiejszego województwa podlaskiego przecinała ogromna puszcza oddzielająca ziemie nadbużańskie, nadnarwiańskie i nadbiebrzańskie od jądra państwa litewskiego. Tereny te, położone na styku różnych kultur i narodowości, przez długi czas nie były kolonizowane stanowiąc „pas ziemi niczyjej”. Głównie na podstawie „Metryki Mazowieckiej” (Wiśniewski J., 1975) można odtworzyć historyczny podział puszczy. Teren między Ełkiem a Nettą zajmowała Puszcza Rajgrodzka. Część tego terenu między rzeką Ełk, granicą krzyżacką, a Jeziorem Rajgrodzkim nazwano Czarnym Lasem, podkreślając w ten sposób, przewagę drzew liściastych w drzewostanie. Po stronie mazowieckiej wyróżniono 2 puszcze. Mniej więcej na północ od szosy Szczuczyn - Grajewo, za granicą krzyżacką, aż po okolice Drygał i Bajtkowa, ciągnęła 28 się Puszcza Rożyńsko. Resztki tej puszczy stanowią dziś drobne lasy na granicy powiatów: grajewskiego i piskiego. Na południe od Puszczy Rożyńsko rozciągała się między Wissą, Ełkiem a Biebrzą Puszcza Dybła, której pozostałość tworzą Lasy Rudzkie. Zasięg tej puszczy od północy wyznaczają miejscowości założone później na jej terenie: Dybła, Dybełka, Boczki (część), Wierzbowo, Popowo, Wojewodzin i południowe pola Grajewa. Od zachodu ograniczały ją: bagna Gołej Bieli i rzeka Klimaszewnica, od południa Biebrza, a od wschodu Ełk. Nazwa puszczy, jak i przepływającej przez nią rzeki jest pochodzenia jaćwieskiego. Z polskich źródeł nieznana jest nazwa puszczy między Wissą a Narwią. Krzyżacy nazywali ją „Narwomede”, co oznacza Puszcza Narwiańska. Niewiele możemy powiedzieć o gospodarczym wykorzystaniu terenów w dolinie Biebrzy u schyłku średniowiecza. Pustka osadnicza, która panowała na tym terenie, sprawiła że w większości tereny te porastały lasy i łąki puszczańskie obfitujące w zwierzynę łowną i roje pszczół, rzeki natomiast obfitowały w ryby i bobry. Liczne bogactwa naturalne sprawiały, że ściągały tu rzesze poszukujących cennych towarów. W Traktacie Salińskim książę Witold zastrzegł sobie prawo do połowów zwierząt za ówczesną granicą krzyżackolitewską, zezwalając także na polowanie wielkiemu mistrzowi w nadgranicznej puszczy litewskiej. Tereny, których dotyczyły zezwolenia znajdowały się pomiędzy rzekami: Ełkiem, Biebrzą i Nettą, a także na zachód od Szeszupy. Po pokoju melneńskim w 1422 roku rozpoczęła się bardziej intensywna eksploatacja puszcz nadbiebrzańskich. Puszcze po podzieleniu ich między 3 państwa stały się własnością władców tych państw. Cały obszar między Narwią, rzeką Ełk, a granicą krzyżacką był własnością książąt mazowieckich, a między Ełkiem i dalej aż do Niemna własnością wielkich książąt litewskich. Za prawo wchodzenia do puszczy i korzystania z jej dóbr bartnicy, rybacy, łowcy dawali daniny miodowe, rybne, leśne do Wizny, Goniądza i Rajgrodu, w których rezydowali namiestnicy władców. Bartnicy i rybacy mogli stawiać w puszczy tylko budy i szałasy. Trwałych budynków nie było wolno wznosić. Z ludności tej rekrutowali się też osocznicy, wyznaczeni do strzeżenia lasu. Była to wysoko postawiona, uprzywilejowana klasa chłopska, zwolniona z licznych ciężarów. To właśnie osocznicy jako pierwsi nadawali nazwy różnym miejscom w puszczy: bagnom, rzeczkom, wodom czy łąkom. W XVI w. zaczął się też proces wkraczania w dolinę Biebrzy i jej dopływów trwałego osadnictwa rolniczego. Łączyło się to z procesem rozdawnictwa ziem dokonywanego przez wielkich książąt litewskich. 29 Bilans XVI i pierwszej połowy XVII w. był dla kompleksu puszcz nad Biebrzą i jej dopływami dość korzystny. Osadnictwo nie było silnie rozwinięte, a większość tego terenu należała do królewszczyzn. Ówcześni monarchowie (tacy jak Stefan Batory), byli zainteresowani w jej utrzymaniu i nie objęcia jej osadnictwem. Dla zwiększenia dochodów właściciele dóbr i dzierżawcy królewszczyzn starali się rozwinąć hutnictwo i przerób drewna w puszczach nad Biebrzą i jej dopływami. W drugiej połowie XVII w. odbudowano, zniszczoną w czasie wojen szwedzkich, rudę żelazną w Woźnej Wsi nad Jegrznią. Rudnicy wydobywali sami rudę darniową. W dzierżawie tajeńskiej nad Nettą wydzierżawiono dla kupca z Ełku prawo „na palenie popiołów i robienie potaszu”. Zaraz po rozbiorach Polski omawiany teren, w latach 1795-1807, znalazł się w granicach Prus, od 1807 r. wszedł w skład Księstwa Warszawskiego, a następnie „Królestwa Kongresowego”. Od 1816 r. na stanowisko sekretarza stanu i jednocześnie dyrektora generalnego lasów państwowych powołany został Ludwik Plater - wszechstronnie wykształcony leśnik. Stworzył on podstawy nowoczesnej gospodarki leśnej. Powołał również w 1818 r. Szkołę Szczególną Leśnictwa. W okresie tym funkcję nadleśniczego leśnictwa Rajgród pełnił Adam Formuz. Gospodarka leśna do I wojny światowej nie była intensywna i polegała głownie na pozyskaniu zwierzyny, miodu, siana z łąk, bursztynu i w niewielkiej ilości drewna. Lasy wraz z niedostępnymi bagnami pradoliny Biebrzy stanowiły ważny element strategiczny przed ekspansją pruską, wzmocniony sztucznie twierdzą Osowiec. W okresie I wojny światowej tereny nadleśnictwa znalazły się pod okupacją niemiecką. Wzmożone zapotrzebowanie na drewno odbiło się nadmierną eksploatacją lasów. W pobliżu obecnej siedziby nadleśnictwa wybudowano tartak i smolarnię. Sąsiadujące uroczysko „Bełda” zostało w dużej części wycięte, o czym świadczą duże powierzchnie drzewostanów sosnowych w wieku 70-80 lat. Przypuszczalnie porządkowanie i odnawianie tych powierzchni sięgało lat 30-tych XX wieku. W momencie uzyskania niepodległości struktura podziału administracyjnego przedstawiała się jak poniżej: lasy obecnego obrębu Grajewo należały do leśnictwa Wizna, podzielonego na 5 straży: Ruda, Borowe Grądy, Podleśnicze, Żebry i Borzejewo; obecne uroczyska Ławsk i Słucz stanowiły własność prywatną; na terenie obrębu Rajgród lasy należały do Leśnictwa Rajgród podzielonego na 6 straży: Orzechówka, Grzędy, Rogowo, Promiska, Czarnoucha i Suchorzeczka. W 1918 r. teren obrębu Grajewo podzielono na 6 leśnictw: Ruda, Podlasek, Osowiec, Kapice, Białaszewo i Dobosz, przy czym lasy leżące przy twierdzy Osowiec (leśnictwo 30 Osowiec i Białaszewo) ze względów strategicznych miały być całkowicie usunięte. W obrębie Rajgród zmiany nastąpiły dopiero w 1927 r., kiedy to zmieniono granice nadleśnictwa ( cześć lasów przeszła do nieistniejącego już Nadleśnictwa Białobrzegi) i utworzono 3 leśnictwa: Woźna Wieś, Wólka Brzozowa i Przechody. W 1921 r. utworzono rezerwat florystyczny „Grzędy”, którego celem było zachowanie unikalnych drzewostanów dębowych porastających śródleśne wydmy. W 1925 r. powołano ścisły rezerwat „Czerwone Bagno”. Pierwsze, prowizoryczne urządzanie nadleśnictwa Grajewo przeprowadzono w 1925 r., a definitywne w 1934 r. Zaprojektowano wtedy i przecięto linie podziału powierzchniowego, które zachowały się na uroczyskach: Ruda, Żebry i Kędziorowo. Utworzono dwa gospodarstwa: sosnowe i olszowe. Użytkowanie prowadzono zrębami zupełnymi o szer. 60-80 m z nawrotem cięć 3-5 lat w układzie ostępowym. Odnawiano sztucznie siewem lub sadzeniem. Na terenach zachwaszczających się przewidziano podsadzenia podokapowe. Kierunek cięć ustalono ze wschodu na zachód. Na wybranych fragmentach dopuszczono grabienie ściółki i wypasanie bydła. Prowizoryczny plan urządzenia lasu dla obecnego obrębu Rajgród przeprowadzono w roku 1921 i poddano rewizji w 1924 r. Utworzono dwa obręby: Bełda i Tajno, które to podzielono na trzy gospodarstwa: sosnowe, olszowe i sosnowe na mszarach. Definitywne urządzanie przeprowadzono w latach 1928-1929 zachowując stworzony podział na obręby i gospodarstwa. Plan ten jednak nie został zatwierdzony i w 1934 r. przeprowadzono korektę opracowując plan na lata 1935-44. Administracyjnie nadleśnictwo podzielono na 3 leśnictwa: Tajno, Grzędy, Bełda, w których wyodrębniono 13 obchodów. Tu również stosowano zręby zupełne z okresem odnowienia 3-4 lata. Realizację planowej gospodarki leśnej przerwała II wojna światowa. Okres wojny to okres rabunkowej gospodarki okupanta, prześladowania pracowników administracji leśnej i walka zbrojna konspiracyjnej AK, kryjącej się w niedostępnych bagnach. Leśnicy ofiarnie uczestniczyli w walce z okupantem, przechowując broń i amunicję, przeprowadzając grupy dywersyjne, udzielając schronienia walczącym, a w końcu biorąc czynny udział w walkach. Po zakończeniu wojny powierzchnia omawianego obiektu powiększyła się o uroczyska Ławsk, Słucz, Ciszewo i kilka mniejszych kompleksów. W okresie tym porządkowano dewastacje wojenne, odnawiając duże powierzchnie halizn. Okres do definitywnego urządzania lasu (1965 r.) charakteryzował się dość chaotycznie prowadzoną gospodarką leśną na tym terenie. Wpływały na to decyzje władz centralnych, wynikające z ówczesnej polityki gospodarczej. W 1965 r. przeprowadzono definitywne urządzanie 31 gospodarstwa leśnego na terenie obecnego Nadleśnictwa, w wyniku czego powstał plan na lata 1965-75. Lasy podzielono na 3 gospodarstwa: rezerwatowe, krajobrazowe i wodochronne oraz gospodarcze. Gospodarstwo lasów rezerwatowych wyłączono z użytkowania rębnego (rezerwaty: „Czapliniec”, „Czerwone Bagno”, „Grzędy” o łącznej powierzchni 2454,66 ha). Użytkowanie rębne prowadzono zrębami zupełnymi rębnią Ia z nawrotem cięć 3-5 lat z wyjątkiem lasów krajobrazowych (rębnia Ib z nawrotem cięć 5-7 lat). Poważnym problemem omawianego okresu były szkody wyrządzane przez zwierzynę - głównie łosia. Jedynym skutecznym sposobem pozostawało grodzenie upraw. W omawianym okresie nie stwierdzono większych pożarów i gradacji owadów. I rewizję przeprowadzono w 1975 r., a jej efektem było opracowanie planu na lata 1975-90. Lasy podzielono na grupy lasów i kategorie ochronności, w ramach których utworzono gospodarstwa: lasów rezerwatowych, lasów masowego wypoczynku, lasów krajobrazowych, lasów doświadczalnych IBL, lasów gospodarczych. II rewizję przeprowadzono według stanu na 1.01.1990 r., jednakże po wejściu w życie planu nastąpiła poważna zmiana powierzchni nadleśnictwa na skutek przejścia w 1993 roku znacznej części gruntów do nowo utworzonego Biebrzańskiego Parku Narodowego. Zmiany powierzchni w poszczególnych obrębach według kolejnych rewizji urządzania lasu przedstawia tabela 4. Tabela 4. Zmiany powierzchni Nadleśnictwa Rajgród w latach 1965-2009. Obręb Grajewo Rajgród Rewizja - rok Razem 1965* 10489,31 [ha] 12281,68 I – 1975 10543,26 14598,82 25142,08 II – 1991 12833,25 15801,22 28634,47 III – 2000 8696,28 3367,95 12064,23 IV – 2009 8724,40 3363,08 12087,48 * Definitywne urządzanie lasu 32 22770,99 3. Formy ochrony przyrody System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Nadleśnictwie Rajgród wynika z dominujących funkcji lasów i jest realizowany poprzez: ¾ przyrody, szczególne formy ochrony przyrody, na które składają się: rezerwaty obszar chronionego krajobrazu, ochrona gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich, użytek ekologiczny oraz obszary OSO i SOO europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000, ¾ lasy ochronne ogólnego przeznaczenia, do których zaliczono: lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej, lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody oraz lasy wodochronne i glebochronne, ¾ lasy ochronne specjalnego przeznaczenia, do których zalicza się: otulina parku narodowego oraz lasy w miastach i wokół miast, ¾ lasy gospodarcze (wielofunkcyjne), ¾ inne formy ochrony przyrody i krajobrazu, na które składają się: bagna oraz grunty do naturalnej sukcesji, ¾ koncepcje ochrony obszarów cennych przyrodniczo, do których zalicza się: Koncepcja “Zielonych Płuc Polski” i Euroregion Niemen, ¾ kształtowanie i ochronę środowiska przyrodniczego poprzez inwestycje proekologiczne, technologie przyjazne środowisku, oczyszczalnie ścieków, małą retencję wodną itp. 3.1. Szczególne formy ochrony przyrody 3.1.1. Rezerwaty przyrody Na terenie Nadleśnictwa Rajgród zlokalizowano 3 rezerwaty przyrody, w których chronione są najcenniejsze przyrodniczo obszary omawianego terenu. Wśród nich znajdują się: ¾ rezerwat przyrody „Czapliniec-Bełda”(obręb Rajgród), ¾ rezerwat przyrody „Ławski Las I” (obręb Grajewo), ¾ rezerwat przyrody ,,Ławski Las II” (obręb Grajewo). Łącznie w Nadleśnictwie Rajgród ochroną rezerwatową objęto 195,89 ha gruntów w zarządzie Lasów Państwowych, co stanowi około 1,62% powierzchni ogólnej nadleśnictwa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. (Dz.U. nr 60, poz. 533 z 2005 r.) w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody określa klasyfikację tego rodzaju obiektów, które możemy podzielić według: 33 ¾ rodzajów rezerwatów przyrody, ¾ typów i podtypów rezerwatów przyrody: ze względu na dominujący przedmiot ochrony, ze względu na główny typ ekosystemu. Zgodnie z rozporządzeniem klasyfikację rezerwatów na terenie Nadleśnictwa Rajgród przedstawiono w poniższej tabeli. Tabela 5. Klasyfikacja rezerwatów Nadleśnictwa Rajgród Rezerwat Rodzaj rezerwatu Dominujący przedmiot ochrony Typ Podtyp Główny typ ekosystemu Typ Podtyp Leśny i borowy Lasów nizinnych (EL) (lni) Zbiorowisk Leśny i borowy Lasów nizinnych leśnych (zl) (EL) (ln) Zbiorowisk Leśny i borowy Lasów nizinnych leśnych (zl) (EL) (ln) Obręb Rajgród Czapliniec-Bełda Faunistyczny Faunistyczny (PFn) Ptaków (pt) (Fn) Obręb Grajewo Ławski Las I Ławski Las II Leśny (L) Leśny (L) Fitocenotyczny (PFi) Fitocenotyczny (PFi) Rezerwat przyrody ,,Czapliniec-Bełda” – powołano Zarządzeniem Dyr. NLP z dnia 15.03.1933 r. i ponownie zatwierdzono w 1958 r. (Mon. Pol. nr 69, poz. 405 z 1958 r. z późniejszymi zmianami Mon. Pol. nr 57, poz. 291 z 1963 r.). Jest to rezerwat częściowy o charakterze faunistycznym, o powierzchni 11,58 ha. Pierwotnym celem utworzenia rezerwatu była ochrona stanowisk czapli siwej, jednak już w 1975 r., podczas tworzenia pierwszego planu urządzania rezerwatu, nie zinwentaryzowano już tego gatunku. Chroniony aktualnie fragment lasu stanowią zbiorowiska roślinne ukształtowane na gruntach porolnych. Pod wpływem działania wtórnej sukcesji regeneracyjnej wykształcił się tu dość bogaty florystycznie las mieszany świeży, typowy dla tego regionu Polski. Wśród zbiorowisk leśnych występujących na terenie rezerwatu, na uwagę zasługują zbiorowiska Pinus-Oxalis i Pinus-Lamiastrum. Skład gatunkowy zbiorowisk odpowiada wzorcom lasów naturalnych. Pozostała część rezerwatu reprezentowana jest przez roślinność nie należącą do typowych jednostek syngenetycznych, rozpoznanych w północno-wschodniej Polsce. Może to świadczyć o formie przejściowej roślinności, co wiąże się prawdopodobnie z historią obszaru. Niegdyś, około 200-300 lat temu, teren użytkowany był rolniczo. Po zaniechaniu upraw rolnych teren pokrył się samosiewami sosny i świerka, którego nieliczne egzemplarze (liczące ponad 200 lat) dotrwały do dziś. Kolejnym etapem w historii obszaru było gniazdowanie 34 czapli siwej. Prawdopodobnie dzięki temu las nie został wycięty, tak jak drzewostany położone w jego sąsiedztwie. Wśród ssaków występujących w rezerwacie ochroną gatunkową objęto: jeża wschodniego, kreta, nietoperze, gronostaja i łasicę. Chronione płazy to: traszka, kumaki, ropuchy i rzekotka drzewna. Natomiast wśród gatunków gadów ochroną objęto jaszczurki i żmiję zygzakowatą. Mając na uwadze fakt, że rezerwat przestał spełniać swoje funkcje w zakresie zachowania stanowisk czapli siwej, należałoby postulować o zmianę przedmiotu ochrony w rezerwacie. Rezerwat przyrody ,,Ławski Las I” - utworzono na podstawie Zarządzenia Ministra Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 23.12.1998 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (Dziennik Ustaw Nr 166, poz. 1225 z 1998 r.). Powierzchnia ogólna rezerwatu wynosi 108,93 ha. Dominującym rodzajem gruntu jest powierzchnia leśna zalesiona (107,38 ha). Pozostałą część rezerwatu stanowi powierzchnia leśna związana z gospodarką rezerwatową, a w tym rowy i linie podziału powierzchniowego (1,55 ha). Jednym z podstawowych celów utworzenia rezerwatu jest ochrona siedlisk olsu i łęgu olszowo-jesionowego, położonych na peryferiach rzeki Wissy, w pobliżu Basenu Środkowej Biebrzy. Ochroną objęte są fitocenozy Carici elongatae-Alnetum oraz fragmenty zespołów Circaeo-Alnetum i wilgotnych form zespołu Tilio-Carpinetum. Ochroną rezerwatową objęte są również zespoły gleb hydrogenicznych, głównie torfowisk niskich, pobagiennych gleb murszowych i gleb murszowatych. Rezerwat stanowi także ostoje licznych gatunków ptaków drapieżnych i bociana czarnego. Część gatunków występujących na terenie rezerwatu, to gatunki rzadkie w skali całego kraju. Gniazdowanie rzadkich gatunków ptaków uzależnione jest od obecności odpowiednich łowisk, które znajdują się na łąkach i stawach rybnych w pobliżu rezerwatu oraz od dostępności wysokich i grubych drzew do zakładania gniazd. Rezerwat położony jest na obszarze Wysoczyzny Kolneńskiej, ukształtowanej w stadiale północno-mazowieckim zlodowacenia środkowopolskiego. Obiekt zajmuje zagłębienie terenu wypełnione organicznymi utworami holoceńskimi, otoczone pagórkami kemowymi od strony północnej oraz moreną czołową od strony południowej. Deniwelacja terenu rezerwatu nie przekracza 10 m. Na terenie rezerwatu zinwentaryzowano 3 typy siedliskowe lasu. Dominującym typem siedlisk jest ols i las wilgotny, niewielką część rezerwatu zajmuje las mieszany świeży. Na terenie rezerwatu zanotowano występowanie 157 gatunków roślin, a w tym 10 gatunków 35 drzew, 15 gatunków krzewów, 107 gatunków ziół, 11 skrzypów, widłaków i paprotników oraz 14 gatunków mszaków. Na terenie rezerwatu ochroną ścisłą objętych jest łącznie 8 gatunków roślin. Natomiast ochroną częściową objęto 13 gatunków roślin. Wśród gatunków chronionych wyróżnić należy: kruszczyka szerokolistnego (Epipactis helleborine), orlika pospolitego (Aquilegia vulgaris), pomocnika baldaszkowatego (Chimaphila unbellata) oraz lilię złotogłów (Lilium martagon). Do cennych składników flory należy również zaliczyć gatunki nie objęte ochroną prawną, ale rzadko występujące na terenie kraju. Wśród nich wymieniono głównie gatunki lasów bagiennych, będących zanikającym elementem krajobrazu na skutek prowadzonych prac melioracyjnych: karbieniec pospolity (Lycopus europaeus), nerecznica błotna (Thelypteris palustris), porzeczka czerwona (Ribes spicatum) oraz turzyca długokłosa (Carex elongata). Na terenie rezerwatu zinwentaryzowano 8 zespołów roślinnych, a w tym 1 z klasy Vaccinio-Piceetea, 5 z klasy Querco-Fagetea oraz 2 z klasy Alnetea glutinosae. Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 14.08.2001 r. w sprawie określenia rodzaju siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie, na terenie rezerwatu ,,Ławski Las I” wyróżniono: grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum (około 30 ha), łęg jesionowo-wiązowy Ficario-Ulmetum (około 17 ha) oraz ols Carici elongatae-Alnetum (blisko 51 ha). Jak już wspomniano na terenie rezerwatu gniazdują liczne gatunki ptaków (129 gatunków). Wśród nich 66 to gatunki lęgowe, 52 prawdopodobnie lęgowe, 4 zalatujące i 7 przelotnych. W rezerwacie stwierdzono występowanie 9 dużych drapieżników: błotniaka stawowego, błotniaka łąkowego, jastrzębia, kani czarnej, kobuza, krogulca, myszołowa zwyczajnego, orlika krzykliwego i trzmielojada. Wśród gatunków rzadkich, gniazdujących na terenie rezerwatu, zanotowano występowanie bociana czarnego. Ponadto stwierdzono obecność 5 gatunków dzięciołów, a w tym dzięcioła czarnego i dzięcioła białogrzbietego. Na terenie rezerwatu bytuje również liczna grupa ssaków: sarna, jeleń europejski, dzik, lis, jenot, borsuk, kuna leśna, kuna domowa, zając szary, kret, wiewiórka pospolita oraz szereg drobnych gryzoni i zwierząt owadożernych. Na omawianym obszarze zanotowano także występowanie chronionych gatunków płazów, a w tym żaby trawnej, ropuchy szarej, ropuchy zielonej, traszki zwyczajnej, kumaka nizinnego oraz grzebiuszki ziemnej. Wśród gadów stwierdzono obecność padalca zwyczajnego, jaszczurki zwinki, żmii zygzakowatej, oraz zaskrońca zwyczajnego. Rezerwat przyrody ,,Ławski Las II” – powołano na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 23.12.1998 r. w sprawie 36 uznania za rezerwat przyrody (Dziennik Ustaw Nr 166, poz. 1225 z 1998 r.). Powierzchnia ogólna rezerwatu wynosi 75,38 ha. Powierzchnia ta jest większa o 1,27 ha od powierzchni ujętej w Rozporządzeniu w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Różnica ta wynika z tego, że w trakcie ustalania powierzchni i granic rezerwatu nie wzięto pod uwagę powierzchni linii oddziałowych przebiegających przez rezerwat w niektórych oddziałach lasu. W skład rezerwatu wchodzą następujące rodzaje gruntów: powierzchnia leśna zalesiona (74,07 ha) oraz powierzchnia leśna związana z gospodarką rezerwatową (1,31 ha). Jednym z podstawowych celów utworzenia rezerwatu jest ochrona siedlisk olsu i łęgu olszowo-jesionowego, położonych na peryferiach rzeki Wissy, w pobliżu Basenu Środkowej Biebrzy. Ochroną objęte są fitocenozy Carici elongatae-Alnetum oraz fragmenty zespołów Circaeo-Alnetum i wilgotnych form zespołu Tilio-Carpinetum. Ochroną rezerwatową objęte są również zespoły gleb hydrogenicznych, głównie torfowisk niskich, pobagiennych gleb murszowych i gleb murszowatych. Rezerwat stanowi także ostoje licznych gatunków ptaków drapieżnych i bociana czarnego. Część gatunków występujących na terenie rezerwatu, to gatunki rzadkie w skali całego kraju. Gniazdowanie rzadkich gatunków ptaków uzależnione jest od obecności odpowiednich łowisk, które znajdują się na łąkach i stawach rybnych w pobliżu rezerwatu oraz od dostępności wysokich i grubych drzew do zakładania gniazd. Rezerwat położony jest na obszarze Wysoczyzny Kolneńskiej, ukształtowanej w stadiale północno-mazowieckim zlodowacenia środkowopolskiego. Obiekt zajmuje zagłębienie terenu wypełnione organicznymi utworami holoceńskimi. Deniwelacja terenu rezerwatu nie przekracza 7 m. Na terenie rezerwatu zinwentaryzowano 3 typy siedliskowe lasu. Dominującym typem siedlisk jest las wilgotny, znaczną powierzchnię zajmuje ols typowy, a pozostały obszar rezerwatu ols jesionowy. Na terenie rezerwatu zanotowano występowanie 181 gatunków roślin, a w tym 12 gatunków drzew, 14 gatunków krzewów, 129 gatunków ziół, 13 skrzypów, widłaków i paprotników oraz 13 gatunków mszaków. Na terenie rezerwatu ochroną ścisłą objętych jest łącznie 7 gatunków roślin. Natomiast ochroną częściową objęto 11 gatunków roślin. Wśród gatunków chronionych wyróżnić należy: kruszczyka szerokolistnego (Epipactis helleborine), orlika pospolitego (Aquilegia vulgaris)oraz lilię złotogłów (Lilium martagon). Do cennych składników flory należy również zaliczyć gatunki nie objęte ochroną prawną, ale rzadko występujące na terenie kraju. Wśród nich wymieniono głównie gatunki lasów bagiennych, będących zanikającym elementem krajobrazu na skutek prowadzonych prac melioracyjnych: karbieniec pospolity (Lycopus europaeus), nerecznica błotna (Thelypteris palustris), rzepicha 37 błotna (Rorippa palustris), porzeczka czerwona (Ribes spicatum) oraz turzyca długokłosa (Carex elongata). Na terenie rezerwatu zinwentaryzowano 2 zespoły roślinne i 3 podzespoły z klasy Querco-Fagetea i 2 zespoły z klasy Alnetea glutinosae. Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 14.08.2001 r. w sprawie określenia rodzaju siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie, na terenie rezerwatu ,,Ławski Las II” wyróżniono: grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum (około 19 ha), łęg jesionowo-wiązowy Ficario-Ulmetum (blisko 20 ha), łęg jesionowo-olchowy Circaeo- Alnetum (około 13 ha) oraz ols Carici elongatae-Alnetum (ponad 22 ha). Jak już wspomniano na terenie rezerwatu gniazdują liczne gatunki ptaków (129 gatunków). Wśród nich 66 to gatunki lęgowe, 52 prawdopodobnie lęgowe, 4 zalatujące i 7 przelotnych. W rezerwacie stwierdzono występowanie 9 dużych drapieżników: błotniaka stawowego, błotniaka łąkowego, jastrzębia, kani czarnej, kobuza, krogulca, myszołowa zwyczajnego, orlika krzykliwego i trzmielojada. Wśród gatunków rzadkich, gniazdujących na terenie rezerwatu, zanotowano występowanie bociana czarnego. Ponadto stwierdzono obecność 5 gatunków dzięciołów, a w tym dzięcioła czarnego i dzięcioła białogrzbietego. Na terenie rezerwatu bytuje również liczna grupa ssaków: sarna, jeleń europejski, dzik, lis, jenot, borsuk, kuna leśna, kuna domowa, zając szary, kret, wiewiórka pospolita oraz szereg drobnych gryzoni i zwierząt owadożernych. Na omawianym obszarze zanotowano także występowanie chronionych gatunków płazów, a w tym żaby trawnej, ropuchy szarej, ropuchy zielonej, traszki zwyczajnej, kumaka nizinnego oraz grzebiuszki ziemnej. Wśród gadów stwierdzono obecność padalca zwyczajnego, jaszczurki zwinki, żmii zygzakowatej, oraz zaskrońca zwyczajnego. 3.1.2. Pomniki przyrody Formą indywidualnej ochrony przyrody, której podlegają obiekty mogące mieć szczególne znaczenie, są pomniki przyrody. Na terenie administrowanym przez Nadleśnictwo Rajgród nie zaewidencjonowano żadnego pomnika przyrody. Powodem takiego stanu jest fakt, iż wszystkie pomniki znajdujące się niegdyś na terenie Nadleśnictwa zlokalizowane były w części, którą przekazano do Biebrzańskiego Parku Narodowego. Natomiast w zasięgu terytorialnym znajduje się aktualnie 16 pomników przyrody. O nadaniu danemu drzewu statusu pomnika przyrody decydować może wyróżniający je spośród otoczenia: sędziwy wiek, niezwykły kształt, pokrój, wielkość i znaczenie historyczne. Minimalny obwód (na wysokości pierśnicy) dla rodzimych gatunków drzew 38 i krzewów uznawanych za pomniki ze względu na swoje rozmiary jest różny dla poszczególnych gatunków i wynosi: dąb szypułkowy, topola biała, topola czarna 80 cm buk zwyczajny, dąb bezszypułkowy, jodła pospolita, lipa drobnolistna, lipa szerokolistna, modrzew europejski, modrzew polski, sosna zwyczajna, świerk pospolity, wierzba biała, wierzba krucha 314 cm jawor, jesion wyniosły 250 cm brzoza brodawkowata, brzoza omszona, klon zwyczajny, osika, wiąz górski, wiąz pospolity, wiąz szypułkowy 220 cm grab zwyczajny 190 cm grusza pospolita, jarzębina pospolita, klon polny 160 cm czeremcha zwyczajna, czereśnia, głóg, jabłoń dzika, leszczyna, szakłak posp. 94 cm O objęciu ochroną może również zdecydować występowanie drzewa na granicy lub poza granicą naturalnego zasięgu danego gatunku. Ochronie mogą podlegać również zabytkowe parki, aleje oraz twory przyrody nieożywionej cenne ze względu na ich znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe, głównie formy rzeźby powierzchni ziemi (przełomy rzeczne, zjawiska krasowe) lub pozostałości epoki lodowcowej (głazy narzutowe). Szczegółowe zestawienie cech pomników przyrody, pozostających w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa, przedstawia poniższa tabela. Tabela 6. Wykaz pomników przyrody w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród Przedmi Nr ot Obiekt Gmina Miejsc. Lokalizacja Właściciel Wie ochrony drzewo 40.ł pojedyn cze drzewo 60.ł pojedyn cze drzewo 91.ł pojedyn cze 92.ł grupa drzew Obw. Wys [cm] . [m] Stan Rok powołania Skarb PaństwaJesion Szczu wyniosły czyn Bzury Centralna część Szkoła placu szkolnego Podstawowa w 25 dobry 26.10.1982 20 dobry 26.10.1982 25 dobry 31.12.1983 120-315 24 dobry 31.12.1983 25 Bzurach Jesion Szczu wyniosły czyn Sosna Szczu pospolita czyn Grupa 27 lip drobnoli Szczu czyn Chojnowo Park podworski Droga lokalna do Obrytki Wąsosza, w pasie drogowym Gmina i miasto Szczuczyn Gmina i miasto Szczuczyn 90 200 60 Skarb PaństwaNiećkowo Park podworski Zespół Szkół Rolniczych w 39 Przedmi Nr ot Obiekt Gmina Miejsc. Lokalizacja Właściciel ochrony stnych drzewo 94.ł pojedyn cze drzewo 95.ł pojedyn cze drzewo 96.ł pojedyn cze Kasztano Szczu wiec czyn Niećkowo Zespół Szkół Zespół Szkół Rolniczych Rolniczych w Kasztano Szczu wiec czyn Niećkowo Zespół Szkół Zespół Szkół Rolniczych Rolniczych w Jesion Szczu wyniosły czyn Niećkowo centralna część, Zespół Szkół niewielkie Rolniczych w wyniesienie Niećkowie czyn Niećkowo Park podworski Kasztano Szczu wiec czyn gmachem Niećkowo jesionów wynio słych-18 Szczu czyn Zespołu Szkół Wschodnia część Niećkowo Parku podworskiego szt. Grupa 8 dębów drzew szypułko Szczu czyn Wschodnia część Niećkowo 183.ł pojedyn pospoli cze drzewo 184.ł pojedyn cze ty Parku podworskiego wych Klon Rolniczych w średni 31.12.1983 445 28 dobry 31.12.1983 średni 31.12.1983 dobry 31.12.1983 dobry 31.12.1983 dobry 31.12.1983 100-270 1417 Skarb PaństwaZespół Szkół głównym Grupa drzewo 17 Niećkowie Rolniczych grupa 355 Zespół Szkół Klomb przed 101.ł średni 31.12.1983 Skarb Państwa- 105 grupa 25 Park podworski- Skarb Państwa- drzew drzew Rok powołania Niećkowie drzew 100.ł 300 Stan Skarb Państwa- Szczu cze . [m] Niećkowie lipowa- 99.ł pojedyn Wys [cm] Skarb Państwa- grupa drzewo Obw. Niećkowie Aleja 98.ł Wie Rolniczych w 250 18 Niećkowie Skarb PaństwaZespół Szkół Rolniczych w 135-430 1822 Niećkowie Skarb PaństwaZespół Szkół Rolniczych w 133-405 1822 Niećkowie Plac szkolnySzczu czyn Bzury Szkoła Gmina i Miasto Podstawowa w Szczuczyn 249 21 dobry 12.03.1992 305 26 dobry 12.03.1992 Bzurach Plac szkolny- Jesion Szczu wyniosły czyn Bzury Szkoła Gmina i Miasto Podstawowa w Szczuczyn Bzurach 40 Przedmi Nr ot Obiekt Gmina Jesion Szczu wyniosły czyn Miejsc. Lokalizacja Wie Właściciel Obw. Wys [cm] . [m] 253 24 dobry 12.03.1992 235 15 dobry ochrony drzewo 185.ł pojedyn cze Rok powołania Plac szkolnyBzury Szkoła Gmina i Miasto Podstawowa w Szczuczyn Bzurach drzewo Dąb 186.ł pojedyn szypułko Wąsosz cze 45.ł Stan Wąsosz Park wiejski Gmina Wąsosz 12.03.1992 wy grupa Aleja drzew lipowa Grajewo Wojewo dzin Droga GrajewoWojewodzin- Skarb PaństwaZarząd Dróg Powiatowych w Boczki 80-360 1519 dobry 26.10.1982 Grajewie 3.1.3. Ochrona gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich Ochrona gatunkowa roślin i grzybów Listę gatunków rodzimych, dziko występujących roślin i grzybów, występujących na terenie Nadleśnictwa Rajgród, objętych ochroną gatunkową według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. (Dz. U. nr 168, poz. 1764, 1765), zawiera załącznik nr 2 do niniejszego opracowania. Na obszarze Nadleśnictwa dostępna literatura opisuje występowanie 33 gatunków roślin grzybów objętych ochroną gatunkową ścisłą oraz 14 gatunków objętych ochroną gatunkową częściową. Wśród gatunków objętych ochroną ścisłą wyróżniono 3 gatunki krzewów i krzewinek, a w tym brzozę niską (Betula humilis), bagno zwyczajne (Ledum palustre), czy też wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum). Ponadto zanotowano występowanie 21 gatunków roślin zielnych takich jak: kosaciec syberyjski (Iris sibirica), listera jajowata (Listera ovata), przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis). Stwierdzono również występowanie 7 gatunków paprotników oraz 2 gatunki grzybów. Wśród gatunków roślin objętych ochroną ścisłą znalazły się 2 gatunki wpisane do ,,Polskiej Czerwonej Księgi Roślin”: brzoza niska (B. humilis) należąca do kategorii EN gatunku zagrożonego, oraz sasanka otwarta (Pulsatilla patens) należąca do kategorii LR gatunku niższego ryzyka. Wśród gatunków roślin podlegających ochronie częściowej wyróżniono 5 gatunków krzewów i krzewinek, między innymi: kalina koralowa (Viburnum opulus), kopytnik pospolity (Asarum europaeum) oraz 9 gatunków roślin zielnych: barwinek pospolity (Vinca 41 minor), bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata), kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium). Ochrona gatunkowa zwierząt Pełną listę gatunków zwierząt rodzimych, dziko występujących, objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową w Polsce podaje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. (Dz. U. nr 220, poz. 2237). Chronione gatunki zwierząt występujące na omawianym terenie wymieniono w załączniku nr 3. Na terenie Nadleśnictwa Rajgród zanotowano występowanie 100 gatunków zwierząt chronionych. Wśród nich stwierdzono 15 gatunków ssaków, a w tym: bobra europejskiego (Castor fiber), łosia (Alces alces), wydry (Lutra lutra). Na omawianym obszarze zanotowano także występowanie 5 gatunków gadów: jaszczurki zwinki (Lacerata agilis), czy też zaskrońca (Natrix natrix) oraz 6 gatunków płazów, a w tym m.in. kumaka nizinnego (Bombina bombina), traszki grzebieniastej (Triturus cristatus) i licznych gatunków żab (Rana sp.). Dość urozmaiconą grupę gatunków zwierząt chronionych stanowią ptaki. Wśród 61 gatunków ptaków chronionych, występujących w obrębie Nadleśnictwa, znalazły się między innymi: bielik (Haliaeetus albicilla), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), puchacz (Tetrao urogallus), żuraw (Grus grus) oraz liczna grupa dzięciołów (Dendrocopos sp.). Znaczną różnorodnością wyróżniają się również chronione gatunki owadów. Zanotowano występowanie 10 takich gatunków, a w tym głównie: biegaczy (Carabus sp.), czerwończyków (Lycaena sp.) oraz trzmieli (Bambus sp.). Na terenie Nadleśnictwa Rajgród (na podstawie danych otrzymanych od Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody) wyznaczono: 14 stref ochronnych obejmujących miejsca rozrodu i regularnego przebywania orlika krzykliwego (Aquila pomarina), 6 stref ochronnych bociana czarnego (Ciconia nigra), 2 strefy ochronne puchacza (Tetrao urogallus), oraz 1 strefę ochronną bielika (Haliaeetus albicilla). 3.1.4. Pozostałe obszary prawnie chronione W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród, zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 151, poz. 1220, z późn. zm.), oprócz rezerwatów przyrody, wyznaczono jeszcze dwie formy ochrony: Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Rajgrodzkiego – powołany Rozporządzeniem Nr 12/05 Wojewody Podlaskiego z dn. 25.02.2005 r.; obszar zajmuje powierzchnię 12027 ha; czynna ochrona ekosystemów obszaru realizowana jest w ramach 42 racjonalnej gospodarki rolnej i leśnej, polegającej na zachowaniu różnorodności biologicznej siedlisk przyrodniczych występujących na terenie Pojezierza Rajgrodzkiego. Użytek ekologiczny ,,Ślepe Jezioro Okoniówek” – ustanowiono Rozporządzeniem Nr 55/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 24.05.2005 r.; obiekt obejmuje obszar torfowiska przejściowego o powierzchni 62,03 ha; szczególnym celem ochrony obiektu jest zachowanie ze względów przyrodniczych, naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych ekosystemu torfowiska przejściowego ze stanowiskami regionalnie rzadkich i ustępujących gatunków roślin i ptaków. Otulina Biebrzańskiego Parku Narodowego - Biebrzański Park Narodowy utworzono na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 września 1993 roku w sprawie utworzenia Biebrzańskiego Parku Narodowego (Dz. U. nr86 poz. 399). Powierzchnia parku wynosi 59223 ha, a otuliny 66824 ha. Należy do najdzikszych i najbardziej odludnych obszarów naszego kraju. Obejmuje swym zasięgiem niemal całą dolinę Biebrzy. Chroni największe w Środkowej Europie bagna i torfowiska niskie o unikatowej w skali Europy, a nawet świata, faunie i florze. Stanowi jedną z najcenniejszych ostoi naszych ptaków oraz najważniejszą ostoją łosia w Polsce. Tabela 7. Lokalizacja i powierzchnia całkowita terenów Nadleśnictwa Rajgród leżących w obszarach chronionych Typ obszaru Obręb Grajewo Obręb Rajgród Nadl. Rajgród Lokalizacja Pow. Lokalizacja Pow. [ha] 1 Obszar Krajobrazu [ha] 2 3 - - Ślepe Okoniówek - - 4 5 6 12027 12027 62,03 62,03 Chronionego Pojezierza Rajgrodzkiego Użytek Pow. [ha] 1-113, 37A, 118-123, 124A, 130 ekologicznyJezioro 43 4,5 Typ obszaru Obręb Grajewo Obręb Rajgród Nadl. Rajgród Lokalizacja Pow. Lokalizacja Pow. [ha] 1 2 Otulina Biebrzańskiego Parku Narodowego Pow. [ha] [ha] 3 4 5 6 3491,50 - - 3491,50 2847,04 6331,30 - 5673,10 132-138, 138A, 139A, 140-144, 148-149, 149A, 149B, 150-169, 169A, 170-189, 189A, 190-217, 219-230, 232250, Obszar Natura 2000 20-36, 38-46, 48-75, (OSO) 75A, 75B, 76-85, 85A, „Ostoja Biebrzańska” 86-99, 132-138, 138A, PLB 200006 139, 139A, 140-144, 148149, 149A, 149B, 150- 3484,26 16-35, 40-111, 119-123, 124A, 127-137 169, 169A, 170-189, 189A, 190-217, 219-230, 232-250, 314A Obszar Natura 2000 20, 75A, 140-144, 148- (SOO) 149, 149A, 149B, 150- „Dolina Biebrzy” PLH 200006 169, 169A, 170-189, 5673,10 - 189A, 190, 192-217, 219230, 232-250, 314A 3.2. Obszary sieci Natura 2000 Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej obowiązują nas akty prawne Zjednoczonej Europy. W zakresie ochrony przyrody podstawowymi aktami są: ¾ Dyrektywa Rady 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków, znana jako Dyrektywa Ptasia, uchwalona 2 kwietnia 1979 roku, a zmodyfikowana dyrektywami 981/854/EWG, 85/411/EWG, 86/122/EWG, 91/244/EWG i 94/24/EWG, ¾ Dyrektywa Rady 92/43/EWG o ochronie naturalnych siedlisk oraz dziko żyjącej fauny i flory, znana jako Dyrektywa Siedliskowa, uchwalona 21 maja 1992 roku, zmieniona dyrektywą 97/62/EWG. Powyższe dyrektywy zobowiązują rządy państw członkowskich do wytypowania specjalnych obszarów ochrony siedlisk (według wskazań Dyrektywy Siedliskowej) 44 i obszarów specjalnej ochrony ptaków (według wskazań Dyrektywy Ptasiej), które razem tworzyć będą tzw. sieć obszarów Natura 2000. Celem projektu jest zwiększenie skuteczności działań ochronnych poprzez utworzenie kompletnej i spójnej metodycznie i funkcjonalnie sieci, zastosowanie procedury weryfikacji wyboru poszczególnych jej elementów oraz wprowadzanie w życie zasady integracji ochrony przyrody z różnymi sektorami działalności ludzkiej. Cel ten będzie realizowany poprzez: ¾ zabezpieczenie siedlisk zagrożonych lub reprezentatywnych dla wyróżnionych regionów biogeograficznych, ¾ zabezpieczenie egzystencji roślin oraz zwierząt zagrożonych i rzadkich na terytorium Wspólnoty albo poprzez ochronę gatunkową, albo poprzez ochronę ich biotopów. Nadzór nad wymienionymi obszarami (wg Ustawy z dnia 3 października 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw) sprawuje regionalny dyrektor ochrony środowiska. W przeciągu 6 lat od powołania obszaru, organ sprawujący nad nim nadzór ma przedstawić Ministrowi Środowiska do ustanowienia. Plan ochrony obszaru Natura 2000 ustanawiany będzie na okres 10 lat. Ma on uwzględniać ekologiczne właściwości siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony obszar ten został wyznaczony. Ponadto powinien wykorzystywać, obejmujące obszary Natura 2000, plany ochrony ustanowione dla rezerwatów przyrody, parku krajobrazowego oraz plany urządzenia lasu. Na terenie zarządzanym przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe znajdującym się na obszarze Natura 2000 zadania w zakresie ochrony przyrody wykonuje się wg Planu urządzenia lasu dla nadleśnictwa położonego w granicach obszaru Natura 2000, uwzględniając zakres prac zawartych w art. 29 Teren Nadleśnictwa Rajgród wchodzi w skład dwóch obszarów Natura 2000: ¾ Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Ostoja Biebrzańska”, ¾ Specjalnego Obszaru Ochrony „Dolina Biebrzy”. 3.2.1. Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) „Ostoja Biebrzańska” – PLB 200006 – powierzchnia 149929,14 ha; Obszar obejmuje rozległe, zatorfione obniżenie terenu, otoczone wysoczyznami morenowymi i równinami sandrowymi. Wysokość powierzchni terenu waha się tu od 99 do 209 m n.p.m. 45 Ryc. 3. Zasięg obszaru Natura 2000 „Ostoja Biebrzańska” Na terenie „Ostoi Biebrzańskiej” zanotowano występowanie co najmniej 43 gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Wśród nich 19 gatunków charakteryzuje się liczebnością mieszczącą się w kryteriach wyznaczania ostoi ptasich BirdLife International, a 25 gatunków wpisanych jest do „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt”. Obszar należy do najważniejszych w Polsce ostoi wodniczki i orlika grubodziobego. Ponadto stwierdzono tu największą w skali kraju liczebność: błotniaka stawowego, cietrzewia, derkacza, dubelta, uszatki błotnej, kropiatki, rybitwy czarnej i rybitwy białoskrzydłej. Obszar stanowi również ważną ostoję ptaków drapieżnych. 3.2.2. Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (SOO) „Dolina Biebrzy” – PLH 200008 – powierzchnia 121002,65 ha; Obszar położony jest w szerokim, płaskim obniżeniu terenu, wypełnionym torfem. Teren charakteryzuje się nieznaczną deniwelacją sięgającą 24 m. Siedliskami dominującymi na tym obszarze są siedliska mokradłowe zalewane wodami rzecznymi lub podtapiane 46 wodami podziemnymi torfowiska niskie ze zbiorowiskami turzycowymi i turzycowomszystymi, a także corocznie zalewane wodami rzecznymi mułowiska i torfowiska porośnięte szuwarami właściwymi, bagienne olsy, okresowo zalewane przyrzeczne równiny madowe oraz odwodnione i zagospodarowane torfowiska ze zbiorowiskami łąkowymi. Ryc. 4. Zasięg obszaru Natura 2000 „Dolina Biebrzy” Obszar stanowi ostoję ptasią o randze europejskiej E25. Wpisany jest również na listę obszarów Konwencji Ramsar. Zanotowano tu występowanie co najmniej 36 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 23 gatunków z „Czerwonej Księgi Zwierząt”. Około 170 gatunków ptaków, to gatunki gniazdujące na terenie obszaru. Wśród nich przeważają gatunki wodno-błotne i drapieżne. W okresie lęgowym obszar zasiedla powyżej 15% populacji krajowej następujących gatunków ptaków: czapla biała, dubelt, kulik wielki, orlik grubodzioby, orzełek włochaty, podróżniczek, sowa błotna i wodniczka. Ponadto obszar zasiedla także powyżej 2% populacji krajowej gatunków, takich jak: gęgawa, bąk, błotniak łąkowy, błotniak stawowy, błotniak zbożowy, bocian czarny, cietrzew, dzięcioł białogrzbiety, kropiatka, krwawodziób, łabędź krzykliwy, orlik krzykliwy, puchacz, żuraw, wodnik, zielonka i rycyk. Zanotowano również zasiedlenie obszaru przez co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatunków: batalion, bączek, bocian biały, derkacz, rybitwa czarna, trzmielojad i biegus zmienny. 47 Torfowiska „Doliny Biebrzy” są największym, a przy tym prawie nie zmienionym, kompleksem torfowisk dolinowych w Europie Środkowej i Zachodniej. Obszar charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem siedlisk. Spośród 15 typów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, występujących w ostoi, największy udział powierzchniowy posiadają torfowiska przejściowe i trzęsawiska, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe oraz bory i lasy bagienne. Najbardziej naturalnymi zbiorowiskami roślinnymi obszaru są zbiorowiska leśne: bory bagienne, bór bagienny mechowiskowy, olsy, a także mszary i niektóre zbiorowiska szuwarowe. Naturalność obszaru wyraża się również w dobrze wykształconej poprzecznej i podłużnej strefowości ekologicznej. Zinwentaryzowano tu 6 gatunków roślin z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, m.in. najbogatsza w Polsce populacja obuwika pospolitego. Ponadto występuje tu także 5 gatunków ssaków z Załącznika II Dyrektywy, a w tym jeden z rzadkich i szczególnie zagrożonych w Polsce gatunków nietoperzy – nocek łydkowłosy. Obszar jest również istotna w skali kraju ostoja bobra i wydry. Sama rzeka bogata jest w ichtiofaunę. 3.2.3. Leśne siedliska Natura 2000 występujące w Nadleśnictwie Rajgród Załącznik nr I do Dyrektywy Siedliskowej, ustanawia listę 197 siedlisk (w tym 61 priorytetowych), w których stosowane powinny być działania ochronne w celu zachowania siedlisk i gatunków dla których obiekt został wyznaczony. Podczas inwentaryzacji na terenie nadleśnictwa stwierdzono 5 leśnych siedlisk przyrodniczych Natura 2000 (w tym 2 priorytetowe), oraz 7 nieleśnych siedlisk przyrodniczych (2 priorytetowe). Ich zestawienie przedstawia poniższa tabela: Tabela 8. Siedliska Natura 2000 występujące na terenie Nadleśnictwa Rajgród Lp. Typ siedliska przyrodniczego Kod typu Powierzchnia w [ha] Uwagi siedliska przyrodniczego Siedliska leśne 1. Grąd subkontynentalny 9170-2 436,79 2. Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe 91F0 14,51 3. Bory i lasy bagienne, brzozowo sosnowe *91D0 452,37 bagienne lasy borealne 4. priorytetowe Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i *91E0 348,18 jesionowe 5. Śródlądowy bór chrobotkowy 91T0 5,19 1257,04 Nieleśne siedliska przyrodnicze Wydmy Siedlisko priorytetowe Razem leśne: 1. Siedlisko śródlądowe z murawami 2330 8,40 48 Lp. Typ siedliska przyrodniczego Kod typu Powierzchnia w [ha] Uwagi siedliska przyrodniczego napiaskowymi 2. Ciepłolubne śródlądowe murawy *6120 0,50 napiaskowe Siedlisko priorytetowe 3. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe 6410 77,07 4. Świeże łąki użytkowane ekstensywnie 6510 31,54 5. Starorzecza 3150 13,09 *7110 2,60 i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion 6. Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) 7. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska Siedlisko priorytetowe 7140 27,31 Razem nieleśne: 160,51 RAZEM: 1417,55 Siedliska Natura 2000 występujące na terenie Nadleśnictwa Rajgród: Grąd subkontynentalny (kod 9170) – Wielogatunkowy las liściasty, budowany przez niemal wszystkie występujące na danym terenie gatunki drzew liściastych. Stałym elementem jest obecność graba oraz dębu. W Polsce północno-wschodniej znaczną rolę w drzewostanie, odgrywać może także świerk. Grądy zajmują szerokie spektrum gleb, od gleb rdzawych, przez gleby płowe, brunatne, czarne ziemie leśne, aż po gleby opadowo-glejowe. Znacznym zróżnicowaniem wyróżniają się również utwory glebowe. Występują tu zarówno piaski, jak i ciężkie gliny oraz iły. W klasyfikacji siedlisk leśnych ten typ ekosystemu występuje na siedliskach LMśw, LMw, Lśw, Lw, a także na analogicznych siedliskach wyżynnych. Różnorodność siedlisk, które zajmują grądy wiąże się z ich silnym zróżnicowaniem ekologicznym. Dwa podstawowe zespoły grądowe podzielono na podzespoły. Wyróżniono grądy wysokie, zajmujące siedliska dość suche i stosunkowo ubogie oraz grądy niskie, występujące na siedliskach wilgotniejszych i bardziej żyznych. Na terenie kraju grądy są dominującym typem roślinności potencjalnej, jednak zdecydowana większość ich siedlisk została odlesiona i zamieniona na tereny rolnicze. W lasach znaczną część powierzchni zajętej dawniej przez grądy pokrywają dziś sztuczne drzewostany sosnowe. W związku z tym udział ekosystemów, które zachowały cechy grądów, szacuje się dziś na zaledwie ok. 3% lasów Polski. Na terenie Polski północno-wschodniej występuje podtyp grądu subkontynentalnego (Tilio-Carpinetym). Do grądu subkontynentalnego zaliczono także występujące tu odmiany 49 ekologiczne lasów grądowych, takie jak: ciepłe grądy z zespołu Melitti-Carpinetum, grądy ze świerkiem w drzewostanie np. z zespołu Tilio-Piceetum lub Cyrylo-Piceetum. Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (kod 91F0) – obejmują wilgotne lasy dębowo-wiązowo-jesionowe, związane z siedliskami okazjonalnie zalewanymi wodami rzecznymi lub pozostającymi pod wpływem okresowych spływów wód powierzchniowych albo ruchomych wód gruntowych. Są to lasy liściaste wyraźnie zróżnicowane pod względem ekologicznym na dwie grupy. Pierwszą z nich stanowią łęgi w dolinach wielkich rzek, w których podstawowym czynnikiem ekologicznym są okresowe zalewy wodami rzecznymi. Drugi podtyp obejmuje łęgi poza dolinami, zajmujące stanowiska w dolinkach małych cieków, wilgotnych i żyznych zagłębieniach, rynnach terenowych, wąwozach itp. Cechy tego podtypu zdeterminowane są przez ruch wody, zwykle jednak nieprzybierający charakteru zalewu powierzchniowego. Utwory glebowe siedlisk łęgowych są silnie zróżnicowane. W dolinach rzek zajmują one gleby typu mad, a poza dolinami – czarne ziemie leśne. Podział ten znajduje także odzwierciedlenie w składzie runa, co z fitosocjologicznego punktu widzenia wyrażono, wyróżniając w ramach zespołu Ficario-Ulmetum dwa podzespoły: typowy, związany z dolinami rzecznymi, i śledziennicowy F.-U. chrysosplenietosum, zajmujący siedliska poza dolinami. Bór sosnowy bagienny (kod *91D0-2) – siedlisko priorytetowe Vaccinio uliginosiPinetum występuje w miejscach z bardzo wysokim poziomem stagnujących wód gruntowych pochodzenia opadowego. W stanie naturalnym zwierciadło wody nie opada poniżej 50 cm pod powierzchnię terenu. W podłożu przeważnie występują ubogie piaski różnego pochodzenia lub gliny morenowe, na których odłożona jest warstwa silnie kwaśnego (pH 3,54,5), oligotroficznego torfu typu wysokiego, o różnej miąższości. Rozwój boru bagiennego na żywym torfowisku wysokim ograniczony jest do wąskiego pasa u podstawy i niższych partii zboczy kopuły torfowiska, gdzie lepszy drenaż umożliwia rozwój drzew. Na torfowiskach wysokich, które cechuje deficyt wody, bór porasta zbocza kopuły i całą powierzchnię wierzchowiny, kończąc ciąg sukcesyjny torfowiska wysokiego. Inicjalne i dojrzałe postaci boru występują ponadto za pasem otwartych mszarów wokół lądowiejących zbiorników dystroficznych i w stale podtopionych obniżeniach międzywydmowych wydm śródlądowych i nadmorskich. Fitocenozy boru mogą zajmować stosunkowo niewielkie powierzchnie, tworzyć rozległe płaty w bezodpływowych nieckach w całości wypełnionych torfem wysokim lub też wchodzić w skład rozległych kompleksów torfowych. 50 Borealna świerczyna bagienna (kod *91D0-5) – siedlisko priorytetowe, występujące w krajobrazach młodoglacjalnych, jako Sphagno girgensohnii-Piceetum związane jest z dużymi nieckami wytopiskowymi, w których wpływ eutroficznych siedlisk wysoczyzn morenowych jest ograniczony do strefy brzeżnej torfowiska. Rolę buforu zatrzymującego większość substancji docierających z obszaru zlewni spełnia tu okrajek olsowy. Za okrajkiem występuje zwykle pogorszenie warunków siedliskowych: wzrost zakwaszenia, obniżenie troficzności gleb torfowych. W tym miejscu występują oligotroficzne postaci świerczyn bagiennych Sphagno-Piceetum typicum, która może otaczać środek niecki zajęty przez bory bagienne lub mszary na torfowiskach wysokich. W wypadku mniejszych form wytopiskowych świerczyna zajmuje często cały obszar niecki poza strefą okrajka. Świerczyny charakteryzują się występowaniem głębokich torfów przejściowe lub torfów wysokich z poziomem murszu. Podobne cechy występowania świerczyny typowej spotykane są również w krajobrazach staroglacjalnych, ale są to sytuacje rzadkie. Na tym obszarze świerczyna typowa towarzyszy oligotroficznym krajobrazom borów sosnowych na piaskach eolicznych, sytuując się na skraju torfowisk niskich z olsami. Paprociowa postać świerczyny bagiennej (Sphagno-Piceetum thelypteridetosum) wiąże się z torfowiskami, które są włączone do sieci odpływu wód powierzchniowych. Wśród nich występują przede wszystkim zabagnione rynny wód roztopowych, niecki wytopiskowe z wyraźnym odpływem, zabagnione tarasy rzeczne, często zasilane wodami naporowymi w strefie krawędziowej wysoczyzn morenowych, zlądowaciałe i zatorfione dawne przesmyki (zwężenia) łączące jeziora. Sosnowo-brzozowy las bagienny (kod *91D0-6) – siedlisko priorytetowe, występujące na siedliskach brzezin bagiennych z torfami przejściowymi turzycowo-mszystymi, rzadziej niskimi. Gleby powstałe na tych substratach należą do podtypu gleb torfowych torfowisk przejściowych. Wysoka popielność i ubogi zasób składników pokarmowych sytuują brzezinę w kręgu zbiorowisk oligotroficznych. Dojrzałe drzewostany sosnowo-brzozowych lasów bagiennych są słabo zwarte i budowane głównie przez brzozę omszoną (Betula pubescens) i sosnę (Pinus sylvestris) z domieszką świerka (Picea abies) lub olszy (Alnus glutinosa). Młodociane stadia drzewostanu zdominowane są przez brzozę omszoną z domieszką olszy. Udział wymienionych gatunków w poszczególnych płatach wykazuje znaczną zmienność. Największą dynamiką wyróżnia się brzoza omszona i świerk, które budują podszyty i naloty. Sosna nie odnawia się i jest obecna tylko w piętrze drzew. Roślinność dna lasu tworzy 51 mozaikę wielu grup syngenetycznych, wśród których największy udział mają gatunki borowe, gatunki olsów, wilgotnych łąk oraz torfowisk wysokich i przejściowych. Znaczny udział w budowie dna lasu mają mchy. Brzezina bagienna odróżnia się od olsu przede wszystkim występowaniem: sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris), gruszyczki jednostronnej (Orthilia secunda), gruszyczki jednokwiatowej (Moneses uniflora), gruszyczki okrągłolistnej (Pyrola rotundifolia) oraz gwiazdnicy długolistnej (Stellaria longifolia). Walor diagnostyczny należy do gatunków torfowisk przejściowych i niskich, takich jak: bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata), kruszczyk błotny (Epipactis palustris) i dziewięciornik błotny (Parnasia palustris). Istotny jest także udział gatunków klasy Oxycocco-Sphagnetea, które liczniej są reprezentowane tylko w borach bagiennych. Wśród najczęściej spotykanych gatunków torfowisk wysokich zanotowano występowanie: Sphagnum capillifolium, S. magellanicum, Aulacomnium palustre, żurawiny błotnej (Oxycoccus palustris) oraz wełnianki pochwowatej (Eriophorum vaginatum). Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (kod *91E0) – siedlisko priorytetowe, obejmujące nadrzeczne lasy: olszynki olszy szarej, olszowe, jesionowe, wierzby białej i kruchej oraz topoli białej i czarnej. Wymienione lasy wykształcają się na glebach zalewanych wodami rzecznymi, o wysokim poziomie wód gruntowych, głównie klasyfikowanych jako pobagienne lub napływowe aluwialne. Sklasyfikowano tu kilka istotnie różniących się podtypów drzewostanów, od jesionowo-olszowych na obszarach źródlisk i związanych z nimi cieków, przez olszowe w dolinach szybko płynących rzek, olszyny nad wolno płynącymi strumieniami, górskie olszynki olszy szarej, po nadbrzeżne lasy wierzbowe i topolowe nad dużymi rzekami. Należą do nich: lasy łęgowe z klasy Querco-Fagetea, rzędu Fagetalia sylvaticae, związku Alno-Ulmion i podzwiązku Alnenion glutinoso-incanae oraz lasy łęgowe z klasy Salicetea purpureae, rzędu Salicetalia purpureae, związku Salicion albae. Włączono tu także nizinne lasy olszowe obszarów źródliskowych, chociaż z syntaksonomicznego punktu widzenia nie stanowią jednolitej grupy, a niektóre ich postaci powinny być klasyfikowane jako fitocenozy z klasy Alnetea glutinosae, ze względu na przewagę w nich gatunków olsowych nad lasowymi z Querco- Fagetea. Niezależnie od systematycznego ujęcia, ekologiczne związki tych ekosystemów z płynącą wodą i dolinami rzecznymi uprawniają do takiego rozwiązania. Śródlądowy bór chrobotkowy (kod 91T0) - naturalny suchy bór sosnowy, zajmujący ubogie, suche i kwaśne siedliska, z runem bogatym w chrobotki i drzewostanem sosnowym niskiej bonitacji. Siedlisko to odpowiada w przybliżeniu zespołowi roślinnemu Cladonio52 Pineum, ze związku Dicrano-Pinion. Można jednak do niego zaliczyć także najbardziej suche i najuboższe postaci subkontynentalnych borów sosnowych, porastające siedliska boru suchego, a z fitosocjologicznego punktu widzenia reprezentujące podzespół PeucedanoPinetum pulsatilletosum. Bory chrobotkowe stanowią często stadium sukcesji roślinności na śródlądowych wydmach. Prawdopodobnie na najbardziej suchych siedliskach są jej końcowymi stadiami, tj. typem trwałego zbiorowiska leśnego. W innych przypadkach mogą być stadiami dynamiki prowadzącej np. do pewnych postaci borów świeżych. Na ubogich gruntach porolnych mogą być też stadiami sukcesji spontanicznej bądź wymuszonej nasadzeniem sosny. 3.2.4. Nieleśne siedliska Natura 2000 Nadleśnictwa Rajgród Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (kod 2330) - otwarte formacje wydm śródlądowych, z suchymi glebami krzemianowymi, często ubogie gatunkowo, z wyraźną dominacją roślin jednorocznych. Należą do nich formacje niestabilnych piasków ze szczotlichą siwą (Corynephorus canescens), turzycą piaskową (Carex arenaria), sporkiem wiosennym (Spergula morisonii), chroszczem nagołodygowym (Teesdalea nudicaulis) i kobiercami krzaczastych porostów (Cladonia, Cetraria) oraz inne murawy pokrywające bardziej stabilne systemy wydm śródlądowych z mietlicą (Agrostis ssp.) i szczotlichą siwą, rzadziej z innymi, acidofilnymi trawami. Siedlisko wydm śródlądowych, porośnięte jest luźnymi murawami szczotlichowymi, wykształconymi na piaszczystych glebach, będących w początkowym stadium rozwoju. Murawy szczotlichowe budują głównie niskie trawy wąskolistne, o wzroście kępowym. Pod względem geograficznym mają charakter subantlantycki, ponieważ prawie wszystkie gatunki charakterystyczne osiągają w naszym kraju wschodnią granicę zasięgu. Ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (kod *6120) – siedlisko priorytetowe, stanowiące piaszczyska śródlądowe o wyraźnie kontynentalnym charakterze, pokryte niskimi, luźnymi murawami, z licznymi trawami o kępowymi wzroście, najczęściej kseromorficznej budowie pędów i silnie rozwiniętym systemie korzeniowym oraz licznych terofitach. Zbliżone do muraw kserotermicznych, na ogół ciepłolubne. Śródlądowe murawy napiaskowe spotykane są głównie w subkontynentalnych i kontynentalnych obszarach Europy Środkowej. Ekstrazonalnie występują na terenie całego kontynentu, zajmując zwykle bogate w węglan wapnia piaszczyste miejsca w dolinach dużych rzek lub obszary morenowe, spotykane są także na wydmach śródlądowych oraz na sucho-żwirowatym podłożu na kamieńcach nadrzecznych. Suche murawy napiaskowe mają 53 zwykle postać niskich, luźnych i dość barwnych zbiorowisk trawiastych, o wyraźnie kępiastej budowie oraz bogatej i zróżnicowanej florze naczyniowej, często z udziałem gatunków rzadkich i zagrożonych w skali Polski. Charakterystyczny wygląd muraw napiaskowych kształtowany jest przez obecność gatunków o wyraźnie kseromorficznej budowie, z widoczną dominacją traw i dużym udziałem roślin jednorocznych oraz roślin zarodnikowych i porostów. Roślinność występująca na tych siedliskach, to przeważnie gatunki o kontynentalnym typie zasięgu, osiągające w Polsce zachodnią i północną granicę naturalnego zasięgu. Murawy napiaskowe cechuje duża różnorodność florystyczna, co wiąże się z bogatą fauną bezkręgowców, zwłaszcza chrząszczy, muchówek, błonkówek i owadów prostoskrzydłych, pluskwiaków i motyli. Śródlądowe murawy napiaskowe występują zwykle na ubogich i luźnych glebach typu pararędziny inicjalne i właściwe, o odczynie pH od 6,0 do 9,0, wytworzonych z piasków zwałowych i na żwirach, z niskim poziomem wody gruntowej. Wykształcają się także na luźnych, ubogich utworach czwartorzędowych o przemywnej gospodarce wodnej, głównie na piaskach glaciofluwialnych, takich jak: piaski sandrowe, piaski rzeczne teras akumulacyjnych oraz na piaskach wydmowych. Ciepłolubne murawy napiaskowe zlokalizowane są w miejscach suchych, nasłonecznionych, na terenach niemal płaskich oraz na zboczach o wystawie południowej i wschodniej, przy wysokich temperaturach powietrza i gleby oraz niskiej wilgotności podłoża. Siedliska te spotykane są na piaskach aluwialnych w dolinach dużych rzek, na piaszczystych obszarach morenowych, na kemach i ozach, na piaskach dolinowych, sandrowych i gruboziarnistych wydmach oraz na siedliskach antropogeniczych, jak nasypy, czy żwirownie. Roślinność ciepłolubnych muraw napiaskowych stabilizowana jest i w dużej mierze kształtowana w wyniku ekstensywnej gospodarki pasterskiej. Po zaprzestaniu użytkowania przekształcają się w drodze sukcesji wtórnej w zarośla, a następnie w las. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) (kod 6410) - wilgotne lub okresowo suche łąki z udziałem trzęślicy modrej (Molinia caerulea), rozwijające się na glebach organogenicznych i mineralnych, od silnie zakwaszonych do zasadowych i o zmiennym poziomie wody gruntowej. Łąki te charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem florystycznym i należą do najcenniejszych półnaturalnych zbiorowisk Polski i Europy Środkowej, mających ważne znaczenie w zachowaniu bioróżnorodności. Szczególnie cenne są zbiorowiska rozwijające się na siedliskach węglanowych o odczynie obojętnym do zasadowego. 54 Siedliska zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych wyróżniają się wielogatunkową strukturą i swoistą fenologią rozwoju, a ich amplituda ekologiczna jest bardzo szeroka. Porastają podłoża zasobne, jak i mezotroficzne oraz oligotroficzne, wilgotne i świeże. Specyficzną cechą siedliska jest zmienny poziom wody gruntowej w ciągu roku, stanowiący zasadniczy element różnicujący i decydujący o wykształceniu się swoistej roślinności. Oprócz gatunku diagnostycznego – trzęślicy modrej (Molinia caerulea), gatunkami reprezentatywnymi dla tego typu biotopu są: kosaciec syberyjski (Iris sibirica), goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe), mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus), goździk pyszny (Dianthus superbus), nasięźrzał pospolity (Ophioglossum vulgatum), przytulia północna (Galium boreale), okrzyn łąkowy (Laserpitium prutenicum), czarcikęs łąkowy (Succisa pratensis), sierpik barwierski (Serratula tinctoria), oman wierzbolistny (Inula salicyna), bukwica zwyczajna (Betonica officinalis), olszewnik kminkolistny (Selinum caryifolia) i koniopłoch łąkowy (Silaum silaus). Rozwój łąk trzęślicowych bywa najczęściej efektem melioracji torfowisk przejściowych lub niskich. W wyniku osuszania tych siedlisk doszło do znacznych ruchów pionowych wody w glebie. Zmienność poziomu zwierciadła wody gruntowej, która utrzymuje się wysoko wiosną i jesienią, a opada nisko lub bardzo nisko w pełni lata, daje możliwość koegzystencji wielu gatunkom roślin, często o skrajnie różnych wymaganiach siedliskowych, charakterystycznych dla omawianego siedliska przyrodniczego. Innym istotnym czynnikiem wpływającym na wykształcenie się łąk trzęślicowych było ekstensywne ich użytkowanie. Sianokosy rozpoczynano zwykle jesienią i wykonywano bardzo rzadko, nawet co kilka (np. 3-5) lat; prawdopodobnie wówczas, gdy nastąpiły niedobory siana z innych, cenniejszych powierzchni łąkowych. Zebrane mało wartościowe siano służyło głównie jako ściółka. Taki sposób gospodarki, przy jednoczesnym braku lub jedynie sporadycznym nawożeniu, wpłynął na wykształcenie swoistego rytmu sezonowego tych łąk, a ich bogactwo gatunkowe wynika prawdopodobnie z przejściowego charakteru roślinności, którą poprzez sporadyczne koszenie utrzymywano w pewnym etapie sukcesji. Świeże łąki użytkowane ekstensywnie (kod 6510) - antropogeniczne, niżowe i górskie, wysokoproduktywne, bogate florystycznie kośne łąki świeże. Zbiorowiska użytków zielonych na żyznych, świeżych (niezbyt wilgotnych i nie suchych) glebach mineralnych bez śladów zabagnienia. Łąki grądowe są bogatymi florystycznie, wysokoproduktywnymi, wielokośnymi zbiorowiskami. Cechuje je udział takich traw, jak rajgras wyniosły (Arrhenatherum elatius), kupkówka pospolita (Dactylis glomerata) i stokłosa miękka (Bromus hordoraceus). W runi znaczny udział mają wysokie byliny z rodziny baldaszkowatych (Apiaceae), wśród których 55 zanotowano występowanie: marchwi zwyczajnej (Daucus carota), barszczu zwyczajnego (Heracleum sphondylium), pasternaku zwyczajnego (Pastinaca sativa), biedrzeńca wielkiego (Pimpinella major). Niższą warstwę tworzą rośliny dwuliścienne o barwnych kwiatach, takie jak: dzwonek rozpierzchły (Campanula patula), koniczyna łąkowa (Trifolium pratense), komonica pospolita (Lotus corniculatus) oraz skalnica ziarenkowata (Saxifraga granulata). Siedliska świeżych łąk powstały w wyniku wycięcia lasów liściastych i zagospodarowania tych terenów jako łąki kośne. Koszone są zwykle dwa razy w roku oraz umiarkowanie nawożone. Najczęściej występują poza dolinami rzecznymi. Nieraz spotyka się je w dolinach, ale wówczas porastają gleby odwadniane lub znajdują się poza zasięgiem wylewów rzeki. Płaty łąk świeżych wykształcają się zarówno na powierzchniach płaskich, jak i nachylonych, przy różnych ekspozycjach. Porastają żyzne, świeże gleby brunatne lub mady o odczynie zasadowym lub słabo kwaśnym. Łąki świeże w dolinach rzek mogą porastać gleby organiczne. Poziom wody gruntowej waha się, ale nie dochodzi do samej powierzchni. Jedynie płaty leżące w dolinach rzecznych mogą być sporadycznie zalewane przez wody powodziowe. Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami Nympheion, Potamion (kod 3150) - naturalne jeziora i stałe niewielkie zbiorniki wodne oraz odcięte fragmenty koryt rzecznych z wolno pływającymi w toni wodnej makrofitami (Potamion i częściowo Nymphaeion), makrofitami zakorzenionymi w dnie oraz o liściach pływających (Nymphaeion), a także prymitywnymi skupieniami drobnych roślin pływających po powierzchni wody. Mezo-eutroficzne lub eutroficzne jeziora, drobne zbiorniki wodne i starorzecza, pod względem hydrologicznym wykazują olbrzymie zróżnicowanie – od zbiorników nieprzepływowych, do takich, gdzie dopływy i odpływy stanowią istotny procent w bilansie hydrologicznym. Zbiorniki te mogą być zaopatrywane w wodę ze źródeł powierzchniowych (opad atmosferyczny, spływ powierzchniowy, dopływy rzeczne) lub ze źródeł podziemnych – dopływ gruntowy. Najbliższe otoczenie starorzeczy i innych naturalnych, eutroficznych zbiorników wodnych to zazwyczaj obszar w mniejszym lub większym stopniu poddany antropopresji, co przyspiesza proces eutrofizacji. Najbliższe otoczenie zbiorników eutroficznych budowane jest przez zbiorowiska z klasy Phragmitetea. Bezpośrednio do akwenu wodnego przylega szuwar wysoki (Phragmitetum i in.). W stronę lądu kontaktuje z nim szuwar turzycowy, który buduję zbiorowiska turzyc (Caricetum acutiformis, Caricetum gracilis, C. rostratae, C. elatae), zaliczanych do związku Magnocaricion. Dalej występują przeważnie zbiorowiska mszysto-turzycowe lub wilgotne łąki, na które wkracza łozowisko. Najdalszą strefę roślinności związaną z eutroficznymi 56 zbiornikami wodnymi stanowią zbiorowiska leśne z klas Alnetea glutinosae lub QuercoFagetea. Starorzecza i inne naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne są bardzo zróżnicowane pod względem powierzchni (od jezior o powierzchni ponad 100 ha, do drobnych zbiorników o powierzchni kilkuset metrów kwadratowych) i głębokości (od zbiorników głębokich na ponad 80 m, do takich, gdzie głębokość maksymalna nie przekracza 1 m). Woda charakteryzuje się umiarkowanymi i wysokimi koncentracjami pierwiastków biogennych – azotu i fosforu, choć ich stężenia w poszczególnych zbiornikach mogą mieścić się w szerokim zakresie. Cechą charakterystyczną wspomnianych zbiorników wodnych jest także wysoka koncentracja rozpuszczonych soli mineralnych oraz odczyn wód od obojętnego do alkalicznego. Ze względu na dużą zasobność w związki biogenne, w wodzie występują masowe pojawy fitoplanktonu, które wywołują niebiesko-zieloną barwę wody i niewielką widzialność. Przezroczystość wód i zasięg strefy fotycznej mieści się w szerokich granicach od kilkudziesięciu centymetrów dla zbiorników większej żyzności do nawet kilku metrów w zbiornikach będących na pograniczu mezotrofii i eutrofii. Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) (kod *7110) – siedlisko priorytetowe, stanowiące otwarte mszary na skrajnie ubogich w związki odżywcze, bardzo kwaśnych i silnie wilgotnych torfach, zasilane wyłącznie lub niemal wyłącznie przez wody opadowe i przez to silnie uzależnione od cech klimatu. Poziom wody w złożu torfowym położony jest wyżej niż poziom wody gruntowej w otoczeniu torfowiska. Zbiorowiska roślinne torfowisk wysokich budowane są przez bardzo nieliczną, ekologicznie bardzo wyspecjalizowaną grupę roślin, głównie torfowce, krzewinki, zielne byliny o trawiastym pokroju, sporadycznie gatunki krzewiaste i drzewiaste. Cechą charakterystyczną torfowisk wysokich jest makro- i mikromorfologiczne zróżnicowanie powierzchni złoża torfu i odpowiadające temu jakościowe i przestrzenne zróżnicowanie siedlisk i roślinności. Fitocenozy należą do różnych klas zbiorowisk. Do najbardziej torfotwórczych należą specyficzne dla torfowisk wysokich zbiorowiska z klasy Oxycocco-Sphagnetea, porastające mikrosiedliska określane jako kępki. Narastanie złoża torfowego kończy się, gdy bilans wodny torfowiska (dopływ i odpływ) zostanie zrównoważony. Torfowiska wysokie w sensie ekologicznym należą do siedlisk skrajnych. Charakteryzują się stałym wysokim uwilgotnieniem, silnie kwaśnym odczynem (pH 3,5 - 4,5) i stosunkowo niską trofią. Powierzchnia torfowiska wysokiego jest urozmaicona pod względem rzeźby, przez co w granicach całego torfowiska występuje znaczne zróżnicowanie wilgotnościowe i troficzne. W zwykle płaskiej, najwyżej położonej i najbardziej wilgotnej 57 części kopuły (wierzchowinie) dodatkowo występuje wyraźna mikrorzeźba, w postaci zespołu kęp i dolinek, ze swoistymi zbiorowiskami roślinnymi. Nachylone, bardziej suche zbocza mogą porastać drzewa, a na granicy torfowiska i mineralnego otoczenia występuje silnie podtopiony, minerotroficzny okrajek, do którego spływa woda z kopuły oraz terenu otaczającego torfowisko. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (kod 7140) – rozwijają się przy powierzchni oligo- do mezotroficznych wód, o pośrednim typie zasilania, tj. korzystają z wody opadowej i w części również podziemnej lub powierzchniowej, porośnięte przez różnorodne torfotwórcze zbiorowiska roślinne, w formie kołyszących się na powierzchni wody kożuchów, pływających dywanów (pła), trzęsawisk, zbudowanych przez średnio wysokie i niskie turzyce, torfowce i mchy brunatne. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska pod względem warunków hydrologicznych, troficznych, charakteru roślinności i stanu dynamicznego wykazują cechy pośrednie między typowymi torfowiskami niskimi a torfowiskami wysokimi. Rozwijają się tam, gdzie na skutek zaawansowania procesu akumulacji torfu nastąpiła częściowa izolacja powierzchni torfowiska od wpływu wód minerotroficznych, co zwiększyło rolę wód opadowych. Docierające jeszcze do powierzchni torfowiska wody minerotroficzne są słabo ruchliwe lub stagnują. Ich odczyn jest umiarkowanie lub silnie kwaśny, a trofia niska lub bardzo niska. Panowanie takich warunków powoduje dalsze pogłębianie się deficytu soli mineralnych i równocześnie wzrost zakwaszenia podłoża torfowego w toku dalszego rozwoju torfowiska. Siedlisko charakteryzuje się bardzo wysokim stopniem uwilgotnienia. Często jest przesycone wodą. Powstaje wskutek naturalnego lub przyspieszonego lądowacenia zbiorników wodnych (odgórnego, rzadziej oddolnego). Pod względem fitocenotycznym torfowiska przejściowe i trzęsawiska reprezentowane są przez szereg zespołów roślinnych w postaci pozbawionych mikroreliefu, płaskich mszarów, zdominowanych przez 1-2 gatunki roślin naczyniowych i zwykle jeden gatunek torfowca. Część fitocenoz ma wybitnie pionierski charakter i postać jedno- lub dwugatunkowych agregacji wkraczających na swobodną powierzchnię wodną. Większość ma jednak stabilny charakter, co powoduje, że stadium torfowiska przejściowego wykształconego w wyniku naturalnych procesów może trwać dziesiątki lub setki lat. 3.2.5. Gatunki Natura 2000 występujące na terenie nadleśnictwa Załącznik II Dyrektywy Siedliskowej obejmuje 159 taksonów i 4 całe rodzaje kręgowców oraz 134 gatunki bezkręgowców (m.in. 38 gat. chrząszczy, 37 gat. motyli, 11 gat. 58 ważek, 33 gat. mięczaków). Spośród nich do fauny Polski zaliczanych jest 49 taksonów kręgowców (gatunków i podgatunków) i 42 gatunki bezkręgowców – w sumie 91 taksonów, w tym 13 priorytetowych. W tej liczbie są 22 taksony (11 kręgowców i 11 bezkręgowców). W trakcie inwentaryzacji stwierdzono 1 gatunek roślin, 3 gatunki bezkręgowców, 2 gatunki płazów, 6 gatunków ssaków i 3 gatunki ptaków. Tabela 9. Lista gatunków z Załącznika II występujących na terenie Nadleśnictwa Rajgród Lp. Gatunek KOD Rośliny 1. Sasanka otwarta 1477 Bezkręgowce 2. 3. Poczwarówka zwężona 1014 Czerwończyk fioletek 4038 Czerwończyk nieparek 1060 Płazy 4. Traszka grzebieniasta 1166 5. Kumak nizinny 1188 Ssaki 6. Bóbr europejski 1337 7. Mopek 1308 8. Nocek łydkowłosy 1318 9. Wydra 1355 10. Ryś 1361 11. Wilk 1352* Ptaki 12. Żuraw A127 13. Orlik krzykliwy A089 14. Bocian czarny A030 Rośliny Sasanka otwarta (Pulsatilla patens) - Bylina o 5–12 liściach odziomkowych skupionych w przyziemnej rozecie. Ogonki tych liści są długie (8–12 cm), u nasady pochwowato rozszerzone. Blaszki w zarysie okrągławe, dłoniasto trójsieczne, o odcinkach 2–3-dzielnych i płatkach równowąskolancetowatych. Liście łodygowe w liczbie 3, siedzące, zrośnięte w okółek u podstawy szypuły kwiatowej; ich blaszki silnie podzielone na liczne równowąskie odcinki. Łodyga wraz z liśćmi łodygowymi oraz zewnętrzna strona działek okwiatu gęsto srebrzyście owłosiona. Kwiaty duże (3–6 cm średnicy), początkowo 59 dzwonkowate, później szeroko otwarte. Okwiat pojedynczy, złożony z 6 fioletowych działek, znacznie dłuższych niż pręciki i słupki. Owoce: liczne jednonasienne niełupki zaopatrzone w aparat lotny powstający z silnie wydłużonej i owłosionej szyjki słupka. Bezkręgowce Poczwarówka zwężona (Vertigo (Vertilla) angustior) – muszla poczwarówki zwężonej jest lewoskrętna, buduje ją ok. 5 skrętów. Może osiągnąć 1,9 mm wysokości oraz 1 mm szerokości. Należy do najmniejszych ślimaków lądowych Europy i dość trudno ją zauważyć w terenie. Ma kształt wrzecionowaty, z zaostrzonym szczytem, a ostatnim skrętem zwężonym u podstawy. Otwór muszli ma kształt serca i zawiera 4 zęby. Rzeźba powierzchni muszli ma postać wyraźnych, regularnych prążków. Powierzchnia muszli posiada jedwabisty, delikatny połysk i przybiera barwy od rogowożółtej dobrązowej. Ząbki i zgrubienia w otworze muszli mają jaśniejszy odcień. Ciało poczwarówki zwężonej jest szare, z tym że boki nogi, krawędzie płaszcza oraz stopa są popielate, a głowa, czułki i grzbietowa część nogi są ciemnoszare. Cykl życiowy wymaga szczegółowych badań. Stwierdzono, że wykazuje on pewne różnice w zależności od stanowiska. Wiosną osobniki, które przezimowały, przystępują do rozrodu. Dojrzałe osobniki posiadają zarówno żeńskie, jak i męskie gonady, chociaż część z nich jest pozbawiona męskich organów kopulacyjnych. Z zapłodnionych, złożonych jaj po około dwóch tygodniach wykluwają się młode ślimaki, które w ciągu kolejnych tygodni rosną i dojrzewają. Zimę poczwarówki zwężone spędzają wśród pozostałości roślin i tam hibernują. Dowiedziono, że w niektórych zimujących populacjach dominują domowniki dorosłe, a w innych występowały wszystkie stadia rozwojowe poczwarówki zwężonej. Wskazuje to na pewną plastyczność cyklu życiowego tego ślimaka, uzależnioną od warunków środowiska w danym roku. Żyją niewiele ponad rok. Poczwarówka zwężona żywi się prawdopodobnie mikroskopijnymi glonami, grzybami i bakteriami i rozwijającymi się w ściółce i na sąsiadujących z nią częściach roślin. Zamieszkuje niewielkimi koloniami na terenach podmokłych, porośniętych wysoką roślinnością szuwarową. W sezonie wegetacyjnym należy szukać przedstawicieli tego gatunku ślimaka u podstaw łodyg, źdźbeł oraz liści. Może się wspinać do ok. 15 cm powyżej powierzchni gruntu. Gatunek ten nie jest w stanie samodzielnie przemieszczać się na duże odległości i jest raczej osiadły. Czerwończyk fioletek (Lycaena helle) - rozpiętość skrzydeł 25–28 mm. Dymorfizm płciowy niewielki. Wierzch skrzydeł przednich pomarańczowobrunatny, z intensywnym fioletowym odcieniem. Tylne skrzydło ciemnobrunatne z pomarańczowym obrzeżeniem. 60 Spód tylnego skrzydła szarobrunatny z pomarańczową obwódką. Przylegające do niej drobne czarne plamki trójkątne, od wewnętrznej strony biało obwiedzione (Buszko & Masłowski, 1993). Gatunek występuje na terenach podmokłych; najczęściej są to wilgotne łąki w dolinach rzek oraz torfowiska niskie [6430]. Niekiedy areały występowania poszczególnych populacji są bardzo niewielkie i obejmują zaledwie kilkadziesiąt m2. Czerwończyk nieparek (Lycaena dispar) - Rozpiętość skrzydeł 32–40 mm. Wyraźny dymorfizm płciowy. U obu płci wierzch skrzydeł Złocistoczerwony z czarnym obrzeżeniem, a spód tylnego skrzydła z silnym błękitnym nalotem. U samca w połowie długości przedniego skrzydła znajduje się niewielka czarna kropka lub krótka poprzeczna kreska. Samica większa od samca. Czarne obrzeżenie przedniego skrzydła szersze, na skrzydle występuje przepaska z czarnych kropek oraz dwie dodatkowe kropki w nasadowej części skrzydła. Tylne skrzydło silnie przyciemnione, z szerokim pomarańczowym paskiem przy zewnętrznym brzegu skrzydła (Buszko i Masłowski, 1993). Gatunek związany ze środowiskami wilgotnych łąk i torfowisk niskich oraz rozmaitymi środowiskami okrajkowymi w dolinach rzek [6430, 6410, 7230, 91EO]. Preferuje tereny nadwodne oraz obrzeża rowów melioracyjnych. W ostatnich latach coraz częściej obserwowany w środowiskach suchszych, w tym także ruderalnych. Związane jest to ze składaniem jaj na innych gatunkach szczawiu rosnących w takich miejscach. Płazy Traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) – dojrzałe płciowo samce mają długość 85150 mm, a samice 95-165 mm. Skóra na grzbiecie i bokach ciała wyraźnie ziarnista. Grzbiet ubarwiony jednolicie, szaro lub czarno. Na bokach ciała w dolnej części i na podgardlu,na ciemnym tle, wyraźne białe kropki. Brzuszna strona ciała ubarwiona żółto lub pomarańczowo, z wyraźnymi czarnymi plamami. Układ plam jest odmienny u różnych osobników i może być wykorzystywany do ich identyfikacji. Dymorfizm płciowy jest wyraźnie zaznaczony u dorosłych osobników w okresie godowym. U samca wykształca się wtedy wysoki na kilkanaście milimetrów fałd skórny (grzebień godowy), ciągnący się po stronie grzbietowej od głowy do końca ogona, z przerwą nad nasadą ogona. Fałd ten jest głęboko i nieregularnie powycinany. Ponadto po bokach ogona pojawiają się opalizujące, perłowe smugi. Wargi kloakalne samca są wówczas nabrzmiałe i czarne. Poza okresem rozrodczym grzebień godowy samca zmniejsza się do niewysokiej listwy ciągnącej się wzdłuż grzbietu. U samicy brak grzebienia godowego, wargi kloakalne są płaskie i żółte. Ciało samicy jest masywniejsze od ciała samca. 61 W okresie życia lądowego zajmuje wilgotne siedliska. Traszka grzebieniasta aktywna jest przede wszystkim w nocy, a w ciągu dnia jedynie w czasie ciepłej, deszczowej pogody albo w wodzie, podczas pory godowej. Dzień spędza zwykle w schronieniach ziemnych lub pod rozmaitymi przedmiotami. W sen zimowy zapada z końcem października, po pierwszych przymrozkach. Zimuje w norach ziemnych, pod stertami drewna, kamieni, liści, a nawet w piwnicach domów. Ze snu zimowego budzi się najczęściej w marcu i udaje się do wody wkrótce po ustąpieniu lodu ze zbiornika. W wodzie pierwsze pojawiają się samce, po nich samice. Po godach i złożeniu jaj większość osobników dorosłych opuszcza zbiorniki. Samce przebywają w wodzie dłużej niż samice i mogą być tam znajdywane jesienią. Kumak nizinny (Bombina bombina) - Kumak jest gatunkiem nizinnym, preferującym ciepłe i płytkie zbiorniki wodne o bogatej roślinności: starorzecza, zalewane łąki, stawy rybne, małe jeziorka i oczka wodne, glinianki, żwirownie, rowy melioracyjne. Unikają wody płynącej oraz zimnych i głębokich jezior. Płazy te mogą się rozmnażać nawet w niewielkich zbiornikach wodnych, jeśli nie są one pokryte rzęsą odcinającą dostęp światła, a presja drapieżników nie jest zbyt wielka. Przeobrażone kumaczki przebywają na płyciznach, toteż zbiorniki o stromych brzegach są nieodpowiednie. Szereg cech odróżniających ten gatunek od pokrewnego mu kumaka górskiego ma charakter adaptacji do życia, rozrodu i rozwoju larwalnego w stosunkowo trwałych zbiornikach wodnych. Można tu wymienić cienką, bogato unaczynioną skórę, długi okres rozrodu, terytorializm i silne głosy samców, większą płodność samic wynikającą ze zmniejszenia rozmiarów jaj i zawartości żółtka oraz dłuższy w porównaniu z kumakiem górskim okres larwalny. Kumaki nizinne szybko kolonizują nowo powstałe zbiorniki wodne. Osobniki dorosłe, także w okresie rozrodu, mogą przemieszczać się nawet na odległość kilkuset metrów. Jeśli stawki czy rozlewiska nadrzeczne wysychają, przenoszą się do innych. Obserwacje wskazują na dynamiczną strukturę lokalnych populacji kumaków, skupiających się i rozpraszających w zależności od ilości opadów. Populacje te złożone są z subpopulacji powiązanych ze sobą migracjami. W takim układzie sukces rozrodczy populacji bywa, w zależności od warunków, w różnych okresach i miejscach zróżnicowany. Przetrwanie sieci subpopulacji jest zależne od utrzymania mozaikowego środowiska połączonego korytarzami umożliwiającymi dyspersję i pozbawionego barier środowiskowych (np. dróg o dużym natążeniu ruchu). Mimo że skóra dorosłych kumaków posiada liczne gruczoły jadowe, wydzielające przy podrażnieniu mlecznobiałą, lepką ciecz o silnym zapachu, mocno drażniącą błony śluzowe, mogą być one atakowane przez zaskrońce, ssaki owadożerne (np. rzęsorki) i drapieżne (np. tchórze), ptaki wodne (np. bąki, czaple, bociany), ptaki drapieżne (np. myszołowy) czy dzierzby. 62 Zaatakowane na lądzie kumaki przybierają charakterystyczną pozę obronną – jest to tzw. odruch kumaka (Unkenreflex). Wyginają siodełkowato grzbiet i unoszą kończyny w górę, ukazując barwne plamy dłoni i stóp. Prezentują tym samym drapieżnikowi duże gruczoły jadowe skupione w skórze śródstopia. Dłońmi zakrywają oczy, które wciągają w głąb czaszki. Zakorzenione przekonanie, jakoby samorzutnie odwracały się na grzbiet dla ukazania odstraszających barw brzucha, nie znajduje potwierdzenia. Jaja, zarodki i kijanki mają więcej wrogów. Należą do nich nie tylko ryby, ale także pijawki, drapieżne chrząszcze i ich larwy oraz larwy ważek. Ssaki Bóbr europejski (Castor fiber) - Bóbr jest największym europejskim i północnoamerykańskim gryzoniem. Wielkość: długość ciała dorosłego bobra przekracza metr i sięga 140 cm, w tym 20–34 cm przypada na ogon. Masa: dorosłego osobnika 15–29 kg, średnio 20 kg (dane dla suwalskiej populacji bobrów). Dorosłe samice są cięższe od dorosłych samców. Ogon spłaszczony, szerokości 11–17 cm, pokryty pseudo-łuskami na 2/3 długości, u nasady pokryty sierścią. Sierść składa się z krótkich włosów puchowych o brunatnej barwie z szarosinym odcieniem oraz włosów ościstych. Ich gęstość na brzuchu wynosi 23 000/cm2, natomiast na grzbiecie – 12 000/cm2. Włosy ościste są sztywne, długości do 6 cm, barwy od żółtobrunatnej do ciemnobrązowej, a nawet czarnej. W polskiej populacji większość, bo aż 56%, stanowią szczególnie cenne, homozygotyczne osobniki czarne. Czarne ubarwienie jest cechą recesywną, natomiast osobniki genetycznie dominujące są barwy brunatnej (aguti) i stanowią tylko 44% populacji. Bobry pływają, zanurzając całe ciało, z wyjątkiem głowy i grzbietu. Kończyny przednie są krótkie, drobne i chwytne. Służą do pracy, pielęgnacji futra, pobierania pokarmu, kopania i zabawy. Jeden z palców kończyny przedniej pełni rolę kciuka, co ułatwia chwytanie. Pięciopalczaste kończyny tylne są krótkie, masywne i silne. Służą do lokomocji. Palce stóp tylnych łączy błona pławna ściągająca aż do ich końcowych członów. Palce są zakończone silnymi, lekko wygiętymi pazurami. Drugi z palców opatrzony jest rozwidlonym pazurem służącym do pielęgnacji futra. Uzębienie: wzór zębowy – 1 0 1 3. Zębów jest 20. Górne siekacze mają po 10–12 cm długości i w swej przedniej powierzchni pokryte są brunatno-czerwonej barwy szkliwem. Mopek (Barbastella barbastella) – Ubarwienie grzbietu ciemnoszare, prawie czarne, końcówki włosów białawe, część brzuszna szara, nieco jaśniejsza od grzbietu, błony lotne niemal czarne. Uszy czarne o zarysie trójkąta, stykają się u nasady. Pyszczek mocno spłaszczony. Mopek używa sygnałów echolokacyjnych o zmiennej częstotliwości. Lata stosunkowo wolno na wysokości kilku metrów nad ziemią. Samica rodzi raz w roku 1 lub 2 63 młode. W podziemiach, w których odbywa hibernację, pojawia się już pod koniec lata. Prawdopodobnie ma to związek z okresem godowym, który przypada jesienią. Prowadzi nocny tryb życia, wylatując na żer ze swych dziennych schronień po zachodzie słońca. Hibernujące osobniki można w podziemiach odnaleźć począwszy od końca października. Po odbyciu hibernacji wylatują z niej już w marcu. Ocenia się, że w środkowej Polsce hibernacja mopka trwa około 140 dni, a w zachodniej Polsce 120-140 dni. Jest gatunkiem stosunkowo osiadłym, wykonującym tylko niewielkie wędrówki do zimowisk. W okresie hibernacji wykazuje dość ścisły związek z konkretnymi zimowiskami. Mopek jest gatunkiem owadożernym, chwytającym zdobycz w locie. W diecie stwierdzono głównie nocne motyle i muchówki. Nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme) – nietoperz średniej wielkości, długość dorosłego osobnika wynosi55-68 mm. Brzuszna część błony ogonowej jest zwykle porośnięta białymi włosami wzdłuż łydek. Jedna para sutków. Futro na grzbiecie brunatne lub szarobrązowe, na brzuchu szarawe lub szarobiałe. Tylna stopa pięciopalczasta, w stosunku do wielkości zwierzęcia znacznie większa niż u innych gatunków nietoperzy. Skrzydła szerokie, o rozpiętości 200-320 mm. Błona lotna rozpięta na kościach czterech palców, kciuk wolny, z pazurem. Pysk i uszy ciemne, szerokie. Koziołek nożowaty, dość krótki, sięgający prawie połowy długości ucha, zaokrąglony na końcu delikatnie wygięty w kierunku pyska. Sygnały echolokacyjne dość charakterystyczne, przynajmniej podczas lotów nad otwartymi wodami. Gody nocka łydkowłosego rozpoczynają się we wrześniu i są kontynuowane podczas pobytu w kryjówkach zimowych. Z godami może być związane grupowanie się samców w niewielkie skupienia położone na trasach przelotów samic z terenów letnich na zimowiska. Samice nocka łydkowłosego osiągają dojrzałość płciową i rodzą młode dopiero w drugim roku życia. Pod koniec marca ciężarne samice gromadzą się w koloniach rozrodczych. W połowie lub pod koniec czerwca rodzą tam jedno, wyjątkowo dwa młode. Przychodzą one na świat nagie, ślepe i nielotne. Po 4-5 tygodniach uzyskują zdolność lotu i rozpoczynają samodzielne żerowanie. Zarówno dorosłe, jak i młodociane osobniki opuszczają kolonie rozrodcze w pierwszej dekadzie sierpnia. Zwierzę aktywne nocą. W okresach niesprzyjających popada w przejściowe odrętwienie, zaś zimą w stan hibernacji. Zimowanie rozpoczyna się w połowie października i trwa do połowy marca lub wyjątkowo do końca kwietnia. W warunkach Polski nocki łydkowłose zimują pojedyńczo. Ze snu zimowego budzą się średnio co 26 dni, aby napić się wody i usunąć szkodliwe produkty przemiany materii. Wiosną i latem samice grupują się w duże kolonie rozrodcze liczące 50-500 osobników. Samice są silnie przywiązane do 64 miejsca rozrodu, powoduje to w kolejnych latach ich powroty do tych samych kolonii skupiających wszystkie samice wchodzące w skład populacji na danym terenie. Samce latem prowadzą samotniczy tryb życia, choć niekiedy skupiają się w niewielkie kolonie. Prędkość lotu w czasie żerowania osiąga 35 km/h. Dzięki długim i szerokim skrzydłom oraz zdolności do szybkiego lotu nocki łydkowłose mogą żerować w odległości do 15 km od kryjówki dziennie. Pokarm stanowią niemal wyłącznie owady, chwytane w powietrzu bądź z powierzchni wody. Nocek łydkowłosy odbywa regularne migracje sezonowe między miejscami rozrodu a stanowiskami zimowymi. Jest zwierzęciem długowiecznym. Maksymalny wiek stwierdzony w warunkach naturalnych wynosi 20,5 roku. Wydra (Lutra lutra) - Wydra jest ssakiem drapieżnym wybitnie przystosowanym do ziemnowodnego trybu życia. Jej tułów i ogon są wydłużone, o niewielkim grzbietowobrzusznym spłaszczeniu, głowa natomiast jest wyraźnie spłaszczona. Krótki odcinek szyjny tego zwierzęcia cechuje się bardzo mocnym umięśnieniem oraz silnym połączeniem kręgów z częścią tułowiowa i czaszką. Całe ciało wydry jest gibkie, co stwarza możliwości sprawnego pływania i wykonywania skomplikowanych ruchów w wodzie oraz swobodnego poruszania się na lądzie. Krótkie kończyny przednie i tylne zbudowane są ze stosunkowo grubych kości i zaopatrzone w sprawne mięśnie. Wydra, szczególnie w czasie pływania i nurkowania, często wykorzystuje całe umięśnienie i kształt swego ciała. Za pomocą mocnych kończyn i sprężystych ruchów ciała może wykonywać skoki na wysokość do około 135 cm. Między palcami wszystkich kończyn wydra posiada błony pławne, co łącznie z małymi uszami i fałdami skórnymi zamykającymi otwory słuchowe i węchowe świadczy o jej ziemnowodnym trybie życia. Oglądając ślady kończyn wydry na mokrym gruncie, możemy stwierdzić, że w ogólnym zarysie są one okrągłe, z przeważnie wyraźnie odbitymi wszystkimi pięcioma palcami oraz, często także błonami pławnymi. Wszystkie kończyny wydry, a szczególnie przednie, są chwytne. Te ostatnie zaopatrzone w stosunkowo szerokie przytępione pazury służą również do kopania nor. Wydra dzięki swej sprawności może wdrapywać się na niektóre drzewa, a także pokonywać terenowe pionowe przeszkody. Uzębienie wydry składa się łącznie z 36 zębów. Posiada dobrze rozwinięte długie kły, drobne siekacze oraz różnej szerokości zęby przedtrzonowe i trzonowe. Pierwszy ząb przedtrzonowy jest mały. Szczególnie szeroki jest natomiast górny trzonowy. Ubarwienie wydry jest wyraźnie niejednolite i uzależnione wyłącznie od gęstych włosów ościstych. Grzbiet i boki ciała tego ssaka wykazują zabarwienie brązowe. W Polsce, co wynika z obserwacji i badań osobników odłowionych oraz znalezionych martwych, spotyka się przeważnie 2 typy zabarwień tych fragmentów ciała. Jedna część osobników 65 posiada barwę ciemnobrązową, natomiast druga wyraźnie jaśniejszą. Podgardle u wydr jest zdecydowanie jaśniejsze, srebrzystobiaławe, a brzuszna część tułowia srebrzysta. Przeważnie białe są natomiast brzegi grubych warg, podbródek oraz część włosów okalających małe uszy. Stosunkowo krótkie i wyrównane włosy ościste zasłaniają szczelnie wyraźnie krótsze włosy wełniste. Te ostatnie bardzo gęsto wypełniają pola między włosami ościstymi. Na 1 cm2 u wydry może wyrastać nawet ponad 50 000 włosów. O ile niezwykle cienki włos wełnisty nie może wykazywać wyraźnego połysku, o tyle włos ościsty, szczególnie ten srebrzysty, jest wybitnie lśniący. Wśród wydr odłowionych na terenie Polski obok typowego ubarwienia spotkano się z jednolicie białym i prawie jednolicie czarnym ubarwieniem. Poza tym w terenie obserwowano wydry z dużymi białymi plamami. Wydry po urodzeniu pokryte są włosami o zabarwieniu szarostalowym. Młode wychodzące z nor posiadają już typowe dla wydr dorosłych zabarwienie grzbietu i boków ciała, chociaż ich włos nie wykazuje jeszcze pełnego połysku. Dorosłe wydry cechują się wyraźnym dymorfizmem płciowym. Samce są zdecydowanie większe od samic, ich głowa jest szersza, a kark i wargi silniej umięśnione. Masa ciała największego odłowionego w Wielkopolsce dorosłego samca wynosiła 12,6 kg. W Wielkopolsce znaleziono również dużego martwego samca, którego masa ciała wynosiła 12,7 kg. Z literatury wynika, że wydry mogą być jeszcze większe. Długość ciała samca o ciężarze 10,0 kg z okolic Piły wynosiła 119,8 cm, natomiast podstawowe wymiary odłowionego w Zaborówcu w Wielkopolsce samca wynosiły: długość ciała 124 cm, w tym ogona 45 cm i głowy 15 cm. Obecność wydry w środowisku zdradzają pozostawiane na brzegach charakterystyczne zielonkawe odchody, w których znajdujemy przeważnie łuski i kości ryb, względnie pancerze chitynowe raków. Obok odchodów w miejscach wyeksponowanych oraz na ścieżkach zwierzęta te pozostawiają ciemnozielone, nieraz prawie czarne galaretowate wydzieliny gruczołów przyodbytniczych. Zimą na ośnieżonych przybrzeżnych skarpach widoczne są poza tym charakterystyczne dla tych zwierząt ślizgi. Ryś (Lynx lynx) - Ryś jest największym z europejskich kotowatych. Ciało: długość dorosłego osobnika może dochodzić do 150 cm, w tym ok. 20 cm przypada na krótki ogon. Masa ciała: u dorosłego osobnika od 12 do 35 kg, średnio ok. 20 kg; 260–360 g w chwili narodzenia. Dymorfizm płciowy wyraźny, samce większe od samic. Ogon krótki, tępo zakończony, z charakterystycznym czarnym końcem. Uszy trójkątne i sterczące, szerokie u podstawy i zakończone pędzelkami sztywnych czarnych włosów (4–5 cm). Sierść gęsta i jedwabista (4,5–9 tys. włosów na cm2). Górna strona ciała ciemniejsza, najczęściej brązoworudoszara, brzuch białokremowy. Rysie karpackie mają futro z wyraźnymi czarnymi plamami, a rysie nizinne są ubarwione bardziej jednolicie, ze słabymi cętkami tylko na 66 łapach. Ryś ma krępy tułów, okrągłą głową, krótką szyję, kończyny długie i silnie umięśnione, z szerokimi łapami. Kończyna przednia z 5 palcami zakończonymi ostrymi, mocnymi, zagiętymi pazurami, które mogą być wysuwane bądź chowane. Kończyna tylna zakończona tylko 4 palcami. Uzębienie: w uzębieniu stałym w jednej szczęce znajduje się 6 siekaczy, 2 kły, 4 przedtrzonowce i 2 trzonowce. Brak drugorzędowych cech płciowych. Trzy pary gruczołów sutkowych. Po obu stronach odbytu gruczoły przyodbytowe, których wydzielina wykorzystywana jest do znakowania areału. Odchody kiełbaskowate, podłużne (10–12 x 2–3 cm), najczęściej zasypywane, ale też odkładane w widocznych i charakterystycznych miejscach jako element znakowania areału. Wilk (Canis lupus) - Długość ciała dorosłych osobników (bez ogona): samice 100–120 cm, samce 105–140 cm. Długość ogona: ok. 36–46 cm, długość stopy tylnej 23–27 cm, wys. ucha 11–14 cm. Wysokość w kłębie: 70–80 cm. Najczęściej spotykane masy ciała dorosłych: samice 30–40 kg (średnio ok. 34 kg), samce 40–50 kg (średnio ok. 45 kg), ale zdarzają się osobniki cięższe (nawet powyżej 60 kg). Dorosły wilk przypomina pokrojem dużego psa. Wyróżniają go jednak długie nogi, sprawiające wrażenie wbitych w wąską klinowatą klatkę piersiową, skierowane do wewnątrz łokcie, a na zewnątrz stopy, stosunkowo długi masywny pysk, czoło wyraźnie podniesione, sterczące do góry osadzone nieco ukośnie uszy, skośnie ustawione oczy, ogon puszysty i długi, niemal do ziemi, często (np. w wolnym marszu) opuszczony. Głowa jest duża i masywna, od przodu okrągła, osadzona na grubej, mocnej szyi zlewającej się z tułowiem. Tułów gruby, nogi mocne i długie. Sierść długa i gęsta. Na karku i grzbiecie widoczna charakterystyczna grzywa, trójkątnie rozszerzona na barkach, może ona być nastroszona i najeżona, gdy wilk przybiera postawę agresywną. Włosy grzywy i grzbietu często ciemne, nawet czarne. Bardzo charakterystyczna jest czarna plama (tzw. gruczoł fiołkowy) na zewnętrznej stronie ogona, ok. 10 cm od jego nasady. Koniec ogona zwykle czarny. Tylna część głowy i uszu jest jaskraworuda. Dolna część pyska jasnoszara, niekiedy biała, górna może być szara, ruda lub brązowa. Zdarza się czarna linia oddzielająca dolną, białą część pyska od górnej, ciemniejszej. Spód ciała jasnorudy lub jasnoszary. Barwa innych części ciała bardziej zmienna, zwykle ruda, rudobrązowa, szaroruda lub ciemnoszara. Zdarzają się osobniki bardzo jasne (jasnoszare) oraz bardzo ciemne (ciemnobrązowe). Umaszczenie wilka zmienia się w ciągu życia. Uzależnione jest od pory roku, wieku zwierzęcia i cech osobniczych. Młode osobniki są zwykle ciemniejsze, z większą ilością czarnych włosów, szczególnie na grzbiecie, bokach ciała i ogonie. Szczenięta w pierwszym miesiącu życia są bardzo ciemne, niemal czarne, jedynie górna i tylna część głowy jest u nich wyraźnie jaśniejsza, szarorudobrązowa. Uzębienie mleczne: 3 siekacze, 67 1 kieł, 3 przedtrzonowce (x 2), żuchwa i szczęka taka sama liczba zębów (28). Uzębienie stałe: szczęka – 3 siekacze, 1 kieł, 4 przedtrzonowce, 2 trzonowce (x 2), żuchwa – 3 siekacze, 1 kieł, 4 przedtrzonowce, 3 trzonowce (x 2), w sumie 42 zęby. Długość śladu łapy na śniegu (z pazurami): samice 9–11 cm, samce 10–13 cm. Ptaki Żuraw (Grus grus) - Żuraw jest jednym z największych polskich ptaków. Jest większy od bociana białego i czapli siwej. Wymiary ciała: długość dorosłego osobnika 105–130 cm; rozpiętość skrzydeł 200–230 cm; masa ciała dorosłego ptaka 3–8 kg. Ptak jest koloru popielatoszarego, z szyją i głową czarno-białą oraz czerwoną plamą na potylicy. Nogi są czarnoszare. W okresie lęgowym ptaki dorosłe mają często rdzawobrunatny grzbiet. U osobników stojących widoczny jest czarno-szary pióropusz „ogona” utworzony z wewnętrznych długich piór skrzydła, a nie z piór ogona. Dymorfizm płciowy słabo zaznaczony, samiec jest nieco większy od samicy. Pisklę po wykluciu jest rude. Osobniki młodociane są popielatoszare, z rdzawą głową. Dorosłe ptaki pierzą się częściowo od kwietnia do sierpnia, a raz na 2–4 lata w czerwcu i lipcu pierzą się całkowicie, tracąc zdolność do lotu na okres 5–6 tygodni. Żurawie wydają donośny, gardłowy glos, zwany klangorem. Orlik krzykliwy (Aquila pomarina) - Bardzo nielicznie lęgowy, głównie na wschodzie i północy kraju. Podczas przelotów występuje w całym kraju, częściej spotykany w części południowej i wschodniej; wyjątkowo spotykany zimą. Wymiary: długość ciała 61–66 cm, rozpiętość skrzydeł 145–168 cm. Masa ciała samca 1,4 kg (1,2–1,5 kg), samicy 1,6 kg (1,3–2,2 kg). Jest najmniejszym gatunkiem z rodzaju Aquila, stosunkowo niewiele większy od myszołowa. Samica jest nieznacznie większa od samca, jednak w terenie rozróżnienie płci jest zwykle niemożliwe. Skrzydła są stosunkowo długie i szerokie, ogon krótki (ok. 2/3 szerokości skrzydła). W locie, w czasie krążenia i szybowania skrzydła są nieznacznie wygięte łukowato w dół. Patrząc od przodu, końcówki skrzydeł, tzw. palce, są znacznie mniej wyeksponowane niż u innych orłów. Ubarwienie ciała mniej więcej jednolite, ciepłobrązowe, o zmiennej tonacji w zależności od osobnika, jak i stopnia zniszczenia upierzenia. U dorosłych osobników lotki są jednolicie czarniawobrązowe. Sterówki kolorem podobne do lotek, zwykle bez zauważalnego prążkowania. W locie, z wierzchu zauważalny jest kontrast między ciemnymi lotkami a jasnobrązowymi pokrywami naskrzydłowymi (małymi i średnimi). U nasady lotek 1. rz. widoczna jest jasna plama o zmiennej wielkości. Również u nasady ogona jasnopłowe lub szare pióra tworzą plamę w kształcie litery U. Od spodu pokrywy podskrzydłowe są zwykle płowobrązowe i również są 68 jaśniejsze od czarniawych lotek, jednak zdarzają się osobniki ciemne, przypominające orlika grubodziobego. Ważną cechą są dwa sierpowate rozjaśnienia wokół nadgarstka, jedno u nasady dużych pokryw podskrzydłowych, zwykle bardziej widoczne – szersze i dłuższe, a drugie u nasady zewnętrznych lotek 1. rz. Spód ciała ciemniejszy od pokryw podskrzydłowych lub tego samego koloru, w zależności od stopnia zniszczenia upierzenia. Cechy wyróżniające ptaki młode w szacie młodocianej to jasne zakończenie tylnej krawędzi skrzydła i ogona, czekoladowobrązowe małe i średnie pokrywy naskrzydłowe i wąski, jasny pasek z wierzchu skrzydła, utworzony przez jasne zakończenia dużych pokryw naskrzydłowych. Na średnich pokrywach naskrzydłowych ptaków młodych również mogą występować jasne plamki, jednak są one znacznie mniejsze i z daleka mogą być widoczne tylko na zewnętrznych pokrywach. Ponadto od spodu również występuje plamkowanie na końcówkach dużych pokryw. Młode ptaki mają słabo prążkowane lotki. Charakterystyczną cechą ptaków młodych (również w późniejszych szatach, zanim ptak osiągnie upierzenie dorosłego) jest zmiennej wielkości rudopłowa plama na potylicy. Upierzenie dorosłego ptaka orliki krzykliwe uzyskują po ok. 4–5 latach życia. Przez pierwsze lata noszą tzw. upierzenie immaturalne (po młodocianym), które charakteryzuje się stopniowym zanikiem cech upierzenia młodocianego i stąd rozpoznawanie wieku w poszczególnych latach jest bardzo trudne. Generalnie identyfikacja tego gatunku w terenie może być bardzo trudna, a czasem – ze względu na zmienność upierzenia– niemożliwa, dlatego zawsze przy oznaczaniu należy brać pod uwagę jak największą liczbę cech diagnostycznych. Bocian czarny (Ciconia nigra) - Bardzo nieliczny ptak lęgowy. Bocian czarny jest nieznacznie mniejszy od bociana białego. Osiąga długość ciała ok. 95–100 cm, rozpiętość skrzydeł 145–210 cm i masę ok. 3 kg. Upierzenie obu płci jest jednakowe, samice są nieco mniejsze od samców. Dorosłe ptaki mają czarne, z zielonofioletowym połyskiem upierzenie grzbietu, ogona, spodu i wierzchu skrzydeł, szyi oraz głowy. Białej barwy są jedynie połyskujące pióra pokrywające pierś, brzuch i obszar u nasady skrzydła (pod pachami). Dorosłe bociany mają jaskrawoczerwono ubarwione nogi i dziób oraz nieopierzony obszar okalający oko. Młode ptaki mają wzór ubarwienia podobny do dorosłych. Czerń jest u nich matowa i przechodząca w brąz, biel zaś przybrudzona. U młodych przed opuszczeniem gniazda barwa nóg, dzioba i obszaru wokół oka jest szarozielona do żółtawej. Po wylocie ubarwienie tych części ciała jest szare i z wolna przechodzi w czerwień. Pisklęta w wyglądzie zbliżone są do bociana białego. Początkowo pokrywa je krótki i rzadki, z czasem coraz dłuższy i gęstniejący, biały puch. Po 20 dniach pojawiają się pierwsze czarne pióra pokrywowe. Pełne upierzenie pisklęta osiągają około 60 dnia życia. 69 3.3. Lasy ochronne Lasy ochronne ustanawiane są decyzją Ministra Środowiska, na wniosek Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych, po uprzednim zasięgnięciu opinii właściwych terytorialnie rad gminnych. Ze względu na pełnione funkcje podzielić je można na dwie zasadnicze grupy: lasy ochronne ogólnego przeznaczenia oraz lasy ochronne specjalnego przeznaczenia. Powyższy podział wynika z ustaleń Systemu Ochrony Przyrody i Kształtowania Środowiska Naturalnego w Lasach Państwowych. Różne kategorie lasów ochronnych mogą się wzajemnie nakładać, wtedy ustala się kategorię wiodącą. Dokładna lokalizacja lasów ochronnych została przedstawiona w opisaniu ogólnym. Granice grup lasów ochronnych na omawianym terenie przedstawia „Mapa sytuacyjnoprzeglądowa walorów przyrodniczo-kulturowych Nadleśnictwa Rajgród”. 3.3.1. Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia W skład lasów ochronnych ogólnego przeznaczenia wchodzą: ¾ lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej na pow. 953,41 ha, ¾ cenne fragmenty rodzimej przyrody na pow. 7495,91 ha, ¾ lasy glebochronne na pow. 4,85 ha, ¾ lasy wodochronne na pow. 172,10 ha. Lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej Na liście gatunków objętych Dyrektywą Ptasią znajduje się 11 gatunków dużych ptaków drapieżnych gnieżdżących się w lasach polskich, z których cztery: orlik krzykliwy (Aquila pomarina), puchacz (Bubo bubo), bielik (Haliaeetus albicilla) i bocian czarny (Ciconia nigra) występują w lasach Nadleśnictwa Rajgród. Gniazda tych gatunków podlegają w naszym kraju ochronie strefowej. Na omawianym terenie udokumentowano istnienie 14 gniazd orlika, 2 gniazda puchacza, 1 gniazdo bielika oraz 6 gniazd bociana dla ochrony, których wyznaczono 23 strefy ochronne. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku, ochrona ścisła obowiązuje przez cały rok, najczęściej w promieniu 100 lub 200 m od miejsca rozrodu i regularnego przebywania. Strefa ochrony częściowej ustalana jest w odległości 500 m od gniazda i obowiązuje w sezonie lęgowym, w sezonie lęgowym dla orlika krzykliwego od początku marca do końca sierpnia, dla bociana czarnego od połowy marca do końca sierpnia, dla puchacza i bielika od początku stycznia do 70 końca lipca. Jest to skuteczna forma ochrony gniazd i bezpośredniego ich otoczenia respektowana w pełni przez służby leśne. Lasy stanowiące ostoje zwierząt chronionych zostały ustanowione decyzjami Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody działającego z upoważnienia Wojewody Podlaskiego, na podstawie wniosków administracji leśnej opartej na waloryzacji i weryfikacji terenowej wykonanej przez ornitologów. Wszystkie strefy ochronne decyzją I KTG weszły w skład gospodarstwa specjalnego. Cenne fragmenty rodzimej przyrody Za takie uznano obszary o unikalnych walorach przyrodniczych tworzące obszary Natura 2000. Lasy glebochronne Za lasy glebochronne uznano lasy chroniące gleby przed erozją na siedliskach skrajnie ubogich z pokrywą nagą lub w niewielkim stopniu porośniętą chrobotkami. Lasy wodochronne Za lasy wodochronne zostały uznane lasy chroniące zasoby wód powierzchniowych i podziemnych na siedliskach wilgotnych i bagiennych, lasy na obszarach źródliskowych oraz lasy położone wzdłuż rzek, potoków i zbiorników wodnych, tworzące wyraźne ciągi hydrologiczne. 3.3.2. Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia. W skład lasów ochronnych specjalnego przeznaczenia na terenie Nadleśnictwa Rajgród wchodzą tylko lasy w miastach i wokół miast na pow. 143,74 ha. Lasy w miastach i wokół miast W skład tej kategorii ochronności w wypadku Nadleśnictwa Rajgród wchodzą lasy położone w granicach administracyjnych miast (Grajewo, Rajgród, Szczuczyn). 3.4. Lasy gospodarcze (wielofunkcyjne) W Nadleśnictwie Rajgród lasy gospodarcze zajmują powierzchnię 2129,18 ha, co stanowi 17% powierzchni leśnej tego obiektu. Lasy gospodarcze spełniają wielorakie funkcje. Podobnie jak rezerwaty i lasy ochronne są one miejscem bytowania chronionych gatunków roślin i zwierząt. Mają one do spełnienia również ważne funkcje społeczne, dlatego na ich terenie może rozwijać się 71 turystyka i być stosowana proekologiczna, trwale zrównoważona gospodarka leśna, służąca zaspokojeniu interesów społeczności lokalnych i Skarbu Państwa. 3.5. Inne formy ochrony przyrody i krajobrazu 3.5.1. Bagna Bagna są cennym elementem przyrody i każdego krajobrazu. Wywierają korzystny wpływ na lokalne stosunki wodne, są składnikiem retencji wód powierzchniowych i tym samym dodatnio wpływają na otaczające je biocenozy. Mają znaczenie dla zachowania tworzących się na ich terenie różnorodnych, często unikatowych zbiorowisk, które stanowią oazy biocenotyczne. Spełniają one funkcje lokalnych banków genów i są ostoją biologicznej różnorodności. Występują tu liczne gatunki roślin oraz znaczna liczba ptaków i drobnych zwierząt, głównie bezkręgowców. Wiele z nich to rzadkie i zanikające składniki rodzimej flory i fauny. Dlatego też dla zachowania naturalnej bioróżnorodności powinny pozostać w stanie nienaruszonym (nie zaplanowano tu żadnych wskazań gospodarczych). Dotyczy to także małych, śródleśnych bagienek stanowiących powierzchnie niepodlegające wyłączeniu. Należy zaniechać prób ich odnawiania, gdyż ewentualne korzyści nie zrekompensują szkód wyrządzonych środowisku naturalnemu. W Nadleśnictwie Rajgród bagna występują na powierzchni 381,37 ha (obręb Grajewo –337,71, obręb Rajgród – 43,66), co stanowi ponad 3% powierzchni ogólnej obiektu. Szczegółowy wykaz bagien położonych na terenie Nadleśnictwa Rajgród zawiera załącznik nr 4 zamieszczony w części dokumentacyjnej niniejszego programu. 3.5.2. Grunty do naturalnej sukcesji. Grunty do naturalnej sukcesji to powierzchnie zaliczone do gruntów leśnych (według ewidencji gruntów). Są to: bagna, torfowiska, mszary (nie stanowiące wydzieleń), lub inne obszary niezalesione, na których prowadzenie gospodarki leśnej jest niecelowe za względu na trudne warunki siedliskowe lub z innych obiektywnych względów. Wyodrębniono je w planie urządzenia lasu jako oddzielną kategorię gruntu leśnego. Z uwagi na ich specyfikę, zostały pozostawione bez żadnych wskazań gospodarczych. Grunty do naturalnej sukcesji występują w Nadleśnictwie Rajgród na powierzchni 34,14 ha (obręb Grajewo – 30,02 ha, obręb Rajgród – 4,12 ha), co stanowi blisko 0,3% powierzchni ogólnej obiektu. Ich szczegółowy wykaz zawiera załącznik nr 5 zamieszczony w części dokumentacyjnej niniejszego programu. 72 Sukcesja jest procesem kierunkowych zmian w strukturze i składzie gatunkowym biocenozy będący efektem kształtowania biotopu przez biocenozę. Docelowym etapem sukcesji jest stadium klimaksu. W naszych warunkach klimatycznych jest to las odpowiedni do zajmowanego siedliska. Klimaks jest to stan ekosystemu, w którym panuje względna równowaga biologiczna w biocenozie. Rodzaje sukcesji: pierwotna – dotyczy terenów dotąd niezmienionych przez działalność organizmów żywych, jest bardzo powolna i potrzeba około 1000 lat na powstanie pierwszej biocenozy, wtórna – jest o wiele szybsza od sukcesji pierwotnej (50-200 lat), zachodzi na obszarach wcześniej zajętych przez inną biocenozę. Etapy sukcesji: pionierskie – jest to wkraczanie roślin pionierskich na niezasiedlony teren, migracyjne – liczne gatunki roślin i zwierząt wypełniają stopniowo zajmowaną przestrzeń, zasiedlające – pomyślne rozmieszczenie i rozprzestrzenianie roślin zapełniających wszystkie wolne przestrzenie, konkurencyjne – dotyczy zdobywania nisz ekologicznych przez organizmy ekspansywne, komplikują się łańcuchy i sieci troficzne, stabilizacji – zbiorowisko osiąga względną równowagę, tworzy stadium klimaksu. Znaczenie sukcesji: przekształcanie obszarów abiotycznych w środowiska życia zasiedlane przez organizmy pionierskie, tworzenie gleby na obszarach dotychczas jej pozbawionych, udostępnianie nowych obszarów dla organizmów i niszy ekologicznej, przekształcanie krajobrazu, zmiana biocenoz, zmiana składu biocenozy, rozwój jednych gatunków kosztem zanikania innych, jakościowa i ilościowa zmiana biomas, zagospodarowywanie nieużytków rolnych, rekultywacja terenów poprzemysłowych. 73 3.6. Tereny Nadleśnictwa Rajgród na tle koncepcji ochrony obszarów cennych przyrodniczo 3.6.1. Koncepcja “Zielonych Płuc Polski” Koncepcja “Zielonych Płuc Polski” powstała w 1983 r. Jej podstawą jest strategia ekorozwoju Polski północno-wschodniej, rozumianego jako ekonomicznych, szereg przekształceń społecznych i technologicznych powiązanych z całościową ochroną środowiska przyrodniczego na użytek obecnego i przyszłych pokoleń, przy jednoczesnym poprawie poziomu życia jej mieszkańców. Powyższa strategia obejmuje: ¾ maksymalnie duże wykorzystanie odnawialnych zasobów naturalnych, ¾ efektywną eksploatację nieodnawialnych źródeł energii, ¾ utrzymanie stabilności procesów ekologicznych i ekosystemów, ¾ ochronę różnorodności genetycznej oraz ogólną ochronę przyrody i krajobrazu. Strategia rozwoju obszaru „Zielonych Płuc Polski” w najbliższej przyszłości została zawarta w opracowaniu “Ramowy program rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca na lata 2001-2010” (Ptasiewicz Z., i inni, 2001). W myśl tego programu województwo podlaskie powinno się stać obszarem przedsiębiorczości gospodarczej, unowocześniania rolnictwa oraz rozwoju: turystyki i wypoczynku, infrastruktury społecznej, wielokierunkowej edukacji, współpracy zagranicznej i międzyregionalnej oraz nowoczesnej infrastruktury technicznej, z aktywnym wykorzystaniem położenia przygranicznego, walorów środowiska kulturowego i przyrodniczego, w dążeniu do osiągnięcia średnich wskaźników rozwoju i poziomu życia w Polsce. 3.6.2. Zadania gospodarcze do wykonania w lasach HCVF w Nadleśnictwie Rajgród Forest Stewardship Council (FSC) jest niezależną, pozarządową organizacją nonprofit, powołaną w celu promowania odpowiedzialnego użytkowania zasobami leśnymi na całym świecie. Założona w 1993 roku, jako odpowiedź na obawy o globalne wylesianie, FSC 74 jest powszechnie uważana za jedną z najważniejszych inicjatyw w ostatniej dekadzie na całym świecie w celu promowania odpowiedzialnego zarządzania lasami. FSC to międzynarodowe stowarzyszenie użytkowników składające się z różnych grup przedstawicieli grup ekologicznych i społecznych, handlu drewnem i zawodów leśnych, lokalnych organizacji społecznych, korporacji i organizacji certyfikacji produktów leśnych z całego świata. FSC ma unikalną strukturę zarządzania, która opiera się na zasadach uczestnictwa, demokracji i sprawiedliwości. Zgodnie z zasadami dobrej gospodarki leśnej według zasad i standardów FSC (Forest Stewardship Council) Nadleśnictwo Rajgród wyznaczyło obszary ochrony ekosystemów reprezentatywnych w ramach krajobrazu (obszary wyłączone z użytkowania) oraz lasy o szczególnych walorach przyrodniczych HCVF (High Conservation Value Forests). Tabela 10. Kategorie HCV wyznaczone w Nadleśnictwie Rajgród Powierzchnia Kategoria Powierzchnia pokrywająca się z Identyfikacja formy Krótki opis przedmiotu ochrony HCVF całkowita (ha) inną formą ochrony ochrony w strefie 4 Obszary w granicach rezerwatów przyrody bez zabiegów 5 Wyłączone z realizacji zadań ochronnych. Rezerwat Czapliniec Bełda, Ławski Las I i II. Strefa ścisła ptaków Wszelkie zabiegi gospodarcze w rezerwatach wynikają z potrzeb ochrony przyrody (Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004r. art. 6, z późn. zm.) oraz planów ochrony rezerwatów lub zadań określonych przez sprawującego nadzór nad rezerwatem. W sytuacjach nie przewidzianych wspomnianymi aktami, a dotyczącymi konieczności podjęcia działań interwencyjnych, są one wykonywane na mocy decyzji wydawanych przez sprawującego nadzór nad rezerwatem, każdorazowo w stosunku do zaistniałego zdarzenia Stanowią je ostoje zagrożonych gatunków zwierząt podlegających ochronie zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 28.09.2004r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Zgodnie z załącznikiem Nr 5 wspomnianego rozporządzenia ustalono strefy ochronne ostoi, miejsc rozrodu, a (ha) 1 2 3 HCVF 1.1 695,35 676,09 HCVF 7,15 3,23 Obszary rezerwatach zabiegami ochronnymi 1174,82 850,34 Ostoje zagrożonych gatunków 1.1.1 HCVF 1.2 75 w z Powierzchnia Kategoria Powierzchnia pokrywająca się z Identyfikacja formy Krótki opis przedmiotu ochrony HCVF całkowita (ha) inną formą ochrony ochrony w strefie 4 5 także regularnego przebywania gatunków ptaków podlegających ochronie. Obszary te wyłączone są z prowadzenia działań gospodarczych. W przypadku ochrony gatunkowej bez strefowej, prace gospodarcze ogranicza się do obszaru nie mającego wpływu negatywnego oddziaływania na bytowanie gatunku. Konieczne zabiegi gospodarcze, prowadzi się po dokładnym rozpoznaniu terenowym oraz w uzgodnieniu z RDOŚ w Białymstoku. Każdorazowo sporządza się w takim przypadku ocenę potencjalnego wpływu na bioróżnorodność. Ekosystemy skrajnie rzadkie i ginące, marginalne z punktu widzenia gospodarki leśnej nawet, jeżeli nie będą objęte ustawowymi formami ochrony przyrody, w praktyce pozostaną bez ingerencji, chyba że wystąpią szczególne potrzeby przyrodnicze. Do chwili opracowania kryteriów gospodarczych w Polsce, gospodarka leśna będzie prowadzona w oparciu o wskazania i wytyczne na podstawie „Podręcznika ochrony siedlisk i gatunków NATURA 2000” Zadania hodowlano ochronne są realizowane zgodnie z PUL , Zasadami Hodowli Lasu i Instrukcja Ochrony Lasu. Przed przystąpieniem do wykonania czynności sporządza się ocenę potencjalnego wpływu na bioróżnorodność, eliminując ewentualne zagrożenia mogące ujemnie wpływać na chronione siedlisko Forma ochronności została przypisana ze względu na ich lokalizację, gdzie obok spełniania funkcji zabezpieczenia potrzeb społeczeństwa na surowiec drzewny, musi być zachowany charakter podstawowych czynników warunkujących rozwój lasu: gleby i wody. Zabiegi gospodarcze w tych lasach ograniczają się do pielęgnowania lasu, jego przebudowy oraz eksploatacji w ograniczonym powierzchniowo zakresie, zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu. (ha) 1 2 3 HCVF 3.1 52,73 6,75 HCVF 3.2 1309,08 709,76 HCVF 4.1 1673,49 721,63 Ekosystemy skrajnie rzadkie i ginące, marginalne z punktu widzenia gospodarki leśnej Ekosystemy rzadkie i zagrożone w skali Europy Lasy wodochronne 76 Powierzchnia Kategoria Powierzchnia pokrywająca się z Identyfikacja formy Krótki opis przedmiotu ochrony HCVF całkowita (ha) inną formą ochrony ochrony w strefie 4 5 Przewidywane są tu wyłącznie metody ograniczające rozmiar usuwanego drzewostanu w postaci rębni złożonych, gdzie odsłonięciu mogą podlegać tylko niewielkie, maksymalnie kilkuarowe powierzchnie. (ha) 1 2 Ogółem: 4912,62 3 2967,80 4. Walory przyrodniczo-leśne nadleśnictwa 4.1. Charakterystyka warunków przyrodniczych 4.1.1. Stosunki wodne Wody powierzchniowe Wody powierzchniowe na terenie Nadleśnictwa Rajgród i w jego sąsiedztwie, to głównie sieć rzek i jezior o układzie kratowym. Uzupełnieniem pierwotnej sieci wód powierzchniowych jest system sztucznych kanałów i rowów melioracyjnych, a także stawów. Największą rzeką w okolicy nadleśnictwa jest Biebrza, która płynie w odległości 25 km na południe od Grajewa i wpada do Narwi w okolicy Wizny. Rzeka ma długość 164 km. Płynie zabagnioną doliną zwaną Kotliną Biebrzańską, stanowiącą największy obszar bagien w Polsce (Kuwasy, Czerwone Bagno). Spadki Biebrzy wahają się od 2% w górnym biegu do 0,15% w dolnym, średni przepływ przy ujściu wynosi 30 m3/sek., a maksymalna rozpiętość wahań stanów wody wynosi od 1,5 m w górnym biegu do 3,0 m w dolnym biegu rzeki. Tabela 11. Rzeki w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród i w jego bezpośrednim sąsiedztwie na podstawie „Podziału Hydrograficznego Polski”. (IMiGW, Warszawa 1983) Długość rzek [km], których Rzeki główne i dopływy Rząd zlewnie wchodzą w skład Całkowita długość dorzecza nadleśnictwa Rajgród, w jego rzeki [km] zasięgu terytorialnym Biebrza III - 77 162,81) Długość rzek [km], których Rzeki główne i dopływy Rząd zlewnie wchodzą w skład Całkowita długość dorzecza nadleśnictwa Rajgród, w jego rzeki [km] zasięgu terytorialnym Kanał spod Kapic IV 3,3 12,62) Klimaszewnica IV 11,1 14,23) Wissa IV 38,2 49,01) V 10,9 48,23) Przytulanka VI 19,0 19,0 Ełk do Kanału Rudzkiego IV 12,3 113,61) Kanał Rudzki (Ełk) IV 12,3 12,32) Kanał Kuwasy V 14,8 14,82) Kanał Łęg V 6,8 6,83) IV 22,0 110,61) Matlak Jegrznia 1) na podstawie: ”Kotlina Biebrzańska i Biebrzański Park Narodowy” - Monografia przyrodnicza pod redakcją naukową H. Banaszuka. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko. Białystok 2006 r. 2) na podstawie: „Zagrożenia w powiecie” za www.grajewo.straz.bialystok.pl. 3) na podstawie: „Raport dla Obszaru Dorzecza Wisły, raport Ministerstwa Środowiska z realizacji art. 5 i 6, zał. II, III, IV Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/W, Warszawa 2005 Nadleśnictwo Rajgród położone jest głównie w zasięgu dorzecza III rzędu rzeki Biebrzy. Naturalny bieg rzek został zniekształcony poprzez wybudowanie kanałów. Bezpośrednio do Biebrzy swoje wody niosą większe rzeki, to jest Ełk z Jegrznią i Wissa, których doliny przecinają teren regionu w kierunku południowym. Ważnymi zbiornikami wodnymi znajdującymi się w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród są cztery jeziora: Rajgrodzkie, Toczyłowskie, Dręstwo i Mieruckie, znajdujące się na południowym skraju Pojezierza Ełckiego. Największym z nich jest Jezioro Rajgrodzkie. Jego powierzchnia wynosi 1505 ha (w tym wyspa o powierzchni 11 ha), długość 10,5 km, a średnia głębokość 9,8 m. Wody Jeziora Rajgrodzkiego wykorzystywane są do nawodnień łąk kuwaskich. W odległości około 4 km na północ od Grajewa leży Jezioro Toczyłowskie o powierzchni 98 ha i maksymalnej głębokości 9,9 m. Jezioro Mieruckie znajduje się obok wsi Mierucie (powierzchnia 32 ha). Poza tym na północny wschód od Grajewa znajduje się szereg jezior „oczek”. W odległości około 2 km na południowy wschód od Jeziora Rajgrodzkiego zlokalizowane jest Jezioro Dręstwo. Jego powierzchnia to 420 ha, a maksymalna głębokość 25 m. 78 Ponadto na uwagę zasługują także stawy rybne w Wojdach i Ławsku. Ogólna powierzchnia w Wojdach wynosi 110 ha, w tym powierzchnia użytkowa 94 ha. W Ławsku natomiast stawy mają powierzchnię 56 ha, z czego powierzchnia użytkowa stanowi 39 ha. Istotne znaczenie dla gospodarki wodnej mają również kanały: Woźnawiejski, Rudzki i Łęg, odwadniające teren rozległych bagien Kotliny Biebrzańskiej. Te trzy sztuczne cieki, a szczególnie Kanał Rudzki, wpłynęły osuszająco na przyległe do nich tereny torfowe, w wyniku czego na znacznych obszarach, a szczególnie na tzw. Modzelówce zahamowany został proces torfotwórczy i zapoczątkowany proces degradacji torfowisk. Charakterystyka głównych rzek Jak już wspomniano rzeka Biebrza jest największą rzeką w obrębie Nadleśnictwa Rajgród i jego okolicy. Biebrza jest prawym dopływem Narwi. Dolina rzeki ogranicza od południowego wschodu i wschodu zasięg Nadleśnictwa Rajgród. Całkowita długość to ok. 164 km, powierzchnia dorzecza: 7 051 km2. Nazwa rzeki pochodzi prawdopodobnie od słowa „bóbr”. Biebrza bierze swoje źródła na południe od Nowego Dworu (Chlebowski B., 1880), w formie wysięków z podnóża występujących tu wzgórz morenowych na wys. 157,5 m n.p.m., uchodzi zaś do Narwi ok. 3 km od Wizny. Dzięki Kanałowi Augustowskiemu łączy się z Niemnem. Biebrzę charakteryzuje asymetria dorzecza, bardziej rozwinięte jest dorzecze prawobrzeżne - 75,5% (głównie rzeki spływające z Pojezierza Mazurskiego). Lewobrzeżne dorzecze stanowi tylko 24,5% całości. Na całej długości rzeka płynie Pradoliną Biebrzy, o największej w Polsce pojemności retencyjnej (porównywalnej do pojemności największych w kraju zbiorników wodnych). Jest to szczególnie ważne w czasie wiosennych roztopów, gdy rzeka tworzy rozległe rozlewiska. Biebrza i jej dorzecze stanowi największy w Polsce region bagien. Niemal cała rzeka znajduje się na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego (około 155 km). Ze względu na walory przyrodnicze, rzeka jest popularnym miejscem spływów kajakowych. Dlatego też wyznaczono tu szlak wodny o długości 135 km, zaś na brzegu przygotowane są pola namiotowe i punkty widokowe. Do najcenniejszych przyrodniczych elementów należy zaliczyć doskonale wykształconą i zachowaną poprzeczną i podłużną strefowość ekologiczną, polegającą na „przechodzeniu" poszczególnych zbiorowisk roślinnych w inne, w zależności od panujących warunków hydrologicznych i wysokości doliny nad poziomem morza. 79 W ciągu ostatnich 150 lat stosunki hydrograficzne na obszarze dorzecza Biebrzy ulegały stopniowym przemianom na skutek działalności człowieka. Do połowy XIX wieku przez Basen Środkowy przepływała jedynie rzeka Ełk z dopływem Jegrznią, a przed ujściem do Biebrzy od Ełku oddzielało się prawe ramię - Dybła. Wschodnim skrajem basenu płynęła Netta, od której przed ujściem do Biebrzy, oddzielało się ramię - Kopytkówka. Zmiany stosunków hydrograficznych polegały na uporządkowaniu sieci rzecznej, regulacji koryt rzecznych oraz wykonaniu sztucznych cieków wodnych. W latach 1823-1838 został zbudowany Kanał Augustowski, który miał uniezależnić Królestwo Polskie od portów w Gdańsku oraz w Kłajpedzie. W XIX wieku powstały również Kanał Rudzki i Woźnawiejski oraz kilka pomniejszych, jak Kapicki i Łęg. Geneza wymienionych kanałów przez długi czas nie była dostatecznie wyjaśniona. Kanał Rudzki wiązano z budową twierdzy w Osowcu przez władze carskie w celu zasilenia w wodę fos systemu obronnego twierdzy. Pozostałe kanały miały odprowadzać nadmiar wody z podmokłych łąk bagiennych. Północno-wschodnia część Polski wyróżnia się występowaniem znacznych powierzchni zabagnionych, to znaczy o płytkim zaleganiu wód gruntowych (mniej niż 1 m). Bagna są prawie z reguły terenami, na których występują torfowiska o miąższości powyżej 0,5 m, a niejednokrotnie przekraczające kilka metrów. Ponieważ torf zawiera 85-90% wody, rola retencyjna bagien jest znaczna. Większość torfowisk należy do typu niskich, zasilanych przez wody gruntowe, a więc zasobnych w sole mineralne. Ocenia się jednak, że blisko 6% torfowisk należy do typu wysokich, ubogich w sole mineralne. Istnieją również formy pośrednie torfowisk określane jako torfowiska przejściowe. Wody podziemne Obszar nadleśnictwa Rajgród, według autorów „Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200000 - arkusz Ełk” (Witkowska B. 1982; Macioszczyk A. i in. 1985; Pokora M. 1988), należy do regionu podlaskiego. W regionie tym zbiornikami wód podziemnych są utwory czwartorzędowe. Poza wodonoścami czwartorzędowymi większe, użytkowe ilości wód podziemnych mogą występować jedynie lokalnie - ma to miejsce w utworach trzeciorzędowych na obszarach wysoczyznowych graniczących z Kotliną Biebrzy Dolnej i Środkowej. Znaczenie tych wodonośców jest znacznie mniejsze w porównaniu do utworów czwartorzędowych. 80 Kotlina Biebrzy Środkowej, a zatem teren obejmujący w części Nadleśnictwo Rajgród, jest obszarem silnie drenującym w stosunku do terenów otaczających, a wody podziemne odgrywają wielką rolę w jej zasilaniu. Wynika to z faktu, że infiltracja wód opadowych na tym terenie jest skutecznie ograniczana przez półprzepuszczalną pokrywę utworów pyłowych (Jaros H. 1991). W obrębie Kotlinie Biebrzy Środkowej wody podziemne spływają początkowo ku Biebrzy, a następnie odpływają w kierunku południowo-zachodnim, mniej więcej równolegle do biegu rzeki. Cieki zasilające Biebrzę deformują kształt zwierciadła wód podziemnych. Na terenie nadleśnictwa wyraźny wpływ na kształt zwierciadła głównego międzymorenowego poziomu wód ma również dolina rzeki Ełk oraz strefa wyznaczona przez Jezioro Rajgrodzkie i Jezioro Dręstwo. Dotychczasowy stan wiedzy pozwala stwierdzić, iż większa część drenowanych tam wód i tak przemieszcza się w kierunku Biebrzy w postaci wód podziemnych. Należy podkreślić, że zasilanie ze strony sandru rajgrodzkiego i sandrowej doliny Ełku należy do największych wokół Kotliny Biebrzańskiej. Warunki hydrogeologiczne panujące na obszarze Kotliny Biebrzy Dolnej są zbliżone do tego, co obserwuje się w Kotlinie Biebrzy Środkowej. Istotną rolę modyfikującą kształt zwierciadła odgrywa i tutaj drenaż wód podziemnych przez cieki wpływające na teren kotliny. Silne, drenujące oddziaływanie na głębsze poziomy wód podziemnych wykazuje dolina Wissy. Wody podziemne wpływające na teren Kotliny Biebrzy Dolnej przemieszczają się w kierunku Biebrzy, a w obrębie samej doliny, podobnie jak w Kotlinie Biebrzy Środkowej, odpływają mniej więcej równolegle do niej w kierunku południowo-zachodnim i południowym. Wodonosiec przypowierzchniowy jest połączony z międzymorenowym i tworzy miąższy na ok. 30 m, jednolity, piaszczysto-żwirowy, poziom wodonośny o zwierciadle swobodnym z lekka napinanym przez występujące w stropie utwory organiczne. Mimo niskiego jeszcze stopnia poznania warunków hydrogeologicznych można stwierdzić, iż Kotlina Biebrzańska jest zasobna w wody podziemne. Dotyczy to szczególnie Kotliny Biebrzy Dolnej i Środkowej ze względu na ciągłość poziomu wodonośnego na bardzo dużym obszarze i jednocześnie jego sporą miąższość przy dość dobrych właściwościach filtracyjnych serii wodonośnych. 4.1.2. Klimat Zgodnie z podziałem Polski na dzielnice i regiony rolniczo-klimatyczne Gumińskiego (1948), Nadleśnictwo Rajgród znajduje się w dzielnicy IX - Wschodniej. 81 Wiszniewski i Chełchowski (1987) umieszczają ten obszar w regionie MazurskoBiałostockim. W regionalizacji bioklimatu Polski T. Kozłowska-Szczęsna (1991) lokuje opisywany teren w regionie III - najzimniejszym (poza górami) w Polsce, a częściowo w regionie IV, o typowych dla naszego kraju warunkach bioklimatycznych. Według podziału Polski na regiony klimatyczne na podstawie średniej rocznej frekwencji dni z różnymi typami pogody A. Wosia (1994) obszar ten leży w regionie XII Mazursko-Podlaskim oraz XI - Środkowomazurskim. W podziale klimatycznym województwa podlaskiego A. Górniaka (2000) Nadleśnictwo Rajgród w większości ulokowane jest w regionie Podlaskim, subregionach Kolneńskim i Biebrzańskim. Klimat regionu cechuje krótki okres wegetacji, długi okres zalegania pokrywy śnieżnej, późne wiosenne i wczesne jesienne przymrozki, maksimum opadów przypadające na okres letni oraz dominacja wiatrów z sektora zachodniego. W sumie warunki klimatyczne w tej części kraju są niekorzystne, a pod względem surowości porównywalne z pasem pogórzy (Sasinowski, 1995). Klimat Kotliny Biebrzańskiej, charakteryzujący się nieco odmiennym reżimem opadowym, wilgotnością powietrza, częstotliwością występowania burz i gradów, okresem zalegania pokrywy śnieżnej oraz swoistym przebiegiem zachmurzenia wywiera swój wpływ na przyległe tereny. Uwidacznia się to poprzez zwiększoną wilgotność powietrza, niższe temperatury wiosny i lata oraz nieco wyższe w listopadzie i grudniu. Temperatura powietrza Średnia roczna temperatura Kotliny Biebrzańskiej wynosi 6,5oC, a Wysoczyzny Białostockiej 6,8oC. Skrajne wartości temperatury w latach 1961-1995 osiągnęły w Biebrzy minimum -35,6oC oraz maksimum 35,1oC. Analogiczne wartości w Białymstoku wyniosły 35,4oC i 35,5oC. Amplituda średnich miesięcznych temperatur to 21,2oC dla Biebrzy i 21,6oC dla Białegostoku. Na omawianym terenie występuje dość ciepłe lato o temperaturze lipca około 17,0oC oraz ostra zima, o średniej temperaturze stycznia -4,2oC. 82 Tabela 12. Średnia miesięczna temperatura powietrza [ºC] w Biebrzy w latach 1961-1995 Miesiąc (okres) I II III V VI VII VIII IX X 6,3 12,4 15,6 17,0 16,0 11,7 -4,2 -3,7 1,9 -2,1 14,5 6,5 maksymalna 11,0 15,5 21,1 27,0 30,2 31,4 34,3 35,1 28,7 24,4 16,9 13,0 31,9 35,3 -3,0 -35,6 -35,6 -34,7 -30,0 -8,9 -6,4 -1,0 6,9 XI średnia minimalna 0,3 IV w okresie średnia wegetacyjnym wieloletni XII V-IX a 1,7 -2,8 -6,7 -10,3 -20,3 -29,7 Cykliczne pomiary temperatury powietrza wskazują, że średnia roczna temperatura na terenie województwa za okres 1961-1995 wynosi od 6,2oC w okolicach Suwałk do 6,8oC w Białymstoku. Im dalej na południe tym wartość ta rośnie. W okolicach Biebrzy średnia roczna temperatura powietrza jest o około 0,4oC wyższa niż w okolicy Suwałk. Dla porównania analizując 65-letni ciąg pomiarów temperatury powietrza w Suwałkach największą tendencję spadkową (średnio o 0,17oC na 10 lat) zauważa się dla okresu letniego, nieco mniej wyraźną tendencję spadkową stwierdzono dla jesieni. Natomiast zimy stają się coraz cieplejsze (średnio o 0,2-0,3oC na 10 lat) (Górniak, 2000). W okresie 1931-1995 skrajnie chłodne były lata: 1940, 1941, 1942, 1987, które uważa się za najzimniejsze w Polsce w minionym stuleciu. W roku 1940 wystąpiła najniższa średnia roczna temperatura, która wyniosła w Białymstoku 4,9oC. Zmienność wieloletnia temperatury powietrza ma określoną cykliczność. Na terenie Polski najczęściej powtarza się 7,7-letni cykl (Lorenc, 1994). Tabela 13. Średnia liczba dni w roku (w latach 1951-1980) o określonym termicznym typie pogody w wybranych miejscowościach województwa podlaskiego i (w celu porównawczym) w Warszawie (Woś 1999) Średnia Typ temperatura doby pogody >25 ºC gorąca Białystok Suwałki Warszawa 0,2 0,3 1,6 80,7 70,2 91,8 122,2 124,9 131,2 15-25 ºC bardzo ciepła 5-15 ºC ciepła 0-5 ºC chłodna 72,8 72,6 72,6 -5-0 ºC zimna 51,7 54,0 46,3 -15-(-5) ºC mroźna 32,9 38,7 29,1 3,7 4,6 2,3 78 73 69 <-15 ºC bardzo mroźna W tym pogoda przymrozkowa tmin <0 i tmax > 0 83 W województwie podlaskim przeważa pogoda ciepła, która utrzymuje się przez ponad 4 miesiące w roku. Okres ze średnią dobową temperaturą poniżej zera, w Polsce północnowschodniej jest najdłuższy w ciągu roku w nizinnej części kraju. Ponadto w większej części województwa czas trwania pogody mroźnej (tmin i tmax < o) jest praktycznie taki sam, jak w Zakopanem. Średni okres bezprzymrozkowy wynosi dla Biebrzy 124 dni (dla Białegostoku 155 dni). Data ostatnich przymrozków przypada na 3 maja (±11 dni), a pierwszych na 5 października (± 8 dni) (Pióro, 1973). Okres wegetacyjny według kryterium termicznego (średnia dobowa temperatura powietrza wyższa od 5oC) zaczyna się pod koniec pierwszej dekady kwietnia i kończy się w trzeciej dekadzie października (T. Niedźwiedź, D. Limanówka, 1992). Trwa więc około 186-196 dni dla Biebrzy i 195-200 dla Białegostoku (Pióro, 1973) Tabela 14. Średnia roczna liczba dni z wybranymi typami pogody w regionach klimatycznych: XI - Środkowomazurskim i XII - Mazursko-Podlaskim TYPY POGODY Średnia maksymalna i minimalna dobowa temperatura powietrza [oC] 15,1-25,0 5,1-15,0 0,1-5,0 0,1-5,0 Tmax,Tmin>0 Tmax,Tmin>0 Tmax,Tmin>0 Tmax>0>Tmin Tmax>0>Tmin Tmax,Tmin≤0 0,0-(-5,0) 0,0-(-5,0) -5,1-(-15,0) <-15,0 Tmax,Tmin≤0 Tmax,Tmin≤0 ≤20 ≤20 Średnie dobowe zachmurzenie nieba [%] ≤20 ≤20 21-79 21-79 ≥80 ≤20 21-79 ≥80 21-79 ≥80 21-79 ≥80 ≤20 21-79 ≥80 21-79 ≥80 21-79 Dobowa suma opadów atmosferycznych [mm] Środkowo mazurski MazurskoPodlaski wg Dni z pogodą bardzo mroźną, pochmurną, z opadem Dni z pogodą bardzo mroźną, słoneczną, bez opadu Dni z pogodą dość mroźną, z dużym zachmurzeniem z opadem ≥0,1 <0,1 ≥0,1 Dni z pogodą dość mroźną, pochmurną, bez opadu Dni z pogodą dość mroźną, słoneczną, bez opadu Dni z pogodą umiarkowanie mroźną, pochmurną, bez opadu Dni z pogodą umiarkowanie mroźną, słoneczną, bez opadu Dni z pogodą umiarkowanie mroźną, z dużym zachmurzeniem, z opadem ≥0,1 <0,1 z dużym zimną, umiarkowanie Dni z pogodą przymrozkową, zachmurzeniem, z opadem Dni z pogodą przymrozkową, umiarkowanie zimną, pochmurną, bez opadu z dużym chłodną, bardzo Dni z pogodą przymrozkową, zachmurzeniem, z opadem Dni z pogodą przymrozkową, bardzo chłodną, pochmurną, bez opadu Dni z pogodą chłodną, z dużym zachmurzeniem, z opadem ≥0,1 <0,1 ≥0,1 <0,1 ≥0,1 <0,1 Dni z pogodą chłodną, pochmurną, bez opadu Dni z pogodą chłodną, słoneczną, bez opadu Dni z pogodą umiarkowanie ciepłą, z dużym zachmurzeniem z opadem ≥0,1 <0,1 Dni z pogodą umiarkowanie ciepłą, pochmurną, bez opadu Dni z pogodą umiarkowanie ciepłą, słoneczną, bez opadu klimatyczne: Dni z pogodą bardzo ciepłą, pochmurną, bez opadów Regiony Dni z pogodą bardzo ciepłą, słoneczną, bez opadów Liczba dni z typem pogody: Dni z pogodą bardzo ciepłą, pochmurną, z opadem ≥0,1 <0,1 <0,1 13,5 36,2 20,1 8,9 42,2 29,3 0,6 6,7 15,9 11,0 12,4 8,5 8,1 0,6 4,1 7,5 4,6 10,0 6,0 1,3 0,3 11,2 36,4 18,1 7,2 42,8 31,4 0,5 6,1 16,6 10,9 12,6 7,7 10,0 0,4 3,6 9,5 4,6 11,0 7,2 1,7 0,6 Woś A., 1999 - "Klimat Polski" - Typy pogody, regiony klimatyczne. 84 Woś A., 1994 - „Typy pogody, regiony klimatyczne”. Atlas Rzeczpospolitej Polskiej - Ark. 31.8. PPWK. Warszawa. Wiatry Średnia prędkość wiatru w Biebrzy sięga 3,8 m/s, w Białymstoku 2,8 m/s (najniższa w województwie podlaskim), a w Suwałkach 4,4 m/s (najwyższa). Różnice wartości mogą wynikać z różnych przyczyn. W przypadku Białegostoku po części jest to efekt licznych przeszkód terenowych w otoczeniu stacji, z drugiej zaś strony centralna część województwa predysponowana jest do stopniowej redukcji wiatru (Górniak, 2000). Maksymalna, rzeczywista prędkość wiatru w porywach odnotowana na stacji synoptycznej w Białymstoku wynosiła 30 m/s. Minimum średniej miesięcznej prędkości wiatru, zarówno w Kotlinie Biebrzańskiej jak i na Wysoczyźnie Białostockiej przypada na sierpień, a maksimum na styczeń. Od października do marca w województwie podlaskim dominują wiatry południowo-zachodnie, a od kwietnia do września północno-zachodnie i zachodnie. Największe porywy wiatru (> 25 m/s) w naszej strefie klimatycznej związane są z występowaniem określonych typów cyrkulacji powietrza oraz z przemieszczaniem się lokalnych „trąb powietrznych”. Ich powstawanie związane jest często z chmurami burzowymi cumulonimbus. Zasięg ich jest niewielki i dotyczy zazwyczaj stref o szerokości do kilkudziesięciu metrów, lecz skutki gospodarcze i zagrożenie dla życia człowieka są olbrzymie (Lorenc H, 1996). Prędkość wiatru może dochodzić do 100 m/s. Trąby powietrzne w województwie podlaskim występowały w ostatnim 30-leciu kilkukrotnie. Największe z nich odnotowano na Wysoczyźnie Białostockiej i terenach przyległych do Kotliny Biebrzańskiej. Tabela 15. Średnia częstość (%) występowania ciszy i przeciętnych klas prędkości wiatru w latach 1961-1995 Klasy prędkości wiatru Umiarkowany Silny 4-9 m/s 10-15 m/s [%] Cisza Słaby 1-3 m/s Białystok 14,2 54,0 31,4 0,4 0,0 2,8 Biebrza 13,3 56,3 28,6 1,7 0,1 3,8 Suwałki 7,9 41,2 47,1 3,7 0,1 4,4 13,3 53,9 29,5 2,7 0,6 3,6 Miejscowość Różanystok 85 Bardzo silny Średnia prędkość m/s >16 m/s Kierunki wiatrów dominujących na opisywanym terenie przedstawia tabela 16 oraz wykres róży wiatrów (ryc. 5). Tabela 16. Udział (%) kierunków wiatru z poszczególnych kwadrantów w latach 19611995. (na podstawie: Górniak, 2000) Kierunki wiatru [%] Miejscowość N E S W Białystok 14,0 17,6 26,3 27,9 Biebrza 15,3 16,9 25,7 28,8 Różanystok 19,9 17,1 24,0 25,5 17,8 17,4 26,0 Suwałki 30,0 Ryc. 5. Róża wiatrów dla stacji pomiarowych okolic Nadleśnictwa Rajgród w latach 1961-1995 N 20 NW 15 NE 10 5 W E 0 Białystok Biebrza SW SE Różanystok Suwałki S Opady atmosferyczne Średnia wielkość opadów atmosferycznych w latach 1961-1995 w województwie podlaskim wyniosła 593 mm i oscylowała od 459 mm do 805 mm rocznie (Górniak, 2000). Opady przeważają w półroczu ciepłym (kwiecień-wrzesień), stanowiąc wtedy 62% sumy rocznej. Maksimum, podobnie jak w większości dzielnic Polski, przypada na miesiące letnie (czerwiec-sierpień), minimum na luty (Górniak, 2000). 86 Tabela 17. Średnie sumy opadów miesięcznych [mm] w regionach fizjograficznych województwa podlaskiego w latach 1961-1995. (Górniak, 2000) I II III IV V VI VII VIII IX X Suma w okresie Suma XI XII wegetacyjnym V- w rok IX u Kotlina Biebrzańska 31 24 31 36 58 70 71 66 57 42 46 40 322 573 Wysoczyzna Kolneńska 31 24 31 36 58 74 73 67 55 42 47 40 327 577 Równina Augustowska 35 27 34 36 56 74 75 65 58 47 49 44 328 600 34 27 33 37 60 71 76 69 57 45 46 42 333 598 33 26 33 38 59 72 74 69 57 44 46 42 331 593 Region fizjograficzny Wysoczyzna Białostocka Średnio dla województwa Najmniejsze średnie sumy opadów w województwie (poniżej 500 mm) obserwuje się w trójkącie Osowiec, Radziłów, Biebrza (Kotlina Biebrzańska). Na wybranych posterunkach opadowych Podlasia, gdzie obserwacje prowadzone są od 1891 roku, zauważono, że w latach 1961-1995 sumy roczne opadów (dla 8 z 17 punktów obserwacyjnych) są o 10-15% wyższe niż w okresie 1891-1930. Wyraźny wzrost odnotowano głównie w rejonach, gdzie w ostatnich 50 latach nastąpiło znaczne zwiększenie powierzchni leśnych. Jest to efekt większej wilgotności powietrza nad lasami, wywołanej podwyższoną transpiracją roślin oraz konwekcji mas powietrza (Tomanek J., 1972). Pokrywa śnieżna Opady śniegu stanowią średnio 21-22% sumy rocznej opadów. Pokrywa śnieżna w północno-wschodniej Polsce występuje od początku listopada do końca kwietnia i ma charakter nietrwały (powodowany śródzimowymi odwilżami). W rejonie Biebrzy pokrywa śnieżna utrzymuje się przez 65 dni (minimalnie 13, maksymalnie 131). W rejonie Białegostoku pokrywa śnieżna zalega średnio 81 dni. Maksymalna grubość pokrywy śnieżnej dla sezonu zimowego wynosiła w Biebrzy 84 cm (Górniak, 2000). Wilgotność powietrza Przeciętna roczna względna wilgotność powietrza w województwie podlaskim waha się od 74,5 do 88,7%. Na obszarach wysoczyzn wynosi 81,5-81,8% i jest niższa niż w strefie pojezierzy i rozległych dolinach rzek (w Kotlinie Biebrzańskiej 83,1%, Pojezierze Suwalskie 83,2%). Okres od października do lutego należy do najwilgotniejszej części roku ze średnimi wartościami przekraczającymi 85%. Najmniejsza wilgotność występuje w maju spadając czasami poniżej 65% (Górniak, 2000). 87 Zachmurzenie Średnie zachmurzenie w województwie jest najmniejsze od maja do września, a największe od listopada do lutego. Na skraju Kotliny Biebrzańskiej jest przeciętnie 26-27 dni pogodnych w roku (Pióro, 1973). W Białymstoku zaś 36 dni (Górniak, 2000). Największa zmienność zachmurzenia przypada na lipiec i sierpień. Usłonecznienie Wyniki pomiarów z lat 1966-1995, wskazują, że przeciętnie w ciągu roku usłonecznienie rzeczywiste trwa w województwie podlaskim 1548-1579 godzin, a więc średnio 4,2-4,3 godziny dziennie. Od maja do sierpnia średnie usłonecznienie w ciągu doby trwa ponad 7 godzin, natomiast w okresie od listopada do stycznia nie przekracza średnio 1,2 godziny. Topoklimat obszarów leśnych Jednym z najistotniejszych czynników kształtujących klimat wnętrza lasu jest stopień zwarcia koron, które w znacznej mierze pochłaniają energię słoneczną oraz rodzaj podłoża, na którym rośnie las. Pod względem termicznym wnętrze lasu jest w lecie chłodniejsze, zimą cieplejsze niż teren otwarty. W związku z tym las wiosną i jesienią zmniejsza częstość przymrozków, wpływa również na wzrost wilgotności powietrza w warstwie przygruntowej. Stosunkowo duży kontynentalizm klimatu powoduje, że zagrożenie przymrozkami późnymi nie jest tak poważne, jak na obszarach o bardziej morskim klimacie. Rodzaj i rozmiar szkód spowodowanych przez mróz zależy od terminu wystąpienia mrozu i od temperatury. Przy spadkach temperatury poniżej -10oC w okresie zimowym mogą wystąpić uszkodzenia igieł. Należy pamiętać, iż liczba dni mroźnych i bardzo mroźnych (temperatury poniżej 0oC i -10oC) w lesie jest nieco większa. Temperatury przygruntowej warstwy powietrza, które przekraczają 50oC, występują stosunkowo rzadko. Niższa temperatura w lesie i mniejsza prędkość wiatru powoduje, że parowanie wody jest w nim mniejsze niż na otwartym polu. Zwarty kompleks leśny modyfikuje prędkość i kierunek wiatru. Hamuje on w swym wnętrzu poziomy ruch powietrza, wzmaga zaś ponad koronami drzew. Uważa się również, że powierzchnie leśne wpływają na zwiększenie opadów w najbliższej okolicy. Wokół lasu, na jego brzegu powstaje specyficzny mikroklimat, zależny od położenia ściany drzew w stosunku do stron świata i przeważających kierunków napływu mas powietrza. 88 4.1.3. Gleby Prace glebowo-siedliskowe w Nadleśnictwie Rajgród zostały wykonane przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej oddział Białystok w latach 2006-2008. W wyniku tych prac sporządzono opracowanie „Charakterystyka siedlisk Nadleśnictwa Rajgród” oraz mapę numeryczną obrazującą przestrzenne rozmieszczenie gleb i siedlisk nadleśnictwa. W omawianym obiekcie wyróżniono 37 podtypów gleb zgrupowanych w 15 typach. Typy i podtypy gleb nadleśnictwa w układzie systematycznym gleb Polski przedstawiają się jak niżej: Typ - Arenosole (AR) Arenosole inicjalne (ARi) Arenosole właściwe (ARw) Arenosole bielicowane (ARb) Typ - Pararędziny (PR) Pararędziny brunatne (PRbr) Typ - Czarne ziemie (CZ) Czarne ziemie murszaste (CZms) Czarne ziemie właściwe (CZw) Czarne ziemie wyługowane (CZwy) Czarne ziemie brunatne (CZbr) Typ - Gleby brunatne (BR) Gleby brunatne właściwe (BRw) Gleby brunatne wyługowane (BRwy) Typ - Gleby płowe (P) Gleby płowe właściwe (Pw) Gleby płowe brunatne (Pbr) Typ - Gleby rdzawe (RD) Gleby rdzawe właściwe (RDw) Gleby rdzawe brunatne (RDbr) Gleby rdzawe bielicowe (RDb) Typ - Gleby bielicowe (B) Gleby bielicowe właściwe (Bw) Gleby glejo-bielicowe właściwe (Bgw) 89 Gleby glejo-bielicowe murszaste (Bgms) Gleby glejo-bielicowe torfiaste (Bgts) Typ - Gleby gruntowoglejowe (G) Gleby gruntowoglejowe właściwe (Gw) Gleby gruntowoglejowe torfowe (Gt) Gleby gruntowoglejowe torfiaste (Gts) Gleby gruntowoglejowe murszowe (Gm) Gleby gruntowoglejowe murszaste (Gms) Typ - Gleby opadowoglejowe (OG) Gleby opadowoglejowe właściwe (OGw) Typ -Gleby mułowe (MŁ) Gleby gytiowe (MŁgy) Typ - Gleby torfowe (T) Gleby torfowe torfowisk niskich (Tn) Gleby torfowe torfowisk przejściowych (Tp) Gleby torfowe torfowisk wysokich (Tw) Typ - Gleby murszowe (M) Gleby torfowo-murszowe (Mt) Gleby namurszowe (Mn) Typ - Gleby murszowate (MR) Gleby mineralno-murszowe (MRm) Gleby murszowate właściwe (MRw) Gleby murszaste (MRms) Typ - Gleby deluwialne (D) Gleby deluwialne właściwe (Dw) Gleby deluwialne brunatne (Dbr) Typ - Gleby industrioziemne i urbanoziemne (AU) Gleby industrioziemne i urbanoziemne o niewykształconym profilu (AUi) 90 Tabela 18. Powierzchniowy udział typów gleb w Nadleśnictwie Rajgród Typ gleby Powierzchnia [ha] Udział [%] Gleby rdzawe (RD) 7642,10 67,60 Gleby murszowe (M) 1186,36 10,4 Gleby bielicowe (B) 707,64 6,2 Gleby gruntowoglejowe (G) 564,44 4,9 Gleby murszowate (MR) 394,57 3,5 Gleby płowe (P) 390,76 3,5 Gleby torfowe (T) 239,01 2,1 Czarne ziemie (CZ) 101,25 0,9 Gleby industrioziemne i urbanoziemne (AU) 23,12 0,2 Pararędziny (PR) 20,55 0,2 Gleby brunatne (BR) 13,43 0,1 Gleby mułowe (MŁ) 12,60 0,1 Gleby opadowoglejowe (OG) 9,10 0,1 Arenosole (AR) 8,65 0,1 Gleby deluwialne (D) 2,57 0,0 Grunty niesklasyfikowane 8,59 0,1 Razem 11324,74 91 100 Ryc. 6. Udział procentowy powierzchni typów gleb Nadleśnictwa Rajgród 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,2 0,2 0,9 4,9 3,5 3,5 2,1 6,2 10,4 67,6 Gleby rdzawe(RD) Gleby murszowe (M) Gleby bielicowe (B) Gleby gruntowoglejowe (G) Gleby murszaste (MR) Gleby torfowe (T) Czarne ziemie (CZ) Gleby industrio- i urbanoziemne Pararędziny (PR) Gleby brunatne (BR) Gleby mułowe (MŁ) Gleby opadowoglejowe (OG) Arenosole (AR) Gleby deluwialne (D) 4.1.4. Zbiorowiska roślinne Obszar Nadleśnictwa Rajgród obejmuje szereg różnorodnych zbiorowisk roślinnych. Znaczną powierzchnię zajmują zbiorowiska związane z siedliskami borów mieszanych świeżych. Występują one w postaci dębowo-sosnowej (Querco-Pinetum typicum, PinoQuercetum), świerkowo-sosnowej (Carici digitatae-Piceetum, Calamagrostio-Piceetum), sosnowo-świerkowej (Vaccinio myrtilli-Piceetum), oraz sosnowej (Calamagrostio-Pinetum). Liczne na tym obszarze bory świeże i sporadycznie występujące bory suche reprezentowane są przez zbiorowiska sosnowe (Peucedano-Pinetum i Cladonio-Pinetum). Ze zbiorowisk żyznych występują tu: grąd typowy (Tilio-Carpinetum typicum), grąd czyśćcowy (TilioCarpinetum stachyetosum), grąd miodownikowy serii żyźniejszej (Tilio-Carpinetum melittetosum), grąd kokoryczowy (Tilio-Carpinetum corydaletosum) oraz grąd lipowoświerkowy (Tilio-Piceetum). Zajmujące nieco 92 mniejszy areał lasy mieszane są reprezentowane przez: grąd trzcinnikowy (Tilio-Carpinetum calamagrostietosum), grąd miodownikowy (Melitti-Carpinetum), sosnowo-dębowy las mieszany świeży (QuercoPinetum coryletosum) i leszczynowo-świerkowy las mieszany świeży (Corylo-Piceetum). Wilgotne siedliska oligotroficzne reprezentowane są przez sosnowy bór wilgotny (Molinio-Pinetum). W ramach borów mieszanych wilgotnych wyróżniono jegiel typowy (Querco-Piceetum typicum) oraz sosnowo-świerkowy bór wilgotny (Vaccinio myrtilliPiceetum). Lasy mieszane wilgotne reprezentowane są przez jegiel gwiazdnicowy (QuercoPiceetum stellarietosum), grąd trzcinnikowy (Tilio-Carpinetum calamagrostietosum z Alnus glutinosa) oraz sosnowo-dębowy las mieszany wilgotny (Querco-Pinetum). Z lasami wilgotnymi związane są grądy czyśćcowe (Tilio-Carpinetum stachyetosum var. z Ficaria verna), grądy turzycowe (Tilio-Carpinetum caricetosum remotae) oraz grądy murszowe (Tilio-Carpinetum circaeaetosum alpinae). Cechą charakterystyczną borów bagiennych jest występowanie zespołów leśnych sośniny łochyniowej (Vaccinio uliginosi-Pinetum) oraz wysokotorfowiskowego mszaru sosnowego (Ledo-Sphagnetum). Wśród borów mieszanych bagiennych wyróżnić można czernicową świerczynę borealną (Sphagno girgensohnii-Piceetum myrtilletosum) oraz brzozowo-sosnowy bór bagienny (Sphagno-Betuletum). Stosunkowo rzadko występuje bór mechowiskowy (Carici chordorhizae-Pinetum). Lasy mieszane bagienne reprezentowane są przez olszowy las mieszany bagienny (Sphagno squarrosi-Alnetum), paprociową świerczynę borealną (Sphagno girgensohnii-Piceetum thelypteridetosum), biel (Dryopteridi thelypteridisBetuletum pubescentis) oraz łęg świerkowo-olszowy (Piceo-Alnetum). Wśród olsów występuje głównie ols porzeczkowy (Ribeso nigri-Alnetum) oraz ols typowy (Carici elongatae-Alnetum). W sąsiedztwie cieków wodnych, gdzie dochodzi do zabagnień terenu występują łęgi jesionowo-olszowe (Circaeo-Alnetum). Na obszarze Nadleśnictwa Rajgród zinwentaryzowano występowanie zarówno naturalnych zbiorowisk i zespołów roślinnych, jak i zbiorowisk, które na skutek antropopresji, zostały odkształcone. Większość ekosystemów przekształconych w wyniku gospodarki leśnej posiada fitocenozy, w których zmianie uległ drzewostan, natomiast pozostałe składniki są zbliżone do występujących w zbiorowiskach naturalnych. Istnieją też zbiorowiska roślinne znacznie odbiegające od naturalnych. Są to tzw. leśne zbiorowiska zastępcze. Ich skład florystyczny znacznie różni się od składu zespołów naturalnych. Ekosystemy przekształcone występują głównie na glebach porolnych z wyraźnie ukształtowaną warstwą płużną oraz na osuszonych i osuszających się siedliskach bagiennych. 93 4.1.5. Siedliska leśne Na terenie Nadleśnictwa Rajgród dominują siedliska świeże (prawie 75% wszystkich siedlisk), zdecydowanie mniej jest siedlisk bagiennych (ponad 15%), najmniej zaś siedlisk wilgotnych (ok. 10%). Największą powierzchnię zajmują świeże siedliska mezotroficzne i oligotroficzne. Tabela 19. Siedliska Nadleśnictwa Rajgród w ujęciu powierzchniowym i procentowym, w rozbiciu na obręby Typ siedliskowy lasu Obręb Grajewo Nadleśnictwo Rajgród Rajgród ha % ha % ha % 1 2 3 4 5 6 7 Bs 4,85 0,06 - - 4,85 0,05 Bśw 1264,35 15,88 297,71 9,51 1562,06 14,08 Bw 4,39 0,06 3,51 0,11 7,90 0,07 Bb - - 0,71 0,02 0,71 0,01 BMśw 3116,41 39,14 1834,44 58,62 4950,85 44,64 BMw 196,19 2,46 137,61 4,40 333,80 3,01 BMb 13,57 0,17 11,31 0,36 24,88 0,23 LMśw 1322,65 16,61 176,95 5,65 1499,60 13,52 LMw 372,96 4,69 118,79 3,80 491,75 4,43 LMb 491,59 6,17 382,60 12,23 874,19 7,88 Lśw 262,13 3,29 12,20 0,39 274,33 2,47 Lw 231,80 2,91 37,74 1,21 269,54 2,43 Ol 598,52 7,52 110,45 3,53 708,97 6,39 OlJ 82,72 1,04 5,21 0,17 87,93 0,79 Ogółem 7962,13 100,00 3129,23 94 100,00 11091,36 100,00 Ryc. 7. Siedliska obrębu Grajewo Udział procentowy powierzchni siedliskowych typów lasu w obrębie Grajewo LMw 4,69% LMb 6,17% LMśw 16,61% Lśw 3,29% Lw 2,91% Ol 7,52% OlJ 1,04% BMb 0,17% Bs 0,06% BMw 2,46% Bśw 15,88% Bw 0,06% BMśw 39,14% Ryc. 8. Siedliska obrębu Rajgród Udział procentowy powierzchni siedliskowych typów lasu w obrębie Rajgród BMb 0,36% LMśw 5,65% LMw 3,80% LMb 12,23% Lśw 0,39% Lw Ol 1,21% 3,53% OlJ 0,17% Bśw 9,51% BMw 4,40% Bb 0,02% BMśw 58,62% 95 Bw 0,11% Ryc. 9. Siedliska Nadleśnictwa Rajgród Udział procentowy powierzchni siedliskowych typów lasu w Nadleśnictwie Rajgród LM w 4,43% LM b 7,88% Lw 2,43% Lśw 2,47% Ol 6,39% Bs 0,05% Bśw 14,08% LM św 13,52% BM b 0,23% OlJ 0,79% Bw Bb 0,07% 0,01% BM w 3,01% BM św 44,64% 4.2. Grupy lasu i kategorie ochronności Lasy Nadleśnictwa Rajgród można podzielić ze względu na pełnione przez nie funkcje ochronne na następujące kategorie: - rezerwaty, - lasy ochronne, - lasy gospodarcze (wielofunkcyjne). Szczegółowy podział lasów ze względu na pełnione przez nie funkcje przedstawia tabela 20 oraz diagram zamieszczony na stronie następnej. Powierzchnia wykazana w zestawieniu jest sumą powierzchni leśnej zalesionej i niezalesionej (tylko takim kategoriom gruntu może być przyznana kategoria ochronności) i nie należy jej mylić z powierzchnią całkowitą, w skład której wchodzą jeszcze powierzchnia nieleśna i powierzchnia związana z gospodarką leśną. 96 Tabela 20. Szczegółowy podział lasów ze względu na pełnione funkcje Obręb Kategoria lasów Grajewo Rajgród Nadleśnictwo Rajgród powierzchnia leśna [ha] 1 Rezerwaty 2 3 4 181,18 10,99 192,17 Lasy ochronne - glebochronne 4,85 - wodochronne 78,84 93,26 172,10 5053,56 2442,35 7495,91 603,44 349,97 953,41 33,36 110,38 143,74 Lasy ochronne razem 5774,05 2995,96 8770,01 Lasy gospodarcze 2006,90 122,28 2129,18 - cenne fragmenty przyrody - ostoje zwierząt chronionych - w miastach i wokół miast Łącznie 7962,13 4,85 3129,23 11091,36 Lasy ochronne w Nadleśnictwie Rajgród występują na powierzchni 8770,01 ha, co stanowi 79,07% powierzchni leśnej. Tak duży ich udział wynika z faktu, że zdecydowana większość drzewostanów leży w granicach obszarów Natura 2000 i zostały zakwalifikowane do cennych fragmentów rodzimej przyrody. Rezerwaty zajmują 1,73% powierzchni leśnej a lasy gospodarcze 19,20%. Kategorie ochronności mogą nakładać się wzajemnie. W omawianym nadleśnictwie, w wydzieleniach lasów ochronnych występuje od 1 do 3 kategorii ochronnych równocześnie. Powyższy wykaz został sporządzony według najważniejszej kategorii ochronności w danym wydzieleniu leśnym. 97 Ryc. 10. Udział procentowy grup lasu i kategorii ochronności w Nadleśnictwie Rajgród 1,30% 19,20% 8,60% 1,73% 0,04% 1,55% 67,58% Rezerwaty Lasy ochronne - wodochronne Lasy ochronne -ostoje zwierząt chronionych Lasy gospodarcze Lasy ochronne - glebochronne Lasy ochronne - cenne fragmenty przyrody Lasy ochronne - w miastach i wokół miast 4.3 Bogactwo gatunkowe drzewostanów Bogactwo gatunkowe analizowano pod względem ilości gatunków w składzie górnej warstwy drzew z podziałem na jedno-, dwu-, trzy-, oraz cztero i więcej gatunkowe. Szczegółowe dane dla poszczególnych obrębów i całego nadleśnictwa przedstawia ryc. 11 obrazująca udział powierzchniowy poszczególnych kategorii drzewostanów i tabela nr 21. Tabela 21. Bogactwo gatunkowe drzewostanów dla obrębów i Nadleśnictwa Rajgród. Obręb, nadleśnictwo Obręb Grajewo Bogactwo gatunkowe, drzewostany jednogatunkowe dwugatunkowe trzygatunkowe czter- i więcej gatunkowe Obręb Rajgród jednogatunkowe Powierzchnia [ha]/ miąższość [m3] Wiek <=40 lat 41-80 lat > 80 lat Ogółem Ogółem [%] 464.43 86081 417.47 63143 493.86 54903 553.63 1487.58 421238 1254.90 376351 1008.54 310981 1154.86 230.51 102233 392.50 160689 233.44 88554 159.42 2182.52 609552 2064.87 600183 1735.84 454439 1867.91 27.8 28.7 26.3 28.2 22.1 21.4 23.8 52262 62.16 346796 444.36 62284 40.11 461343 546.63 21.7 17.5 98 Obręb, nadleśnictwo Obręb Rajgród Bogactwo gatunkowe, drzewostany jednogatunkowe dwugatunkowe trzygatunkowe czter- i więcej gatunkowe Nadleśnictwo RAJGRÓD jednogatunkowe dwugatunkowe trzygatunkowe czter- i więcej gatunkowe Powierzchnia [ha]/ miąższość [m3] Wiek <=40 lat 41-80 lat > 80 lat Ogółem Ogółem [%] 7407 148.21 15293 174.08 15325 85.36 120047 475.73 146886 531.91 172160 428.73 16070 145.69 54431 362.16 143959 218.83 143525 769.63 216609 1068.15 331445 732.92 15.3 24.7 23.0 34.3 35.3 23.5 10059 526.59 93489 565.68 78436 667.94 70229 638.99 152202 1931.94 541285 1730.63 523237 1540.45 483141 1583.59 86175 270.62 118303 538.19 215120 595.60 232514 378.25 248436 2729.15 753077 2834.50 816792 2803.99 785884 2600.83 26.4 24.9 24.6 25.8 26.6 25.6 25.6 23.7 62321 498998 148459 709779 23.2 * Miąższość w tabeli 21 jest wyższa od rzeczywistej ze względu na sposób jej wyliczeń przez program „Taksator” Ryc. 11. Bogactwo gatunkowe drzewostanów w obrębach i w Nadleśnictwie Rajgród 35 jednogatunkow e 30 25 dw ugatunkow e 20 % 15 trzygatunkow e 10 5 cztery- i w ięcej gatunkow e 0 Obręb Grajewo Obręb Rajgród 99 Nadleśnictwo RAJGRÓD 4.4. Struktura pionowa drzewostanów Strukturę pionową drzewostanów analizowano pod względem ilości warstw roślinności drzewiastej z podziałem na jednopiętrowe oraz KO i KDO. W lasach nadleśnictwa nie występują natomiast drzewostany wielopiętrowe i o budowie przerębowej. Tabela 22. Struktura pionowa drzewostanów w obrębach i Nadleśnictwie Rajgród Obręb, nadleśnictwo Obręb Grajewo Struktura drzewostanów, drzewostany jednopiętrowe dwupiętrowe wielopiętrowe o budowie przerębowej w KO i KDO Obręb Rajgród jednopiętrowe dwupiętrowe wielopiętrowe o budowie przerębowej w KO i KDO Nadleśnictwo RAJGRÓD jednopiętrowe dwupiętrowe wielopiętrowe o budowie przerębowej w KO i KDO Powierzchnia [ha]/ miąższość [m3] Wiek <=40 lat 41-80 lat > 80 lat Ogółem Ogółem [%] 1929.39 256390 0.00 0 0.00 0 0.00 4796.11 1431247 5.56 2263 0.00 0 0.00 900.28 376686 7.25 3197 0.00 0 0.00 7625.78 2064322 12.81 5460 0.00 0 0.00 97.1 97.1 0.2 0.3 0.0 0.0 0.0 0 0.00 0 469.81 48085 0.00 0 0.00 0 0.00 0 104.21 21857 1873.84 590032 0.00 0 0.00 0 0.00 0 108.34 33877 760.54 300363 0.00 0 0.00 0 0.00 0 212.55 55734 3104.19 938480 0.00 0 0.00 0 0.00 0.0 2.7 2.6 99.6 99.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0 0.00 0 2399.20 304474 0.00 0 0.00 0 0.00 0 6.89 1263 6669.95 2021278 5.56 2263 0.00 0 0.00 0 6.25 272 1660.82 677049 7.25 3197 0.00 0 0.00 0 13.14 1535 10729.97 3002802 12.81 5460 0.00 0 0.00 0.0 0.4 0.2 97.8 98.0 0.1 0.2 0.0 0.0 0.0 0 0.00 0 0 111.10 23120 0 114.59 34149 0 225.69 57269 0.0 2.1 1.8 * Miąższość w tabeli 21 jest wyższa od rzeczywistej ze względu na sposób jej wyliczeń przez program „Taksator” 100 Ryc. 12. Struktura pionowa drzewostanów 100 90 jednopiętrowe 80 70 60 % dwupiętrowe 50 40 w KO i KDO 30 20 10 0 Obręb Grajewo Obręb Rajgród Nadleśnictwo RAJGRÓD Z analizy powyższych danych wynika, że 97,8% drzewostanów w nadleśnictwie Rajgród to drzewostany jednopiętrowe. Jest to pochodną warunków glebowych i siedliskowych, które nie odznaczają się wystarczającą prężnością, aby mogły powstawać drzewostany o bardziej złożonej strukturze pionowej. Drzewostany w których proces przebudowy i wymiany pokoleń został rozpoczęty przy zastosowaniu rębni złożonych, czyli drzewostany w klasie odnowienia i w klasie do odnowienia, występują w nadleśnictwie na 2,1% powierzchni lasów. 5. Ważniejsze obiekty kultury materialnej i walory historyczne terenów Nadleśnictwa 5.1. Obiekty występujące na gruntach w zarządzie Nadleśnictwa Rajgród Obręb Grajewo ¾ Krzyż powstańców z II wojny światowej – oddz. 72h, ¾ Ruiny tartaku z okresu I wojny światowej – oddz. 92a, 99a, ¾ Groby z okresu międzywojennego ludzi pracujących w tartaku – oddz. 92b, ¾ Piwnica, schron z okresu I wojny światowej – oddz. 92c, 101 ¾ Sieć kolejki wąskotorowej z okresu I wojny światowej – Leśnictwo Podlasek, ¾ Bunkier, linia Mołotowa z lat 1940-41 – oddz.192l, 200a,b, 210b, 213a,b, 214a, ¾ Cmentarz, mogiły żołnierzy z lat 1914-1918 – oddz. 213a, ¾ Rów pancerny (przeciwczołgowy) z okresu II wojny światowej długości ok. 1500m – oddz. 233, 234, 235, 241, 242, ¾ Krzyż z okresu międzywojennego - oddz. 178c, ¾ Budynek leśniczówki i stodoła z 1820 roku – oddz. 111c, ¾ Mogiła nieznanego żołnierza – oddz. 109a, ¾ Krzyż postawiony w miejscu zamordowania mieszkańca wsi Żebry, mogiłkowa droga z II wojny światowej – oddz. 263b, ¾ Fortyfikacje – oddz. 18a, j, k, p, ¾ Miejsce zamordowania i grób żołnierza polskiego z II wojny światowej – oddz. 303d. Obręb Rajgród ¾ Cmentarz żydowski – oddz. 4h, 7f, ¾ Krzyż i pomnik św. Brunona, pomnik pamięci leśników – oddz. 13k, ¾ Pomnik ,,Wawra” oddz. 14k, ¾ Pomnik żołnierzy A.K. - oddz. 16b, ¾ Mogiła 2 osób zamordowanych przez hitlerowców w 1943 roku – oddz. 21a, ¾ Pomnik upamiętniający męczeńską śmierć Jana Omilianiuka, gajowego tutejszych lasów – oddz. 49b, ¾ Miejsce kultu religijnego – kapliczka – oddz. 70b, ¾ Krzyż z 1902 roku – oddz. 72b, ¾ Mogiła zamordowanych członków rodziny Popków, mieszkańców wsi Woźnawieś z 1940 roku –II wojna światowa – oddz. 72b, ¾ Obelisk ku czci pomordowanych, miejsce rozstrzelania mieszkańców okolicznych wsi – II wojna światowa – oddz. 72c, ¾ Krzyż i symboliczna mogiła w miejscu rozstrzelania ludzi, mieszkańców okolicznych wsi –II wojna światowa - oddz. 72c, ¾ Krzyż i mogiła w miejscu pochówku dwojga nieznanych ludzi rozstrzelanych podczas I wojny światowej – oddz. 103g, ¾ Krzyż – oddz. 115l, ¾ Cmentarz osób rozstrzelanych w latach 1941-45. Ofiary obozu koncentracyjnego w Boguszach – oddz. 117a, 102 ¾ Kapliczka Matki Boskiej – oddz. 127k, ¾ Krzyż katolicki – oddz. 135n, ¾ Krzyż katolicki – oddz. 135p, ¾ Kapliczka św. Huberta – oddz. 134f. 5.2. Obiekty w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród Obiekty zabytkowe w zasięgu administracyjnym Nadleśnictwa wg Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków (KOBiDZ stan na 30.09.2009r.): Obręb leśny – Grajewo Powiat - grajewski Gmina - Grajewo Miejscowość - Kurejwa ¾ zespół dworski z XIX w.,nr rej.: 175 z 21.07.1981; Lipińskie ¾ cmentarz wojenny z I i II wojny światowej (żołnierzy niemieckich), nr rej.: A-512 z 7.12.1993; Ruda ¾ cmentarz wojenny z I wojny światowej, nr rej.: A-511 z 7.12.1993; Grajewo – miasto ¾ kościół p.w. Świętej Trójcy, 1878-82 r., nr rej.: A-384 z 31.01.1989, ¾ dzwonnica, nr rej.: A-384 z 31.01.1989, ¾ plebania, 1885 r., nr rej.: A-384 z 31.01.1989, ¾ cmentarz rzymsko-katolicki, XIX-XX w., nr rej.: 365 z 18.04.1988, ¾ kaplica grobowa Wilczewskich, 1839 r., nr rej.: 365 z 18.04.1988, ¾ dworzec kolejowy, 1873 r., nr rej.: A-288 z 17.06.1987, ¾ wodociągowa wieża ciśnień, kolejowa, 1896 r., nr rej.: a-153 z 17.10.2006, ¾ szkoła, ul. Ełcka 11, ok. 1920 r., nr rej.:, A-499 z 12.10.1993, ¾ 2 domy mieszkalne urzędników kolejowych, ul. Piłsudskiego 14-16, 1882 r., nr rej.: A-500 z 15.10.1993, ¾ Urząd Celny, ul. Strażacka 6b, 1895 r., nr rej.: A-9 z 31.12.1999, ¾ szkoła, ul. Szkolna 12, 1929-1932 r., nr rej.: A-545 z 27.06.1996, ¾ kasyno oficerskie, ul. Wojska Polskiego 72, 1910 r., nr rej.: A-179 z 9.01.2008; 103 Obręb leśny - Rajgród Gmina - Rajgród Miejscowość - Bełda ¾ cmentarz wojenny z I wojny światowej, nr rej.: 266 z 9.03.1987; Czarna Wieś ¾ cmentarz wojenny z I wojny światowej, nr rej.: 271 z 10.03.1987; Kosiły ¾ cmentarz wojenny z I wojny światowej, nr rej.: 270 z 10.02.1987; Kosówka ¾ cmentarz wojenny z I wojny światowej, 1939-1945 r., nr rej.: A-425 z 30.12.1991; Rydzewo ¾ kościół parafialny p.w. św. Wojciecha, 2 poł. XIX w., nr rej.: 78 z 2.05.1980; Tama ¾ cmentarz wojenny z I wojny światowej, nr rej.: A-418 z 30.12.1991, ¾ mogiła rodziny Nowickich z II wojny światowej, w lesie ,,Choinki”, nr rej.: A-419 z 30.12.1991, ¾ mogiła powstańców z 1864 r., w lesie ,,Choinki”, 1864 r., nr rej.: A-417 z 30.12.1991; Wojdy ¾ park z aleją wiązową, pocz. XX w., nr rej.: 231 z 9.09.1986, ¾ czworak, nr rej.: 231 z 9.09.1986, ¾ stajnia, nr rej.: 231 z 9.09.1986, ¾ młyn wodny, XIX/XX w., nr rej.: 381 z 24.01.1989; Rajgród – miasto ¾ zespół dworski: dwór, czworak, stodoła, obora, park, XIX w., nr rej.: 230 z 5.09.1986, ¾ historyczny układ przestrzenny, nr rej.: A-356 z 15.04.1988, ¾ kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP, 1905-12 r. z 11.08.1989, ¾ cmentarz rzymsko-katolicki, poł. XIX w., nr rej.: 357 z 11.03.1988, ¾ kaplica, XIX/XX w., nr rej.: 357 z 11.03.1998, ¾ mogiła powstańca z 1864 r., ul. Warszawska, nr rej.: A-418 z 30.12.1991, ¾ dom, ul. Warszawska 20, XIX w., nr rej.:A-202 z 11.10.1985; Gmina Szczuczyn 104 Bęckowo ¾ dwór, 1756-1775 r., nr rej.: 59 z 6.06.1956, ¾ park, 2 poł. XVIII w., nr rej.: 59 z 6.06.1956; Bzury ¾ zespół dworski i folwarczny, XIX w., nr rej.: 177 z 21.07.1981; Chojnowo ¾ park dworski, XIX/XX w., nr rej.: 84 z 24.07.1980 oraz 182 z 27.07.1981; Niećkowo ¾ park, poł. XIX w., nr rej.: 49 z 23.11.1978, ¾ spichrz, XVIII w. nr rej.: 128 z 28.04.1981; Niedźwiadna ¾ kościół p.w. Świętego Stanisława Biskupa, XVI w., nr rej.: 200 z 29.12.1964, ¾ dzwonnica, 1760 r., nr rej.: 201 z 29.12.1964, ¾ cmentarz rzymsko-katolicki (część najstarsza), 1 poł. XIX w., nr rej.: 366 z 18.04.1988, ¾ kaplica rodziny Obryckich, 1856 r., nr rej.: 366 z 18.04.1988; Szczuczyn – miasto ¾ historyczny układ urbanistyczny, nr rej.: A-193 z 29.08.1986, ¾ zespół klasztorny pijarów, 1697-1711 r., ¾ kościół p.w. Imienia Marii, nr rej.: 51 z 26.03.1956, ¾ klasztor, kolegium, nr rej.: 52 z 30.03.1956, ¾ cmentarz rzymsko-katolicki, kaplica, ogrodzenie z bramą XVIII-XX w., nr rej.:303 z 12.06.1987, ¾ pozostałości cmentarza prawosławnego (aleja, brama), XIX w., nr rej.: 352 z 23.12.1987, ¾ park miejski, ul. Ogrodowa-Nowa, 1882 r., nr rej.: 218 z 16.12.1985, ¾ ruiny zamku Szczuków, XVII-XVIII w., nr rej.: 197 z 29.12.1964, ¾ zespół dawnej poczty, ul. Kilińskiego 59, 1824 r., nr rej.: 198 z 29.12.1964, ¾ dom z oficyną, ul. Tysiąclecia 1, XVII-XIX w., nr rej.: A-201 z 11.10.1985; Gmina Radziłów Kramarzewo ¾ kościół p.w. Świętej Barbary, 1982 r. przeniesiony z Radziłowa, 1 poł. XVIII w., nr rej.: 114 z 29.04.1958, 105 ¾ dzwonnica drewniana, 1982 r. przeniesiona z Radziłowa, 1788 r., nr rej.: 115 z 29.04.1958; Radziłów ¾ teren części miasta, nr rej.: 116 z 29.04.1958, ¾ cmentarz – mogiła ludności żydowskiej, 1941 r., nr rej.: A-445 z 30.12.1991, ¾ plebania, 1881-83 r., nr rej.: 121 z 27.04.1981, ¾ dom, ul. 500-lecia 5, ok. 1920 r., nr rej.: A-404 z 8.05.1990, ¾ dom, ul. 500-lecia 22, pocz. XX w., nr rej.: A-405 z 9.05.1990, ¾ dom, ul. 500-lecia 32, 1891 r., nr rej.: 100 z 24.04.1981, ¾ dom, ul. Szczuczyńska 2, 1912 r., nr rej.: A-396 z 28.10.1989, ¾ dom, ul. Szczuczyńska 5, 1920 r., nr rej.: A-393 z 1.08.1989, ¾ dom, ul. Szczuczyńska 7a, 1916 r., nr rej.: A-394 z 1.08.1989, ¾ dom, ul. Szczuczyńska 11, 1920 r., nr rej.: A-399 z 28.03.1990; Słucz ¾ kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP, 1911 r., nr rej.: 97 z 23.04.1981, ¾ cmentarz rzymsko-katolicki (część), nr rej.: 298 z 10.06.1987, ¾ zespół dworski i folwarczny, nr rej.: 234 z 17.09.1986, ¾ dwór, 1849 r., 1950 r., nr rej.: 98 z 23.04.1981; Gmina Wąsosz Modzele ¾ dwór, 1937 r., nr rej.: A-498 z 5.10.1993; Wąsosz ¾ układ przestrzenny miejscowości, nr rej.: A-311 z 31.08.1987, ¾ kościół parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego, XVI w., nr rej.: 73 z 27.07.1956, ¾ dzwonnica, XVIII w., nr rej.: 64 z 13.07.1956, ¾ kościół karmelitów p.w. NMP, 1605 r., nr rej.: A-209 z 17.06.1986, ¾ cmentarz rzymsko-katolicki (najstarsza część), nr rej.: 328 z 14.09.1987, ¾ kaplica grobowa rodziny Bzurów, 1913 r., nr rej.: 328 z 14.09.1987, ¾ mauzoleum rodziny Kozłowskich, 1910 r., nr rej.: 328 z 14.09.1987, ¾ cmentarz – mogiła ludności cywilnej z II wojny światowej, 1939-1945 r., nr rej.: A429 z 30.12.1991; Powiat – moniecki Gmina Goniądz Miejscowość – Osowiec 106 ¾ twierdza Osowiec, fort I ,,Góra Skorbielewa”, fort II ,,pozycja zarzeczna”, fort III, Fort IV, 1882-92 r., nr rej.: A-551 z 9.10.1998. 6. Zagrożenia środowiska przyrodniczego Zagrożenia środowiska przyrodniczego należą do czynników zakłócających trwałość ekosystemów. Należy zatem dążyć do ograniczenia czynników niszczących, będących najczęściej ubocznym skutkiem działalności człowieka. Jednocześnie warto wziąć pod uwagę, że środowisko przyrodnicze podlega naturalnym przeobrażeniom, na które wpływ mają tylko czynniki naturalne (klimatyczne i glebowe). 6.1. Charakterystyka środowiska przyrodniczego Środowisko przyrodnicze składa się z różnorodnych komponentów, wśród których wyróżnić można: budowę geologiczną, rzeźbę terenu, klimat, stosunki wodne, gleby, szatę roślinną i świat zwierzęcy. Miąższość środowiska przyrodniczego waha się od kilkudziesięciu metrów (grubość gleby + warstwa roślin) do ok. 30 km (górna warstwa litosfery, gleba, warstwa roślin i troposfera). Środowisko przyrodnicze stanowi złożony efekt oddziaływania różnorodnych sił przyrody, podlega stale ewolucyjnym zmianom. Na skutek błędów w gospodarowaniu i rabunkowej eksploatacji zasobów przyrody środowisko jest współcześnie w wielu miejscach zdegradowane lub silnie zagrożone degradacją. Niekiedy zawęża się pojęcie środowiska przyrodniczego do jego części naturalnej, rozpatrując ją z wyłączeniem oddziaływania człowieka. Stosunek człowieka do przyrody był od najdawniejszych czasów odbiciem stopnia świadomości społecznej i kształtujących się stosunków społeczno-ekonomicznych, które pozostawały w związku z panującymi sposobami produkcji. Kolejne etapy kultury i cywilizacji ludzkości charakteryzowały się odmiennymi typami stosunków między człowiekiem a przyrodą. Od początku swego istnienia człowiek uzbroił się w środki oddziaływania na środowisko i jego przekształcanie po to, by wykorzystać przyrodę w celu zapewnienia sobie bytu. Na przestrzeni dziejów miało to dla rodzaju ludzkiego zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. To, co w zasadniczy sposób odróżnia współczesne społeczeństwo od pierwotnych, to szybkie przemiany zachodzące w otaczającym środowisku, wywołane rewolucją naukowo-techniczną. 107 Pierwsze zorganizowane formy zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych oparte były na zbieractwie i myślistwie. Następnie ludzie zaczęli organizować się w większe grupy, a koczowniczy tryb życia zamienili na osiadły. Nabycie umiejętności hodowli zwierząt i uprawy roślin zmieniły całkowicie możliwości i potrzeby człowieka. Rosło zapotrzebowanie na przestrzeń, tym większą, im liczniejsza była społeczność. W miarę upływu czasu potrzeby ludzi stawały się większe, a ingerencja w otaczającą przyrodę coraz silniejsza. Człowiek częściej ujarzmiał przyrodę i intensywniej eksploatował zasoby Ziemi. Największą rolę odegrała rewolucja przemysłowa. Wynalazczość oraz wszechstronność zastosowań techniki w XIX wieku dawały nieograniczone możliwości podporządkowania natury potrzebom człowieka. Oznaczały także, że światowe zasoby, w szczególności paliw kopalnych, wydawały się nieskończone, czego wyrazem było traktowanie przyrody jako „rogu obfitości”. Zmiany zachodzące w kulturze materialnej, wykorzystanie zdobyczy techniki, postępujący rozwój form gospodarki, znalazły swój wyraz w przekształcaniu pierwotnego środowiska przyrodniczego w nowy typ środowiska zurbanizowanego, uprzemysłowionego, z siecią szlaków komunikacyjnych. Cywilizacja ludzka zaczęła coraz bardziej naruszać równowagę biosfery. Rewolucja naukowo-techniczna z jednej strony uświadomiła znaczenie ludzkiej pracy i jej twórczej roli, z drugiej zaś ujawniła także i negatywne skutki produkcyjnej działalności człowieka. Polegają one na obniżeniu wartości, jakości i roli poszczególnych komponentów środowiska, co określamy mianem degradacji środowiska przyrodniczego. Obecne szybkie przemiany społeczno-gospodarcze, wywołane postępem naukowotechnicznym, przekreślają możliwości dostosowania się do nich całej przyrody łącznie z człowiekiem. U podłoża negatywnych skutków rozwoju cywilizacji leży dysproporcja między rozwojem technicznym i kulturowym a wydolnością środowiska. Przekroczenie bariery wydolności środowiska może doprowadzić do poważnych zagrożeń ekologicznych w skali globalnej. Świadomość tego faktu sprawiła, że coraz częściej zwraca się uwagę na to, by rozwój cywilizacji i kultury człowieka był oparty na harmonijnej koegzystencji z przyrodą. Trwająca od połowy XIX wieku era przemysłowa, pod koniec XX wieku była stopniowo zastępowana erą ekologiczną, w której główny akcent położono na umiejętności zarządzania zasobami w harmonii z przyrodą, jak również na bardziej humanitarne traktowanie Ziemi, będącej „kolebką ludzkości” oraz miejscem życia i rozwoju człowieka. Problem szkodliwego wpływu przemysłowych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na szatę roślinną nie jest nowy i nie dotyczy czasów tylko nam współczesnych. Pierwsza udokumentowana informacja dotycząca szkód powodowanych 108 immisjami zawarta jest w dziele „Historia naturalia” Pliniusza Starszego (23-79 r. n.e.). Powołuje się on na greckiego geografa Strabo, który zalecał, na obszarach obecnej Hiszpanii, budowę pieców do wytopu srebra na wzniesieniach, aby w ten sposób ciężki, szkodliwy dym, powstający przy wytapianiu rudy, mógł być odprowadzany w górę. Kolejne wzmianki pochodzą z XIII i XIV wieku z Anglii i Niemiec, gdzie zakazano spalania węgla kamiennego w kuźniach i innych warsztatach rzemieślniczych, źródłach szkodliwych dymów niszczących roślinność. W roku 1661 omawiano w Anglii wpływ chemicznego skażenia środowiska naturalnego na zdrowie roślin, a szczególnie rolę dwutlenku siarki w procesie ich zamierania. Szkodliwy wpływ związków siarki zaobserwował również w 1734 roku Karol Linneusz, który zanotował, że wyziewy siarki z huty miedzi „zatruwają ziemię tak, że rośliny nie mogą rosnąć”. W Austrii już w 1820 roku wyszła ustawa, która gwarantowała odszkodowanie każdemu, kto ucierpiał od dymów i gazów przemysłowych. W 1852 roku brytyjski chemik Robert Smith zidentyfikował kwaśny deszcz jako zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, a w 1872 roku w swojej książce „Powietrze i deszcz: Początek klimatologii chemicznej” użył terminu „kwaśny deszcz”. Do momentu rewolucji przemysłowej w XIX wieku wszystkie historyczne przypadki wyrządzanych szkód były jednak zjawiskami sporadycznymi, o charakterze lokalnym. Dopiero w XIX wieku, w okresie tworzenia się przemysłu ciężkiego, zaczęto obserwować znaczące szkody w szacie roślinnej wokół miast przemysłowych, np. Liverpoolu i Manchesteru w Anglii. W drugiej połowie XIX wieku pojawiają się w literaturze pierwsze wzmianki o niszczącym wpływie przemysłowych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na lasy. Nie znano jednak wówczas mechanizmu oddziaływania poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń oraz brak było metod pozwalających stwierdzić stopień uszkodzenia roślin. Podstawy naukowe tych badań stworzyła Wyższa Szkoła Leśna w Tharandcie (Niemcy). Prekursorami badań nad wpływem pyłów i gazów na rośliny byli m.in. Stockhardt, Neger i Stoklasa. Szkody spowodowane immisjami przemysłowymi w Europie Środkowej najwcześniej zaobserwowano w drzewostanach górskich położonych w Zagłębiu Ostrawskim. Już pierwsze doniesienia z 1866 roku mówią o obumieraniu jodły. W 1880 roku w planie urządzenia gospodarstwa leśnego postanowiono wyłączyć 370 ha lasów uszkodzonych przez immisje. W 1900 roku uczestnicy zjazdu leśników w Ostrawie stwierdzili, że największe szkody od dymów na terenie ówczesnych Austro-Węgier występują w Zagłębiu Ostrawskim. W 1907 roku, na obszarze dawnej Rzeszy Niemieckiej, odnotowano szkody od dymów przemysłowych na około 9 tys. hektarów. 109 W Polsce najwcześniejsza znana wzmianka o szkodach spowodowanych dymem pochodzi z Górnego Śląska z 1842 roku. W 1846 roku raport o warunkach zdrowotno -sanitarnych miejscowej ludności wskazywał na konieczność przeciwdziałania zwiększającemu się zatruciu atmosfery. W 1882 roku, na posiedzeniu Śląskiego Towarzystwa Leśnego omawiano szkody „dymowe” w lasach, występujące w okolicy hut Górnego Śląska. W latach 1883-1908 stwierdzono uszkodzenia drzewostanów na większą skalę we wschodniej części Śląska, w rejonie Katowic i Mysłowic. Szkody te jednak nie budziły zaniepokojenia i nie bulwersowały opinii publicznej. W 1892 roku sąd w Bytomiu orzekł odszkodowanie na rzecz właściciela lasów mysłowickich za szkody wyrządzone przez dymy w drzewostanach położonych w najbliższym sąsiedztwie huty cynku. W 1922 roku Łuczkiewicz stwierdził, że koncentracja dwutlenku siarki, wydzielanego z hut w okolicach Katowic, była tak wielka, że wokół wyginęła całkowicie wszelka roślinność, a istniejące poprzednio w bezpośrednim sąsiedztwie hut lasy sosnowo-świerkowe cofnęły się o 2 – 3 km w kierunku panujących wiatrów. W 1926 roku opisywano szkody w lasach, wynikające z coraz większego zadymienia i zapylenia powietrza atmosferycznego. W 1936 roku Marter opracował zasięg oddziaływania zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na lasy polskie Górnego Śląska. Uwzględnił on trzy strefy szkodliwości, definiując równocześnie charakterystyczny dla każdej strefy stopień uszkodzenia. Generalnie jednak problem oddziaływania zanieczyszczeń powietrza na lasy nie wzbudzał większego zainteresowania. Obecnie wzrasta świadomość znaczenia lasów, ich środowiskotwórczych i społecznych funkcji, dostrzega się konieczność ich ochrony jako naturalnego dziedzictwa narodowego. Dlatego obserwuje się coraz większe zainteresowanie problematyką stanu zdrowotnego ekosystemów leśnych oraz przeciwdziałaniem zanieczyszczaniu i dewastacji środowiska naturalnego. Ludzie pragną zrozumieć złożoną i zmienną w czasie naturę przyrody. Należy pamiętać, że zdrowe zbiorowiska leśne pełnią szereg funkcji: ¾ regulują obieg dwutlenku węgla i tlenu w atmosferze ziemskiej, ¾ są ważnymi ogniwami gospodarki wodnej środowiska(zapobiegają erozji gleb, retencjonują wodę, hamują spływ powierzchniowy wód opadowych i opóźniają roztopy, ograniczając przez to powodzie), ¾ są bardzo ważnym czynnikiem w procesie glebotwórczym, ¾ poprawiają walory klimatu lokalnego (łagodzą działanie wiatru, nagłych zmian pogodowych i ekstremalnych warunków termicznych), 110 ¾ mają duże właściwości dźwiękochłonne, częściowo neutralizują wpływy skażeń i zanieczyszczeń cywilizacyjnych, ¾ mają duże walory estetyczne, lecznicze, naukowe i dydaktyczne, ¾ stanowią ogromne bogactwo gatunkowe roślin i zwierząt, ¾ dostarczają drewna i bardzo wielu innych surowców wykorzystywanych przez człowieka w różnych dziedzinach jego działalności. 6.2. Rodzaje zagrożeń środowiska przyrodniczego Wśród najistotniejszych czynników zagrożenia środowiska przyrodniczego wymieniono: ¾ czynniki antropogeniczne – powstają w wyniku działalności człowieka: zanieczyszczenia powietrza (energetyka, gospodarka komunalna, transport), zanieczyszczenia wód i gleb (przemysł, gospodarka komunalna, rolnictwo), przekształcenia powierzchni ziemi (inwestycje, górnictwo), pożary lasu, szkodnictwo leśne, niewłaściwa gospodarka leśna (nadmierne użytkowanie, zaniechanie pielęgnacji, schematyczne postępowanie); ¾ czynniki abiotyczne (fizyczne) – powstają w wyniku oddziaływania na las warunków przyrody nieożywionej: czynniki atmosferyczne: temperatury, późne i termiczne wczesne (ciepłe przymrozki, zimy, upalne niskie lata), wilgotnościowe (deficyt opadów, obfity śnieg), wiatr (huragany, niekorzystny kierunek wiatrów), właściwości gleby: wilgotnościowe (deficyt wilgotności, poziom wód gruntowych), żyznościowe (gleby piaszczyste, grunty porolne), warunki fizjograficzne; ¾ czynniki biotyczne – powstają w wyniku procesów życiowych owadów, grzybów i zwierząt roślinożernych: szkodniki owadzie (pierwotne, wtórne i nękające), grzybowe choroby infekcyjne, 111 nadmierna liczebność i niewłaściwa struktura populacji zwierząt roślinożernych, struktura drzewostanów (niedostosowany do siedliska skład gatunkowy drzewostanów, monokultury i gatunki obce). 6.3. Czynniki antropogeniczne 6.3.1. Zanieczyszczenia powietrza Emisja Do zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego należy zaliczyć różnego rodzaju substancje zmieniające, w otoczeniu źródeł emisji, jego naturalny skład lub proporcje składników. Miarą emisji jest zwykle masa wprowadzonych do atmosfery substancji stałych (pyłów) i gazowych, w jednostce czasu, np. na rok. Emisja może pochodzić ze źródeł: ¾ punktowych, tj. wszelkiego rodzaju emitorów i wyrzutni wentylatorowych, ¾ liniowych, przede wszystkim ciągów komunikacyjnych, ¾ powierzchniowych, tj. hałd popiołów, wysypisk śmieci itp. Według innych kryteriów emisję można podzielić na: ¾ niską (w tym komunikacyjną) – zanieczyszczenia emitowane są z wielu lokalnych małych źródeł o niskich emitorach (do 40 m n. p. t.). Z reguły emisja ta nie jest w żaden sposób ograniczana, tzn. emitory nie posiadają żadnych filtrów. Niska emisja może tworzyć w niekorzystnych warunkach meteorologicznych lokalne uciążliwości w pobliżu jej źródeł. ¾ wysoką – z kominów wyższych niż 60 m n. p. t. Emisja ta z reguły jest przed skierowaniem do emitora zmniejszana, co najmniej o zawarty w gazach odlotowy pył. Oddziaływanie tej emisji jest znacznie szersze i z reguły nie wpływa na stan czystości powietrza w bezpośrednim sąsiedztwie emitorów. Na terenie Nadleśnictwa Rajgród zanieczyszczenia gazowe i pyłowe znajdujące się w powietrzu pochodzą z następujących źródeł: ¾ z procesów spalania energetycznego w źródłach ciepła, ¾ z procesów technologicznych w zakładach przemysłowych i usługowych, ¾ ze źródeł mobilnych (pojazdów mechanicznych), ¾ napływające spoza Nadleśnictwa. Zgodnie z danymi Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska, na terenie pozostającym w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród, poziom emisji zanieczyszczeń 112 do powietrza określono jako niewielki. Największa ilość zanieczyszczeń gazowych przypada na dział wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę. Według ewidencji GUS na omawianym terenie zinwentaryzowano 13 kotłowni, 13 km sieci cieplnej i 16,1 km połączeń prowadzących do budynków. Emisja zanieczyszczeń gazowych z obiektów szczególnie uciążliwych, w 2008 r., wyniosła ponad 140 tys. ton, co stanowi około 9% emisji gazowej w województwie podlaskim. Największy udział w emisji zanieczyszczeń gazowych miał dwutlenek węgla. Emisja zanieczyszczeń pyłowych była, w rozpatrywanym okresie, znacznie niższa i wyniosła 283 tony, z czego 38% pochodziło ze spalania paliw. Najbliższe istotne źródła emisji zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego skoncentrowane są na terenie miasta Grajewa. Należą do nich przede wszystkim instalacje technologicznego i energetycznego spalania paliw, zlokalizowane w obrębie następujących zakładów: „Pfleiderer Grajewo” S.A., Pfleiderer MDF Sp. z o.o., PEC Sp. z o.o. , Spółdzielni Mleczarskiej „MLEKPOL”, Wytwórni Mas Bitumicznych oraz P-USP „ZAKREM”. Największy udział w emisji tlenków siarki, tlenku węgla i dwutlenku węgla oraz pyłu na omawianym terenie mają jednak małe źródła ciepła, zwłaszcza w budynkach mieszkalnych jednorodzinnych, rozproszone na obszarze całego Nadleśnictwa. Istotny udział w emisji zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego ma także transport drogowy, szczególnie w pasie drogi krajowej nr 61, gdzie średnie natężenie ruchu pojazdów wynosi około 13 tys. pojazdów/dobę. Imisja Konieczność prowadzenia stałego monitoringu powietrza wynika z zagrożeń środowiska, które mogą wystąpić podczas emisji różnorodnych związków zanieczyszczających powietrze atmosferyczne. W wyniku działalności gospodarczej następują zmiany składu chemicznego powietrza atmosferycznego, powodując zaburzenia równowagi panującej w środowisku. Negatywne oddziaływanie podstawowych związków chemicznych emitowanych w większych ilościach do powietrza przedstawia się następująco: ¾ dwutlenek siarki i produkty jego utleniania mogą być transportowane z powietrzem na odległość tysięcy kilometrów; wymywane z atmosfery opadami (kwaśne deszcze), opadają na powierzchnię ziemi powodując duże zmiany i straty w środowisku, m.in. zmiany pH w środowisku wodnym, przyśpieszoną korozję, uszkodzenia roślin; gaz ten w większych stężeniach może silnie podrażnić drogi 113 oddechowe, ulegając rozpuszczeniu w wydzielinie błon śluzowych organizmu tworzy kwas siarkowy, który działa na nie żrąco; ¾ tlenki azotu mogą być również przenoszone na znaczne odległości. W atmosferze ulegają transformacji; pod wpływem promieniowania nadfioletowego reagują z węglowodorami tworząc tzw. smog fotochemiczny; tlenki azotu działają drażniąco na błony śluzowe dróg oddechowych, wywołując obrzęk płuc; pewna ilość tlenków azotu ulega w ustroju biotransformacji do azotynów, które są wchłaniane do układu krwionośnego i wywołują powstanie methemoglobiny; ¾ pyły wyrzucone do powietrza atmosferycznego pozostają w nim przez pewien czas; najczęściej są to cząstki stałe o wymiarach mniejszych niż 300 μm; w zależności od oddziaływania na organizm wyróżnia się pyły o działaniu: drażniącym, zwłókniającym, uczulającym, toksycznym i radioaktywnym; ¾ kadm jest zaliczany do najbardziej toksycznych metali, powoduje zatrucia ostre i przewlekłe; ponadto działa teratogennie, mutagennie i rakotwórczo; kadm jest bardzo trwały w glebie; w wyniku depozycji do gleby przenika następnie do roślin i warzyw jadalnych; kumuluje się w organizmie zwierząt; pył, pary i dymy kadmu są wchłaniane przez błony śluzowe dróg oddechowych; związki kadmu mogą być także wchłaniane przez przewód pokarmowy; ¾ ołów powoduje długotrwałe zanieczyszczenie środowiska; jest bardzo trwały w glebie; kumuluje się w niej w wyniku depozycji z powietrza, następnie przenika do roślin i warzyw jadalnych; stężenie ołowiu w powietrzu wzrasta na obszarach o dużym natężeniu ruchu samochodowego; ołów jest trucizną ogólnoustrojową; jest wchłaniany przez błony śluzowe dróg oddechowych i przewodu pokarmowego; oddziałuje negatywnie na układ krwiotwórczy, układ nerwowy, układ sercowonaczyniowy, układ oddechowy, nerki, a także wpływa na rozrodczość. Poza wymienionymi substancjami w powietrzu może występować także szereg innych zanieczyszczeń emitowanych w procesach produkcji oraz ze spalania paliw w transporcie. W większości ich oddziaływanie na człowieka ma charakter kancerogenny, na przykład węglowodory aromatyczne, cząsteczki sadzy zawierające związki organiczne ze spalania ropy. Celami corocznej oceny jakości powietrza są: ¾ dokonanie klasyfikacji stref w oparciu o przyjęte kryteria tj.: dopuszczalny poziom substancji w powietrzu oraz poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji, określone w Rozporządzeniu w sprawie dopuszczalnych poziomów; 114 klasyfikacja jest podstawą do podjęcia decyzji o potrzebie zaplanowania działań na rzecz poprawy jakości powietrza w danej strefie (opracowywania programów ochrony powietrza); ¾ uzyskanie informacji o przestrzennych rozkładach zanieczyszczeń na obszarze aglomeracji lub innej strefy, w zakresie umożliwiającym wskazanie obszarów przekroczeń wartości kryterialnych oraz określenie poziomów stężeń występujących na tych obszarach; informacje te są niezbędne do określenia obszarów wymagających podjęcia działań na rzecz poprawy jakości powietrza lub, w przypadku uznania wymaganych informacji za niewystarczające - podjęcia dodatkowych badań we wskazanych rejonach; ¾ wskazanie prawdopodobnych przyczyn występowania ponadnormatywnych stężeń zanieczyszczeń w określonych rejonach (w zakresie możliwym do uzyskania na podstawie posiadanych informacji); ¾ wskazanie potrzeb w zakresie wzmocnienia istniejącego systemu monitoringu i oceny; określenie potrzeb w zakresie modernizacji lub reorganizacji istniejącego w województwie systemu monitoringu stanowiło cel wykonanej wstępnej oceny jakości powietrza; z pierwszej oceny wynikają natomiast dalsze potrzeby doskonalenia systemu monitorowania jakości powietrza w województwie. Państwowa Inspekcja Sanitarna określa stan zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego prowadząc badania w sieci nadzoru ogólnego. Dane z tej sieci stanowią podstawowe źródło informacji o narażeniu ludności na zanieczyszczenia powietrza w systemie Monitoringu Oczekiwanych Efektów i Korzyści Zdrowotnych, wynikających z realizacji Narodowego Programu Zdrowia. Obejmują one pomiary stężeń dla określonych okresów uśredniania dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i pyłu zawieszonego we wszystkich miastach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców. Według danych WIOŚ w Białymstoku, w 2008 r. obszar pozostający w zasięgu Nadleśnictwa Rajgród (strefa grajewska), pod względem kryterium ochrona zdrowia, zakwalifikowano do klasy A. W badaniach pod uwagę wzięto stężenia: dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, benzenu, pyłu zawieszony PM10, tlenku węgla i ołowiu. Klasa A oznacza, że wielkości mierzonych zanieczyszczeń powietrza nie przekraczają dopuszczalnych wartości. W takim przypadku wymaganym działaniem jest utrzymanie jakości powietrza na tym samym lub lepszym poziomie. 115 6.3.2. Zanieczyszczenia wód Wody powierzchniowe 9 rzeki Konieczność dostosowania prawodawstwa polskiego do wymogów Unii Europejskiej, wprowadziła istotne zmiany w zasadach badań i oceny jakości wód powierzchniowych. Przy ogólnej klasyfikacji wód podstawę oceny stanowi Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. Nr 162, poz. 1008). Dokument ten wdraża dyrektywę 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz. Urz. WE L 327 z 22.12.2000, str.1). Ocena przydatności wód do bytowania ryb opiera się o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. Nr 176, poz. 1455). Natomiast ocena wrażliwości wód na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych i podatności na eutrofizację dokonywana jest w odniesieniu do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. Nr 241, poz. 2093). Zgodnie z powyższymi przepisami prawa, punkty pomiarowe sieci monitoringu wód ustanawiane są na zamknięciach jednostek wyznaczonych przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej. W 2008 r., na terenie pozostającym w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród, wody badano w punktach sieci monitoringu diagnostycznego, operacyjnego i operacyjnegocelowego. W ramach monitoringu diagnostycznego badaniami objęto rzeki: ¾ Biebrzę – punkt pomiarowo-kontrolny Burzyn – Rutkowskie, ¾ Jegrznię – punkt pomiarowo-kontrolny w Wojdach – dopływ A21 do Jeziora Dręstwo oraz punkt pomiarowo- kontrolny w miejscowości Kuligi. W ramach monitoringu operacyjnego badaniami objęto rzeki: ¾ Biebrzę – punkt pomiarowo-kontrolny Osowiec – most, ¾ Ełk – punkt pomiarowo-kontrolny Osowiec, ¾ Wissę – punkt pomiarowo-kontrolny poniżej ujścia z oczyszczalni komunalnej w Wąsoszu; ¾ Dopływ z Łempic – punkt pomiarowo-kontrolny w Wąsoszu, ¾ Matlak – punkt pomiarowo-kontrolny na odcinku przyujściowym. 116 W punktach wyznaczonych do przeprowadzenia monitoringu diagnostycznego dokonano oceny stanu ekologicznego i chemicznego wód. Natomiast w punktach sieci monitoringu operacyjnego przeprowadzono badania stanu ekologicznego. Wyniki badań w większości punktów pomiarowych ogólnie wskazują na umiarkowany stan ekologiczny wód. W poszczególnych punktach stan ekologiczny był zróżnicowany, od dobrego, poprzez umiarkowany, słaby do złego. Jedynie w punkcie w Osowcu, zlokalizowanym na rzece Ełk, stan ekologiczny wody określono jako dobry. Badania stanu chemicznego wód pobranych w punkcie pomiarowo-kontrolnym na rzece Jegrzni wykazały podwyższone wartości dwóch wskaźników z grupy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), co zaniżyło ogólną ocenę stanu wód na badanym terenie. Jedynie w punkcie zlokalizowanym na ujściowym odcinku Biebrzy zanotowano dobrą jakość wód (pod względem zawartości specyficznych substancji chemicznych). Oceny przydatności wód do bytowania ryb dokonano na dwóch odcinkach, wytypowanych przez RZGW w Warszawie, na Biebrzy w Osowcu i na Ełku w Osowcu. Przeprowadzone badania wykazały, że analizowane wody nie spełniają wymagań, jakie powinny spełniać wody śródlądowe będące środowiskiem dla życia ryb karpiowatych w warunkach naturalnych. Badania wielkość średniorocznych stężeń wybranych związków biogennych azotu i fosforu oraz chlorofilu „a”, wskazują na brak podatności wód na eutrofizację. 9 jeziora W 2008 r. dokonano również oceny czystości jezior. Badaniom poddano wody Jeziora Rajgrodzkiego i Jeziora Toczyłowo. Jezioro Rajgrodzkie przebadano w ramach monitoringu diagnostycznego w 7 punktach pomiarowo-kontrolnych. Ogólny stan ekologiczny zbiornika określono jako dobry dla indeksu makrofitowego i chlorofilu „a”, tak samo jak wskaźniki fizykochemiczne. Podobne rezultaty dały badania stanu chemicznego wód jeziora. Wody Jeziora Toczyłowo pobrano z jednego punktu pomiarowego. Pod względem biologicznym stan ekologiczny wód sklasyfikowano jako dobry dla indeksu makrofitowego i słaby dla chlorofilu „a”. W związku z tym ogólna ocena stanu ekologicznego wskazuje na stan umiarkowany. Natomiast wartości elementów chemicznych, badanych w 2008 r., wskazują na stan dobry. 117 Wody podziemne Wody powierzchniowe stanowią, na terenie Nadleśnictwa Rajgród, główne źródło zaopatrzenia mieszkańców w wodę do picia. Wody ujmowane są z utworów czwartorzędowych, e studni wierconych, zlokalizowanych na stacjach wodociągowych oraz ze studni kopanych występujących przy gospodarstwach domowych. Do głównych źródeł zanieczyszczeń wód podziemnych zaliczono: ¾ infiltrację wód pochodzących z niewłaściwie nawożonych pól uprawnych, ¾ odcieki ze składowisk odpadów, ¾ nieszczelne instalacje na stacjach i w magazynach paliw, ¾ spływy powierzchniowe ze szlaków komunikacyjnych, ¾ zanieczyszczenia atmosfery. Zasoby wód podziemnych, ze względu na wykorzystywanie ich do zaopatrzenia ludności w wodę pitną, podlegają szczególnej ochronie. Zagrożeniem dla ilościowych zasobów wód podziemnych jest niedostateczna ochrona zasobów istniejących ujęć wód podziemnych – pobór wód podziemnych do celów technologicznych i innych, które nie wymagają wód o wysokiej jakości, budowa studni i ujęć w obszarach zasobowych ujęć komunalnych. W ramach krajowej sieci monitoringu wód podziemnych, prowadzonej przez Państwowy Instytut Geologiczny na zlecenie Inspekcji Ochrony Środowiska, w 2008 r. na terenie całego kraju, badaniami objęto jedynie zagrożone jednolite części wód podziemnych. W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród nie wyznaczono tego typu punktów. 6.3.3. Zanieczyszczenia i przekształcenia powierzchni gleby Głównym źródłem zanieczyszczenia gleb są przede wszystkim opady atmosferyczne. Chemizm wód opadowych ma często silnie degradujący wpływ na środowisko naturalne. Negatywnie oddziaływają wprowadzane na powierzchnię ziemi kwasotwórcze związki siarki i azotu, kwaśne deszcze, związki biogenne i metale ciężkie. Duża kwasowość opadów powoduje, że w kontakcie z ziemią następuje mineralizacja gleby i ługowanie z niej wielu substancji, co jest przyczyną wtórnego zanieczyszczenia wody opadowej, zwiększając często wielokrotnie zawarte w niej ładunki zanieczyszczeń. W zależności od koncentracji danego wskaźnika zanieczyszczenia w opadzie atmosferycznym oraz ilości opadu wprowadzana jest odpowiednia wielkość depozytu zanieczyszczeń. Rozeznanie, co do wielkości i jakości przenoszonych z opadem atmosferycznym zanieczyszczeń pozwala na śledzenie postępującej degradacji środowiska i może stać się 118 cenną informacją, pozwalającą na skuteczne przeciwdziałanie temu procesowi. Badania gleb użytkowanych rolniczo pod względem ich chemizmu prowadzone są przez Instytut Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (IOŚ WIOŚ, 2004). Z badań prowadzonych na terenie województwa podlaskiego w 2000 roku wynika, że zawartość metali ciężkich, związków siarki i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w powierzchniowej warstwie gleb na tym obszarze jest na poziomie naturalnym. Zgodnie z definicją, podaną w ustawie z dnia 27 czerwca 1997 roku (Dz. U. nr 96, poz. 592), odpady to wszystkie przedmioty oraz substancje stałe, a także nie będące ściekami substancje ciekłe, powstałe w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej lub bytowania człowieka i nieprzydatne w miejscu lub czasie, w którym powstały. Do odpadów zalicza się również osady ściekowe z oczyszczalni. Ustawa powyższa obowiązuje od 1 stycznia 1998 roku i określa zasady postępowania z odpadami, a w szczególności zasady zapobiegania powstawaniu odpadów lub minimalizacji ich ilości, usuwaniu odpadów z miejsc ich powstawania, a także wykorzystania lub unieszkodliwiania w sposób zapewniający ochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska. Uciążliwość odpadów dla środowiska następuje w wyniku dużego nagromadzenia odpadów na stosunkowo małej powierzchni, gdzie składowana masa wpływa negatywnie na środowisko, a przede wszystkim: ¾ zanieczyszcza wody gruntowe i powierzchniowe, ¾ zanieczyszcza atmosferę oraz gleby i okoliczną szatę roślinną, stanowi zagrożenie sanitarno-epidemiologiczne z uwagi na wysoki udział substancji organicznych, sprzyjających rozwojowi mikroorganizmów chorobotwórczych, ¾ niszczy walory estetyczne środowiska przez niekorzystne zmiany krajobrazu, co powoduje wyłączanie z użytkowania terenów rolniczych i leśnych, które są zajmowane pod składowiska odpadów (hałdy i wysypiska). Odpady niebezpieczne, które wytwarza znaczna liczba zakładów to: ¾ oleje odpadowe, ¾ baterie i akumulatory, ¾ odpady fluorescencyjne i inne odpady zawierające rtęć, ¾ odpady z diagnozowania, leczenia i profilaktyki medycznej. Oprócz „znanych” wytwórców odpadów niebezpiecznych, które są w większości wykorzystane gospodarczo (wytworzenie nowego surowca lub materiału) lub unieszkodliwione, wiele z nich trafia na zwykłe składowiska odpadów komunalnych: baterie 119 i świetlówki, odpady lakiernicze, przeterminowane leki, środki ochrony roślin, zużyte oleje lub smary z gospodarstw domowych. Ważną grupą odpadów niebezpiecznych są odpady medyczne powstałe w szpitalnych placówkach opieki zdrowotnej, które są unieszkodliwiane przez spalanie w przystosowanych do tego celu spalarniach. Nieznane są jednak ilości tego rodzaju odpadów, powstających w przychodniach i prywatnych gabinetach lekarskich oraz sposób ich unieszkodliwiania. Odrębną grupę odpadów stanowią odpady komunalne, powstające w gospodarstwach domowych, a także odpady pozbawione składników niebezpiecznych pochodzące od innych wytwórców odpadów, które ze względu na swój charakter lub skład są podobne do odpadów powstających w gospodarstwach. Składowanie odpadów na wysypiskach jest najstarszym, i najbardziej rozpowszechnionym sposobem unieszkodliwiania odpadów komunalnych. Lokalizacja, urządzenie i eksploatacja składowiska powinny minimalizować jego uciążliwość dla środowiska. O uciążliwości wysypisk dla otoczenia w dużej mierze decyduje wielkość powierzchni i czas eksploatacji. Grunty spod składowisk odpadów komunalnych po zakończeniu eksploatacji wymagają rekultywacji i ponownego zagospodarowania. Na składowiskach odpadów komunalnych, oprócz odpadów powstających w wyniku bytowania człowieka, deponowane są także odpady przemysłowe. Część odpadów komunalnych deponowanych na składowiskach jest zagospodarowywana. Eksploatacja gazu pozyskiwanego w wyniku rozkładu związków organicznych, zawartych w odpadach, stanowi w polskich warunkach nową możliwość czerpania korzyści z odpadów komunalnych. Powinna być ona wykorzystywana także ze względu na negatywne oddziaływanie emisji gazowych z wysypisk odpadów na atmosferę. Główny składnik gazu wysypiskowego – metan – jest drugim po dwutlenku węgla powodem powstawania efektu cieplarnianego. Niekorzystnie działa on również na organizmy żywe oraz roślinność w sąsiedztwie wysypiska. Biogaz oprócz składników podstawowych (metan, dwutlenek węgla) zawiera w ilościach śladowych około 500 różnych związków organicznych, z których część to substancje kancerogenne. Dwutlenek węgla i siarkowodór, występujące w gazie wysypiskowym, ulegają rozpuszczeniu w odciekach wysypiska, zwiększając ich kwasowy odczyn. Odpady komunalne prawie w całości lokowane są na składowiskach. Tylko niewielka ich część, dzięki stopniowemu wprowadzaniu selektywnej zbiórki odpadów, wykorzystywana jest jako surowce wtórne. Niezbędne jest wprowadzenie na szerszą skalę tego typu sposobu 120 postępowania z odpadami, jak również zapewnienie odpowiedniego rynku zbytu dla tych surowców. Wśród odpadów komunalnych znaczne zagrożenie dla ludzi i środowiska stanowią odpady, powstające wprawdzie w mniejszych ilościach niż pozostałe, lecz zawierające liczne substancje toksyczne. Należą do nich osady pogalwaniczne i inne zawierające metale ciężkie, zużyte katalizatory, resztki rozpuszczalników, farb, lakierów, chemikaliów, zużyte baterie, lampy jarzeniowe. Odpady te są często gromadzone w sposób niekontrolowany, bez odpowiednich środków zabezpieczających przed migracją zanieczyszczeń do wód gruntowych, powierzchniowych i powietrza. Sektor przemysłowy na terenie w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwie Rajgród zdominowany jest przez przetwórstwo rolno-spożywcze, z przewagą przemysłu mleczarskiego oraz przetwórstwo drewna i przemysł meblowy. Na omawianym obszarze nie występuje aktualnie żadne składowisko odpadów przemysłowych. Z roku na rok wzrasta ilość odpadów komunalnych zebranych, w stosunku do wytworzonych. Na terenie Nadleśnictwa Rajgród lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie funkcjonuje 5 składowisk odpadów komunalnych (dla gmin: Grajewo, Radziłów, Szczuczyn, Rajgród i Wąsosz). Jedynie składowisko odpadów w Szczuczynie spełnia wymagania formalne i techniczne i może nadal funkcjonować. Składowisko odpadów dla miast i gminy Grajewo, w miejscowości Koszarówka, przeznaczone jest do zamknięcia do końca 2009 r. Pozostałe składowiska wymagają modernizacji, celem dostosowania do obowiązujących wymogów. 6.3.4. Hałas Hałas jest drganiem rozprzestrzeniającym się w powietrzu w postaci fal akustycznych o częstotliwościach i natężeniach stwarzających uciążliwość dla ludzi i środowiska. Stopień uciążliwości hałasu zależy zarówno od jakości dźwięku, jak również od nastawienia odbiorcy. Ten sam dźwięk przez jedną osobę może być oceniany jako przyjemny i pożądany, a przez inną jako uciążliwy i szkodliwy, czyli hałas i to bez względu na parametry fizyczne. Podstawowym technicznym wskaźnikiem oceny poziomu hałasu w środowisku lub ogólnej oceny stanu klimatu akustycznego jest równoważny poziom dźwięku wyrażany w decybelach (dB). Klimat akustyczny jest to zespół zjawisk akustycznych, występujących na danym obszarze. Hałas pochodzenia antropogenicznego, występujący w środowisku zewnętrznym, można podzielić na dwie podstawowe kategorie: hałas komunikacyjny (drogowy, kolejowy, 121 lotniczy) i hałas przemysłowy. Rozwój komunikacji i transportu oraz wzajemne przenikanie terenów przemysłowych z obszarami zabudowy mieszkaniowej lub innymi wymagającymi ochrony sprawia, że problem uciążliwości hałasu dotyczy obecnie nie tylko dużych miast, ale również mniejszych ośrodków. Dominujący wpływ na klimat akustyczny środowiska wywiera hałas komunikacyjny, a w szczególności drogowy, z uwagi na powszechność występowania i długi czas oddziaływania. Hałas kolejowy i lotniczy, pomimo że należy do źródeł hałasu o najwyższych parametrach, ma mniejsze znaczenie ze względu na jego lokalny charakter. Oddziaływanie hałasu lotniczego i kolejowego dotyczy stosunkowo niewielkiego procentu ludności zamieszkałej w pobliżu lotnisk i linii kolejowych. Zjawiska związane z oddziaływaniem akustycznym zakładów przemysłowych i usługowych mają również charakter lokalny. Hałas powoduje ujemne skutki zdrowotne dla społeczeństwa, jak również wpływa na pogorszenie jakości środowiska przyrodniczego. Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku, zależne od sposobu zagospodarowania i funkcji terenu określa Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 13 maja 1998 roku (Dz.U. nr 66, poz. 436). Podstawowym źródłem hałasu, decydującym o klimacie akustycznym tego terenu, jest komunikacja. Jedną z głównych przyczyn zwiększającego się w ostatnich latach zagrożenia hałasem jest intensyfikacja ruchu drogowego. Uciążliwość tras komunikacyjnych zależy głównie od natężenia ruchu, struktury strumienia pojazdów, prędkości pojazdów, rodzaju i stanu technicznego nawierzchni oraz odległości od drogi. Bardzo ważnym czynnikiem jest także stan techniczny pojazdów. Szczególnie uciążliwy dla środowiska przyrodniczego jest transport drogowy, a szczególnie ruch tranzytowy pojazdów ciężkich. Poza bezpośrednimi zagrożeniami szlaki komunikacyjne odgrywają jeszcze jedną bardzo niekorzystną rolę. Przecinanie przez nie ekosystemów powoduje izolację sąsiadujących z drogą (szczególnie o dużym natężeniu ruchu) biocenoz leśnych. Powoduje to ograniczanie przepływu materiału genetycznego między odizolowanymi populacjami. W celu poprawy szkodliwego oddziaływania hałasu komunikacyjnego należy dążyć między innymi do poprawy nawierzchni dróg, wprowadzeniu ograniczeń prędkości na odcinkach dróg o zniszczonej nawierzchni, eliminacji z ruchu pojazdów szczególnie uciążliwych czy stosowaniu ekranów akustycznych. Na terenie w zasięgu Nadleśnictwa Rajgród, wśród najważniejszych czynników kształtujących klimat akustyczny wymieniono komunikację drogową, a w szczególności znaczny udział samochodów ciężarowych. W przypadku hałasu przemysłowego nie stwierdzono znaczących oddziaływań. 122 6.3.5. Promieniowanie elektromagnetyczne Promieniowanie elektromagnetyczne (PEM), a w tym promieniowanie niejonizujące, zaliczane jest obecnie do podstawowych rodzajów zanieczyszczeń środowiska naturalnego. Szczególnie szkodliwe oddziaływanie na środowisko mają linie wysokiego napięcia, w pobliżu których wytwarzają się napięcia i prądy niebezpieczne dla zdrowia i życia ludzi. Pole elektromagnetyczne wytwarzane przez silne źródło niekorzystnie zmienia warunki bytowania człowieka, wpływa na przebieg procesów życiowych organizmu, mogą wystąpić zaburzenia funkcji ośrodkowego układu nerwowego, układów rozrodczego, hormonalnego, krwionośnego oraz narządów słuchu i wzroku. Rozwój sieci energetycznej wiąże się także z degradacją terenów leśnych, przez które bardzo często prowadzi się linie energetyczne w celu zmniejszenia kosztów inwestycyjnych. Wskutek takiego „taniego” rozwiązania las ulega bardzo często „poćwiartowaniu”. Obecność pól elektromagnetycznych (o częstotliwości 50 Hz) ma także degenerujący wpływ na rośliny i zwierzęta. U roślin obserwuje się opóźniony wzrost i zmiany w budowie zewnętrznej, u zwierząt natomiast zaburzenia neurologiczne i w krążeniu, zakłócenia wzrostu, żywotności i płodności. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 listopada 2007 r. w sprawie zakresu i sposobu prowadzenia okresowych badań poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku, w 2008 r. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku przeprowadził badania poziomu pól elektromagnetycznych. Program badań zakładał koncentrację pomiarów na obszarach dostępnych dla ludności, czyli w centralnych dzielnicach lub osiedlach miast o liczbie mieszkańców przekraczającej 50 tys. oraz w pozostałych miastach i na terenach wiejskich. Zakres prowadzonych pomiarów obejmował natężenia składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego w przedziale częstotliwości od 3 do 3000 MHz. Na terenie w zasięgu Nadleśnictwa zlokalizowano 2 punkty pomiarowe: w Grajewie (przy ul. Mickiewicza) i w Radziłowie. Wyniki pomiarów wskazują na brak przekroczeń dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w obu badanych punktach. 6.3.6. Pożary lasu Zagrożenie pożarowe lasu to wystąpienie takich warunków, przy których możliwe jest powstanie niekontrolowanego procesu spalania wymagającego zorganizowanej akcji do jego likwidacji. O występowaniu czynników kształtujących zagrożenie pożarowe lasu decydują w szczególności: 123 ¾ pora roku a przede wszystkim zaleganie pokrywy śnieżnej, ¾ wiek i skład drzewostanów oraz rodzaj pokrywy gleby, ¾ intensywność zabiegów gospodarczych i sposobów użytkowania drzewostanów, ¾ sieć dróg komunikacyjnych i nasilenie ruchu na drogach, ¾ atrakcyjność turystyczna i obfitość płodów runa leśnego, ¾ rozmieszczenie zakładów przemysłowych oraz osad ludzkich wśród lasów, ¾ inne warunki lokalne. Cały obszar Nadleśnictwa Rajgród zakwalifikowano do II kategorii zagrożenia pożarowego (zagrożenie średnie). W ostatnich latach na terenie Nadleśnictwa miało miejsce 35 pożarów lasu na łącznym areale 14,87ha. Najwięcej pożarów zanotowano w uprawach i młodnikach (6,77 ha) i w drzewostanach starszych (3,82 ha). Szczególnie narażone na pożary są drzewostany w I i II klasie wieku. Na terenach tych pożar pokrywy gleby może łatwo przekształcić się w pożar całkowity, doprowadzający do zupełnego zniszczenia danego fragmentu lasu. Na terenie Nadleśnictwa Rajgród wydzielenia leśne w tym wieku zajmują łącznie tylko 21,9%. Terenami potencjalnie zagrożonymi pożarami są tereny na siedliskach Bs, Bśw i BMś, narażone są na pożar pokrywy gleby i najgroźniejszy w skutkach pożar całkowity. Siedliska borowe świeże zajmują 58,8% powierzchni leśnej. Również zagrożone pożarami podpowierzchniowymi są obszary na siedliskach Bb, BMb i LMb. Powstawaniu takich pożarów sprzyjają długie okresy suszy, powodujące obniżenie poziomu wód gruntowych. Siedliska bagienne zajmują na omawianym obszarze 8,1% powierzchni leśnej. Najbardziej zagrożone występowaniem (ze względu na rodzaj siedliska) pożaru jest, zatem 66,9% powierzchni leśnej Nadleśnictwa Rajgród. Część lasów usytuowana jest na terenie szczególnie atrakcyjnym turystycznie. Dotyczy to zwłaszcza obrębu Rajgród. W miejscach tych penetracja lasu jest zwiększona głównie w okresie wakacyjnym. W czasie urodzaju płodów runa leśnego, zwłaszcza w okresie grzybobrania, stopień penetracji jest największy i dotyczy wtedy wszystkich lasów w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa. Najchętniej odwiedzane są tereny w sąsiedztwie głównych dróg i parkingów leśnych. 124 6.3.7. Szkodnictwo leśne Zwalczanie przestępstw i wykroczeń leśnych należy do zadań straży leśnej i pracowników terenowych administracji Nadleśnictwa. Do bezpośrednich form negatywnego oddziaływania ludzi na lasy należy zaliczyć: ¾ wywożenie śmieci do lasu, ¾ nielegalną wycinkę i kradzież drewna, ¾ kłusownictwo, ¾ kradzieże sadzonek z upraw i niszczenie drzewek, ¾ niszczenie urządzeń turystycznych, tablic informacyjnych i ostrzegawczych, ¾ kaleczenie drzew, ¾ niszczenie stanowisk roślin chronionych, ¾ płoszenie zwierzyny, niszczenie gniazd, mrowisk. Całkowite wyeliminowanie wyżej wymienionych szkodliwych zjawisk jest niemożliwe. Znajdują się one jednak pod stałym nadzorem, dlatego też ich natężenie nie jest w stanie wyrządzić środowisku naturalnemu większych szkód. Kradzieże drewna dotyczą najczęściej nielegalnego pozyskania od jednej do kilku sztuk drzew średnich klas wieku lub kradzieży już wyrobionych sortymentów. Jeżeli chodzi o kłusownictwo, to jego najbardziej rozpowszechnioną formą na omawianym terenie jest najprymitywniejsza, ale zarazem najbardziej niehumanitarna metoda, czyli stawianie wnyków. Uciążliwym problemem jest zaśmiecanie lasu w wyniku prowadzenia prac rolnych, budowlanych lub nielegalnego wysypywania odpadów komunalnych przez okoliczną ludność. W omawianym nadleśnictwie zjawisko to jest rozwiązywane na bieżąco poprzez systematyczne uprzątanie oraz stały nadzór nad najbardziej narażonymi obszarami. 6.3.8. Presja turystyczna Szlaki turystyczne przebiegające przez teren Nadleśnictwa nie kolidują z prowadzoną gospodarką i nie wpływają negatywnie na drzewostany. Należy jednak pamiętać o tym, iż co roku zwiększa się ilość osób przebywających w lesie, co powoduje narastanie presji turystycznej. Większość osób porusza się po odpowiednio przygotowanych i wyznaczonych szlakach turystycznych. Taka turystyka stwarza niewielkie zagrożenie dla środowiska naturalnego. Większe szkody wyrządzają osoby nie przestrzegające obowiązujących norm postępowania. Zapominając o pozytywnym wpływie ekosystemów leśnych na środowisko, bardzo często ludzie postępują nieodpowiedzialnie. 125 Nieumiejętne zbieranie grzybów (rozgrzebywanie ściółki leśnej) oraz niszczenie grzybów niejadalnych powoduje wiele negatywnych konsekwencji. Grabienie ściółki leśnej prowadzi do zmniejszenia ilości naturalnych substancji organicznych i mineralnych, koniecznych do rozwoju roślinności leśnej, powoduje jej przesuszanie oraz zaburza naturalny obieg pierwiastków w lesie. Grzybnia ma istotną rolę w procesie rozkładu próchnicy, strzępki grzyba ułatwiają roślinom pobieranie wody. Mechaniczne zbieranie jagód niszczy leśne organizmy (naturalnych wrogów szkodników drzew leśnych), a także liście krzewinek, które usychają. Bezmyślne niszczenie roślinności, rozgrzebywanie mrowisk i nor zwierząt leśnych, niszczenie gniazd i jaj ptaków, zaśmiecanie lasu, beztroskie palenie ognisk, płoszenie zwierzyny i zrywanie roślin chronionych – to niestety jeszcze cały czas częste działania pseudoturystów. 6.3.9. Wadliwe wykonywanie czynności gospodarczych Szkody powstają najczęściej przy pracach związanych z użytkowaniem lasu. Należy tu przede wszystkim zaliczyć: ¾ zniszczenia odnowień podokapowych i odnowień na gniazdach, niszczenie runa i wierzchnich warstw gleby, korzeni, koron i pni, w wyniku niewłaściwie przeprowadzonej ścinki drzew i zrywki drewna, ¾ kaleczenie drzew i niszczenie dróg w wyniku używania niewłaściwego taboru transportowego, ¾ zagrożenia ze strony owadów wynikające z przelegiwania w lesie i na składnicach przejściowych nieokorowanego i niezabezpieczonego drewna, ¾ potencjalne szkody od pożarów, wynikające z nieprzestrzegania przepisów przeciwpożarowych, ¾ zaśmiecanie lasu przez pozostawianie w lesie pustych, plastikowych opakowań po napojach, opakowań po olejach używanych do pilarek i innego sprzętu. 6.4. Czynniki abiotyczne Zagrożenia abiotyczne, to czynniki kształtowane i zależne od warunków atmosferycznych (anomalii pogodowych, termiczno wilgotnościowych, wiatrów), właściwości gleb (wilgotnościowych, żyznościowych), czy też warunków fizjograficznych (położenie nad poziom morza). Anomalie pogodowe wyrażają się częstym występowaniem ekstremalnych temperatur, opadów i wiatrów oraz susz, które mogą wyrządzić w lasach poważne szkody. 126 6.4.1. Czynniki atmosferyczne Huraganowe wiatry mogą doprowadzić do zniszczenia lasu na dużych obszarach. Po wystąpieniu takiego kataklizmu, najważniejszym zadaniem administracji leśnej będzie wtedy jak najszybsze niwelowanie jego skutków, głównie poprzez porządkowanie stanu sanitarnego lasu oraz wprowadzenie młodego pokolenia drzew w miejsce całkowicie zniszczonych drzewostanów. Huraganowe wiatry, oprócz wyrządzania bezpośrednich szkód, są czynnikiem osłabiającym drzewostany. Uszkodzenia koron, pni, strzał oraz systemów korzeniowych powodują bardzo szybkie zasiedlanie drzew przez szkodniki wtórne. Innym zagrożeniem o skali ogólnokrajowej jest ciągły spadek poziomu wód gruntowych. Zjawisko to także prowadzi do osłabienia drzew leśnych, a zwłaszcza świerka i jesionu, i czyni je podatnymi na ataki szkodliwych owadów oraz patogenów grzybowych. W skrajnych przypadkach może to też prowadzić do degradacji i zubożenia siedlisk leśnych, np. przez murszenie gleb torfowych. Niestety prognozy, dotyczące globalnych zmian klimatycznych, przewidują w przyszłości znacznie większe zagrożenie ekosystemów leśnych ze strony klimatu niż obecnie (Sadowski M., Galiński W., 1998). Będzie to miało związek z ociepleniem klimatu Ziemi spowodowanym nadmierną emisją do atmosfery antropogenicznych gazów cieplarnianych (głównie dwutlenku węgla i metanu). Drugi Raport IPCC (Międzynarodowy Zespół ds. Zmian Klimatu) opublikowany w 1996 r. przewiduje, że w strefie umiarkowanej w latach 1990 – 2050 należy się spodziewać wzrostu temperatury w lecie i w zimie o 1 – 2oC. Przewidywane są częste okresy suszy i wysokiej temperatury oraz znacznie częstsze niż obecnie występowanie silnych wiatrów. Stresy powodowane przez te czynniki będą zmniejszały stabilność lasów i zwiększały ich podatność na zanieczyszczenia przemysłowe oraz presję szkodników owadzich i patogenów grzybowych. Długowieczne drzewa leśne mogą mieć problemy z dostosowaniem się do zmieniających się warunków środowiskowych. Ciepły klimat nie będzie sprzyjał rozwojowi gatunków iglastych (głównie sosny i świerka), których udział będzie się zmniejszał. Przewiduje się, że na terenie Polski największe szanse przetrwania będą miały drzewa o szerokim zakresie tolerancji siedliskowej, jak topola czy olsza. Zwiększy się również udział i przyrost masy ciepłolubnych drzew liściastych, zwłaszcza dębu bezszypułkowego i buka. 6.4.2. Gleby porolne Do cech charakterystycznych gleby porolnej zalicza się: 127 ¾ obecność warstwy płużnej ukształtowanej w wyniku uprawy rolniczej gleby związanej z orką i nawożeniem; jest to warstwa silnie ubita, słabo przepuszczalna, 20-30 cm pod powierzchnią gruntu i do tej głębokości w zasadzie ograniczają się procesy przemian i obiegu materii organicznej oraz aktywności biologicznej gleby porolnej; ¾ szybkie wyczerpywanie się materii organicznej oraz niewielkie jej rezerwy; ¾ specyficzna aktywność mikrobiologiczna, faworyzująca proces mineralizacji, a więc końcowe stadium rozkładu materii organicznej; ¾ brak biologicznego kompleksu glebowego właściwego glebie leśnej, zarówno, jeśli chodzi o mikrofaunę oraz zbiorowiska grzybów i bakterii; ¾ brak lub nadmiar azotu – brak, jeśli od zakończenia uprawy upłynęło 10-15 lat i procesy wymywania zubożyły kompleks glebowy w związki azotu; nadmiar, jeśli uprawę rolniczą zaprzestano niedawno. Gleby porolne charakteryzują się również znaczną zawartością próchnicy, składników pokarmowych i wyższym odczynem pH. Znaczna jest również przewaga mikroflory bakteryjnej nad grzybową. W takich warunkach dochodzi często do zahubienia, a nawet do ginięcia całych zalesień, z reguły w wieku 20 – 40 lat. Głównymi cechami drzewostanów powstałych na gruntach porolnych są: uproszczona struktura gatunkowa, wiekowa, wysokościowa oraz specyficzne warunki glebowosiedliskowe. Z ekologicznego punktu widzenia drzewostany te są bliższe agrocenozom, pozbawionym właściwości regulacyjnych, niż ekosystemom leśnym, w których sieć powiązań troficznych i biologiczna różnorodność zapewniają trwałą biologiczną stabilność. W tym sensie pierwsze pokolenie drzew na dawnym gruncie nieleśnym stanowi pewną fazę procesu lasotwórczego, sztucznie zainicjowanego, przez narzucenie obcego zbiorowiska leśnego. Adaptacja takiego zbiorowiska niesie w sobie zawsze zjawiska chorobowe. Znaczna część gruntów dawniej użytkowanych rolniczo zalesiona została sosną, bez względu na potencjalne możliwości siedliska. Powoduje to pojawianie się ognisk huby korzeniowej (Fomes annosus) i opieńki miodowej (Armillaria mellea). Uprawy i młodniki na gruntach porolnych są też miejscami atakowane przez grzyby osutki (Lophodermium sp.). Chorobom powodowanym przez grzyby patogeniczne towarzyszy cały zestaw szkodników owadzich, zwłaszcza szeliniaka, zakorków, zmienników, przypłaszczka, zwójki sosnowej, tycza cieśli i innych. Proces lasotwórczy na glebach porolnych zbiega się w czasie z narastaniem zjawisk zanieczyszczenia powietrza, gleby i wody oraz eutrofizacji środowiska glebowego. Wszystko 128 to sprawia, że konieczna jest systematyczna przebudowa obszarów monolitycznych na biocenozy zrównoważone z warunkami siedlisk. „Charakterystyka gleb i siedlisk” omawianego obiektu wykonana przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Białymstoku pozwoliła na dokładną lokalizację gleb porolnych. W Nadleśnictwie Rajgród grunty porolne zajmują 2344,21 ha, co stanowi 21,1% powierzchni leśnej. 6.5. Czynniki biotyczne 6.5.1. Formy degradacji ekosystemu leśnego Borowacenie (pinetyzacja) Borowacenie (zwane często pinetyzacją) występuje w drzewostanach na siedliskach borów mieszanych, lasów mieszanych i lasów. W zależności od udziału sosny lub innych gatunków iglastych w górnej warstwie drzew wyróżniono borowacenie: ¾ słabe, jeśli udział sosny w składzie gatunkowym drzewostanu na siedliskach borów mieszanych wynosi ponad 80% powierzchni, 50-80% na siedliskach lasów mieszanych i do 30% na siedliskach lasowych, ¾ średnie, jeśli udział sosny przekracza 80% na siedliskach lasów mieszanych i wynosi 30-60% na siedliskach lasów, ¾ mocne, jeśli udział sosny w składzie gatunkowym na siedliskach lasów wynosi ponad 60%. Wyniki analizy borowacenia zachodzącego w lasach Nadleśnictwa Rajgród przedstawiają poniższa tabela oraz odpowiadający jej diagram. Tabela 23. Zestawienie powierzchniowe form borowacenia w Nadleśnictwie Rajgród Powierzchnia [ha] Wiek Obręb, nadleśnictwo Stopień borowacenia <=40 lat Obręb Grajewo Obręb Rajgród 41-80 lat > 80 lat Ogółem Ogółem [%] brak 958,87 2317,10 141,37 3417,34 43,5 słabe 877,47 2097,90 587,58 3562,95 45,4 średnie 90,66 442,37 259,97 793,00 10,1 mocne 2,39 48,51 26,95 77,85 1,0 brak 257,64 585,68 176,17 1019,49 32,7 słabe 196,96 1219,25 506,06 1922,27 61,7 15,21 71,06 80,08 166,35 5,3 średnie 129 Powierzchnia [ha] Wiek Obręb, nadleśnictwo Stopień borowacenia <=40 lat mocne Nadleśnictwo RAJGRÓD Ryc. 13. Formy 41-80 lat Ogółem > 80 lat Ogółem [%] 0,00 4,74 4,48 9,22 0,3 brak 1216,51 2902,78 317,54 4436,83 40,5 słabe 1074,43 3317,15 1093,64 5485,22 50,0 średnie 105,87 513,43 340,05 959,35 8,7 mocne 2,39 53,25 31,43 87,07 0,8 borowacenia w obrębach leśnych i w Nadleśnictwie 100% 90% 80% 70% 60% mocne 50% średnie 40% słabe brak 30% 20% 10% 0% Obręb Grajewo Obręb Rajgród Nadleśnictwo RAJGRÓD Powyższe dane pokazują wyraźnie, iż zarówno w drzewostanach nadleśnictwa jako całości, jak i poszczególnych obrębów leśnych zdecydowanie dominuje borowacenie w stopniu słabym, lub jego brak. Pinetyzacja mocna występuje w omawianym obiekcie tylko na 0,8% powierzchni drzewostanów. Neofityzacja Neofityzacja, czyli wnikanie lub wprowadzanie gatunków obcego pochodzenia do składu gatunkowego drzewostanów jest formą degradacji. Jej sprawcami są zazwyczaj niżej wymienione gatunki obce. Sosna Banksa (Pinus banksiana) jest drzewem występującym w Kanadzie i USA gdzie rośnie na najsuchszych, ubogich glebach. Do Europy została sprowadzona w 1785 roku 130 i była używana do zalesiania wydm. Obecnie drzewostany kiedyś posadzone są usuwane, ponieważ produkcją i jakością drewna wyraźnie ustępuje sośnie pospolitej. Daglezja (Pseudotsuga menziesii) naturalnie występuje w Ameryce Północnej, gdzie należy do największych drzew. W lasach naturalnych osiąga 55-75 m wysokości. Największa daglezja, rosnąca w stanie Washington, miała 117 m wysokości i 457 cm pierśnicy. Jest drzewem długowiecznym, okazy 500-letnie nie są rzadkie, maksymalny wiek dochodzi do 1000 lat. Została sprowadzona do Anglii w 1827 roku i wkrótce rozprzestrzeniła się niemal w całej Europie. Pierwsze, nieistniejące już dziś, okazy zostały posadzone w Polsce około 1830 roku. Daglezja jest drzewem, które może znaleźć zastosowanie jako gatunek ozdobny. Rosnąc samotnie zachowuje żywe gałęzie niemal do podstawy pnia, wymaga jednak dużo miejsca. Lepiej znosi warunki miejskie aniżeli rodzima jodła czy świerk. Dąb czerwony (Quercus rubra) naturalnie występuje w Ameryce Północnej, gdzie jest najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem dębu, dorastającym do 50 metrów wysokości. Sadzony nadal w naszych lasach ze względu na jego szybki wzrost, odporność na mróz i mniejsze wymagania w stosunku do gleby od rodzimych dębów. Robinia akacjowa (Robinia pseudacacia) to gatunek rosnący w Ameryce Północnej, który został sprowadzony do Europy jako drzewo ozdobne. W Rumuni i na Węgrzech tworzy już lite drzewostany. Ma małe wymagania glebowe i dużą siłę odroślową, co powoduje, że jeśli pojawi się na jakimś terenie, jest ją bardzo trudno usunąć. Traktowana jest obecnie jako chwast leśny i najczęściej występuje przy drogach oraz na nieużytkach, gdzie się samoistnie rozprzestrzenia poprzez odrośla korzeniowe. Klon jesionolistny (Acer negundo) pochodzi z atlantyckiej części Ameryki Północnej. Sadzony często w miastach i wzdłuż dróg, bardzo łatwo rozmnaża się za pomocą nasion. Nie był sadzony w lasach, jednak ze względu na dużą zdolność rozprzestrzeniania się wnika do drzewostanów, głównie wzdłuż dróg i rzek. Drzewo to mające duże wymagania świetlne przegrywa konkurencję o światło z naszymi rodzimymi gatunkami i dlatego nie występuje w głębi lasu. Należy je jednak usuwać podobnie jak grochodrzew z naszych drzewostanów, ponieważ drzewa te, gdy napotykają sprzyjające warunki (np. zrąb) szybko się rozprzestrzeniają i ze względu na szybki wzrost w młodości utrudniają odnowienie właściwych gatunków. Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum) naturalnie występuje w górach Półwyspu Bałkańskiego i Azji Mniejszej. Jest pierwszym drzewem obcego pochodzenia sadzonym w naszym kraju. 131 Na podstawie terenowych prac taksacyjnych IV rewizji urządzania lasu można stwierdzić, że lasy Nadleśnictwa Rajgród nie są zagrożone neofityzacją. Drzewostany, w których składzie gatunkowym występuje gatunek introdukowany, występują w nadleśnictwie na powierzchni 988 ha (obręb Grajewo – 721,14 ha, obręb Rajgród – 266,86 ha). Najczęściej spotykanym gatunkiem obcym w nadleśnictwie jest dąb czerwony. Oprócz niego w lasach obiektu można spotkać robinię akacjową, klon jesionolistny i kasztanowiec zwyczajny. W zasięgu administracyjnym nadleśnictwa gatunki obce można spotkać w formie nasadzeń przy drogach, kościołach i cmentarzach. W tym celu wykorzystywane są najczęściej kasztanowiec zwyczajny, klon jesionolistny i robinia akacjowa. Tabela 24. Zestawienie powierzchni według form neofitizacji w Nadleśnictwie Rajgród Powierzchnia [ha] Wiek Obręb, nadleśnictwo Gatunek obcy <=40 lat Obręb Grajewo Obręb Rajgród Nadl. RAJGRÓD AK DB.C DB.C AK DB.C 41-80 lat 5,07 71,54 5,07 71,54 > 80 lat 27,39 562,25 137,45 27,39 699,70 54,89 129,41 184,30 Ogółem 32,46 688,68 266,86 32,46 955,54 Ogółem [%] 0,4 8,8 8,6 0,3 8,7 6.5.2. Zgodność składu gatunkowego z siedliskiem Zgodność składu gatunkowego z siedliskiem ustala się na podstawie oddzielnych kryteriów dla upraw oraz młodników i drzewostanów starszych. Kryteria stopni zgodności składu gatunkowego z siedliskiem dla upraw przedstawiają się następująco: ¾ stopień 1 - skład gatunkowy zgodny z siedliskiem, jeżeli gatunek główny jest gatunkiem panującym w uprawie i jego udział lub suma udziału gatunków głównych nie różni się więcej niż o 20% od przewidywanego w orientacyjnym składzie odnowienia; ¾ stopień 2 - skład gatunkowy częściowo zgodny z siedliskiem, jeśli suma udziału gatunków głównych różni się o 21 - 50% od przewidywanego w orientacyjnym składzie odnowienia 132 ¾ stopień 3 - skład gatunkowy niezgodny z siedliskiem, jeżeli suma udziału gatunków głównych różni się więcej niż o 50% od przewidywanego w orientacyjnym składzie odnowienia. Kryteria stopni zgodności składu gatunkowego z siedliskiem dla młodników i drzewostanów starszych przedstawiają się następująco: ¾ stopień 1 - skład gatunkowy zgodny z siedliskiem, jeżeli gatunek główny jest gatunkiem panującym, a w składzie gatunkowym występują wszystkie gatunki przyjętego typu gospodarczego, w drzewostanach dwupiętrowych uwzględnia się łączny skład gatunkowy w obydwu piętrach, a w drzewostanach KO uwzględnia się tylko skład gatunkowy młodego pokolenia; ¾ stopień 2 - skład gatunkowy częściowo zgodny z siedliskiem, jeżeli gatunek główny jest gatunkiem panującym, lub gatunek główny nie jest gatunkiem panującym, lecz w składzie występują wszystkie gatunki przyjętego typu gospodarczego, w drzewostanach dwupiętrowych uwzględnia się łączny skład gatunkowy w obydwu piętrach, a w drzewostanach KO uwzględnia się tylko skład gatunkowy młodego pokolenia ¾ stopień 3 - skład gatunkowy niezgodny z siedliskiem, jeżeli nie są spełnione wymogi określone dla stopni 1 i 2, co oznacza, że gatunek główny nie jest gatunkiem panującym i jednocześnie w składzie gatunkowym nie występują wszystkie gatunki przyjętego typu gospodarczego drzewostanu. Powierzchniowy udział stopni zgodności składu gatunkowego z siedliskiem w obrębach leśnych i Nadleśnictwie Rajgród przedstawia poniższa tabela 25. Tabela 25. Zestawienie powierzchni drzewostanów w stopniach zgodności składu gatunkowego z siedliskiem Obręb, nadleśnictwo Obręb Grajewo Siedliskowy typ lasu BMB BRZ SO ŚW BMŚW SO ŚW ŚW BRZ SO ŚW SO SO ŚW ŚW SO SO BRZ SO SO SO BMW BS BŚW BW Drzewostany o składzie gatunkowym Gospodarczy typ drzewostanu częściowo zgodnym zgodnym ha 133 % 39,84 62,52 500,63 10,0 9,3 24,9 34,80 1,00 199,30 695,45 19,0 20,6 49,0 81,1 niezgodnym obojętnie ha 7,10 % 52,3 356,99 607,27 1487,08 8,19 120,64 3,85 207,11 161,62 2,15 90,0 90,7 74,0 87,5 66,0 79,4 51,0 18,8 49,0 ha 6,47 % 47,7 20,52 1,17 27,39 1,0 12,5 15,0 0,87 2,24 0,1 51,0 Obręb, nadleśnictwo Siedliskowy typ lasu LMB LMŚW LMW LŚW LW OL OLJ Obręb Rajgród BB BMB BMŚW BMW BŚW BW LMB LMŚW LMW LŚW LW Nadleśnictwo RAJGRÓD OL OLJ BB BMB BMŚW BMW Drzewostany o składzie gatunkowym Gospodarczy typ drzewostanu częściowo zgodnym zgodnym BRZ OL DB ŚW SO SO DB ŚW SO ŚW DB BRZ ŚW DB OL DB ŚW JS DB LP JS DB ŚW LP DB DB OL JS JS DB OL JS OL OL JS SO BRZ SO ŚW SO ŚW SO ŚW ŚW BRZ SO ŚW SO SO ŚW ŚW SO SO SO BRZ OL DB ŚW SO SO DB ŚW SO ŚW DB BRZ ŚW DB OL DB ŚW ŚW DB OL JS DB LP JS DB ŚW LP DB DB OL JS JS DB JS LP DB OL OL JS SO ha 48,56 113,22 52,39 25,08 12,73 3,14 % 10,4 12,6 17,5 26,3 5,7 2,1 57,29 78,24 23,98 4,44 494,55 3,29 18,79 0,71 53,8 51,2 14,7 6,6 82,8 100,0 23,7 100,0 2,00 1,21 99,09 442,46 1,95 5,68 295,78 2,75 78,21 2,42 29,2 4,1 99,0 26,0 26,3 4,4 99,4 78,3 20,7 2,2 4,32 0,51 6,4 1,0 0,85 100,0 15,94 90,6 99,72 92,3 0,71 100,0 2,00 41,05 161,61 943,09 1,95 29,2 9,6 21,0 25,4 11,6 niezgodnym obojętnie ha 361,67 737,76 218,30 70,30 154,22 64,19 1,47 49,18 71,13 54,32 37,21 91,60 % 77,7 82,2 73,0 73,7 69,5 43,9 100,0 46,2 46,5 33,3 54,9 15,3 60,64 76,3 4,47 4,84 28,37 1,04 1223,18 3,15 104,10 100,0 70,8 95,9 1,0 71,9 42,5 80,0 0,76 299,91 105,60 50,72 7,24 38,05 42,46 0,64 21,7 79,3 96,5 84,6 100,0 56,3 84,0 100,0 6,61 0,85 15,58 1,65 63,0 100,0 88,0 9,4 8,37 5,21 7,7 100,0 11,57 4,84 385,36 608,31 2710,26 11,34 64,1 70,8 90,4 79,0 73,0 67,6 ha 55,30 46,42 28,32 % 11,9 5,2 9,5 54,86 78,81 24,7 53,9 3,50 84,64 26,07 11,33 2,3 51,9 38,5 1,9 36,34 2,31 20,42 1,93 2,1 31,2 15,7 0,6 1,37 9,23 1,3 15,4 25,23 7,58 37,3 15,0 3,89 37,0 2,12 12,0 0,51 100,0 BRZ SO ŚW SO ŚW SO ŚW ŚW BRZ SO ŚW SO SO ŚW 134 6,47 35,9 56,86 3,48 1,5 20,8 Obręb, nadleśnictwo Siedliskowy typ lasu BS BŚW BW LMB LMŚW LMW LŚW LW OL OLJ Drzewostany o składzie gatunkowym Gospodarczy typ drzewostanu częściowo zgodnym zgodnym ŚW SO SO BRZ SO SO SO BRZ OL DB ŚW SO SO DB ŚW SO ŚW DB BRZ ŚW DB OL DB ŚW ŚW DB OL JS DB LP JS DB ŚW LP DB DB OL JS JS DB JS LP DB OL JS OL OL JS Razem ha 40,48 1,00 199,30 991,23 2,75 126,77 115,64 52,39 25,08 17,05 3,65 % 12,9 20,6 49,0 85,8 34,8 15,0 11,5 14,6 24,4 5,9 1,9 0,85 57,29 78,24 23,98 20,38 36,6 49,0 50,9 13,3 23,9 594,27 3,29 18,79 3522,84 84,2 100,0 22,2 niezgodnym obojętnie ha 224,74 3,85 207,11 161,62 2,91 661,58 843,36 269,02 77,54 192,27 106,65 0,64 1,47 55,79 71,98 69,90 38,86 % 71,8 79,4 51,0 14,0 36,8 78,4 83,8 74,9 75,6 66,4 54,2 100,0 63,4 47,7 46,8 38,7 45,6 99,97 14,2 65,85 6886,79 77,8 ha 47,81 % 15,3 2,80 2,24 55,30 47,79 37,55 0,2 28,4 6,6 4,7 10,5 80,09 86,39 27,7 43,9 3,89 3,3 3,50 2,3 86,76 48,0 26,07 30,6 0,51 100,0 11,33 1,6 558,84 Jak widać z przedstawionych danych, zarówno w całym nadleśnictwie, jak i w poszczególnych obrębach dominują drzewostany o składzie gatunkowym częściowo zgodnym z siedliskiem. 6.5.3. Szkodniki owadzie i grzybowe choroby infekcyjne Stan zdrowotny lasów jest przedmiotem stałej obserwacji i oceny przez administrację terenową nadleśnictwa i wyspecjalizowane służby Lasów Państwowych. Poniższe dane zostały zaczerpnięte z materiałów Zespołu Ochrony Lasu w Białymstoku i Nadleśnictwa Rajgród. Szkodniki owadzie ¾ Szkodniki szkółek, upraw i młodników W minionym dziesięcioleciu zachodziła potrzeba corocznego zwalczania szeliniaka sosnowca oraz okresowego pędraków chrabąszczy. Na uprawach leśnych najgroźniejszym szkodnikiem owadzim był szeliniak sosnowiec. 135 Grzybowe choroby infekcyjne ¾ Patogeny grzybowe szkółek, upraw i młodników W minionym dziesięcioleciu na szkółce nadleśnictwa sadzonki były narażone na działanie mączniaka dębowego. W uprawach i młodnikach wystąpiły natomiast: osutka sosnowa, opieńka miodowa i korzeniowiec wieloletni. Najgroźniejszymi szkodnikami owadzimi są przypłaszczek granatek i kornik drukarz .W celu ograniczenia ich występowania stosowane są zabiegi zalecane w Instrukcji ochrony lasu. Dobre efekty daje usuwanie drzew trocinkowych i pułapki feromonowe. Groźnym szkodnikiem upraw jest szeliniak, którego zwalczanie polega na moczeniu sadzonek w preparacie chemicznym, wykładaniu wałków i wiązek sosnowych oraz akcji oprysku w przypadku zagrożenia upraw. ¾ Patogeny grzybowe starszych drzewostanów W ciągu ostatnich 10 lat na terenie nadleśnictwa najgroźniejszymi patogenami grzybowymi były opieńka miodowa i korzeniowiec wieloletni występujący na przeważającym obszarze drzewostanów na gruntach porolnych. Stwierdzono również występowanie różnych gatunków hub. Walka z grzybowymi chorobami infekcyjnymi polega głównie na usuwaniu porażonych drzew przy okazji prowadzania cięć pielęgnacyjnych. W ostatnich latach na terenie nadleśnictwa obserwuje się też symptomy zamierania Js, Db i Brz. 6.5.4. Nadmierne występowanie roślinożernych ssaków Populacja zwierzyny na podstawie corocznych inwentaryzacji zwierząt łownych w Nadleśnictwie Rajgród przedstawia się następująco(wg stanu na dzień 31.03.2009 r.): • 304 jeleni, • 1278 saren, • 301 łosi, • 534 dzików. W lasach nadleśnictwa najwięcej szkód wyrządza łoś i jeleń. Szczególnie zagrożone są uprawy, młodniki oraz drzewostany przebudowywane rębniami złożonymi. W ubiegłym dziesięcioleciu stosowano grodzenie upraw jako najbardziej celowy, racjonalny i ekonomicznie uzasadniony sposób ich zabezpieczania, mający na celu ograniczenie ilości poprawek oraz poprawę stanu odnowień. Stosowano również regulację stanu ilościowego oraz struktury wiekowej i płciowej populacji dużych roślinożerców. Liczne badania wykazały 136 bowiem, że przy dużym przegęszczeniu łowisk, żadne zabezpieczające środki techniczne nie są skuteczne. Analogicznie, im mniej korzystny jest stosunek ilościowy płci i skład wiekowy populacji, tym większe są szkody w drzewostanach. Dodatkowymi przyczynami powstawania szkód od zwierzyny w lasach jest ograniczenie bazy żerowej na powierzchniach otwartych oraz zakłócanie rytmu dobowego zwierzyny w wyniku dużej penetracji ostoi zwierzyny przez człowieka. 6.6. Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o inwentaryzację BULiGL W trakcie prac taksacyjnych IV rewizji urządzania lasu dokonano rejestracji uszkodzeń występujących aktualnie drzewostanach omawianego nadleśnictwa. Inwentaryzacji dokonano w podziale na rodzaj czynnika sprawczego uszkodzeń oraz ich natężenie w cztero stopniowej skali, gdzie: • stopień 0 – do 10% uszkodzeń, • stopień 1 – od 11 do 25% uszkodzeń, • stopień 2 – od 26 do 60% uszkodzeń, • stopień 3 – powyżej 60% uszkodzeń. Zestawienie stopni uszkodzeń drzewostanów przedstawia poniższa tabela. Tabela 26. Zestawienie stopni uszkodzeń drzewostanów w Nadleśnictwie Rajgród Rodzaj uszkodzeń Owady Grzyby Zwierzyna Pożar Imisje Inne Łącznie Obręb Grajewo Rajgród Nadl. Rajgród Grajewo Rajgród Nadl. Rajgród Grajewo Rajgród Nadl. Rajgród Grajewo Rajgród Nadl. Rajgród Grajewo Rajgród Nadl. Rajgród Grajewo Rajgród Nadl. Rajgród Grajewo Rajgród Nadl. Rajgród 1 Stopień uszkodzenia 2 3 Powierzchnia [ha] 2,20 6,21 0,53 2,20 6,74 135,80 144,02 40,70 17,20 176,50 161,22 300,16 12,84 25,81 325,97 12,84 3,45 Łącznie 1,81 1,81 3,45 441,61 66,51 508,12 137 4,70 13,26 4,70 3,30 13,26 3,30 171,07 17,73 188,80 15,07 15,07 8,41 0,53 8,94 279,82 57,90 337,72 314,81 25,81 340,62 3,45 3,45 17,96 17,96 3,30 3,30 627,75 84,24 711,99 Łącznie zinwentaryzowano szkody na powierzchni 711,99 ha, co stanowi 6,49% powierzchni leśnej zalesionej. Większość tej powierzchni zajmują drzewostany uszkodzone w stopniu pierwszym. Największą powierzchnię uszkodzeń stanowią szkody od zwierzyny. 6.7. Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o monitoring Przewidywane zmiany klimatu, wiązane przez wielu naukowców z nadmierną emisją dwutlenku węgla, utrzymująca się wysoka emisja tlenków azotu i stale wysoka emisja dwutlenku siarki, tworzą złożony układ czynników antropogenicznych niekorzystnie oddziaływujących na lasy. Siła ich negatywnego wpływu zależy od odporności ekosystemów leśnych na stresy, a ta zmienia się w zależności od warunków siedliskowych, jak również warunków wilgotnościowych występujących w danym roku. Program monitoringu lasu jest podstawowym systemem, który pozwala śledzić zmiany kondycji zdrowotnej lasów Europy w metodycznie zunifikowany sposób. Podstawowymi celami monitoringu lasu są: ¾ określenie przestrzennego zróżnicowania stanu zdrowotnego lasów, ¾ śledzenie zmian stanu zdrowotnego lasów w czasie, ¾ ocena poziomu różnorodności gatunkowej runa leśnego, ¾ analiza związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy stanem zdrowotnym lasu a biotycznymi i abiotycznymi czynnikami środowiska, ¾ opracowanie krótkookresowych prognoz zmian stanu zdrowotnego lasu. Zadaniami monitoringu są: ¾ dostarczanie informacji do jednostek administracji Lasów Państwowych o stanie lasu dla podejmowania optymalnych decyzji planistycznych, hodowlanych i gospodarczych, ¾ gromadzenie informacji użytecznych przy formułowaniu polityki leśnej oraz polityki ekologicznej państwa, ¾ wypełnianie zobowiązań międzynarodowych podjętych w ramach Konwencji o Transgranicznym Przemieszczaniu się Zanieczyszczeń na Dalekie Odległości, Konwencji o Ochronie Bioróżnorodności oraz rezolucjach Strasburskiej i Helsińskiej Paneuropejskiej Ministerialnej Konferencji dotyczącej Ochrony Lasów w Europie. Problem oceny poziomu uszkodzenia lasów w Polsce stał się bardzo znaczący w połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, w związku z silnym oddziaływaniem wysokich zanieczyszczeń powietrza na lasy. Uchwałą Kolegium Lasów Państwowych z dnia 138 21 marca 1984 roku oraz Zarządzeniem nr 39 Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych z dnia 16 grudnia 1985 roku utworzono system pomiarów zanieczyszczeń powietrza na terenach leśnych (monitoring techniczny), który z czasem przekształcony został w monitoring lasu. Organizację sieci i koordynację systemu monitoringu lasu powierzono Instytutowi Badawczemu Leśnictwa. Od roku 2006 nastąpiła integracja monitoringu biologicznego z prowadzoną od roku 2005 wielkoobszarową inwentaryzacją stanu lasu. Dotychczas gromadzone informacje o lasach były zróżnicowane pod względem aktualności, zakresu i dokładności, przede wszystkim w zależności od form własności lasu, i często nie wystarczały dla formułowania, realizacji i oceny funkcjonowania polityki leśnej Państwa przez organy decyzyjne. Konieczność posiadania aktualnych, porównywalnych i możliwie kompletnych informacji o stanie lasu wymogła opracowanie metodyki wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu (WISL). Celem inwentaryzacji jest ocena stanu lasu i kierunku jego zmian w skali wielkoobszarowej na podstawie odpowiednio dobranych wskaźników. Stałe powierzchnie obserwacyjne monitoringu lasu zintegrowane z wielkoobszarową inwentaryzacją stanu lasu są zakładane w sieci 8 x 8 km, z czego powierzchnie znajdujące się w sieci 16 x 16 km stanowią integralną część ogólnoeuropejskiego systemu. Powierzchnie będą zakładane niezależnie od form własności lasu, podziału administracyjnego, podziału przyrodniczo-leśnego, zróżnicowania siedliskowego i wiekowego. Powierzchnia jest kwalifikowana do pomiaru tylko wtedy, gdy jej środek leży na powierzchni ujętej w ewidencji gruntów jako grunty leśne zalesione oraz niezalesione do odnowienia lub do naturalnej sukcesji. Każda z założonych powierzchni jest powierzchnią stałą i stanowi ją 20 drzew, rosnących najbliżej środka, wybranych z drzewostanu panującego (I-III klasa Krafta). Na powierzchniach monitoringowych przeprowadzana jest ocena stanu zdrowotnego drzew, w oparciu o szereg cech morfologicznych korony. Szczególną uwagę przywiązuje się do szacunków defoliacji i odbarwienia aparatu asymilacyjnego, które przeprowadza się w 5% odstopniowaniu. W roku 2009 na terenie Nadleśnictwa Rajgród założono 5 powierzchni monitoringowych, wśród nich 2 zlokalizowano w lasach prywatnych. W czasie obserwacji, średni poziom ubytku aparatu asymilacyjnego wyniósł 16,15 %. 6.8. Nadzwyczajne zagrożenia środowiska Zdarzenia wynikające z niedoskonałości postępu cywilizacyjnego są głównymi czynnikami zagrażającymi bezpieczeństwu obywateli i środowisku przyrodniczemu. Mamy 139 coraz częściej do czynienia z nowymi rodzajami katastrof i awarii (instalacji technologicznych, urządzeń technicznych oraz środków transportu). Na wzrost liczby zagrożeń mają również wpływ realia gospodarcze. Największe zagrożenia stwarzają zakłady, które posiadają duże ilości substancji niebezpiecznych. Dominujące są tu w szczególności zagrożenia związane z ich magazynowaniem i transportowaniem. W myśl Ustawy o Państwowej Straży Pożarnej z dnia 24 sierpnia 1991 roku (PSP) i ochronie przeciwpożarowej, straż pożarna spełnia wiodącą rolę w ratownictwie chemicznym i ekologicznym. Działania jednostek PSP w zakresie ratownictwa chemicznego polegają na bezpośredniej likwidacji zagrożeń stwarzanych przez toksyczne środki przemysłowe (TSP) lub inne niebezpieczne materiały chemiczne. Natomiast działania z zakresu ratownictwa ekologicznego mają na celu ograniczenie możliwości skażenia środowiska poprzez stosowanie skutecznych zabezpieczeń bądź też likwidację skutków skażeń na drodze neutralizacji. Nadzwyczajne zagrożenia środowiska mogą wystąpić w wypadku uszkodzenia środka transportu, którym przewożony jest niebezpieczny środek chemiczny lub biologiczny. W ostatnim czasie daje się zauważyć wzrost liczby przewozów takich materiałów. Najczęściej przewożonymi materiałami niebezpiecznymi są paliwa płynne oraz komponenty do paliw: toluen i ksylen. Inne często transportowane materiały niebezpieczne to: amoniak, chlor, cyjanowodór i fosgen. Ponieważ główne szlaki transportowe wiodą przez teren Nadleśnictwa Rajgród prawdopodobieństwo wystąpienia nadzwyczajnych zagrożeń środowiska na omawianym terenie jest duże. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 15 czerwca 1999 roku w sprawie przewozu drogowego materiałów niebezpiecznych, w ostatnim czasie podjęto szereg działań zmierzających do poprawy bezpieczeństwa obywateli. Między innymi zobowiązano przewoźników materiałów niebezpiecznych do informowania Komendy Wojewódzkiej PSP o rodzaju przewożonych substancji, przez co transport będzie monitorowany przez stanowiska PSP. Wszystkie stanowiska kierowania PSP wyposażone zostały w sprzęt i oprogramowanie umożliwiające wspomaganie decyzji i prowadzenie prostych symulacji awarii z uwzględnianiem warunków geograficznych i meteorologicznych. 140 7. Inwestycje mające wpływ na stan środowiska przyrodniczego Nadleśnictwo Rajgród położone jest na obszarze o niewielkim stopniu uprzemysłowienia. Znaczne powierzchnie terenu podlegają tu prawnej ochronie, a w tym należą do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. W związku z powyższym planowane tu inwestycje wymagają przeprowadzenia procedury oddziaływania na środowisko, często wymagającej sporządzenia raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko. Na omawianym obszarze będą realizowane następujące inwestycje związane z poprawą stanu środowiska przyrodniczego lub infrastruktury technicznej regionu: ¾ modernizacja i rozbudowa stacji uzdatniania wody, budowa i rozbudowa rurociągów, ¾ wdrażanie systemu oczyszczania ścieków w przydomowych oczyszczalniach w zabudowie rozproszonej, ¾ realizacja inwestycji związanych z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii (biomasa), ¾ rozbudowa sieci wodociągowej, ¾ rozbudowa kanalizacji sanitarnej, ¾ budowa oczyszczalni ścieków, ¾ termomodernizacja budynków użyteczności publicznej, ¾ modernizacja i remonty dróg powiatowych i gminnych, ¾ wprowadzenie na większa skalę selektywnej zbiórki odpadów, ¾ wykonanie rekultywacji nieczynnych składowisk odpadów. 8. Program działań z zakresu ochrony środowiska 8.1. Zadania dotyczące szczególnych form ochrony przyrody 8.1.1. Rezerwaty przyrody Lokalizacja rezerwatów przyrody w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Rajgród, zobowiązuje Nadleśnictwo do: ¾ dążenia w porozumieniu z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska do ustanowienia planów ochrony lub zadań ochronnych dla rezerwatów przyrody, ¾ monitorowania stanu środowiska przyrodniczego rezerwatów oraz zachodzących na ich terenie procesów ekologicznych, w celu jak najwcześniejszego wykrycia zagrożeń dla stanu przyrodniczego obiektów chronionych. 141 8.1.2. Pomniki przyrody Występowanie pomników przyrody na terenach leśnych wymaga utworzenia strefy ochronnej. W strefie zabrania się usuwania drzew i krzewów. W odniesieniu do wszystkich pomników zabronione jest: ¾ wycinanie, niszczenie i uszkadzanie drzew, ¾ zrywanie pączków, kwiatów, liści i pozyskiwanie nasion z drzew stojących, ¾ zanieczyszczanie terenu i wzniecanie ognia w pobliżu pomników przyrody, ¾ umieszczania tablic i innych znaków z wyjątkiem znaków związanych z ochroną pomnika, ¾ rozbijanie, podkopywanie, zakopywanie i przemieszczanie głazów. Na Nadleśniczym, jako zarządcy terenu, spoczywa obowiązek sprawowania opieki nad pomnikami przyrody znajdującymi się na gruntach Nadleśnictwa oraz monitorowania ich stanu. Należy również otoczyć opieką drzewa i inne cenne twory przyrody, które w przyszłości mogą zostać uznane za pomniki przyrody. Aktualnie na terenach leśnych Nadleśnictwa Rajgród nie zlokalizowano pomników przyrody. Obiekty tego typu występują jedynie w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa. 8.1.3. Ochrona gatunkowa roślin i grzybów Zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 151, poz. 1220) ochrona gatunkowa roślin ma na celu zabezpieczenie dziko występujących roślin oraz ich siedlisk, a w szczególności gatunków rzadkich, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, jak też i zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. W stosunku do rodzimych, dziko występujących roślin podlegających ochronie gatunkowej zabrania się: ¾ zrywania, niszczenia i uszkadzania, ¾ niszczenia ich siedlisk i ostoi, ¾ dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ostojach, ¾ pozyskiwania, zbioru, przetrzymywania, posiadania, preparowania i przetwarzania całych roślin i ich części, ¾ zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny roślin żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych, 142 ¾ wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa roślin żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych. Powyższe zakazy nie dotyczą: ¾ wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów, ¾ usuwania roślin niszczących materiały lub obiekty budowlane. Ponadto, w stosunku do roślin objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane, powyższe zakazy nie dotyczą: ¾ pozyskiwania roślin lub ich części i produktów pochodnych przez podmioty, które uzyskały zezwolenie wojewody na ich pozyskanie, ¾ przetrzymywania, zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany, darowizny, a także wywożenia poza granice państwa, żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych roślin, oraz ich części i produktów pochodnych. W celu pełniejszego poznania walorów Nadleśnictwa wskazane jest prowadzenie katalogu gatunków roślin cennych, rzadkich i chronionych z uwzględnieniem miejsca i sposobu występowania. 8.1.4. Ochrona gatunkowa zwierząt Ochrona gatunkowa zwierząt opiera się o zapisy Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 151, poz. 1220) i ma na celu zabezpieczenie dziko występujących zwierząt oraz ich siedlisk, a w szczególności gatunków rzadkich, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych. W stosunku do rodzimych, dziko występujących zwierząt podlegających ochronie gatunkowej zabrania się: zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, a także posiadania żywych zwierząt, ¾ zbierania, przetrzymywania i posiadania zwierząt martwych, w tym spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych, ¾ niszczenia ich jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych, ¾ niszczenia ich siedlisk i ostoi, 143 ¾ niszczenia ich gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk i innych schronień, ¾ wybierania, posiadania i przechowywania ich jaj, ¾ wybierania, posiadania i przechowywania wydmuszek, ¾ preparowania martwych zwierząt lub ich części, w tym znalezionych, ¾ zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny zwierząt żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych, ¾ wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa zwierząt żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych, ¾ umyślnego płoszenia i niepokojenia, ¾ fotografowania, filmowania i obserwacji mogących powodować płoszenie lub niepokojenie ptaków oraz nietoperzy, ¾ przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca, ¾ przemieszczania urodzonych i hodowanych w niewoli do stanowisk naturalnych. Powyższe zakazy nie dotyczą: ¾ usuwania od dnia 16 października do końca lutego gniazd z budek dla ptaków i ssaków, ¾ usuwania od dnia 16 października do końca lutego gniazd ptasich z obiektów budowlanych i terenów zieleni, jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa lub sanitarne, ¾ chwytania na terenach zabudowanych przez podmioty upoważnione przez wojewodę zabłąkanych zwierząt i przemieszczania ich do miejsc regularnego przebywania, ¾ chwytania zwierząt rannych i osłabionych w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej i przemieszczenia do ośrodków rehabilitacji zwierząt oraz przetrzymywania w tych ośrodkach na czas odzyskania zdolności samodzielnego życia i przywrócenia ich do środowiska przyrodniczego. Ponadto, w stosunku do zwierząt objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane, powyższe zakazy nie dotyczą: ¾ pozyskiwania gatunków zwierząt lub ich części i produktów pochodnych przez podmioty, które uzyskały zezwolenie wojewody na to pozyskiwanie, 144 ¾ przetrzymywania, zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany, darowizny, a także wywożenia poza granicę państwa żywych, martwych i spreparowanych zwierząt, oraz ich części i produktów pochodnych. W celu pełniejszego poznania walorów nadleśnictwa wskazane jest prowadzenie katalogu gatunków zwierząt cennych, rzadkich i chronionych z uwzględnieniem miejsca i sposobu występowania. 8.1.5. Obszar Chronionego Krajobrazu Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokojenia potrzeb związanych z turystyką lub wypoczynkiem lub pełnioną funkcję korytarzy ekologicznych. Na obszarze chronionego krajobrazu mogą być wprowadzone następujące zakazy: ¾ zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia i nor, lęgowisk, innych schronień i miejsc rozrodu oraz tarlisk, złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką; ¾ realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu przepisów Ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko; ¾ likwidowania i i niszczenia nadwodnych, jeżeli nie zadrzewień wynikają śródpolnych, one z przydrożnych potrzeby ochrony przeciwpowodziowej i zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych; ¾ wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu; ¾ wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym, 145 przeciwpowodziowym lub przeciwosuwiskowym, lub utrzymaniem, budową, odbudową, naprawą lub remontem urządzeń wodnych; ¾ dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych lub leśnych oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka; ¾ likwidowania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów wodno-błotnych; ¾ lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości 100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, z wyjątkiem urządzeń wodnych oraz obiektów służących prowadzeniu racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej; ¾ lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości 200 m od linii brzegów klifowych oraz w pasie technicznym brzegu morskiego. Powyższe zakazy nie dotyczą: ¾ wykonywania zadań na rzecz obronności kraju i bezpieczeństwa państwa; ¾ prowadzenia akcji ratowniczej oraz działań związanych z bezpieczeństwem powszechnym; ¾ realizacji inwestycji celu publicznego. 8.1.6. Obszary sieci natura 2000 Ogólne zalecenia dla obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) Uznanie terenu za obszar szczególnej ochrony (OSO) pociąga za sobą zarówno pewne ograniczenia, jak i ukierunkowania prowadzonej na tym obszarze gospodarki, wymusza także podjęcie pewnych zabiegów ochrony czynnej. Stwierdzenie to nie odnosi się do tych obszarów, które niezależnie od uznania za OSO, objęte są innymi formami ochrony przyrody, takimi jak park narodowy, rezerwat przyrody czy park krajobrazowy. Na obszarach takich obowiązują zapisy odpowiednich planów ochrony. Jednakże znaczna część OSO, stanowić będzie odrębną formę ochrony, z którą będą się wiązać określone wymogi i ukierunkowania. Ponieważ podstawą funkcjonowania OSO powinna być zasada równoważności ochrony i gospodarki, wprowadzane ograniczenia powinny mieścić się w zakresie ograniczeń przewidzianym dla parków krajobrazowych, w których również obowiązuje ta sama prawidłowość. Zadaniem obszaru szczególnej ochrony (OSO) jest ochrona przestrzeni życiowej ptaków, pojmowanej w ograniczeniu do gatunków wymienionych w załączniku I Dyrektywy 146 Ptasiej UE oraz innych gatunków ptaków przelotnych, czy też zimujących, występujących w dużych koncentracjach. Zakres tej ochrony będzie zróżnicowany, w zależności od występujących na obszarze ptaków oraz od reprezentowanych tu typów krajobrazu naturalnego, z którym ptaki te są związane. Mówiąc o ochronie przestrzeni życiowej ptaków, mówimy zarówno o zachowaniu określonego typu krajobrazu, jak i o zachowaniu bądź odtworzeniu niektórych elementów tego krajobrazu, ultymatywnych dla określonych ptaków, a nawet elementów poszczególnych budujących go siedlisk. Wskazać tu należy, że w krajobrazie określone gatunki ptaków wykorzystują tylko pewne jego elementy, przede wszystkim te, które zaspakajają ich (1) wymogi gniazdowe, (2) wymogi pokarmowe (żerowiskowe) oraz (3) wymogi odpoczynku (noclegowiska). Wymóg (2) i (3) mają szczególne znaczenie dla ptaków nielęgowych, wymóg (1) i (2) są istotne dla ptaków lęgowych, dla których spełnienie wymogu (1) zazwyczaj zaspakaja również potrzeby wynikające z wymogu (3). Występujące w Polsce ptaki, objęte załącznikiem I Dyrektywy Ptasiej, a także inne gatunki, chronione na podstawie postanowień tej Dyrektywy, zamieszkują bardzo zróżnicowany krajobraz, w ramach którego można mówić o krajobrazie leśnym, krajobrazie obszarów wodno-błotnych, krajobrazie rolniczym oraz krajobrazie morskim. Podział gatunków na grupy związane z określonym typem krajobrazu jest w wielu przypadkach czysto umowny, gdyż wiele z nich korzysta z siedlisk reprezentowanych w odmiennych krajobrazach, bądź to równocześnie, bądź też w różnych fazach swego cyklu rocznego. Przypisanie gatunku do określonego typu krajobrazu, było więc sprawą wyboru, którego dokonując kierowano się tymi wymogami, których spełnienie decyduje ultymatywnie o trwałym występowaniu danego gatunku w naszym kraju. W przypadku gatunków lęgowych za najważniejsze uznano wymogi decydujące o gniazdowaniu gatunku w Polsce. Ptaki krajobrazu leśnego to głównie ptaki lęgowe, dla których warunkiem gniazdowania jest, bądź to obecność jakiegoś elementu tego krajobrazu, bądź też obecność tego krajobrazu jako całości, gdyż różne ich wymogi są zaspokajane przez odmienne, ale mieszczące się w ramach tego krajobrazu siedliska. W grupie tej znalazły się zarówno gatunki typowo leśne, jak kuraki, dzięcioły czy niektóre ptaki drapieżne, jak i gatunki gniazdujące w lesie, a żerujące poza nim, jak np. inne ptaki drapieżne. Proponowany zakres wymaganych sposobów gospodarowania zasobami przyrody krajobrazu leśnego w zasadzie nie wykracza poza zapisy ustawy o ochronie przyrody oraz te, które wynikają z zasad zagospodarowania lasów, objętych leśnymi kompleksami promocyjnymi. 147 Lęgowe gatunki ptaków wodno-błotnych podzielono na ptaki jezior i innych zbiorników wody stojącej, ptaki dolin rzecznych, ptaki zarośniętych zbiorników i torfowisk oraz ptaki wybrzeża morskiego. Proponowane zasady gospodarowania tymi siedliskami są bardzo zróżnicowane; jako działania wspomagające zabiegi ochronne zaproponowane są programy rolno-środowiskowe, które powinny objąć doliny rzek, zarówno w międzywalu jak i poza nim. Warunkiem pomyślnego występowania ptaków lęgowych krajobrazu rolniczego jest zachowanie ekstensywnych sposobów gospodarowania, a drogą osiągnięcia tego celu jest podjęcie programów rolno-środowiskowych na obszarach specjalnej ochrony obejmujących tereny rolnicze. W przypadku gatunków wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej, w Polsce niegniazdujących, ale pojawiających się regularnie w okresie poza lęgowym, lub gniazdujących sporadycznie, obiektem ochrony powinny być koncentracje wędrówkowe i zimowiskowe ptaków wodno-błotnych, występujące na obszarach morskich (wody otwarte i wybrzeża), na śródlądowych zbiornikach wodnych oraz na obszarach błotnych. Proponowanym zakresem ochrony dla gatunków wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej, w Polsce niegniazdujących i pojawiających się w kraju nieregularnie lub przystępujących do lęgów w kraju wyjątkowo, jest ochrona gatunkowa. Ogólne zalecenia dla specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO) Selekcji SOO dokonuje się na podstawie zatwierdzonych przez Komisję Europejską list typów siedlisk i gatunków oraz kryteriów typowania obszarów określonych w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej, jednak sama dyrektywa nie narzuca ani form, ani metod ich ochrony. Ważne jest utrzymanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i populacji gatunków w tzw. właściwym stanie ochrony. Powinny one przede wszystkim zapobiegać przekształceniom siedlisk i niekorzystnym zmianom w obrębie populacji roślin i zwierząt, a także przyczyniać się do renaturyzacji biotopów i wspierać restytucję gatunków. Wskazania dotyczące ochrony głównych typów siedlisk przyrodniczych i grup gatunków związanych z siedliskami o podobnym charakterze, mają bardzo ogólny charakter. Zalecenia ochronne i związane z nimi ograniczenia w gospodarowaniu będą musiały być sformułowane dla każdego typu siedliska i dla każdego gatunku osobno. Celem ochrony jest tu utrzymanie typów siedlisk przyrodniczych w tzw. właściwym stanie ochrony, dla których zachowania został on wyznaczony. Zgodnie z art. 1 Dyrektywy Siedliskowej "właściwy stan ochrony" oznacza, że: ¾ naturalny zasięg siedliska jest stały lub powiększa się; 148 ¾ zachowuje ono specyficzną strukturę i funkcje, konieczne dla jego trwania w dłuższej perspektywie czasowej i są podstawy do przypuszczenia, że zachowa je w dającej się przewidzieć przyszłości; ¾ stan ochrony typowych dla niego gatunków również jest właściwy. Na obszarach SOO, nie będących parkami narodowymi i rezerwatami, dopuszczalne jest użytkowanie gospodarcze, chociaż z uwagi na typy siedlisk, będących podstawą wyznaczenia obszaru, będą obowiązywać pewne ograniczenia. Mogą one mieć postać zakazów wykonywania pewnych działań na całym obszarze lub w jego części, albo zaleceń dotyczących pożądanych sposobów i czasu wykonywania zabiegów gospodarczych. Obowiązywać będzie zasada, że użytkowanie nie może spowodować zaniku określonego typu siedliska, zmniejszenia jego powierzchni czy zaburzenia jego struktury i funkcji. W wielu przypadkach może się okazać, że kontynuacja dotychczasowego sposobu użytkowania terenu jest warunkiem utrzymania danego typu siedliska (siedliska półnaturalne; utrzymanie określonego stadium sukcesyjnego) lub całych kompleksów krajobrazowych, z którymi związane są określone gatunki zwierząt lub roślin. W związku z tym, że prawie wszystkie lądowe zbiorowiska nieleśne są zbiorowiskami nietrwałymi i w przypadku wielu z nich mogą następować szybkie zmiany granic płatów (lub może zmieniać się ich liczba), dlatego ochronie powinny podlegać nie pojedyncze powierzchnie, ale całe ich kompleksy wraz z obszarami otaczającymi. Przy ochronie siedlisk w dolinach rzecznych należy z góry założyć zmiany położenia i wielkości poszczególnych płatów i ich typów (rozmieszczenie płatów zbiorowisk jest bowiem zmienne w czasie ze względu na oddziaływanie rzeki i procesy sukcesyjne). 8.2. Zadania dotyczące lasów ochronnych ⇒ Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia Lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej W granicach stref ochronnych obejmujących miejsca rozrodu i regularnego przebywania ptaków w strefie ścisłej w okresie całego roku, a w strefie ochrony częściowej w okresach zabronione jest: ¾ dokonywanie zmian obejmujących wycinanie drzew i krzewów; ¾ prowadzenie robót melioracyjnych; ¾ wznoszenie obiektów, urządzeń i instalacji; ¾ wykonywanie innych prac mających wpływ na ochronę miejsc rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych; 149 ¾ przebywanie poza miejscami wyznaczonymi; Miejsca przecięcia się granicy strefy częściowej z drogami i liniami podziału powierzchniowego mają zostać oznakowane w terenie tablicami “Wstęp wzbroniony – ostoja zwierzyny”. Ponadto w celu ochrony miejsc lęgowych i miejsc żerowania zaleca się: ¾ ograniczenie użytkowania rębnego zrębami zupełnymi w drzewostanach liściastych i mieszanych oraz w lasach bagiennych w sąsiedztwie otwartych dolin rzecznych; ¾ ograniczenie i ukierunkowanie ruchu turystycznego w miejscach stałego gniazdowania w okresie wyprowadzania lęgów; ¾ zachowanie ekstensywnego użytkowania krajobrazu rolniczego przy brzegach lasów; ¾ przywracanie właściwych stosunków wodnych w lasach i w sąsiedztwie kompleksów leśnych; ¾ ograniczenie zagospodarowania terenów przez zabudowę, rozwój sieci dróg i linii napowietrznych wysokiego napięcia; ¾ ograniczenie stosowania pestycydów i insektycydów. Lasy wodochronne W tych lasach zabronione są czynności mogące niekorzystnie wpłynąć na stan chronionych przez nie zasobów wodnych. ⇒ Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia Lasy w miastach i wokół miast Szczegółowe sposoby prowadzenia gospodarki leśnej, w lasach ochronnych, określa się w akcie o uznaniu lasu za ochronny. ⇒ Zadania dotyczące innych form ochrony przyrody i krajobrazu Bagna i grunty do naturalnej sukcesji Obie kategorie gruntu należy wyłączyć z zabiegów gospodarczych. ⇒ Ochrona obiektów kultury materialnej, walorów historycznych i krajobrazowych W zakresie ochrony środowiska kulturowego i krajobrazu należy dążyć do: 150 ¾ ochrony i utrzymania w należytym stanie technicznym obiektów kultury materialnej wpisanych do rejestru zabytków, miejsc pamięci narodowej itp., ¾ zachowania w należytym stanie stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków i proponowanych do objęcia ochroną prawną; poważnym zagrożeniem dla obiektów archeologicznych jest głęboka orka traktorowa; należy preferować takie dziedziny rolnictwa, które ograniczają ingerencję ludzką w głąb struktur archeologicznych; najlepszą z nich jest nastawienie się na hodowlę i przekształcenie pól uprawnych, pod którymi znajdują się obiekty zabytkowe w łąki; całkowicie niedopuszczalne jest prowadzenie jakichkolwiek prac ziemnych w obrębie stanowisk, ¾ przestrzegania ustaleń dotyczących ochrony zabytków i wartości kulturowych, ¾ zachowania i ochrony przed zmianami przyrodniczego krajobrazu ukształtowanego w procesie historycznym wraz z tradycyjnymi formami zabudowy i zagospodarowania. 8.3. Kształtowanie stosunków wodnych Polska jest krajem zagrożonym deficytem wody (PTOP, 2001). Nasze skromne zasoby wodne zostały jeszcze zmniejszone w wyniku prac melioracyjnych prowadzonych w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Prace te polegały przeważnie na skracaniu trasy cieków wodnych poprzez odcinanie meandrów i prostowanie koryta. Powodowało to szereg niekorzystnych zjawisk w samych ciekach, związanych ze zniszczeniem naturalnej różnorodności spadku podłużnego oraz wzrostem prędkości spływu wody, czego rezultatem było np. drastyczne zmniejszenie liczby gatunków fauny wodnej. Nieprzemyślane melioracje prowadziły także do przesuszenia terenów przyległych w wyniku obniżania poziomu wód gruntowych oraz całkowitego niemal zaniku naturalnych zalewów. Ustąpienie zalewów spowodowało przyśpieszenie spływu wielkich wód, co pociągnęło za sobą zwiększenie kulminacji powodziowych, a w dalszej konsekwencji pogłębienie się niedoboru wilgoci w okresach suchych. W świetle powyższych faktów ogromnego znaczenia nabiera kształtowanie retencji wodnej. Jest to zdolność do gromadzenia i przetrzymywania zasobów wodnych w środowisku biotycznym (intercepcja szaty roślinnej, dłuższe utrzymywanie w warunkach leśnych pokrywy śnieżnej) i abiotycznym (retencja jezior, sztucznych i naturalnych zbiorników wodnych, oczek wodnych, mokradeł, bagien, torfowisk, sieci hydrograficznej, gleby, depresyjna, gruntowa i apotamiczna). Pojęcie “mała retencja” jest umowne i jego kryterium 151 definiującym jest kubatura wody wynikająca z powierzchni i głębokości danego zbiornika (do 5 mln m3). Nadleśnictwo Rajgród obejmuje obszar urozmaicony i jednocześnie zróżnicowany pod względem hydrograficznym. Bilans wodny jest uzależniony od wielu czynników jak ukształtowania terenu, roślinności, struktury geomorfologicznej powierzchni ziemi i jej zdolności akumulacyjnych, ilości odpływu wód powierzchniowych oraz antropogenicznych, których nie da się wyeliminować z przyrody. Lasy wpływają korzystnie na stabilność układu hydrograficznego. Powodują zatrzymanie wód opadowych w ściółce i próchnicy nawet na długie okresy czasu. „Wytyczne w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych” wymieniają ograniczenie degradacji naturalnych stosunków wodnych jako jeden z podstawowych czynników decydujących o zachowaniu trwałości lasów. Zalecają one w związku z tym między innymi: ¾ zachowanie w stanie zbliżonym do naturalnego i odtwarzanie śródleśnych zbiorników i cieków wodnych, co jest warunkiem witalności ekosystemów leśnych i skuteczności ochrony przeciwpożarowej lasu, ¾ zachowanie w dolinach rzek łęgów, olsów i innych naturalnych formacji przyrodniczych jako ostoi rzadkich gatunków roślin i zwierząt oraz regulatorów wilgotności siedlisk i klimatu lokalnego (mikroklimatu), ¾ zachowanie w stanie nienaruszonym śródleśnych nieużytków (bagna, mszary, torfowiska i inne) wraz z ich florą i fauną w celu ochrony różnorodności przyrodniczej, ¾ dostosowanie sposobów zagospodarowania lasów wodochronnych do potrzeb maksymalizacji funkcji, dla których uznane zostały za ochronne. 8.4. Kształtowanie granicy polno – leśnej Racjonalna gospodarka leśna i ochrona przyrody możliwa jest do prowadzenia tylko w zwartych, rozgraniczonych kompleksach leśnych, o dobrze wykształconej strefie ekotonowej na styku dwóch biocenoz: lasu i pola. Kompleksami leśnymi, na których gospodarka leśna jest szczególnie utrudniona, są kompleksy o powierzchni do 5 ha. Prowadzenie prawidłowej, proekologicznej gospodarki leśnej, powiązanej z efektywną ochroną zasobów przyrody, umożliwia zwartość terenu. W stosunku do najmniejszych działek należy dążyć w miarę możliwości do ich grupowania w większe kompleksy, przez: ¾ zamianę lub sprzedaż małych działek, 152 ¾ komasację działek będących w szachownicy, ¾ wykupywanie enklaw położonych wśród gruntów nadleśnictwa, ¾ sukcesywne rozgraniczanie działek ewidencyjnych. Bardzo istotną sprawą jest też właściwy przebieg i stan granicy polno-leśnej. Projekt takiego przebiegu powinien stanowić część miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (Ustawa o lasach z dn. 28.09.1991 r.). Należy dążyć do jego opracowania, w oparciu o takie czynniki jak: zwartość kompleksów leśnych, unikanie ostrych załamań granicy lasu, najkorzystniejszy wpływ na krajobraz. W pełni ukształtowana, nie zdegradowana granica kompleksu leśnego stanowi mniej lub bardziej rozległą, strukturalnie zróżnicowaną strefę kontaktu dwóch diametralnie różnych środowisk: lasu i pola. Szerokość strefy ekotonowej jest oczywiście zmienna zarówno w czasie jak i w przestrzeni i zależy od całego kompleksu czynników biotycznych i abiotycznych. Charakterystyczną właściwością ekotonu jest efekt styku. Polega on na tym, że w strefie przejściowej liczba gatunków jak i zagęszczenie osobników jest wyższe niż w sąsiadujących ze sobą biocenozach. Wykształcenie się specyficznych układów ekologicznych w obrębie strefy ekotonowej jest efektem wzajemnego kontaktu sąsiadujących ze sobą środowisk. Środowiska te pozostając ze sobą w stanie równowagi dynamicznej i wykazują, z jednej strony szereg tendencji izolacyjnych, a z drugiej ich najbardziej ekspansywne elementy starają się poprzez ciągłą penetrację skolonizować strefę ekotonu. Zewnętrzne obrzeże lasu powinno stanowić łagodne przejście od terenu bezleśnego do środowiska leśnego, o szerokości mniej więcej 10 – 30 m. Powinno składać się z trzech przeszukujących się wzajemnie stref: krzewiastej, drzewiasto-krzewiastej i drzewiastej. Strefa drzewiasta – wewnętrzny pas ekotonu leśnego, charakteryzuje się stopniowym rozluźnieniem zwarcia drzewostanów, występowaniem gatunków drzew górnego piętra z dobrze rozwiniętymi systemami korzeniowymi, silnymi ugałęzionymi pniami, występowaniem dolnego piętra drzewostanu, podszytu i podrostu. Postulowana szerokość strefy 10 – 20 m. Strefa drzewiasto-krzewiasta – środkowy pas ekotonu leśnego, tworzony przez gatunki drzew dolnego piętra drzewostanu. Charakteryzuje się luźniejszym zwarciem i nierównomiernym rozmieszczeniem drzew, występujących często w zmieszaniu jednostkowym. Charakterystyczny jest bujny wielogatunkowy podszyt i podrost. Postulowana szerokość strefy – około 5 m. 153 Strefa krzewiasta – zewnętrzny pas ekotonu leśnego zbudowany z szeregu gatunków krzewów w zmieszaniu grupowym – szerokość strefy 3 – 5 m. Szerokość stref ekotonowych równą 10 – 15 m można uznać za optymalną. Szerokość zakładanych buforów winna być uzależniona od wystawy granicy lasu i zasobności siedliska. Im bardziej ubogie i zdegradowane siedlisko, tym szerokość strefy ekotonowej winna być większa. Na wystawie południowej strefy powinny być szersze ze względu na silniejszą presję zbiorowisk terenów otwartych na las. Przy wystawie północnej zakładane strefy mogą mieć mniejszą szerokość. Przy zakładaniu i kształtowaniu stref ekotonowych należy szczególną uwagę zwrócić na dobór właściwych gatunków drzew i krzewów oraz formy zmieszania i więźbę. Dobór gatunków drzew i krzewów. Do kształtowania stref ekotonowych powinno wykorzystywać się wyłącznie gatunki drzew i krzewów rodzimego pochodzenia, dostosowane do lokalnych warunków siedliskowych, co w praktyce oznacza konieczność wykorzystywania gatunków liściastych (np. Db, Kl, Wz, Lp, róża dzika, głóg, jabłoń dzika, żarnowiec miotlasty, kruszyna pospolita, trzmielina brodawkowata). Z gatunków iglastych powinno korzystać się raczej rzadko, wykorzystując je dla kontrastu lub dla lepszego spełnienia pewnych funkcji (np. ochrona przed hałasem, lub ograniczenie widoczności). Formy zmieszania. Naturalnie ukształtowane strefy ekotonowe są bogate pod względem składu gatunkowego. Jako orientacyjną wielkość można przyjąć na żyznych siedliskach od 6 do 10 gatunków drzew i krzewów, lokalnie nawet więcej. Przy wprowadzaniu krzewów zaleca się zmieszanie grupowe przy zastosowaniu 5 do 10 sadzonek jednego gatunku. W przypadku drzew strefy drzewiasto-krzewiastej dopuszcza się jednostkową formę zmieszania z zastosowaniem różnych gatunków. W strefie drzewiastej forma zmieszania powinna być zgodna z przyjętym Gospodarczym Typem Drzewostanu. Więźba. Przy planowaniu więźby należy kierować się następującymi wskazaniami: ¾ strefa krzewiasta: przy zastosowaniu mniejszego materiału sadzeniowego pożądane jest zagęszczenie więźby do 1 x 1m; z reguły jednak krzewy powinno się sadzić w więźbie 1,5 x 1,5 m; ¾ strefa drzewiasto-krzewiasta: krzewy powinno się sadzić jak podano wyżej; w przypadku drzew osiągających mniejsze rozmiary i przy zastosowaniu grupowej formy zmieszania, zalecana więźba to 2 x 1,5 m; w przypadku wprowadzenia drzew osiągających większe wymiary końcowe winno stosować się luźne więźby: 154 drzewa iglaste: 6 x 6 m, drzewa liściaste: 10 x 10 m. ¾ strefa drzewiasta: więźba sadzenia tak jak przewidują Zasady Hodowli Lasu dla danego gatunku drzewa i siedliska. Zalecenia praktyczne: ¾ przy zakładaniu stref ekotonowych należy dążyć do jak najszerszego wykorzystania odnowień naturalnych; nie powinno się stosować środków chemicznych w celu zwalczania “niepożądanego” odnowienia naturalnego; ¾ przy zakładaniu stref ekotonowych często można wykorzystać pędy odroślowe różnych gatunków; przestoje i pozostałości poprzedniego drzewostanu, szczególnie sosna, dąb, miejscami także modrzew, stanowią pożądany składnik strefy drzewiasto-krzewiastej i strefy drzewiastej; takiej roli nie spełnia świerk; ¾ strefy ekotonowe najlepiej zakładać równocześnie z drzewostanami, do których należą; w przypadku stosowania grodzenia przed zwierzyną należy nimi objąć także strefę ekotonową; ¾ strefy ekotonowe powinny mieć strukturę piętrową; przepuszczając w głąb część mas powietrza, zmniejszą niebezpieczeństwo wiatrołomów; ¾ po przejściu fazy młodnika, późniejsze wykształcenie strefy ekotonowej na ogół nie jest możliwe, a z gospodarczego punktu widzenia niezbyt sensowne. Pielęgnowanie nowo założonych stref ekotonowych polega na ochronie ich przed konkurencją roślinności zielnej. Przy pielęgnowaniu młodnika głównym zadaniem jest doprowadzenie do luźno zbudowanego, piętrowo ukształtowanego brzegu lasu, mającego charakter trwałego zadrzewienia. W tym celu w strefie krzewiastej potrzebne są z reguły 1 lub 2 zabiegi o charakterze regulacyjnym. W strefie drzewiasto-krzewiastej, a jeszcze bardziej w strefie drzewiastej należy dążyć do zwiększenia stabilności i odporności pojedynczych drzew, poprzez częste powtarzanie silnych zabiegów pielęgnacyjnych prowadzących do obniżenia stosunku wysokości do pierśnicy. Zabiegi o takim charakterze powinny sięgać na taką głębokość drzewostanu, aby doprowadzić do powstania wystarczająco odpornej strefy ochronnej. W przypadku kształtowania granicy polno-leśnej należy zadbać o to, aby nie dopuścić do negatywnego wpływu ściany drzewostanu na graniczące z nią uprawy (ocienianie, 155 wytwarzanie rozległych systemów korzeniowych, występowanie gatunków przenoszących choroby upraw rolniczych). Szczególnie w przypadku granicy polno-leśnej należy dążyć do układu trzystrefowego. Po stronie strefy graniczącej bezpośrednio z polem powinny znaleźć się nisko rosnące krzewy jak np. róża dzika, jeżyna i malina, następnie uprawy i młodniki, a dalej starsze drzewostany. 8.5. Ochrona różnorodności biologicznej Teren Nadleśnictwa Rajgród jest miejscem, w którym środowisko przyrodnicze charakteryzuje się znaczną różnorodnością i bogactwem form. Składają się na to: urozmaicona powierzchnia, sieć rzek, tereny bagienne i lasy. Tereny te posiadają niezaprzeczalne walory krajobrazowe i rekreacyjne. Mimo wielu zniszczeń wojennych i negatywnych procesów, jakie zachodziły w gospodarce polskiej po zakończeniu II wojny światowej, udało się zachować środowisko w dobrej, a w niektórych jego elementach w dobrej kondycji. Osiągnięcia w tej mierze były możliwe dzięki: ¾ systematycznej rozbudowie i doskonaleniu podstaw prawnych ochrony przyrody oraz efektywnego zarządzania zasobami środowiska, ¾ poparciu, jakiego udzieliło społeczeństwo dla intensywnych działań na rzecz odwrócenia negatywnych trendów i przywracania środowiska do pożądanego stanu, ¾ wkładowi finansowemu całego społeczeństwa i poszczególnych sektorów gospodarki. Ochrona różnorodności biologicznej realizowana jest na podstawie obowiązujących w Lasach Państwowych zarządzeń i instrukcji. Szczegółowo wytyczne znajdują się m. in. w „Instrukcji ochrony lasu” z 2004 r. W celu zachowania trwałości lasu i ciągłości jego funkcji dąży się do ochrony różnorodności biologicznej przez następujące działania: ¾ wyznaczenie i pozostawienie w lesie drzew dziuplastych oraz o małej przydatności użytkowej do ich biologicznej śmierci i naturalnego rozkładu, ¾ odtworzenie i zachowanie cennych elementów środowiska przyrodniczego takich jak: torfowiska, bagna, łąki śródleśne, murawy kserotermiczne, cieki, zbiorniki wodne, wydmy i inne, oraz wnioskowanie o nadanie im statusu użytków ekologicznych, ¾ działania stwarzające lub poprawiające warunki egzystencji w środowisku leśnym organizmów chronionych, zagrożonych oraz uważanych za 156 pożyteczne, np. mrówek i innych drapieżnych owadów, parazytoidów, płazów, gadów, ptaków, nietoperzy i innych, ¾ zwiększenie naturalnej bazy żerowej oraz utrzymywanie liczebności zwierzyny na takim poziomie, przy którym wyrządzane szkody są gospodarczo znośne, ¾ kształtowanie ekotonów, ¾ ochrona runa leśnego, ¾ stosowanie metody ogniskowo-kompleksowej i ognisk biocenotycznych. 8.6. Wytyczne do organizacji gospodarstwa leśnego, regulacji użytkowania zasobów oraz wykonywania prac leśnych Podstawowym celem zrównoważonego rozwoju gospodarki leśnej jest: ¾ zachowanie całej naturalnej zmienności przyrody leśnej i funkcjonowania ekosystemów leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego, z uwzględnieniem kierunków ewolucji w przyrodzie poprzez: utrzymywanie w stanie zbliżonym do naturalnego i odtwarzanie śródleśnych zbiorników wodnych, dbałość o zachowanie w dolinach rzek pozostałości lasów łęgowych, olsówi innych naturalnych zbiorowisk, jako ostoi rzadkich gatunków roślin i zwierząt, pozostawianie w stanie nienaruszonym śródleśnych nieużytków, dbanie o stałe utrzymanie roślinności drzewiastej w lasach ochronnych, indywidualizowanie zasad postępowania gospodarczego; ¾ restytucja metodami hodowli i ochrony lasu zbiorowisk przyrodniczych zdegradowanych i zniekształconych w celu zapewnienia szybszego niż w procesach naturalnych tempa przywracania zgodności biocenozy z biotopem, przy wykorzystaniu w miarę możliwości sukcesji naturalnej, w tym przebudowy drzewostanów rębnych, bliskorębnych oraz młodszych poprzez: odnowienia podokapowe oraz wyprzedzające, z wykorzystaniem głównie jesionu, 157 odsłanianie wartościowych podrostów jesionu, świerka i innych gatunków lasotwórczych; ¾ ochrona i zachowanie genetycznego różnorodności zbiorowisk dziko biologicznej żyjących oraz roślin, bogactwa zwierząt i mikroorganizmów poprzez: zwiększanie udziału starych drzew w lasach oraz związanych z nimi roślin, zwierząt i mikroorganizmów, zachowanie w stanie naturalnym różnych typów biocenoz oraz biotopów leśnych i nieleśnych, kształtowanie stref ekotonowych, rezygnację ze stosowania środków chemicznych w lasach z wyjątkiem sytuacji zagrażających istnieniu lasu; ¾ wzmożenie korzystnego wpływu lasu na środowisko przyrodnicze oraz harmonizowanie społecznego i gospodarczego rozwoju regionu przez racjonalne użytkowanie i odnawianie zasobów leśnych, bez umniejszania produkcyjnej zasobności lasów, to jest: zagospodarowanie lasów w sposób zapewniający maksymalizację korzystnego ich wpływu na klimat, wodę, glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz równowagę przyrodniczą, stałe utrzymywanie zapasu produkcyjnego w lasach na poziomie zapewniającym odnawianie i kumulację zasobów. Podstawą doskonalenia gospodarki leśnej nadleśnictwa winno być rozpoznanie warunków geologicznych, hydrologicznych, klimatycznych, glebowych i siedliskowych. W celu poprawy stanu środowiska przyrodniczego w trakcie wykonywania prac leśnych szczególną uwagę należy zwracać na: ¾ pozostawianie w lesie jak największej biomasy (części stojących drzew martwych, połamanych, wykrotów, gałęzi, igliwia i kory), o ile nie jest to sprzeczne z zasadami ochrony lasu, ¾ wytyczanie i wykorzystywanie stałych szlaków zrywkowych, ¾ stosowanie maszyn i urządzeń napędzanych przez silniki spalinowe z katalizatorami, ¾ stosowanie bio-oleii jako smarów silnikowych, 158 ¾ unikanie niszczenia runa i ściółki leśnej między innymi poprzez wykonywanie zrywki zimą przy pokrywie śnieżnej lub przy użyciu urządzeń zabezpieczających, ¾ ochronę stanowisk gatunków chronionych, rzadkich i cennych podczas trzebieży i innych zabiegów, między innymi poprzez zwracanie uwagi na miejsca obalania drzew, przebieg szlaków zrywkowych itp. Ponadto należy: ¾ przy zwalczaniu zagrożeń ograniczyć do minimum stosowanie preparatów chemicznych na korzyść biologicznych, a przy konieczności użycia preparatów chemicznych stosować środki najmniej szkodliwe dla środowiska, ¾ w zabezpieczaniu upraw i młodników preferować środki mechaniczne, ¾ prowadzić monitoring techniczny i biologiczny w celu właściwego prognozowania zagrożeń, a w drzewostanach szczególnie narażonych na czynniki chorobowe prowadzić kontrolę stanu sanitarnego, ¾ dążyć do utrzymania liczebności szkodników na poziomie niezagrażającym występowaniu szkód istotnych (gradacji), ¾ w razie konieczności stosować biotechniczne metody ochrony lasu, między innymi wykorzystywać pułapki feromonowe używane do zwalczania i prognozowania pojawienia się szkodników wtórnych, ¾ prowadzić aktywną ochronę drapieżnej entomofauny, mogącej w określonych warunkach sprzyjać walce ze szkodnikami owadzimi. Zaleca się, aby powyższe zasady uwzględniane były w uproszczonych planach urządzania lasów poszczególnych wsi w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa. 8.7. Założenia w zakresie stosowania obcych gatunków drzew i krzewów Obce gatunki drzew i krzewów można stosować w różnych obiektach przeznaczonych dla potrzeb turystyki i wypoczynku, powinno to jednak być uzależnione od ich charakteru oraz położenia w terenie. Parki leśne – tereny przeznaczone dla wypoczynku czynnego i biernego, spełniające również funkcje dydaktyczne; powinny być położone w pobliżu miast, przy drogach publicznych, w brzeżnych partiach lasu, na terenie starszych drzewostanów o urozmaiconym składzie gatunkowym, jeżeli to możliwe w sąsiedztwie zbiorników wodnych. W przebudowie i dostosowaniu tych drzewostanów dla potrzeb wypoczynku obce gatunki drzew i krzewów 159 mogą odegrać znaczną rolę. Na terenie parków leśnych jest pożądane zakładanie ścieżek dydaktycznych, które mają na celu przybliżenie społeczeństwu problematyki leśnej. Zadania dydaktyczne mogą być realizowane przez umożliwienie, ułatwienie i zachęcenie ludzi do poznawania flory krajowej i obcej, pokazanie na stosunkowo niewielkim obszarze różnorodności i bogactwa świata roślinnego, zmienności drzew i krzewów pod względem pokroju, budowy korony, barwy, kształtu liści, rodzajów kwiatów i owoców. W parku leśnym, na wydzielonym niewielkim obszarze, można przedstawić typowe drzewa i krzewy Ameryki Północnej, czy też Azji Wschodniej, w formie zestawów obejmujących 20 – 30 gatunków. Parki leśne są najbardziej odpowiednim terenem do nasadzeń gatunków egzotycznych na szerszą skalę. Parkingi śródleśne – wydzielone miejsca przy drogach publicznych, usytuowane w pobliżu terenów odwiedzanych przez ludność; są obiektami odpowiednimi do stosowania obcych gatunków drzew i krzewów, zarówno w postaci grupowej jak i pojedynczej. Miejsca postoju przy drogach leśnych – odcinki dróg leśnych u styku z drogami publicznymi; to tereny, na których udział gatunków obcych nie jest pożądany, podobnie jak w miejscach biwakowania (powierzchniach leśnych położonych przy wodnych szlakach turystycznych). Punkty widokowo-wypoczynkowe – wydzielone miejsca przy drogach publicznych, wraz z parkingiem dla pojazdów, usytuowane w miejscach odznaczających się dużymi walorami krajobrazowymi – mogą być obsadzane drzewami i krzewami z dopuszczalnym udziałem obcych gatunków. Posadzone drzewa i krzewy powinny stanowić dyskretną oprawę dla rozległego pejzażu (jezioro, dolina rzeki). Są pożądane gatunki o różnorodnej barwie liści jesienią, krzewy o ozdobnych owocach. Udział gatunków obcych powinien być w tym przypadku ograniczony. Drogi leśne – dostępne dla ruchu turystycznego, szczególnie drogi prowadzące do obiektów odwiedzanych przez ludność, mogą być obsadzane również obcymi gatunkami drzew. Są tu pożądane takie gatunki jak: kasztanowiec, dąb czerwony i klony. Poza terenami o charakterze turystyczno-rekreacyjnym, obce gatunki drzew i krzewów powinny znaleźć szerokie zastosowanie w ozdabianiu osad administracji leśnej, usytuowanych zarówno w lesie, jak i poza lasem. Celowość uprawy egzotów w tych obiektach nie jest kwestionowana i gatunki te są od dawna sadzone przy siedzibach nadleśnictw, leśniczówkach czy osadach leśnych. Ponieważ osady administracji leśnej są obiektami wyraźnie wyodrębnionymi, ogrodzonymi, zazwyczaj oddzielonymi od lasu polem lub drogą, dobór gatunków ozdobnych może być szerszy. Powinno się zachować pewną 160 równowagę między gatunkami liściastymi i iglastymi oraz raczej ograniczać pospolicie uprawiane w miastach krzewy ozdobne na rzecz gatunków innych, bardziej odpowiednich dla otoczenia leśnego. Należy popierać utrzymywanie przy siedzibach nadleśnictw małych parków z licznymi gatunkami drzew i krzewów, krajowych i obcych. W doborze gatunków dla osad leśnych mogą się znaleźć również krzewy i drzewa o efektownych kwiatach jak: azalie i różaneczniki, magnolie, hortensje. Przy upiększaniu cmentarzy śródleśnych, miejsc straceń, pomników walk i męczeństwa, udział obcych drzew i krzewów jest bardzo pożądany. Mogą tu znaleźć zastosowanie gatunki i odmiany z rodziny cyprysowatych – żywotniki, jałowce – w towarzystwie choiny i jedlicy oraz zimozielonych gatunków liściastych (mahonia, bukszpan). Połączenia kolumnowych form jałowców, żywotników i cisów z płaskimi lub ścielącymi się odmianami jałowca chińskiego i sabińskiego czy irgi są często stosowane na cmentarzach. 8.8. Zadania dotyczące ochrony środowiska Nadleśnictwo Rajgród objęte jest „Programem Ochrony Środowiska Województwa Podlaskiego na lata 2007 – 2010”. Zmierza on do zachowania walorów środowiska naturalnego oraz poprawy jego stanu na obszarach zdegradowanych poprzez: a) zachowanie oraz odtwarzanie rodzimego bogactwa przyrodniczego i walorów krajobrazowych, b) ochronę zasobów i poprawę jakości wód podziemnych, racjonalne użytkowanie kopalin, gleb i powierzchni ziemi, c) ochronę zasobów wód powierzchniowych, poprawę ich jakości i zapobieganie zanieczyszczeniu, d) poprawę stanu czystości terenów i zapobieganie zanieczyszczeniu powierzchni ziemi, e) poprawę jakości powietrza atmosferycznego, f) zmniejszenie dyskomfortu pracy i zamieszkiwania na terenach zurbanizowanych, g) ograniczanie ryzyka wystąpienia poważnych awarii oraz sprawne usuwanie ich skutków, h) wzrost wiedzy społeczeństwa o stanie środowiska naturalnego, jego zagrożeniach oraz sposobach przeciwdziałania zagrożeniom, i) wzrost świadomości ekologicznej mieszkańców oraz poprawa komunikacji społecznej w zakresie ochrony i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych województwa. 161 8.9. Założenia ochronne w zakresie rekreacji i turystyki Zakłada się, że rozwój turystyki krajoznawczej, edukacyjnej i specjalistycznej odbywać się będzie przy maksymalnym poszanowaniu wartości przyrodniczych i kulturowych danego regionu. W tym celu należy podjąć następujące działania: ¾ promować formy “turystyki łagodnej”, głównie różnych form wędrówek pieszych i rowerowych o charakterze przyrodniczym i krajobrazowym z nastawieniem na edukację ekologiczną, ¾ w celu ograniczenia szkód w środowisku przyrodniczym, ruch turystyczny należy kanalizować na wybranych szlakach i wydzielonych, atrakcyjnych fragmentach lasu, ¾ formy użytkowania turystycznego muszą być uzależnione od reżimów ekologicznych i pojemności środowiska przyrodniczego, ¾ turystyka i jej formy w rezerwatach przyrody powinny odbywać się na warunkach określonych przez obowiązujące plany ochrony lub ustanowione zadania ochronne, ¾ z ruchu turystycznego należy wyłączyć niektóre szczególne fragmenty lasu, jak np. ostoje i miejsca koncentracji zwierzyny, ostoje rzadkich ptaków, skupiska roślin chronionych, szczególnie cenne zbiorowiska roślinne itp., ¾ przy planowaniu turystycznym należy preferować nieduże obiekty i urządzenia turystyczne, dostosowane formą do otoczenia przyrodniczego i kulturowego, nawiązujące do architektury regionalnej. 9. Turystyka i rekreacja Teren w zasięgu Nadleśnictwa Rajgród jest dość jednorodny pod względem przydatności dla ruchu turystycznego. Magnesem przyciągającym turystów jest niewątpliwie wysoka wartość przyrodnicza i naturalność, ale także dogodny dojazd oraz istniejąca już infrastruktura turystyczna. Prze teren Nadleśnictwa Rajgród oraz w jego okolicy przebiegają liczne szlaki turystyczne, a wśród nich: ⇒ piesze: 162 ¾ zielony – Osowiec Twierdza – Przechody – Kuligi – 38,5 km; szlak wiosną może być niedostępny w zależności od stanu wód; szlak typowy dla biebrzańskich bagien; ¾ żółty – Tama – Lasy Rajgrodzkie – Kuligi – 11 km; dostępny także dla turystyki rowerowej; szlak rozpoczyna się przy tablicy informacyjnej BPN i biegnie przez lasy w kierunku Woźnejwsi; na 3 km skręca w drogę leśną do wsi Kuligi; mija wieś i na 10 km dochodzi do granic Parku; przecina rzekę Jegrznię i dalej drogą leśną dochodzi do grobli łączącej Woźnawieś z leśniczówką Grzędy; ¾ żółty – Kuligi – Polkowo – „Nowy Świat” - 27,5 km; szlak prowadzi przez bardzo malowniczy obszar; okrąża „Czerwone Bagno” i biegnie nad Kanałem Augustowskim; ¾ żółty – Łoje Awista – Czachy – Okrasin – Mścichy – szlak przebiega przez Biebrzański Park Narodowy i jego otulinę; częściowo prowadzi wzdłuż jednego z dopływów Biebrzy, rzekę Wissę; ¾ czerwony – Goniądz – Wólka Piaseczna – Kapice – rzeka Ełk – Ruda – 29 km; szlak rozpoczyna się w Goniądzu, przecina Dolinę Biebrzy, przechodzi przez wieś Wólka Piaseczna, kompleks leśny Brzeziny Kapickie, wieś Kapice i dochodzi do rzeki Ełk; dalej biegnie prawym brzegiem zarastającej rzeki; na trasie zlokalizowane jest wzniesienie mineralne Dębiec; następnie szlak prowadzi wzdłuż zarośniętych zakoli martwego koryta rzeki Ełk i dochodzi do Kanału Rudzkiego, przechodzi przez wieś Podzelówka z licznymi gniazdami bociana białego i kończy się we wsi Ruda; ¾ czerwony – Rajgród – Okoniówek – Rybczyzna – Woźnawieś – leśniczówka Grzędy – 27,5 km; szlak dostępny jest także dla turystyki rowerowej; rozpoczyna się w Rajgrodzie u podnóża Góry Zamkowej (grodzisko jaćwieskie z XII wieku) i brzegiem Jeziora Rajgrodzkiego prowadzi do szosy Augustów – Grajewo, przecina ja i drogą leśną dochodzi do wsi Rybczyzna nad Jeziorem Draństwo; dalej skrajem jeziora dochodzi do wsi Woźnawieś, za nią wchodzi w granice Biebrzańskiego Parku Narodowego i obszaru ochrony ścisłej „Czerwone Bagno”; ¾ czerwony – Rajgród – Okoniówek – Rybczyzna – Woźnawieś – leśniczówka Grzędy – „Nowy Świat” – „Wilcza Góra” – „Kapli Dołek” 163 – „Dział Kumkowskiego” – węzeł szalków – 41,6 km; szlak dostępny jest także dla turystyki rowerowej na odcinku Rajgród – „Nowy Świat”; ¾ czarny – Kanał Rudzki – Sośnia – 5,1 km; szlak może być wiosna na niektórych odcinkach bardzo trudny lub nawet nie do przejścia, zależnie od stanu wód; polecany latem; ¾ czarny – Mścichy remiza OSP – „Biały Grąd” pole namiotowe - szlak rozpoczyna się we wsi Mścichy przy szlaku żółtym Wizna – Goniądz; początkowo prowadzi przez wieś, za nią wkracza na groblę pośród łąk i prowadzi do wieży widokowej i pola namiotowego „Biały Grąd”; wczesna wiosna szlak bardzo trudny lub nie do przejścia; ¾ czarny – „Uroczysko Dęby” – „Góra Partyczyzna” – „Kapli Dołek” – 2,2 km; jest to szlak łącznikowy; prowadzi od miejsca postojowego przy starych dębach do uroczyska „Kapli Dołek”; ¾ JPII – szlak „papieski” ⇒ rowerowe: ¾ zielony – Grajewo – Kapice – Osowiec – Osowiec Twierdza – Ścianek – Wilamówka – Trzcianne – Gumny – 68,5 km; ¾ zielony – Ruda – Podzelówka – Pieńczykówek – Stoczek – Ciszewo – Kuligi – 46,5 km; ¾ zielony – międzynarodowa trasa rowerowa EUROVELO R11 – 173,6 km; ¾ żółty – Rajgród – Wojdy – Rybczyzna – Woźnawieś – Kuligi – lesniczówka Grzędy – 19,5 km; szalk zaczyna się przy Jeziorze Rajgrodzkim; następnie biegnie obok Jeziora Draństwo; dalej trasa wiedzie przez lasy, przecina rzekę Jegrznię i wchodzi w granice BPN; szlak kończy się przy leśniczówce Grzędy; ¾ żółty – Wizna – Łoje – Mścichy – Osowiec Twierdza – Goniądz; ⇒ wodne: ¾ rzeka Jegrznia i rzeka Ełk – 64,4 km; trasa typowo nizinna o wyjątkowo słabym prądzie; koryto częściowo zarośnięte roślinnością wodną; szlak prowadzi z Jeziora Rajgrodzkiego rzeką Jegrznią, przez Jezioro Draństwo i miejscowość Woźnawieś; przebiega przez BPN, a dalej wiedzie skrajem „Czerwonego Bagna” wśród podmokłych łąk; następnie biegnie rzeką Ełk; 164 Na szczególną uwagę zasługuje turystyka konna i związane z nią szlaki. Przez teren Nadleśnictwa Rajgród przebiega najdłuższy w Polsce nizinny szlak jeździecki o długości około 400 km – Szlak Konny Puszczy Augustowskiej i Mazur. Szlak rozpoczyna się przy leśniczówce Lipniak w Wigierskim Parku Narodowym (na północ od Suwałk) i biegnie przez Nadleśnictwa: Suwałki, Szczebra, Płaska, Augustów, Biebrzański Park Narodowy oraz Nadleśnictwa: Rajgród, Ełk i Drygały, aż do Jeziora Orzysz. Boczne rozgałęzienia trasy docierają m.in. do Śluzy Kurzyniec na polsko-białoruskiej granicy, czy też do uroczyska Grzędy w BPN. Szlak oznaczony jest zielonym emblematem kawaleryjskiego proporczyka na całej długości. Trasa ulega ciągłym modyfikacjom i co jakiś czas zostaje wydłużona o nowe odcinki. Nadleśniczowie i dyrektorzy parków narodowych ustanowili regulamin szlaku oraz odznaki jeździeckie – Kapitułę Kamienia Milowego Puszczy Augustowskiej i Złotego Szlifu Zagończyka Puszczy Augustowskiej. Odznaki można zdobyć pokonując określonej długości rajdy. Przewodniczącym Kapituły odpowiedzialnym za bicie odznak, ich przyznawanie oraz prowadzenie rejestru odznaczonych jest Nadleśniczy Nadleśnictwa Rajgród. W 2007 r., odcinkowi biegnącemu przez teren Nadleśnictwa Rajgród i Biebrzański Park Narodowy, nadano imię Leśnika Kawalerzysty Nadleśniczego Antoniego Puszeta. Miejsca atrakcyjne pod względem turystyki i rekreacji przedstawia „Mapa przeglądowa walorów przyrodniczych Nadleśnictwa Rajgród”. 10. Edukacja i promocja Edukacja leśna ma na celu: ¾ upowszechnianie w społeczeństwie wiedzy o środowisku leśnym oraz o wielofunkcyjnej i zrównoważonej gospodarce leśnej, ¾ podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie racjonalnego i odpowiedzialnego korzystania z wszystkich funkcji lasu, ¾ budowanie zaufania społecznego dla działalności zawodowej leśników. Do niedawna program ochrony przyrody pełnił podstawową rolę jako kompendium wiedzy o walorach przyrodniczo-leśnych nadleśnictwa przeznaczone między innymi do szerokiej prezentacji społeczeństwu. W dniu 9 maja 2003 r. Dyrektor Generalny Lasów Państwowych wydał Zarządzenie nr 57 w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych. W myśl tego dokumentu edukacja leśna 165 społeczeństwa ma stać się jednym z podstawowych zadań realizowanych przez Lasy Państwowe, wynikającym z założeń polityki leśnej Państwa i przyjętych „Kierunków rozwoju edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych”. Cele edukacji leśnej mają być realizowane w oparciu o następujące treści: ¾ budowę i funkcjonowanie ekosystemów leśnych, ¾ znaczenie lasu: ekologiczne, produkcyjne i społeczne, ¾ zagrożenia i ochronę lasów, ¾ ochronę przyrody, ¾ zadania leśników i leśnictwa. Podstawowym zadaniem na szczeblu lokalnym ma być sporządzenie w każdym nadleśnictwie programu edukacji leśnej społeczeństwa i wcielanie w życie wszystkich jego postanowień. Podstawą prawną opracowania tego programu są ustalenia zawarte w załączniku nr 1 do Zarządzenia nr 57 Dyrektora Generalnego LP. W każdym nadleśnictwie w ramach sporządzania programu edukacji leśnej musi być także powołana komisja programu edukacji leśnej, która określi podstawowe założenia do wykonania programu. Program edukacji leśnej w nadleśnictwie powinien zawierać: ¾ charakterystykę przyrodniczo-leśnych walorów nadleśnictwa, ¾ inwentaryzację istniejących obiektów edukacji leśnej nadleśnictwa, ¾ charakterystykę działalności edukacyjnej prowadzonej przez nadleśnictwo w minionym okresie, ¾ inwentaryzację obiektów edukacji przyrodniczej innych podmiotów znajdujących się na obszarze działania nadleśnictwa, ¾ wyszczególnienie potencjalnych partnerów w edukacji leśnej społeczeństwa, ¾ charakterystykę istniejących wydawnictw o nadleśnictwie. W myśl zarządzenia nr 57 w edukację leśną społeczeństwa ma być zaangażowany każdy pracownik nadleśnictwa zaliczony do Służby Leśnej. Program edukacji leśnej społeczeństwa jest w wielu miejscach zbieżny z programem ochrony przyrody. Obydwa te opracowania powinny się uzupełniać w prezentacji społeczeństwu ogromu nakładów, jakie Lasy Państwowe ponoszą dla ochrony środowiska przyrodniczego oraz wyników tych działań. W tym celu oba opracowania powinny zostać udostępnione jak najszerszemu ogółowi naszego społeczeństwa. Najodpowiedniejszym do tego medium w dzisiejszych czasach jest Internet. Działalność edukacyjna Nadleśnictwa Rajgród skierowana jest głównie do dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Organizowane są spotkania w szkołach, ośrodkach i podczas 166 obozów harcerskich. Tematyka spotkań opiera się o zagadnienia przyrodnicze. W ramach spotkań organizowane są także zajęcia praktyczne związane z rozpoznawaniem roślin i zwierząt w terenie. Ponadto Nadleśnictwo jest organizatorem akcji „Pomóż Kasztanowcom” oraz „Sprzątanie Świata”. W akcjach biorą udział przede wszystkim okoliczne szkoły. W okresie wakacji odbywają się również spotkania z młodzieżą wypoczywającą: ¾ w ośrodku TPD w Woźnejwsi nad Jeziorem Dreństwo, ¾ na obozie ZHD Siedlce, ¾ na obozie ZHR Jeziorowskie, ¾ na obozie harcersko-żeglarskim ZHP Grajewo. Nadzór merytoryczny nad całością opracowania sprawował mgr inż. Marek Ksepko Zastępca Dyrektora BULiGL Oddział w Białymstoku. Program Ochrony Przyrody opracował: Starszy Inspektor Nadzoru i Kontroli Asystent Taksatora inż. Kamil Kasperowicz mgr inż. Adam Majer Kierownik brygady Dyrektor Oddz. BULiGL w Białymstoku mgr inż. Krzysztof Wojciuk mgr Jerzy Małyszko 167 11. Literatura ¾ Banaszuk H., 2004. Kotlina Biebrzańska i Biebrzański Park Narodowy. Monografia przyrodnicza. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko. Białystok. ¾ Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddz. Białystok, 1996. Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Rajgród na okres 1.01.2000 – 31.12.2009. Program ochrony przyrody. ¾ Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddz. Białystok, 2008. Charakterystyka siedlisk Nadleśnictwa Rajgród. ¾ Czarnecki Z. i inni, 1990. Ptaki Europy. Agencja ELIPSA, Warszawa. ¾ Chlebowski B., 1880. Biebrzańskie błota. [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski T., Warszawa. ¾ Czerwiński A., 2004. Plan Ochrony Rezerwatu Przyrody „Ławski Las I”, Białystok. ¾ Czerwiński A., 2004. Plan Ochrony Rezerwatu Przyrody „Ławski Las I”, Białystok. ¾ Dyrektor Generalny Lasów Państwowych, 2003. Zasady hodowli lasu. DGLP, Warszawa. ¾ Głowaciński Z., red., 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt – Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. ¾ Górniak A., 2000. Klimat województwa podlaskiego. IMGW. Białystok. ¾ Gumiński R., 1948. Próba wydzielenia dzielnic rolniczo-klimatycznych w Polsce, Przegl. Meteor.-Hydrol. 1. ¾ Instytut Badawczy Leśnictwa, 2004. Instrukcja wykonywania wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu. Warszawa, maszynopis. ¾ Inspekcja Ochrony Środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku, 1994. Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Białystok. ¾ „Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie” 168 ¾ Jaros H., 1991. Podstawy modelowania gospodarki wodnej na przykładzie systemu Jegrznia – Ełk – Kanał Woźnawiejski. PTG Warszawa, maszynopis. ¾ Kozłowska-Szczęsna T., 1991. Warunki bioklimatyczne Polski. Dok. Geogr. IG i PZ PAN. Warszawa. ¾ Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. ¾ Lorenc H., 1994. Ocena zmienności temperatury powietrza i opadów atmosferycznych w okresie 1931-1993 na podstawie obserwacji z wybranych stacji meteorologicznych w Polsce. [w:] Wiadomości IMGW, 17,4:43-60. ¾ Makomaska-Juchniewicz M., Tworek S., red., 2003. Ekologiczna sieć Natura 2000. Problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. ¾ Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Departament Leśnictwa, 1996. Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie. Wydawnictwo Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa. ¾ Ministerstwo Środowiska, 2002. Natura 2000 Standardowy Formularz Danych dla Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) dla Obszarów Spełniających Kryteria Obszarów o Znaczeniu Wspólnotowym (OZW) i dla Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO). Warszawa, materiały internetowe. ¾ Niedźwiedź T., Milanówka D., 1992. Termiczne pory roku w Polsce. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa. ¾ Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., 2003. Flora Polski. Rośliny chronione. MULTICO OF, Warszawa. ¾ Pióro S. J., 1973. Klimat województwa białostockiego. Wojewódzkie Biuro Geodezji i Urządzeń Rolnych. Białystok. ¾ Polska Akademia Nauk, 2001. Polska Czerwona Księga Roślin – paprotniki i rośliny kwiatowe. PAN, Kraków. ¾ Praca zbiorowa, 1996, „Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie”, ¾ Ptasiewicz Z., i inni, 2001. Ramowy program rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca na lata 2001 – 2010. Rada Naukowa Porozumienia Zielone Płuca Polski, Białystok – Bydgoszcz / Toruń – Gdańsk – Olsztyn – Warszawa. 169 ¾ Szafer W., Pawłowski B., 1972. Regiony geobotaniczne. [W:] Narodowy Atlas Polski. Ark. 38. Instytut Geografii PAN, Warszawa. ¾ Tomanek J., 1972. Meteorologia i klimatologia dla leśników. PWRiL, Warszawa. ¾ Trampler T. i inni, 1990. Regionalizacja przyrodniczo-leśna. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. ¾ Wiszniewski W., Chełchowski W., 1987. Regiony Klimatyczne. [w:] atlas hydrologiczny Polski. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa. ¾ Woś A., 1994. Typy pogody, regiony klimatyczne. [w:] Atlas Rzeczpospolitej Polskiej. Ark. 31.8. PPWK. Warszawa. ¾ Woś A., 1999. Klimat Polski. PWN, Warszawa. ¾ Agencja „TD”, Wydawnictwo Turystyczne, 2006. Dolina Biebrzy. Mapa turystyczna w skali 1:100 000. Warszawa. Źródła Internet: www.wrotapodlasia.pl http://natura2000.mos.gov.pl www.kobidz.pl www.wios.bialystok.pl www.bialystok.uw.gov.pl http://epodlasie.wipb.pl www.bialystok.lasy.gov.pl www.grajewo.straz.bialystok.pl www.rdos.eu 170 Załączniki 171 172 Załącznik nr 1. 173 174 175 176 Załącznik nr 2. Gatunki roślin i grzybów występujące na terenie Nadleśnictwa Rajgród podlegające ochronie ścisłej. Krzewy i krzewinki - bagno zwyczajne (Ledum palustre) brzoza niska (Betula humilis) wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum) Rośliny zielne - arnika górska (Arnica montana) fiołek błotny (Viola epipsila) gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis) goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe) kosaciec syberyjski (Iris sibirica) kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine) kukułka (storczyk) krwista (Dactylorhiza incarnata) lilia złotogłów (Lilium martagon) listera jajowata (Listera ovata) mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi) miodownik melisowaty (Melittis melissophyllum) orlik pospolity (Aquilegia vulgaris) podkolan biały (Platanthera bifolia) pomocnik baldaszkowy (Chimaphila umbellata) przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis) sasanka łąkowa (Pulsatilla pratensis) sasanka otwarta (Pulsatilla patens) storczyk (Orchis) wielosił błękitny (Polemonium caeruleum) zawilec wielkokwiatowy (Anemone sylvestris) rozchodnik owłosiony (Sedum vilosa) naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora) Paprotniki - paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare) pióropusznik strusi (Matteucia struthiopteris) widłak goździsty (Lycopodium clavatum) widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum) widlicz (widłak) spłaszczony (Diphasiastrum complanatum) widłak wroniec (Huperia selago) Grzyby - smardzowate (Morchellaceae) sromotnikowate (Phallaceae) Rośliny podlegające ochronie częściowej Krzewy i krzewinki - kalina koralowa (Viburnum opulus) kopytnik pospolity (Asarum europaeum) kruszyna pospolita (Frangula alnus) 177 - porzeczka czarna (Ribes nigrum) bluszcz pospolity (Hedera helix) Rośliny zielne - barwinek pospolity (Vinca minor) bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata) grążel żółty (Nuphar lutea) grzybienie białe (Nymphaea alba) kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium) konwalia majowa (Convallaria majalis) marzanka wonna (Galium odoratum) turówka wonna (Hierochloe australis) pierwiosnka lekarska (Primula veris) chrobotki (Cladonia sp.) Załącznik nr 3. Gatunki zwierząt chronionych występujących na terenie Nadleśnictwa Rajgród. Ssaki - bóbr europejski (Castor fiber) gacek brunatny (Plecotus auritus) gronostaj (Mustella erminea) jeż europejski (Erinaceus europaeus) karczownik (Arvicola amphibius) kuna domowa (Martes martes) łoś (Alces alces) mopek (Barbastella barbastellus) nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme) ryjówki (Sorex sp.) ryś (Lynx lynx) rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens) wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris) wilk (Canis lupus) wydra (Lutra lutra) Gady - jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara) padalec zwyczajny (Anguis fragilis) zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix) żmija zygzakowata (Vipera berus) Płazy - kumak nizinny (Bombina bombina) ropuchy (Bufo sp.) rzekotka drzewna (Hyla arborea) traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) traszka zwyczajna (Triturus vulgaris) żaby (Rana sp.) 178 Mięczaki Ptaki - ślimak winniczek (Halix pomatia) poczwarówka zwężona (Vertigo (Vertilla) angustior) bąk (Botaurus stellaris) bączek (Ixobrychus minutus) batalion (Philomachus pugnax) biegus zmienny (Calidris alpina schizininii) błotniak stawowy (Circus aeruginosus) błotniak zbożowy (Circus cyaneus) błotniak łąkowy (Circus pygargus) bocian biały (Ciconia ciconia) brzęczka (Locustella luscinioides) czapla biała (Egretta alba) czajka (Vanellus vanellus) derkacz (Crex crex) dubelt (Gallinago media) dzięcioł białogrzbiety (Dendrocops leucotos) dzięcioł średni (Dendrocops medius) dzięcioł zielonosiwy (Picus canus) gadożer (Circaetus gallicus) gągoł (Bucephala clangula) gąsiorek (Lanius collurio) kania czarna (Milvus migrans) kania ruda (Milvus milvus) kropiatka (Porzana porzana) kraska (Coracias garrulus) kszyk (Gallinago gallinago) lerka (Lullula arborea) łabędź niemy (Cyngus olor) łabędź krzykliwy (Cygnus cygnus) orlik grubodzioby (Aquila clanga) orzeł przedni (Aquila chrysaetus) orzełek (Hieraaetus pennatus) perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus) perkoz rdzawoszyi (Podiceps grisegena) perkozek (Tachybaptus ruficollis) podróżniczek (Luscinia svecica) pliszka górska (Motacilla cinerea) rybitwa rzeczna (Sterna hirundo) rybitwa białoczelna (Sterna albifrons) rybitwa białowąsa (Chlidonias hybridus) rybitwa czarna (Chlidonias niger) sieweczka rzeczna (Charadrius dubius) srokosz (Lanius excubitor) świergotek polny (Anthus campestris) trzciniak (Acrocephalus arundinaceus) trzmielojad (Pernis apivorus) uszatka błotna (sowa błotna) (Asio flammeuss) wodniczka (Acrocephalus paludicola) 179 - zielonka (Porzana parva) zimorodek (Alcedo atthis) bielik (Haliaeetus albicilla) bocian czarny (Ciconia nigra) cietrzew (Tetrao tetrix) dzięcioł białoszyi (Dendrocopos syriacus) dzięcioł czarny (Dryocopus martius) jastrząb gołębiarz (Accipiter gentilis) kormoran czarny (Phalacrocorax carbo) kruk (Corvus corax) lelek kozodój (Caprimulgus europaeus) myszołów zwyczajny (Buteo buteo) orlik krzykliwy (Aquila pomarina) puchacz (Bubo bubo) żuraw (Grus grus) Owady - biegacz granulowany (Carabus granulatus) biegacz ogrodowy (Carabus hortensis) biegacz polny (Carabus arcensis) czerwończyk fioletek (Lycaena helle) czerwończyk nieparek (Lycaena dispar) kostrzeń baryłkowaty (Sinodendron cylindricum) mieniak tęczowy (Apatura iris) modraszek alkona (Maculinea alcon) paź królowej (Papilo machon) trzmiele (Bombus sp.) Załącznik nr 4. Wykaz bagien w Nadleśnictwie Rajgród Obręb Grajewo Stan na: 2010-01-01 Pow: 337,68 [ha] Adres leśny 01-23-1-09-2 Pow. [ha] Siedlisko Rodzaj pow. -m -00 0.15 BAGNO 01-23-1-09-4A -i -00 0.79 BAGNO 01-23-1-09-4B -h -00 0.19 BAGNO 01-23-1-09-6 -l -00 0.38 BAGNO 01-23-1-09-9 -f -00 2.14 BAGNO 01-23-1-11-13 -d -00 0.66 BAGNO 01-23-1-11-13 -l -00 0.10 BAGNO 01-23-1-11-18 -f -00 0.32 BAGNO 01-23-1-05-75A -a -00 0.03 BAGNO 01-23-1-05-75A -d -00 0.09 BAGNO 01-23-1-05-100 -k -00 0.23 BAGNO 01-23-1-05-108 -f -00 1.20 BAGNO 01-23-1-09-111 -b -00 0.09 BAGNO 01-23-1-09-127 -c -00 0.35 BAGNO 180 01-23-1-09-127 -d -00 0.49 BAGNO 01-23-1-08-132 -a -00 61.09 BAGNO 01-23-1-08-132 -f -00 3.57 BAGNO 01-23-1-08-133 -a -00 68.69 BAGNO 01-23-1-08-134 -a -00 2.65 BAGNO 01-23-1-08-135 -a -00 1.04 BAGNO 01-23-1-08-135 -c -00 1.41 BAGNO 01-23-1-08-136 -a -00 44.72 BAGNO 01-23-1-08-138 -l -00 0.57 BAGNO 01-23-1-08-138 -m -00 0.16 BAGNO 01-23-1-08-138 -x -00 0.22 BAGNO 01-23-1-08-138 -bx -00 0.03 BAGNO 01-23-1-08-138 -cx -00 0.02 BAGNO 01-23-1-08-138 -gx -00 0.01 BAGNO 01-23-1-08-139 -b -00 0.22 BAGNO 01-23-1-08-139 -h -00 0.11 BAGNO 01-23-1-08-139 -k -00 0.84 BAGNO 01-23-1-08-139 -n -00 0.73 BAGNO 01-23-1-08-139 -o -00 0.03 BAGNO 01-23-1-08-139 -p -00 0.01 BAGNO 01-23-1-08-139 -t -00 0.51 BAGNO 01-23-1-08-139 -z -00 0.53 BAGNO 01-23-1-08-139 -dx -00 2.36 BAGNO 01-23-1-08-139 -hx -00 0.02 BAGNO 01-23-1-08-139 -jx -00 0.02 BAGNO 01-23-1-08-139 -kx -00 0.10 BAGNO 01-23-1-08-139 -mx -00 0.13 BAGNO 01-23-1-08-139 -tx -00 2.34 BAGNO 01-23-1-08-139 -xx -00 0.10 BAGNO 01-23-1-08-139 -yx -00 0.07 BAGNO 01-23-1-08-139 -cy -00 0.08 BAGNO 01-23-1-08-139 -fy -00 0.09 BAGNO 01-23-1-08-140 -b -00 0.04 BAGNO 01-23-1-08-140 -d -00 0.33 BAGNO 01-23-1-08-140 -g -00 0.03 BAGNO 01-23-1-08-140 -i -00 0.38 BAGNO 01-23-1-08-140 -k -00 0.07 BAGNO 01-23-1-08-140 -l -00 0.17 BAGNO 01-23-1-08-140 -m -00 0.35 BAGNO 01-23-1-08-140 -n -00 0.14 BAGNO 01-23-1-08-140 -o -00 0.43 BAGNO 01-23-1-08-140 -p -00 0.08 BAGNO 01-23-1-08-140 -s -00 0.59 BAGNO 01-23-1-08-140 -t -00 0.48 BAGNO 01-23-1-08-140 -z -00 0.01 BAGNO 01-23-1-08-141 -f -00 0.06 BAGNO 01-23-1-08-141 -h -00 0.59 BAGNO 01-23-1-08-141 -i -00 3.88 BAGNO 01-23-1-08-141 -l -00 0.44 BAGNO 181 01-23-1-08-141 -p -00 0.06 BAGNO 01-23-1-08-141 -r -00 0.01 BAGNO 01-23-1-08-142 -b -00 0.01 BAGNO 01-23-1-08-142 -g -00 0.17 BAGNO 01-23-1-08-143 -c -00 1.21 BAGNO 01-23-1-08-143 -i -00 1.46 BAGNO 01-23-1-08-144 -b -00 4.52 BAGNO 01-23-1-07-161 -f -00 0.60 BAGNO 01-23-1-07-164 -f -00 0.12 BAGNO 01-23-1-07-168 -m -00 0.28 BAGNO 01-23-1-07-169 -l -00 1.40 BAGNO 01-23-1-07-169 -r -00 0.30 BAGNO 01-23-1-07-169A -p -00 0.40 BAGNO 01-23-1-08-179 -d -00 0.79 BAGNO 01-23-1-08-179 -g -00 10.41 BAGNO 01-23-1-08-180 -i -00 8.75 BAGNO 01-23-1-08-180 -p -00 9.03 BAGNO 01-23-1-08-181 -c -00 11.82 BAGNO 01-23-1-08-181 -k -00 0.34 BAGNO 01-23-1-08-181 -m -00 1.46 BAGNO 01-23-1-07-182 -g -00 0.31 BAGNO 01-23-1-07-182 -i -00 0.44 BAGNO 01-23-1-07-182 -k -00 2.37 BAGNO 01-23-1-07-183 -c -00 2.10 BAGNO 01-23-1-07-183 -i -00 0.75 BAGNO 01-23-1-07-183 -j -00 0.98 BAGNO 01-23-1-07-183 -l -00 0.60 BAGNO 01-23-1-07-183 -m -00 0.25 BAGNO 01-23-1-07-185 -c -00 0.58 BAGNO 01-23-1-07-187 -a -00 0.48 BAGNO 01-23-1-07-187 -c -00 0.21 BAGNO 01-23-1-07-187 -d -00 0.60 BAGNO 01-23-1-07-187 -f -00 0.30 BAGNO 01-23-1-07-188 -a -00 4.40 BAGNO 01-23-1-07-188 -c -00 4.17 BAGNO 01-23-1-07-189 -i -00 1.04 BAGNO 01-23-1-07-189 -k -00 0.14 BAGNO 01-23-1-07-189 -l -00 0.03 BAGNO 01-23-1-07-189 -p -00 4.32 BAGNO 01-23-1-07-189A -a -00 2.10 BAGNO 01-23-1-06-222 -c -00 1.64 BAGNO 01-23-1-06-223 -w -00 1.42 BAGNO 01-23-1-06-227 -k -00 3.46 BAGNO 01-23-1-06-228 -c -00 4.70 BAGNO 01-23-1-06-230 -h -00 0.96 BAGNO 01-23-1-06-249 -i -00 0.36 BAGNO 01-23-1-06-249 -j -00 0.38 BAGNO 01-23-1-06-249 -k -00 10.05 BAGNO 01-23-1-06-249 -l -00 1.60 BAGNO 182 01-23-1-06-250 -b -00 4.68 BAGNO 01-23-1-06-250 -d -00 0.79 BAGNO 01-23-1-06-250 -g -00 1.36 BAGNO 01-23-1-06-250 -h -00 0.83 BAGNO 01-23-1-06-250 -i -00 0.65 BAGNO 01-23-1-06-250 -j -00 2.38 BAGNO 01-23-1-10-268 -c -00 0.50 BAGNO 01-23-1-10-269 -i -00 0.30 BAGNO 01-23-1-10-276 -c -00 0.37 BAGNO 01-23-1-11-314A -a -00 0.37 BAGNO 01-23-1-11-314A -b -00 0.57 BAGNO 01-23-1-11-314A -d -00 0.35 BAGNO 01-23-1-11-314A -f -00 1.71 BAGNO 01-23-1-11-314A -h -00 0.52 BAGNO 01-23-1-11-314A -i -00 0.24 BAGNO 01-23-1-11-314A -j -00 0.58 BAGNO 01-23-1-11-314A -k -00 1.14 BAGNO 01-23-1-11-314A -l -00 0.18 BAGNO 01-23-1-11-314A -m -00 0.15 BAGNO 01-23-1-11-314A -n -00 0.94 BAGNO 01-23-1-11-314A -o -00 0.53 BAGNO 01-23-1-11-314A -p -00 0.21 BAGNO 01-23-1-11-314A -r -00 3.50 BAGNO 01-23-1-11-314A -s -00 0.95 BAGNO 01-23-1-11-314A -t -00 1.49 BAGNO 01-23-1-11-314A -w -00 0.38 BAGNO 01-23-1-11-314A -x -00 0.24 BAGNO 01-23-1-11-314A -ax -00 0.14 BAGNO Obręb Rajgród Pow: 43,66 [ha] Adres leśny Pow. [ha] Siedlisko Rodzaj pow. 01-23-2-01-1 -a -00 1.76 BAGNO 01-23-2-01-1 -d -00 1.26 BAGNO 01-23-2-01-1 -g -00 0.25 BAGNO 01-23-2-01-1 -l -00 0.05 BAGNO 01-23-2-01-1 -o -00 0.11 BAGNO 01-23-2-01-2 -c -00 2.86 BAGNO 01-23-2-01-2 -f -00 0.18 BAGNO 01-23-2-01-2 -i -00 0.28 BAGNO 01-23-2-01-3 -a -00 0.93 BAGNO 01-23-2-01-3 -d -00 0.37 BAGNO 01-23-2-01-3 -i -00 0.23 BAGNO 01-23-2-01-6 -g -00 0.30 BAGNO 01-23-2-01-6 -i -00 0.01 BAGNO 01-23-2-01-10 -f -00 0.86 BAGNO 01-23-2-01-10 -g -00 0.25 BAGNO 0.55 BAGNO 01-23-2-03-11A -b -00 183 01-23-2-03-11A -d -00 0.24 BAGNO 01-23-2-01-12 -d -00 0.52 BAGNO 01-23-2-01-12 -k -00 3.92 BAGNO 01-23-2-01-12 -m -00 0.00 BAGNO 01-23-2-01-14 -g -00 0.49 BAGNO 01-23-2-01-15 -t -00 0.03 BAGNO 01-23-2-01-16 -f -00 0.68 BAGNO 01-23-2-01-19 -k -00 1.06 BAGNO 01-23-2-01-23 -b -00 1.14 BAGNO 01-23-2-01-36 -d -00 1.38 BAGNO 01-23-2-01-36 -f -00 3.55 BAGNO 01-23-2-01-37 -b -00 1.86 BAGNO 01-23-2-02-78 -h -00 2.06 BAGNO 01-23-2-02-85 -d -00 0.16 BAGNO 01-23-2-02-96 -k -00 1.81 BAGNO 01-23-2-02-97 -i -00 0.52 BAGNO 01-23-2-02-99 -f -00 0.80 BAGNO 01-23-2-02-99 -g -00 0.72 BAGNO 01-23-2-02-100 -a -00 2.10 BAGNO 01-23-2-02-106 -i -00 2.51 BAGNO 01-23-2-02-106 -l -00 1.49 BAGNO 01-23-2-02-111 -h -00 6.00 BAGNO 01-23-2-03-116 -a -00 0.27 BAGNO 01-23-2-03-133 -h -00 0.03 BAGNO 01-23-2-03-135 -z -00 0.07 BAGNO Załącznik nr 5. Wykaz gruntów do naturalnej sukcesji Obręb Grajewo Stan na: 2010-01-01 Pow: 30,02 [ha] Adres leśny Pow. [ha] -b -00 1.04 OL SUKCESJA -i -00 0.19 BMŚW SUKCESJA 01-23-1-09-4 01-23-1-09-4B Siedlisko Rodzaj pow. Funkcja lasu GTD Gospodarstwo OCHR OL O OCHR ŚW SO O 01-23-1-09-6 -f -00 0.47 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL O 01-23-1-04-25 -b -00 2.21 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-05-75A -b -00 0.98 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-05-75A -c -00 0.77 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-134 -f -00 1.84 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-137 -a -00 1.58 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-138 -g -00 0.04 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-138 -i -00 0.41 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-138 -k -00 13.58 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-138 -s -00 0.25 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-139 -s -00 0.14 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-139 -y -00 0.02 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-139 -zx -00 0.33 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 184 01-23-1-08-140 -y -00 0.04 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-141 -g -00 0.60 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-141 -n -00 0.41 LMB SUKCESJA GOSP BRZ OL S 01-23-1-08-141 -s -00 0.01 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-148 -c -00 0.06 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-07-169 -h -00 1.12 LMW SUKCESJA OCHR OL DB ŚW O 01-23-1-08-178 -n -00 2.32 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-1-08-180 -o -00 0.60 LMW SUKCESJA OCHR OL DB ŚW O 01-23-1-08-181 -p -00 0.56 LMW SUKCESJA OCHR BRZ ŚW DB O 01-23-1-11-296 -a -00 0.45 BMŚW SUKCESJA GOSP ŚW SO GZ Obręb Rajgród Pow: 4,12 [ha] Adres leśny 01-23-2-02-96 Pow. [ha] Siedlisko Rodzaj pow. Funkcja lasu GTD Gospodarstwo OL SUKCESJA OCHR OL S -g -00 0.66 01-23-2-02-106 -x -00 1.70 OL SUKCESJA OCHR OL O 01-23-2-02-123 -a -00 1.22 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 01-23-2-03-133 -f -00 0.54 LMB SUKCESJA OCHR BRZ OL S 185 LEKSYKON 186 187 abiotyczne składniki ekosystemów – nieożywione elementy biogeocenoz stwarzające warunki bytowania dla żywych organizmów i same podlegające różnego typu modyfikacjom pod ich wpływem: promieniowanie różnego rodzaju, atmosfera, gleby i wody (bez organizmów), rzeźba terenu, klimat, emisje przemysłowe i inne skutki działalności człowieka, czynniki akustyczne itp. antropogeniczny – stworzony przez człowieka antropogenizacja – pojawianie się w jakimś tworze naturalnym cech i właściwości wynikających z działalności człowieka. antropopresja – całość planowanych i bezplanowych działań ludzkich wywołujących zamierzone i niezamierzone zmiany w środowisku, genetyczne zmiany w populacjach organizmów itp. Arenosois (arenosole) – wg klasyfikacji FAO-UNESCO słabo rozwinięte gleby piaskowe. asocjacja roślinna ~ zespół roślinny azot ogółem (azot ogólny) – sumaryczne określenie wszystkich związków azotowych w glebie. bagno – teren trwale podmokły, porosły roślinnością przystosowaną do bardzo wilgotnych warunków, z czasem przekształcającą się w torf. bielicowanie ~ proces bielicowania biocenoza – względnie trwały, naturalny lub sztuczny zespół populacji roślinnych (fitocenoza) i zwierzęcych (zoocenoza), żyjących we wspólnym biotopie (siedlisku) i powiązanych wzajemnie licznymi zależnościami: trwałość biocenozy zależy między innymi od sprawnego funkcjonowania mechanizmów samoregulacyjnych (homeostaza). biochora – termin ekologiczny oznaczający zespół jednorodnych biotopów; przykładem biochory może być pustynia, step, jezioro itp. biogeocenoza ~ ekosystem biogrupa – grupa drzew wyodrębniająca się w lesie jako zwarta, powiązana ekologicznymi współzależnościami, zespołowa jednostka biologiczna. biomasa – ogólna masa osobnika albo osobników jednego gatunku, grupy gatunków lub całej biocenozy przypadająca na jednostkę powierzchni lub objętości danego biotopu: wyraża się w formie tzw. świeżej lub suchej masy (g/m2, kg/ha, g/m3 itd.). Biomasa roślin nazywa się fitomasą, a biomasa zwierząt – zoomasą. biosfera – warstwa Ziemi zamieszkana przez żywe organizmy; obejmuje wszystkie gleby (pedosferę) i dolną część atmosfery (troposferę); nie wymaga sztucznych środków do podtrzymania życia. 188 biotop ~ siedlisko biotyczne składniki ekosystemów – żywe elementy biogeocenoz, tj. roślinność, fauna (także człowiek) i drobnoustroje działające wzajemnie na siebie i na siedlisko. błota – obszary, miejsca grząskie, trwale podtopione, zarosłe kępami hydrofilnej roślinności, między którymi prześwieca lustro wolnej wody. bonitacja drzewostanu – wskaźnik zdolności produkcyjnej drzewostanu. Najczęściej bonitację wyraża się przez porównanie wysokości danego drzewostanu z ujętą w tabelach przeciętną wysokością drzewostanu wzorcowego tego samego gatunku i w tym samym wieku. borealny – odnoszący się do północy, północny; np. klimat półkuli północnej między 600 a 400 N. borowacenie ~ pinetyzacja borowina (humolit) – nie odwodniony torf leczniczy; odznacza się wysokim stopniem humifikacji obumarłej roślinności bagiennej, dużą zawartością związków bitumicznych, wosków i ciał żywicznych, a także substancji o działaniu hormonalnym, typu folikuliny i hipotensyjnym. bory – grupa typów lasu z dominacją drzewostanów iglastych niskiej bonitacji na ubogich, kwaśnych glebach bielicoziemnych, ze słabo rozwiniętym podszytem, ubogim runem krzewinkowym (borówki, wrzos) z dużym udziałem mchów i/albo porostów; zależnie od stosunków wilgotnościowych wyróżnia się bory suche, świeże, wilgotne i bagienne (te ostatnie na torfowiskach wysokich). brunatnienie ~ proces brunatnienia buczyna – cienisty las bukowy, często naturalnego pochodzenia, z małą domieszką innych gatunków drzew i słabo rozwiniętymi warstwami podrostu, podszytu i runa. butwienie – biochemiczny rozkład materii organicznej (drewna, leśnej ściółki, papieru itp.) w warunkach tlenowych. byliny – wieloletnie (trwałe) rośliny zielne, tracące na zimę pędy nadziemne, a odradzające się wiosną z przeżywających części podziemnych (korzeni, bulw, cebul, kłączy, rozłogów). cespityzacja – naturalny lub protegowany działalnością człowieka proces zwiększania się udziału roślinności trawiastej w fitocenosie. cetyna – 1. gałązki sosnowe (z igliwiem) wydrążone przez korniki (cetyńce) i, po odłamaniu przez wiatr, wchodzące w skład ściółki leśnej, w silnie uszkodzonych drzewostanach sosnowych cetyna może stanowić znaczny procent rocznego opadu leśnego. 2. gałązki świerka ścięte przez wiewiórki. 3. uiglone gałązki sosnowe, świerkowe lub jodłowe 189 pozyskiwane po ścięciu drzew na cele przemysłowe; wysoce szkodliwy proceder powodujący ubożenie gleb leśnych w składniki pokarmowe w stopniu porównywalnym z wygrabianiem ściółki leśnej. cetyńce – dwa gatunki korników (cetyniec większy i cetyniec mniejszy) odbywające żer uzupełniający lub regeneracyjny wewnątrz cienkich gałązek sosnowych i przyczyniające się do opadania ~ cetyny. chloroza – choroba roślin polegająca na nieprawidłowym tworzeniu się lub zaniku chlorofilu, przy czym chloroplasty ulegają rozpadowi; chore rośliny stopniowo żółkną. Przyczyny chlorozy mogą być różne, np. brak w glebie związków żelaza, magnezu, azotu lub innych składników pokarmowych. Chloroza może być też wywołana nadmiarem wapnia w glebie. chrobotek (Cladonia) – rodzaj porostów o plechach krzaczkowatych lub pałeczkowatych; obejmuje około 20 gatunków. Chrobotki występują głównie w suchych borach, na wrzosowiskach i torfowiskach wysokich. ciek – nazwa nadawana wszelkim powierzchniowym wodom płynącym (rzeki, strumienie, potoki, kanały, rowy). cięcie – usuwanie (wycinanie) drzew w lesie. ciężkonasienne rośliny – rośliny, których nasienie ma dużą masę, (np. dęby, buki) rozsiewające się zwykle tylko w niedalekiej odległości od egzemplarzy rodzicielskich. czwartorzęd – najmłodszy okres ery kenozoicznej; rozpoczął się około 1,8 mln lat temu i trwa do dziś; dzieli się na plejstocen – czyli epokę lodowcową i na holocen – czyli epokę polodowcową. W czwartorzędzie na Ziemi pojawił się człowiek – stąd niektórzy nazywają czwartorzęd antropogenem. czynniki abiotyczne – czynniki środowiskowe wyjąwszy organizmy żywe (w tym człowieka). czynniki biotyczne – wszystkie organizmy (łącznie z człowiekiem), których działalność życiowa wpływa na procesy kształtowania i przekształcania środowiska. czyszczenia – w leśnictwie – zespół zabiegów pielęgnacyjnych wykonywanych w drzewostanach I klasy wieku (do 20 lat) w celu regulowania zwarcia, składu gatunkowego i prawidłowego rozwoju drzewostanów; czyszczenia polegają na usuwaniu drzew zbędnych i charakteryzujących się niepożądanymi cechami hodowlanymi. dąbrowa – las dębowy naturalnego pochodzenia. decesja torfowiska (subsydencja) – osiadanie, zmniejszanie się miąższości złoża torfu po jego osuszeniu wskutek fizycznego zagęszczania i biochemicznego rozkładu (mineralizacji i humifikacji) torfu. 190 defoliacja – pozbawienie rośliny ulistnienia spowodowane najczęściej przez żery owadów lub stosowanie specjalnych preparatów chemicznych (defoliantów). degeneracja zbiorowiska roślinnego – zniekształcenie (głównie antropogeniczne) naturalnych lub półnaturalnych zbiorowisk roślinnych polegające na przejściowym rozchwianiu ich struktury i organizacji oraz zmianie składu florystycznego i utracie swoistych cech. degradacja – 1. w geomorfologii – obniżenie powierzchni terenu wskutek wietrzenia i erozji. 2. w biochemii – stopniowy rozkład związku organicznego z udziałem enzymów w organizmie lub środowisku. dendrologia – dział botaniki: nauka o drzewach i krzewach. dendrometria – dział biometrii zajmujący się pomiarami drzew i drzewostanów na podstawie badań kształtu drzew i struktury drzewostanów. deniwelacja – różnica wysokości między punktem najwyższym (wierzchołkiem, załomem) rozpatrywanego wycinka terenu, a jego punktem najniższym (podnóżem, dnem). diagram – wykres przedstawiający w układzie współrzędnych zależności między ilościowymi charakterystykami rozpatrywanych zjawisk. dolina – forma powierzchni Ziemi, silnie wydłużone obniżenie terenu zwykle pochylone w jednym kierunku. domieszki biocenotyczne – odpowiednio dobrane rośliny (zwykle gatunki krzewów i drzew nie wchodzących w skład drzewostanu głównego), które wprowadza się pojedynczo lub grupowo do zbyt monotonnego drzewostanu w celu urozmaicenia składu gatunkowego biocenozy leśnej, zwiększenia jej odporności na niekorzystne warunki środowiska, przyspieszenia rozkładu ściółki i usprawnienia biologicznego obiegu składników odżywczych, stworzenia korzystnych warunków bytowania pożytecznemu ptactwu oraz innym pożądanym w lesie zwierzętom itd. dominacja – przewaga, najczęściej ilościowa, jednego gatunku (czynnika, elementu) nad pozostałymi. dorzecze – obszar, z którego wody spływają do danego systemu rzecznego i, jeśli ten system nie jest bezodpływowy, odpływają zeń rzeką główną; dorzecze składa się z reguły z szeregu zlewni. drągowina – drzewostan w wieku 20 – 40 lat, silnie przyrastający na wysokość, zwykle charakteryzujący się dużym ~ zwarciem. 191 drenowanie – wykonywanie prac ziemnych oraz instalowanie urządzeń mających na celu szybkie odprowadzenie nadmiaru wody glebowej lub powierzchniowej i poprawę przewiewności gleby. drewno (ksylem) – tkanka roślin naczyniowych, na którą składają się elementy przewodzące (martwe), miękiszowe i wzmacniające; transportuje wodę i składniki mineralne z korzeni do innych organów; jest główną częścią trwałej substancji roślin drzewiastych. Drewno zawiera około 50% węgla, 43% tlenu, 6,1% wodoru, 0,04-0,26% azotu i 0,03 – 1,20% składników mineralnych (popielnych). Pod względem chemicznym drewno jest konglomeratem wielocząsteczkowych związków organicznych. W skład drewna wchodzi celuloza, hemicelulozy, lignina oraz żywice, woski, tłuszcze, garbniki, alkaloidy i in. drzewo – wieloletnia roślina wytwarzająca zdrewniały nadziemny pęd główny i koronę z pędów bocznych; drzewa są podstawowym składnikiem fitocenoz leśnych i wywierają znaczny (często decydujący) wpływ na funkcjonowanie całej biosfery. drzewostan – 1. część fitocenozy lasu składająca się z roślin drzewiastych, które razem rosnąc wzajemnie na siebie wpływają i odgrywają przeważnie przewodnią rolę w kształtowaniu stosunków ekologicznych w całym ekosystemie. 2. w urządzaniu lasu – podstawowa jednostka przyrodniczo-gospodarcza, wyodrębniona podczas leśnych prac taksacyjnych i wymagająca odrębnego traktowania. drzewostan główny – ogół drzew tworzących górne piętro w drzewostanie jednowiekowym, stanowiących główny cel produkcji drzewnej w danym fragmencie lasu. drzewostan w klasie odnowienia (KO) – drzewostan podlegający przebudowie rębniami złożonymi, w którym co najmniej 30% powierzchni zostało odnowione naturalnie lub sztucznie pożądanymi gatunkami drzew leśnych o pełnej przydatności hodowlanej. drzewostan w klasie do odnowienia (KDO) - drzewostan podlegający przebudowie rębniami złożonymi, w którym nie występuje wartościowe, młode pokolenie drzew leśnych na wymaganej powierzchni. drzewostan nasienny – drzewostan, którego pochodzenie i dobra jakość pozwala oczekiwać, że z pozyskanych w nim nasion otrzyma się wartościowe potomstwo, zapewniające w danych warunkach siedliskowych trwałą, jakościowo i ilościowo zadowalającą produkcję drewna. drzewostan negatywny – termin używany w praktyce leśnej, określający drzewostan o małym przyroście i / albo złej jakości biologicznej i technicznej. drzewostan podrzędny – 1. drzewostan złożony z drzew, których korony pozostają pod sklepieniem drzewostanu głównego i spełniają podrzędną rolę w produkcji masy drzewnej. 2. część drzewostanu przeznaczona do usunięcia podczas trzebieży. 192 dynamika roślinności – zmienność w czasie populacji roślinnych i fitocenoz rozpatrywanych jako składniki biocenoz i ekosystemów. dział wodny (wododział) – linia rozgraniczająca dorzecza dwóch rzek, mórz lub oceanów, wyznaczona na podstawie ukształtowania terenu. dzielnica przyrodniczo-leśna – jednostka terytorialna, wyróżniana w ramach krainy przyrodniczo-leśnej na podstawie ilościowych różnic fizjograficzno-ekologicznych, które powodują konieczność swoistego traktowania lasów występujących w tej jednostce. ekologia – 1. nauka o ekosystemach (naturalnych i sztucznych), ich wewnętrznej strukturze, funkcjonowaniu i ewolucji. 2. nauka o wzajemnych związkach między organizmami, bądź ich zespołami, a środowiskiem. ekosystem (biogeocenoza) – układ ekologiczny, utworzony przez współżyjące ze sobą organizmy roślinne i zwierzęce (biocenozę) łącznie z ich siedliskiem (biotopem), w którym wszystkie części składowe są ze sobą powiązane licznymi zależnościami, warunkują się wzajemnie i funkcjonują kompleksowo. ekoton – różnej szerokości strefa przejściowa między dwoma układami ekologicznymi (ekosystemami, biocenozami itp.) a także pomiędzy dwiema strefami klimatyczno-glebowymi (pedoekoton). ekotop ~ siedlisko ekotyp – populacja (lub populacje) danego gatunku, ukształtowana (wyselekcjonowana) pod wpływem długotrwałego działania określonych warunków środowiska i wykazująca wysoki stopień przystosowania do nich. enklawa – teren otoczony obszarem o innym charakterze albo należącym do innego właściciela. eutroficzny – termin określający duże (lecz nie toksyczne) stężenie składników pokarmowych w środowisku życia organizmów (np. eutroficzna gleba, eutroficzne siedlisko), także bujnie rozwiniętą roślinność wskazującą na takie warunki. eutrofizacja – wzbogacenie (niekiedy nadmierne) w wyniku procesów naturalnych lub (częściej) antropogenicznych jakiegoś środowiska (np. jeziora) w składniki pokarmowe. Nadmierna chemizacja rolnictwa, zwłaszcza zbyt obfite nawożenie azotowe i fosforowe, powoduje przedostawanie się do jezior dużych ilości tych pierwiastków, co z kolei staje się przyczyną wielu niekorzystnych zjawisk w ekosystemie jeziora (zakwity fitoplanktonu, ubytki tlenu, zanikanie niektórych cenniejszych gatunków ryb itd.). facja – 1. w gleboznawstwie – odmiana jakiegoś typu glebowego, np. bielica przybałtycka. 2. w geologii – sposób wykształcenia osadu tego samego wieku, zależny od środowiska 193 sedymentacji. 3. w fitosocjologii – najniższa jednostka w systematyce fitosocjologicznej ustalona na podstawie ilościowego panowania w danym zespole jakiegoś gatunku lub formy życiowej rośliny, np. facja borówkowa w zespole boru świeżego lub facja trawiasta w zespole buczyny pomorskiej. filogeneza – rozwój rodowy organizmów żywych i poszczególnych ich szczepów. fitocenologia ~ fitosocjologia fitocenoza – roślinna część biocenozy, każde zbiorowisko roślinne. fitogeografia – geografia roślin, dział botaniki, a zarazem geografii, zajmujący się wyjaśnieniem przyczyn powodujących obecne rozmieszczenie na Ziemi poszczególnych gatunków roślin oraz ich skupień (zbiorowisk). fitomelioracje – zabiegi mające na celu trwałą poprawę niekorzystnych warunków środowiska, dokonywane za pomocą zalesiania, zadrzewiania lub uprawy specjalnych roślin. fitosocjologia (fitocenologia) – dział botaniki zajmujący się badaniem zbiorowisk roślinnych. fizjografia – zbiór przyrodniczych wiadomości o danym obszarze; przyrodniczy opis danego obszaru lub obiektu. fizjologia – nauka o funkcjach żywych ustrojów, ich narządów, tkanek i komórek oraz o prawach, które tymi funkcjami rządzą. Ze względu na odrębność przedmiotu i metod badania rozróżnia się fizjologię roślin oraz fizjologię zwierząt i człowieka. flora – ogół gatunków roślinnych występujących w danym środowisku geograficznym i w danym okresie historii Ziemi. florystyka – dział fitogeografii zajmujący się inwentaryzację flory, tj. ustaleniem dla poszczególnych terenów listy jednostek systematycznych z podaniem ich stanowisk (miejsc występowania). fluktuacja – niestałość, zmienność, wahania zachodzące w przebiegu pewnych procesów, nie wykazujące jednak wyraźnej tendencji kierunkowej (np. sezonowe wahania pH gleby, wilgotności itp.). fluktuacja w fitocenozach – proces nieustannych zmian o różnym czasie trwania, występujących mozaikowo w zbiorowisku roślinnym, nie powodujących jednak zmian w zbiorowisku jako całości; fluktuacja zachodzi z zachowaniem właściwej danemu typowi zbiorowiska; struktury, funkcji i charakteru powiązań wewnętrznych z pozostałymi komponentami oraz z siedliskiem i środowiskiem. Fluktuacja wyraża się głównie zastępowaniem osobników starszych przez młodsze tego samego gatunku lub gatunków o podobnych wymaganiach ekologicznych. Zewnętrznym wyrazem fluktuacji w fitocenozach 194 leśnych są luki w drzewostanie i odpowiadające im przejściowe zmiany strukturalne w niższych warstwach zbiorowiska leśnego. fotogrametria – technika zajmująca się odtwarzaniem kształtu, wymiarów i położenia utworów przestrzennych na podstawie zdjęć fotograficznych, stosowana zwłaszcza w pracach geodezyjnych i topograficznych. fotointerpretacja – analiza zdjęć lotniczych, polegająca na rozpoznawaniu na nich pod stereoskopem szczegółów geomorfologicznych, budowy geologicznej, rodzaju gleb, występowania wód gruntowych, składu roślinności, zasięgu emisji przemysłowych itp. fotomapa – mapa jakiegoś obszaru sporządzona na podstawie zdjęć lotniczych lub satelitarnych. gatunki borealne – gatunki roślin występujące w północnych częściach Europy, Azji i Ameryki Płn., związane z pasem naturalnych lasów iglastych; w Polsce nieliczne relikty plejstoceńskie. generacja – pokolenie; termin odnosi się głównie do istot żywych, lecz jest też używany w znaczeniu przenośnym do tworów przyrody nieożywionej, których geneza wiąże się z okresowymi nawrotami warunków sprzyjających określonym procesom (np. wydmotwórczym). genetyka – nauka biologiczna zajmująca się badaniem dziedziczności i zmienności żywych organizmów. geobotanika – dział botaniki obejmujący geografię roślin, fitosocjologię i ekologię roślin. geodezja – nauka o pomiarach Ziemi, wykonywanych w celu wyznaczenia kształtu i wymiarów jej części lub całości, sporządzania map i planów geodezyjnych oraz wykorzystania ich do różnych prac inżynierskich i gospodarczych. Do metod, którymi posługuje się geodezja należą miernictwo, fotogrametria i teledetekcja. geofity – jedna z form życiowych roślin wg klasyfikacji Raunkiaera; gatunki, których pączki odnowieniowe przetrzymują niesprzyjającą porę roku (zima, okres suszy) pod ziemią, np. rośliny kłączowe, bulwiaste, cebulkowe itp. geologia – nauka o budowie i dziejach Ziemi, a głównie skorupy ziemskiej oraz o procesach, którym ona podlega, tzn. o zespołach zjawisk, dzięki którym ulega przeobrażeniom. geomorfologia – nauka o formach i kształtowaniu się powierzchni Ziemi. gleba – integralny składnik wszystkich ekosystemów lądowych i niektórych płytkowodnych utworzony w powierzchniowych warstwach litosfery, specyficznie przekształconych (i nadal przekształcanych) pod wpływem roślinności i pozostałych czynników glebotwórczych; do najważniejszych funkcji gleby należy jej uczestnictwo w produkcji i rozkładzie biomasy, 195 w magazynowaniu próchnicy, przepływie energii, retencji i obiegu pierwiastków pokarmowych i wody, a także uczestnictwo w procesach samoregulacyjnych, zapewniających ekosystemom mniejszą lub większą odporność na działanie czynników destrukcyjnych; gleba służy jako środowisko życia podziemnych organów roślin oraz różnorodnej mikroflory i fauny, którym stwarza określone warunki odżywcze, wodne, tlenowe, termiczne itd. o swoistej dynamice dobowej, sezonowej i wieloletniej. W procesie rozwoju gleby tworzy się profil glebowy zróżnicowany na poziomy genetyczne, których rodzaj, morfologia, właściwości i wzajemny układ są odbiciem minionych i współczesnych wpływów zmiennego w czasie i przestrzeni środowiska geograficznego (glebotwórczego) i należą do kryteriów rozpoznawczych, wykorzystywanych w systematyce (typologii) gleb. gleba porolna – gleba użytkowana aktualnie jako leśna, lecz nosząca w sobie ślady dawnego użytkowania rolniczego, np. ostro odcinający się w profilu poziom próchniczny o głębokości odpowiadającej niegdysiejszej uprawie mechanicznej. grabina – drzewostan z panującym grabem, powstający na żyznych siedliskach na skutek złej gospodarki leśnej. gradacja – w entomologii i ekologii, masowy pojaw szkodliwych owadów w wyniku korzystnego dla danego gatunku układu czynników ekologicznych. grąd – wielogatunkowy i wielowarstwowy las liściasty (głównie dębowo-grabowy). Rozróżnia się grądy niskie (wilgotniejsze) na glebach glejowych, murszowych itp. oraz grądy wysokie (świeże), na glebach brunatnych, płowych itp.; grądy są znacznie zróżnicowane siedliskowo i geograficznie. Grądami nazywa się też łąki wprowadzone na wymienione siedliska leśne po usunięciu drzewostanu. grobla – 1. niewysoki wał ziemny sypany w celu zatrzymania wody w stawach i innych zbiornikach lub nasyp komunikacyjny, przecinający jezioro, bagno itp. 2. wszelki nasyp ziemny stykający się z wodą. grunt do naturalnej sukcesji – zaliczone (według ewidencji gruntów) do gruntów leśnych: bagno, torfowisko, mszar, naturalny zbiornik wodny, płat nieużytkowanej roślinności itp. grunt leśny – teren przeznaczony w planie zagospodarowania przestrzennego na cele leśne. Do gruntów leśnych zaliczamy: ~ grunty zalesione, ~ grunty niezalesione i ~ grunty związane z gospodarką leśną. grunt nieleśny – teren przeznaczony w planie zagospodarowania przestrzennego na cele inne niż leśne, np. budowlane, rolne itp. grunt niezalesiony – grunt leśny w produkcji ubocznej (plantacja krzewów, choinek lub ~ poletko łowieckie), czasowo pozbawiony drzewostanu i przewidziany do ~ odnowienia 196 (~ halizna, ~ płazowina lub ~ zrąb), ~ grunt do naturalnej sukcesji lub grunt przeznaczony do wyłączenia z produkcji (grunt leśny przeznaczony na cele nieleśne). grunt zalesiony – grunt leśny porośnięty ~ drzewostanem lub zajęty pod plantację topolową, drzew leśnych szybko rosnących lub ~ plantację nasienną. grunt związany z gospodarką leśną – grunt leśny na którym znajdują się: budynki i budowle Lasów Państwowych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, inne obiekty liniowe przebiegające przez las (np. rowy lub linie energetyczne), ~ szkółki leśne, składnice drewna i parkingi leśne. halizna – powierzchnia leśna pozbawiona drzewostanu przez czas dłuższy niż 2 lata lub uprawa leśna o zbyt niskim zadrzewieniu lub jakości. herbicydy – środki chwastobójcze; grupa związków chemicznych działających toksycznie na rośliny; ze względu na sposób działania dzielą się na selektywne (wybiórcze) – niszczące niektóre gatunki roślin bez uszkadzania innych, i totalne (nieselektywne) – niszczące wszelką roślinność. hodowla – 1. nauka o ulepszaniu genetycznych cech roślin uprawnych i doskonaleniu pogłowia zwierząt udomowionych oparta na zasadach dziedziczności 2. zabiegi pielęgnacyjne stosowane w uprawie roślin i chowie zwierząt. hydrofity (wodorosty) – rośliny bytujące stale w środowisku wodnym; są związane z dnem lub unoszone biernie; mogą być całkowicie zanurzone w wodzie albo mieć nieznaczną część pędów wynurzoną. hydrologia – nauka zajmująca się opisem występowania i obiegu wody w przyrodzie oraz metodami obliczeń charakterystyk niezbędnych do rozwiązywania zagadnień wodnomelioracyjnych, projektowania zabiegów przeciwerozyjnych, zaopatrywania w wodę gospodarki komunalnej, rolnictwa, przemysłu itd. humus ~ próchnica. igliwie – organy asymilacyjnie (igły) drzew iglastych, zwłaszcza po opadnięciu na powierzchnię gleby. insektycydy – środki chemiczne stosowane w ochronie roślin przeciw owadom i do dezynsekcji pomieszczeń. inwentaryzacja – sporządzanie spisu z natury np. typów gleb występujących na jakimś obszarze, zbiorowisk roślinnych itd. jar (kanion, parów) – dolina rzeczna o wąskim dnie i stromych zboczach. jezioro dystroficzne – zbiornik wodny z wodą ubogą w tlen i mineralne składniki odżywcze, często o brunatnym zabarwieniu spowodowanym dużą zawartością kwasów humusowych. 197 kambiofagi – owady żerujące w łyku. kartografia – nauka o mapach, zasadach ich sporządzania i korzystania z nich, a także praktyczna umiejętność wykonywania map. katastrofa ekologiczna – drastyczne pogorszenie warunków środowiska powodujące zniszczenie na dużym obszarze większości biocenoz typowych dla danego terenu i poważnie ograniczające warunki bytowania tam ludzi; może być wywołana przez czynniki abiotyczne (np. huragany, powodzie), antropogeniczne (np. pożary, imisje przemysłowe) lub biotyczne (np. masowe pojawy szkodników). kępa – 1. w leśnictwie – fragment lasu, odmienny wiekowo i / lub gatunkowo od otaczającego go drzewostanu, który ze względu na niewielką powierzchnię nie został wyodrębniony jako oddzielne wydzielenie leśne. 2. mała wyniosłość w terenie, zwłaszcza bagnistym. 3. skupisko drzew, krzewów. 4. wyspa na rzece lub jeziorze, porosła drzewami i krzewami. kłoda – 1. pień drzew liściastych zanikający w koronie wskutek rozgałęzienia konarów. 2. odcinek ~ strzały długości 2,7 – 6,0 m. kora – nazwa potoczna używana na określenie tkanek występujących na zewnątrz miazgi w późniejszym okresie rozwoju roślin nasiennych; ma znaczenie ochronne. Ściśle biorąc jest to kora wtórna, która składa się z dwu zasadniczych części; z wewnętrznej warstwy tkanek żywych (łyko, felloderma i fellogen) oraz z zewnętrznego pokładu tkanek martwych, obejmującego korek lub korowinę. Zawartość suberyny przyczynia się do zwiększenia odporności kory wtórnej na rozkład. kornik drukarz – groźny szkodnik wtórny atakujący świerk, jeden z najbardziej szkodliwych owadów leśnych mający tendencję do częstych gradacji. korona drzewa – górna, rozgałęziona część drzewa. korzeń – osiowy, bezlistny organ roślin naczyniowych, rosnący zwykle pod powierzchnią ziemi; służy roślinie do pobierania wody i soli mineralnych oraz umocowuje ją w glebie. Zespół korzeni jednej rośliny zwie się systemem korzeniowym; rozróżnia się dwa zasadnicze typy systemów korzeniowych: palowy i wiązkowy; pierwszy odznacza się obecnością korzenia głównego, z mniej lub bardziej licznymi rozgałęzieniami; drugi składa się z wielu wydłużonych korzeni równorzędnych, zwykle przybyszowych kotlina – zagłębienie powierzchni Ziemi otoczone wzniesieniami; najczęściej okrągłe lub podłużne o wklęsłym lub płaskim dnie. kraina – 1. część powierzchni Ziemi, kontynentu, kraju, stanowiąca pewną odrębną całość pod względem geograficznym, etnograficznym, historycznym. 2. Jednostka podziału 198 geobotanicznego lub zoogeograficznego świata, wydzielona na podstawie analizy jej specyfiki. kraina przyrodniczo-leśna – najwyższa rangą jednostka rejonizacji przyrodniczo-leśnej; wielki zwarty obszar o wyrównanych granicach, o zbliżonych warunkach fizjograficznych, w którego obrębie osiąga swe optimum pewien typ siedliskowy lasu, charakterystyczny tylko dla tego obszaru. krzew – roślina drzewiasta rozgałęziająca się na wiele równorzędnych pędów bezpośrednio nad ziemią; nie tworzy typowego pnia. W lasach krzewy są podstawowymi składnikami podszytu. krzewinka – wieloletnia roślina o drewniejących, obficie rozgałęzionych pędach, o wysokości nie przekraczającej zwykle 50 cm. krzewy podszytowe – ważny składnik ekosystemów leśnych usprawniający biologiczny obieg składników pokarmowych w lesie i wpływający dodatnio na zdrowotność drzewostanów. Szczególnie ważna jest rola krzewów w ubogich siedliskach borowych, dla których jednak dobór odpowiednich gatunków, dobrze znoszących trudne warunki edaficzne i świetlne, jest ograniczony (~ podszyt). kserofit (suchorośl) – roślina zdolna do rozwoju na glebach o skrajnym niedostatku wody. ksylofagi – owady żerujące w drewnie. kurhan – mogiła przeważnie z czasów przedhistorycznych, usypana z ziemi w formie kopca; także wysoki kopiec usypany na pamiątkę jakiegoś wydarzenia lub na czyjąś cześć. Gleby przykryte kurhanami są cennymi obiektami badań paleopedologicznych. larwa – młodociana forma zwierzęca, różniąca się budową i sposobem życia od osobnika dorosłego (imago). las – najbardziej skomplikowany wśród wszystkich ekosystemów lądowych, w którym współżyją, tworząc biocenozę, różne organizmy roślinne i zwierzęce; las wyróżnia się wybitnym udziałem drzew rosnących zwarcie i odgrywających w nim rolę głównych edyfikatorów. lasy ochronne – lasy szczególnie chronione na podstawie zarządzenia Ministra Środowiska, gdyż: chronią glebę przed zmywaniem lub wyjaławianiem, chronią zasoby wód powierzchniowych i podziemnych lub regulują stosunki hydrologiczne, stanowią wyłączone drzewostany nasienne lub ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej, maja szczególne znaczenie przyrodniczo-naukowe lub dla obronności i bezpieczeństwa państwa, są położone w granicach administracyjnych miast itp. 199 lądowacenie – powstawanie albo poszerzanie terenu wolnego od przykrycia wodą wskutek odkładania się osadów mineralnych i / albo organicznych lub obniżania się lustra wody zatapiającej teren. legenda – zbiór przyjętych na mapie umownych znaków wraz z objaśnieniami do nich. lekkonasienne rośliny – rośliny (także drzewa, np. wierzby, topole, brzozy) produkujące nasiona, których mała masa i / albo specyficzna budowa umożliwia rozsiewanie z wiatrem na duże odległości; często są to rośliny pionierskie. lesistość – procent powierzchni leśnej w stosunku do ogólnej powierzchni geograficznej danego terenu. leśnictwo – 1. oparta na naukowych podstawach dziedzina działalności ludzkiej, skierowana ku trwałemu korzystaniu z naturalnych sił wytwórczych funkcjonujących w lesie i uwzględniająca rozliczne zadania, jakie ekosystemy leśne pełnią w globalnej gospodarce przyrody. 2. leśna jednostka gospodarczo-administracyjna, wchodząca w skład nadleśnictwa (niekiedy samodzielna), obejmująca zwykle obszar 1000 – 3000 ha. leżanina – uschnięte i leżące na ziemi części drzew (lub całe drzewa), które wskutek długiego przelegiwania w lesie zmurszały i nadają się najwyżej na opał. listowie – zbiorowa nazwa organów asymilacyjnych (liści) drzew i krzewów liściastych. lizawka – 1. miejsce (odsłonięta powierzchnia gleby lub ściany wykopu, przeważnie o południowej wystawie) z wykwitami soli chętnie zlizywanej przez zwierzynę; rozpoznawalne dzięki charakterystycznym zagłębieniom o obłych kształtach (ślady zlizywania). 2. urządzenie do zadawania zwierzynie soli mineralnych wykonane zwykle w formie korytek lub słupków. luka – wolna przestrzeń między koronami drzew w drzewostanie; zależnie od wielkości i kształtu zmienia w mniejszym lub większym stopniu warunki świetlne, cieplne i wilgotnościowe gleby znajdującej się pod tą przerwą. łąka – teren pokryty zwartą roślinnością, złożoną z licznych gatunków rodzimych trwa i ziół, tworzącą ruń łąkową, użytkowaną na paszę (siano, zielonki) dla zwierząt gospodarskich, rzadziej do okresowego wypasu; systemy korzeniowe roślin łąkowych tworzą mniej lub bardziej zwartą darń, która jest jedną z najistotniejszych cech łąki trwałej. Darń wpływa na swoisty proces glebotwórczy, zwany procesem darniowym. łęg – ekosystem leśny o bogatej wielogatunkowej fitocenozie na żyznych glebach (głównie madach) z przepływającą wodą, w dolinach rzek i strumieni. łodyga – organ roślin należących do grupy osiowców; jest głównym elementem przestrzennej budowy tych roślin określającym rozmieszczenie innych organów; łodygi są najczęściej 200 nadziemne, rzadziej podziemne (rozłogi), mogą być jednoroczne lub wieloletnie (trwałe), zielne lub zdrewniałe itd. łozowisko – zarośla wierzbowe (z przewagą wierzby szarej). łyko (kambium) – tkanka przewodząca w wewnętrznej, żywej warstwie kory drzew; przewodzi wyprodukowane w liściach węglowodany i białka do pnia i korzeni. makroelementy (makroskładniki, makropierwiastki) – pierwiastki chemiczne pobierane przez rośliny w dużych ilościach; do najważniejszych należą: N, P, K, Ca, Mg, S; niedostatek w glebie przyswajalnych form któregokolwiek z tych pierwiastków odbija się ujemnie na produkcji roślinnej; brakujące ilości powinny być uzupełnione odpowiednim nawożeniem. makroklimat – klimat dużego obszaru, np. strefy, kontynentu, kraju, regionu. makroregion – w planowaniu przestrzennym jest to rozległy obszar, na którym dominuje określony typ działalności gospodarczej. makrorelief (makrorzeźba terenu) – wielkie formy rzeźby powierzchni Ziemi, np. grzbiet górski, płaskowyż, równina, dolina itp. mapa geonorfologiczna – graficzne odwzorowanie ukazujące w odpowiedniej skali, za pomocą umownych znaków, formy powierzchni Ziemi ukształtowane na danym obszarze w wyniku określonych procesów geologicznych (geomorfologicznych). mapa gleb – graficzne odwzorowanie w dogodnej skali przestrzennego rozmieszczenia gleb (lub wybranych cech gleb) danego obszaru przedstawione za pomocą umownych znaków; mapy gleb wykonuje się na podstawie rozpoznania terenowego z wykorzystaniem, tam gdzie to możliwe, zdjęć lotniczych i satelitarnych. Zależnie od treści i podziałki rozróżnia się mapy przeglądowe, szczegółowe, typologiczne, uziarnienia, agrochemiczne, zasobności gleb, bonitacyjne, hydrologiczno-glebowe, erozji gleb itd.; o użyteczności mapy glebowej decydują: 1) skala, odpowiednia do celu i do przestrzennego zróżnicowania gleb danego obszaru; 2) właściwy dobór wyróżnionych na mapie jednostek podziału; 3) wierność, tj. zgodność ze stanem faktycznym w terenie treści i zarysu konturów pokazanych na mapie; 4) przejrzystość, uzyskiwana przez logiczny układ znaków, ułatwiający orientację w legendzie; 5) czytelność, wynikającą z odpowiedniego graficznego opracowania mapy. mapa hipsometryczna – graficzne odwzorowanie ukazujące w dogodnej skali wysokościowe zróżnicowanie określonego obszaru. mapa typów i podtypów gleb – graficzne odwzorowanie w dogodnej skali rozmieszczenia na danym obszarze podstawowych jednostek genetycznej systematyki gleb. mchy (Musci) – klasa mszaków; obejmuje ok. 13400 gatunków (w Polsce rośnie ok. 630) występujących w różnych siedliskach na całej kuli ziemskiej. W zależności od podłoża, na 201 którym rosną, rozróżnia się mchy naziemne, nadrzewne, naskalne, napiaskowe, popielisk, runa leśnego, torfowiskowe, wodne itp. mikrorelief – drobne szczegóły rzeźby terenu na powierzchni głównych form rzeźby Ziemi. młodnik – rosnące razem młode pokolenie drzew leśnych w okresie od osiągnięcia zwarcia koron (ok. 10 rok życia) do początku okresu wydzielania się drzew i zasychania bocznych gałęzi. mokradło (moczar) – siedlisko aktualnie uwodnione w takim stopniu, że decyduje to o występowaniu w nim hydrofilnej roślinności oraz o postępującej akumulacji glebowej materii organicznej. Mokradła można podzielić na: 1) ombrogeniczne – w miejscach gromadzenia się wód opadowych na trudno przepuszczalnym podłożu; 2) topogeniczne – w miejscach gromadzenia się wód tworzących podziemne zbiorniki; 3) soligeniczne – w miejscach wypływania wód gruntowych; 4) fluwiogeniczne – w dolinach rzecznych, pod wpływem wód powierzchniowych, tworzących zalewy. monofagi – organizmy odżywiające się tylko jednym rodzajem pokarmu (gatunkiem rośliny lub zwierzęcia). morena – nagromadzenie różnoziarnistego materiału skalnego transportowanego i osadzonego przez lodowiec. mszar (rojst) – miejsce podmokłe (zabagnione), porosłe mchami, karłowatymi drzewami i krzewinkami jagodowymi. murawa – 1. potocznie niskie zbiorowisko trawiaste, często pochodzenia sztucznego (np. w parkach). 2. w fitosocjologii – niektóre zbiorowiska trawiaste o nieskomplikowanej strukturze, często kserofilne, nie będące łąkami (np. murawy piaskowe). mursz – materiał organiczny powstały z przetworzenia torfu po zwiększeniu aeracji złoża wskutek obniżenia poziomu wód gruntowych; mursz może powstawać także bez poprzedzającej fazy torfienia wskutek specyficznego rozkładu materiału roślinnego w glebach semihydrogenicznych, charakteryzujących się dużymi okresowymi zmianami warunków aeracji w górnych częściach profilu; charakterystyczna jest obecność dość znacznych ilości materii organicznej nie związanej w kompleksach ilasto-humusowych. nalot – młode pokolenie drzew powstałe z samosiewu, nie przekraczające jeszcze średniej wysokości runa leśnego. nekrofagi – organizmy żywiące się ciałami obumarłych zwierząt. neolit – młodsza epoka kamienia; w podziale epok znajduje się między mezolitem a epoką brązu. Na naszych ziemiach ok. 4-1,7 mln lat p.n.e. 202 niecka – łagodne, zwykle dość płytkie zagłębienie terenu, z którego wywiewany jest (albo był) piasek na sąsiednie pola wydmowe. nieużytek – teren nie zagospodarowany lub nie nadający się do zagospodarowania ani rolnego ani leśnego. Większość tzw. nieużytków może być traktowana jako “użytki ekologiczne” spełniające ważne funkcje ochronne w krajobrazie. nisza ekologiczna – 1. pozycja, jaką osobnik lub populacja zajmuje w biocenozie i wynikająca z niej funkcja, jaką spełnia w organizacji układu ekologicznego. 2. specyficzny układ warunków siedliska, do których przystosowana jest dana populacja. nitrofile (nitrofity) – organizmy preferujące siedliska szczególnie bogate w przyswajalne związki azotu. nizina – część powierzchni Ziemi położona nisko w stosunku do wyżyn i gór; jako górną granicę przyjmuje się najczęściej wysokość 200 m n.p.m. niż – termin określający bardzo rozległe niziny, np. Niż Środkowoeuropejski, Niż Zachodniosyberyjski itp. niżówka – okres niskich stanów wód powierzchniowych wywołany wyczerpaniem się zasobów wodnych w dorzeczu wskutek długotrwałej suszy. obligatoryjny – obowiązujący, wiążący, nie dopuszczający wyboru. obszary chronionego krajobrazu – tereny z mało zniekształconym środowiskiem przyrodniczym, atrakcyjne krajobrazowo, przeznaczone głównie do zagospodarowania turystycznego; ich zadaniem jest odciążenie obszarów o unikalnych wartościach przyrodniczych; zakres ochrony przewiduje zakaz lokalizacji zakładów przemysłowych i innych obiektów uciążliwych dla środowiska i niekorzystnie wpływających na krajobraz. ochrona gatunkowa – działalność mająca na celu zachowanie rzadkich lub zagrożonych wyniszczeniem gatunków roślin lub zwierząt. ochrona przyrody – zorganizowana oraz indywidualna działalność mająca na celu zapobieganie niekorzystnym zmianom stosunków przyrodniczych na naszej planecie – w szczególności działania na rzecz zachowania rzadkich i cennych tworów przyrody, ich skupień i zespołów w postaci pomników przyrody, rezerwatów, parków krajobrazowych, parków narodowych itp. oraz dbałość o ochronę gatunkową roślin i zwierząt, o racjonalną gospodarkę zasobami przyrody (minerały, gleby, wody, powietrze, rośliny, zwierzęta), a także racjonalne użytkowanie i kształtowanie krajobrazu uwzględniające stosunki geomorfologicznej i walory estetyczne. oczka – niewielkie, przeważnie okrągławe, płytkie (do kilku metrów) zagłębienia terenowe, zwykle wypełnione wodą lub podmokłe; powstały wskutek wytopienia brył martwego lodu 203 u schyłku plejstocen u lub w początkowej fazie holocenu; występują najliczniej w zasięgu ostatniego zlodowacenia (vistulianu). Oczka mają duże znaczenie ekologiczne w krajobrazach rolniczych i powinny podlegać ochronie, lecz są często zasypywane przez rolników dążących do powiększenia areału swych gleb uprawnych. oczyszczalnia ścieków – zespół urządzeń służących do uzdatniania wody skażonej zanieczyszczeniami komunalnymi lub przemysłowymi. odczyn gleby – cecha roztworu glebowego wyrażona stosunkiem stężeń jonów wodorowych (ściślej hydronowych H30+) do wodorotlenowych OH-; przy przewadze jonów wodorowych odczyn jest kwaśny, przy przewadze jonów wodorotlenowych – zasadowy. W przypadku równowagi stężeń obydwu rodzajów jonów odczyn jest obojętny. Jednostką pomiarową odczynu jest pH. odkrywka glebowa – prostokątny wykop w glebie odsłaniający jej morfologię i umożliwiający pobranie z charakterystycznych poziomów i warstw próbek do analiz laboratoryjnych; przynajmniej jedna ściana wykopu, tzw. ściana czołowa, musi być zbliżona do pionu. Rozróżnia się zasadnicze odkrywki glebowe (o głębokości ok. 1,5 – 2,0 m) i odkrywki pomocnicze, zasięgowe (do 0,5 m), służące do wyznaczania zasięgów w kartografii gleb. odnowienia – zakładanie ~ upraw leśnych na powierzchniach po usuniętych drzewostanach (powtórne wprowadzenie lasu na grunt leśny). odłóg – pole nie uprawiane przez długi czas, porosłe dziką roślinnością. odrost korzeniowy – pęd nadziemny powstały z pączka przybyszowego, tworzącego się na korzeniu po wycięciu pędu nadziemnego lub okaleczeniu korzenia drzewa macierzystego. odrośl – pęd rośliny drzewiastej powstały z pączka śpiącego lub przybyszowego na pniu lub na korzeniu. okrajek – strefa ekotonowa między lasami i zaroślami a zbiorowiskami nieleśnymi. okres wegetacji (okres wegetacyjny) – pora wzrostu i wzmożonej aktywności roślin (zwłaszcza wieloletnich); występuje na przemian z okresami spoczynku i jest przejawem periodyczności procesów życiowych roślin. W okresie wegetacji rośliny przechodzą kolejne stadia fenologiczne – rozwijanie się pączków zimujących i liści, kwitnienie, owocowanie, obumieranie i opadanie liści. ols (oles) – zbiorowisko leśne na torfowiskach niskich lub na glebach organiczno -mineralnych z drzewostanami olszy II – III bonitacji, słabo rozwiniętą dolną warstwą drzew, ubogim podszytem; w runie występują gatunki szuwarowe, mokrych łąk oraz pojedyncze 204 gatunki borowe; rozróżnia się ols porzeczkowy (Ribo nigri-Alnetum) oraz ols torfowcowy (Sphagno squarrosi-Alnetum). opad leśny – źródło próchnicy w glebach leśnych; resztki pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego podczas opadania na powierzchnię gleby lub bezpośrednio po opadnięciu; także świeżo obumarłe podziemne części roślin i martwe organizmy glebowe oraz ich metabolity. organizmy wskaźnikowe (bioindykatory) – rośliny lub zwierzęta o bardzo wąskiej amplitudzie ekologicznej; ich obecność lub brak pozwala na charakterystykę warunków życiowych panujących w danym środowisku. ostoja (refugium) – obszar, na którym gatunek znajduje dogodne warunki przeżycia w okresie krytycznych dla niego zmian środowiska. otulina – pas lasu (niekiedy innych zbiorowisk roślinnych) izolujący specjalne obiekty leśne, jak rezerwaty, powierzchnie doświadczalne, drzewostany i plantacje nasienne przed wpływami powierzchni otwartej lub przyległych drzewostanów o odmiennym przeznaczeniu i sposobie zagospodarowania. palowy system korzeniowy – układ korzeni, charakterystyczny np. dla dębu i sosny, w którym korzeń główny wnika pionowo w glebę na znaczną głębokość. park krajobrazowy – obszar o szczególnie wyróżniającym się krajobrazie oraz estetycznych, historycznych i kulturowych walorach środowiska; parki krajobrazowe są tworzone dla ochrony środowiska przed nieracjonalną eksploatacją gospodarczo-turystyczną, dla zachowania ważnych naukowo wartości przyrodniczych oraz zachowania ekologicznej równowagi w środowisku. park narodowy – obszar o powierzchni powyżej 500 ha, mający szczególne wartości przyrodnicze; skupiający osobliwości przyrody żywej i nieożywionej o wielkim znaczeniu naukowym, wyróżniający się malowniczością krajobrazu i szczególnymi walorami, dla których ochrona tych obszarów leży w specjalnym interesie publicznym. pasożytnictwo – swoisty rodzaj współżycia organizmów, w którym przedstawiciele jednego gatunku – pasożyty wykorzystują przez czas dłuższy lub stale osobniki drugiego gatunku – żywicieli jako środowisko życia i źródło pokarmu; skutki pasożytnictwa są dla organizmu żywicielskiego ujemne i prowadzą najczęściej do rozwoju choroby. pastwisko – teren pokryty zwartą roślinnością złożoną z trwa (głównie niskich, luźnokępkowych), wieloletnich roślin motylkowych i różnych ziół, użytkowany w ciągu 130 – 180 dni okresu wegetacyjnego, głównie do wypasu zwierząt gospodarskich. pasy Kienitza (pasy przeciwpożarowe) – system przeoranych pasów gleby mineralnej zakładany zwykle w obrzeżach drzewostanów wzdłuż dróg publicznych i linii kolejowych, 205 dzielący partie drzewostanu na izolowane kwatery, oczyszczone z leżaniny i ściółki; ma to na celu niedopuszczenie ewentualnego pożaru do wnętrza lasu. patogen – biotyczny czynnik chorobotwórczy. pęd – oś rośliny, główna część ciała roślin naczyniowych. Na rozwiniętym pędzie znajduje się pączek wierzchołkowy i pączki boczne, z których w następnym roku wyrastają nowe pędy. pędraki – larwy chrząszczy, głównie z rodzin Scarabaeidae i Lucanidae, charakteryzujące się miękkim, białawym, łukowato wygiętym ciałem; wiele z nich żyje w próchnicznej glebie czyniąc duże szkody przez podgryzanie korzeni drzew i roślin uprawnych. pielenie – usuwanie chwastów z korzeniami w celu ułatwienia rozwoju roślinom pielęgnowanym. pielęgnowanie gleby – ogół zabiegów mających na celu utrzymanie gleby w stanie sprawności (spulchnianie, odchwaszczanie, wprowadzanie podszytów w lesie itp.). pierśnica – średnica drzewa stojącego, mierzona na wysokości 1,3 m nad powierzchnią ziemi (w przybliżeniu na wysokości piersi dorosłego człowieka). pinetyzacja (borowacenie) – forma degeneracji fitocenoz leśnych polegająca na wprowadzaniu drzew iglastych (głównie z rodziny sosnowatych) do drzewostanów siedlisk bogatych (grądowych) lub na wyeliminowaniu drzew liściastych z siedlisk borów i lasów mieszanych. plantacja – 1. obszar ziemi wykorzystany pod uprawę na wielką skalę roślin mających znaczenie handlowe, przemysłowe itp. 2. rośliny uprawiane masowo (przeważnie w monokulturze) w celach handlowych, przemysłowych itp. plantacja nasienna – uprawa ze szczepów, dostarczająca nasion drzew leśnych o wysokiej wartości genetycznej. płat roślinności – jednorodny pod względem fitosocjologicznym fragment terenu pokrytego roślinnością. płaskowyż – obszar równinny położony na znacznej wysokości, odgraniczony wyraźnym stopniem od sąsiadujących terenów niżej położonych. płazowina – drzewostan w wieku powyżej 20 lat o bardzo niskim zadrzewieniu zatracający cechy zbiorowiska leśnego. pło – kożuch z żywych oraz z częściowo torfiejących roślin, rozrastający się od brzegów i pływający na powierzchni wody w niektórych zarastających jeziorach. podkład topograficzny – odpowiedniej skali mapa topograficzna, na którą, za pomocą celowo dobranych symboli, nanosi się wyniki gleboznawczych prac kartograficznych. 206 podpiętrzenie wód gruntowych – sztuczne podniesienie poziomu wód gruntowych. podrost – młode pokolenie drzew o wysokości ponad 50 cm, wyrastające w lesie pod osłoną starego drzewostanu i rokujące ze względu na swój skład i stan nadzieję na utworzenie w przyszłości górnej warstwy drzewostanu. podszyt – dolna warstwa w drzewostanie, złożona z gatunków krzewiastych i drzewiastych o wysokości do 4 m (~ krzewy podszytowe), która nigdy nie utworzy górnej warstwy drzewostanu. podtyp gleby – jednostka systematyki gleb niższa od typu; wyróżniana jest głównie w przypadkach, gdy w rozpatrywanej glebie występują obok dominujących cech jednego typu – słabiej zaznaczone cechy innego typu glebowego. Gleby wykazujące wyłącznie cechy jednego typu (typologicznie czyste) zalicza się do szczególnego podtypu “właściwych”. podtyp próchnicy leśnej – w klasyfikacji próchnic leśnych jednostka taksonomiczna niższa od typu; wyróżniana jest głównie na podstawie form akumulacji humifikowanej materii organicznej, odpowiadających warunkom wilgotnościowym panującym w danym siedlisku leśnym. pokrój rośliny – całokształt zewnętrznych cech morfologicznych rośliny, nadający charakterystyczny wygląd zarówno jej samej, jak też zespołom, w których skład wchodzi. pokrywa glebowa (pokrywa roślinna) – żywa roślinność porastająca daną glebę. poletko łowieckie – teren na którym uprawia się rośliny stanowiące później pokarm zwierząt leśnych w okresie zimowym. pomnik przyrody – prawnie chroniony pojedynczy twór przyrody żywej i nieożywionej lub skupisko takich tworów o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historycznopamiątkowej lub krajobrazowej; do pomników przyrody zaliczane są m. in. okazałe, zabytkowe drzewa, grupy drzew, aleje, głazy narzutowe, skały, jaskinie, wywierzyska itp. populacja – 1. w biologii – zespół osobników jednego gatunku żyjący na określonym obszarze lub w swoistym środowisku; populacja nie jest tylko zbiorem osobników, lecz wykazuje właściwości będące funkcją grupy np. zagęszczenie, rozrodczość, śmiertelność, strukturę wiekową, rozmieszczenie w przestrzeni, typ wzrostu, trwałość itd. 2. w matematyce – zbiorowość podlegająca opisowi statystycznemu. poziom próchniczny (poziom akumulacyjny) – najbliższy powierzchni poziom genetyczny mineralnej części gleby, wzbogacony i zabarwiony próchnicą pochodzącą z rozkładu podziemnych części roślin, a w glebach leśnych także z przemieszczenia do gleby mineralnej produktów humifikacji próchnicy nadkładowej. 207 poziom wody gruntowej (lustro wody gruntowej, zwierciadło wody gruntowej) – górna powierzchnia, pod którą gleba lub grunt są nasycone wodą. Położenie punktów w wodzie podziemnej, w których ciśnienie hydrauliczne jest równe ciśnieniu atmosferycznemu. pożar górny – pożar leśny trawiący cały las (drzewa z koronami). pożar gruntowy – pożar leśny trawiący całą próchnicę nadkładową i wnikający do poziomów niżej leżących, np. pożar torfowiska. Od pożaru przyziemnego różni się m. in. tym, że płomienie mogę nie być widoczne na powierzchni i że w małym stopniu zależy od wiatru. pożar przyziemny – pożar leśny trawiący runo i część próchnicy nadkładowej; w znacznym stopniu zależy od siły i kierunku wiatru. pożarzysko (pogorzelisko, wypalenisko) – teren po pożarze lasu; rozróżnia się pożarzyska ze zniszczonym drzewostanem i pożarzyska z żywym drzewostanem. pradolina – szeroka dolina o mniej więcej równoleżnikowym przebiegu związania z okresem dłuższego postoju lodowca i wyżłobiona przez wody topnienia odpływające wzdłuż jego czoła. Pradoliny występują na wszystkich obszarach objętych wielkimi zlodowaceniami czwartorzędowymi. proces bagienny – zespół zjawisk, obejmujących m. in. procesy glejowe, akumulację materii organicznej, torfienie itd., które przebiegają w glebach hydrogenicznych, charakteryzujących się stale wysokim stanem wód gruntowych. proces bielicowania (bielicowanie) – proces glebotwórczy charakterystyczny dla mało aktywnych biologicznie, ubogich w składniki pokarmowe gleb piaskowych w borach iglastych klimatu wilgotnego, umiarkowanego i chłodnego; polega na wypłukiwaniu z górnych części gleby (poziomy eluwialne) niektórych produktów rozkładu minerałów glebowych w formie rozpuszczalnych w wodzie kompleksowych połączeń (chelatów) z ruchliwymi frakcjami związków humusowych, których źródłem jest kwaśna próchnica nadkładowa typu mor; przemieszczaniu w dół i wytrącaniu w środkowej części profilu (poziom iluwialny) ulegają głównie tlenki i wodorotlenki glinu i żelaza, a także krzemionka, fosfor, mangan i inne. Górne poziomy, zubożone w te składniki, ulegają charakterystycznemu wybieleniu (stąd polska nazwa procesu i typu gleby), a poziom wzbogacony uzyskuje barwę rdzawą, akwowordzawą do czarnej i zostaje zwykle mniej lub bardziej silnie zorsztynizowany. proces brunatnienia (brunatnienie) – proces glebotwórczy charakterystyczny dla czynnych biologicznie, bogatych w składniki odżywcze gleb wielogatunkowych lasów liściastych umiarkowanie wilgotnej strefy klimatycznej; polega na dość intensywnym rozpadzie pierwotnych krzemianów i glinokrzemianów z wydzieleniem zawartego w nich żelaza, które 208 w postaci nierozpuszczalnych wodorotlenków i kompleksów z kwasami próchnicznymi osadza się na powierzchni cząstek glebowych, nadając środkowej części profilu glebowego charakterystyczną brunatną barwę. Intensywny biologiczny obieg składników mineralnych pod wpływem bogatej biocenozy leśnej zapobiega ich wypłukiwaniu poza profil glebowy i przeciwdziała naturalnej w wilgotnym klimacie tendencji do bielicowania gleb. proces darniowy – proces glebotwórczy, który rozwija się pod wpływem gęstej roslinności trawiastej i powoduje m. in. powstawanie w górnej części profilu glebowego ciemnego poziomu próchnicznego o znacznej nieraz miąższości. Najbardziej typowo proces ten przebiega w czarnoziemach stepowych. proces eluwialny (proces wymywania) – ogólna nazwa obejmująca przemieszczanie roztworów i drobnych zawiesin w głąb profilu glebowego charakterystyczne dla autogenicznych i niektórych semihydrogenicznych gleb klimatu wilgotnego. proces glejowy – biochemiczny proces redukcji różnych glebowych związków mineralnych (żelaza, manganu itp.) przebiegający w warunkach utrudnionego dostępu powietrza (nadmierne uwilgotnienie gleby). Oglejone poziomy glebowe mają charakterystyczne, niebieskozielonkawe zabarwienie (lub wykazują plamistość o tym zabarwieniu), które pochodzi od związków żelaza zredukowanego do formy dwuwartościowej. Substancje, których rozpuszczalność wzrasta na niższych stopniach utlenienia (np. związki żelaza, manganu itp.) mogą być w wyniku oglejenia wymywane z gleby lub w pewnych warunkach mogą się skupiać w konkrecje. proces iluwialny (proces wmywania) – proces wytrącania się, koagulacji itp. w środkowych i dolnych partiach profilu związków wypłukiwanych z poziomów nadległych. proces płowienia – proces powstawania i ewolucji gleb płowych; obejmuje wymywanie węglanów, lessiważ, powstawanie oglejenia kontaktowego, powstawanie poziomu próchnicznego i in. proces torfienia (proces torfotwórczy) – złożony proces powolnych przemian chemicznych i strukturalnych, jakim przy ograniczonej mineralizacji i humifikacji podlegają szczątki roślin bagiennych w warunkach stałego nadmiernego uwilgotnienia i braku dostępu powietrza. Produkty tego procesu tworzą organiczne złoża zwane torfem. Zależnie od składu chemicznego wód podtapiających (zalewających) torfowisko i od składu roślinności torfotwórczej powstaje wysokopopielny torf niski, średniopopielny torf przejściowy lub niskopopielny torf wysoki. 209 program – zbiór instrukcji i informacji określający całkowicie i jednoznacznie ciąg czynności, które należy wykonać, aby zadany proces (obliczeniowy, technologiczny) przebiegał w sposób zaplanowany i doprowadził do pożądanego wyniku. próchnica – szczątki, głównie roślinne, nagromadzone w glebach (w lesie także na ich powierzchni) znajdujące się w różnych stadiach rozkładu (humufikacji, mineralizacji). Zależnie od rozpatrywanych właściwości stosowane są różne określenia próchnicy np.: próchnica nasycona, próchnica kwaśna, próchnica iluwialna, próchnica nadkładowa itd. W gleboznawstwie rolniczym terminem próchnica określa się zwykle wyłącznie dobrze zhumifikowaną, bezpostaciową materię organiczną. przebudowa drzewostanu – zabiegi gospodarcze w lesie mające na celu zmianę zniekształconego składu gatunkowego drzewostanu odpowiednio do dobrze rozpoznanych właściwości siedliska. przedplon – w leśnictwie uprawa poprzedzająca odnowienie lasu właściwymi gatunkami drzew, przygotowująca dla nich odpowiednie warunki. przełom – dolina rzeki wąska, o stromych zboczach, przecinająca grzbiet górski lub inną wyniosłość terenu, wznoszącą się w poprzek rzeki. przygotowanie gleby – przedsiewna uprawa gleby stwarzająca wysianym nasionom (lub sadzonkom) jak najlepsze warunki rozwoju; polega na odchwaszczeniu i spulchnieniu gleby oraz, w miarę potrzeby, na jej odkwaszeniu (zwapnowaniu) i zaopatrzeniu w niezbędne składniki pokarmowe. puszcza – las pierwotny lub do niego zbliżony o znacznej powierzchni (w Polsce np. Puszcza Białowieska, Puszcza Augustowska). rabunkowa gospodarka – pospieszne pozyskiwanie najłatwiej dostępnych bogactw natury (lub innych) bez oglądania się na szkody wyrządzane środowisku; jedynym celem jest zdobycie największych doraźnych korzyści materialnych. reducenci (destruenci) – heterotroficzne drobnoustroje mineralizujące biomasę w łańcuchu pokarmowym. regeneracja zbiorowiska roślinnego – proces odbudowy struktury i funkcji tych części zbiorowiska, które wcześniej uległy ~ degeneracji; proces dokonuje się siłami wewnętrznymi biocenozy, a więc za pomocą propagul (diaspory) pochodzących z tego samego zbiorowiska. We wczesnych fazach procesu regeneracji charakterystyczne jest mozaikowe lub pasowe wystąpienie pionierskich gatunków lekkonasiennych, które później ustępują na rzecz przejściowych, a potem ostatecznych (trwałych) składników zbiorowisk. 210 regionalizacja przyrodniczo-leśna – hierarchiczny system podziału kraju na jednostki przyrodniczo-leśne: krainy, dzielnice i mezoregiony na podstawie warunków klimatycznych, rzeźby terenu, podłoża geologicznego i gleb, zasięgów najważniejszych gatunków drzew leśnych, rozmieszczenia wielkich kompleksów leśnych oraz siedlisk i zbiorowisk roślinnych. W Polsce przyjęty jest podział na 8 krain i 59 dzielnic przyrodniczo-leśnych. regresja – w geobotanice pojęcie rozumiane jako kierunkowy proces zaniku danego zbiorowiska roślinnego (np. leśnego) wraz z całą biocenozą w granicach całej biochory pod działaniem czynników zewnętrznych (naturalnych lub antropogenicznych). Regresja wyraża się stopniowym lub gwałtownym uproszczeniem struktury pionowej i poziomej układów bardziej złożonych, trwałych, przez układy prostsze, nietrwałe, o odmiennej funkcji. rekultywacja – zespół działań technicznych mających na celu przywrócenie zniszczonym lub zdegradowanym terenom (glebom, krajobrazom) ich pierwotnej sprawności i wartości biologicznej, estetycznej itd.; obejmuje m. in. melioracje zdegradowanych lub zniszczonych gleb, zalesianie nieużytków. itp. relikt – zabytek, szczątek; rzecz, zjawisko lub organizm, który, mimo zmian środowiska, przetrwał jako przeżytek z dawnych epok do dni dzisiejszych. reper – 1. trwale oznakowany w terenie punkt odniesienia, którego wysokość została oznaczona drogą precyzyjnej niwelacji. 2. dokładnie scharakteryzowany obiekt wzorcowy umożliwiający identyfikację innych analogicznych obiektów. restytucja zasobów przyrody – system przedsięwzięć podejmowanych w celu przywrócenia normalnego stanu ekologicznego elementom przyrody zniszczonym przez nieracjonalną gospodarkę. resztki organiczne – szczątki martwych roślin i zwierząt; są w glebie źródłem próchnicy. rezerwat biosfery – obszar obejmujący ekosystemy lądowe, przybrzeżne, morskie lub ich wzajemną kombinację, który uzyskał międzynarodowe uznanie w ramach programu UNESCO “Człowiek i Biosfera” (MAB). rezerwat przyrody – obszar chroniony ze względu na godne zachowania szczególne walory natury, wartości naukowe i kulturalne, dydaktyczne lub inne; ochroną objęty jest w nim całokształt miejscowej przyrody, bądź tylko pewne jej elementy, jak rzadkie rośliny lub zwierzęta, osobliwe zjawiska geologiczne, typowo ukształtowane gleby, krajobraz itp. Rozróżnia się rezerwaty przyrody ścisłe, których obszar jest całkowicie wyłączony spod gospodarczej ingerencji człowieka, oraz rezerwaty częściowe, na których dozwolone, a czasem nawet konieczne. są niektóre zabiegi gospodarcze, mające na celu zabezpieczenie 211 trwałości tych obiektów. Pierwszym leśnym rezerwatem przyrody na świecie jest chroniony od 1826 r. rezerwat cisowy Wierzchlesie w Borach Tucholskich na Pomorzu. roślinność – ogół zbiorowisk roślinnych występujących na określonym terenie. rozlewisko – teren zalany wodą; zbiornik wody powstały w miejscu nisko położonym, zwykle przy rzece lub jeziorze, na skutek wiosennej powodzi, długotrwałych opadów itp. rów melioracyjny – sztuczne koryto o przekroju trapezowym, wykopane w ziemi dla regulowania stosunków wodnych w glebie przez odwodnienie lub nawodnienie. równina – forma terenu w postaci rozległej płaszczyzny poziomej lub lekko nachylonej. ruda darniowa (ruda łąkowa, rudawiec) – odmiana limonitu osadzona w terenach podmokłych przez wody gruntowe bogate w rozpuszczone związki żelaza w strefie wysokich potencjałów redoks; tworzy czarnobrunatne grudy lub zwarte, trudne do przebicia warstwy. rzeźba terenu (refief) – nierówności powierzchni terenu, różnych rozmiarów (makro-, mezo-, mikro-) odchylenia od powierzchni płaskiej. sadzonka – młoda roślina lub część rośliny (pędu, korzenia, liścia) odcięta od rośliny macierzystej, przeznaczona do sadzenia. samosiejka – młoda roślina pochodząca z samosiewu. samosiew – 1. proces samoczynnego (bez udziału człowieka) obsiewania się roślin; rozróżnia się samosiew górny – gdy młode pokolenie rozwija się bezpośrednio pod roślinami macierzystymi oraz samosiew boczny – gdy młode rośliny wyrastają w pewnej odległości od roślin macierzystych z nasion przyniesionych np. przez wiatr. 2. młode pokolenie roślin, wyrosłe z nasion, które dostały się do gleby bez udziału człowieka. sandr – rozległy, płaski stożek napływowy, lekko nachylony w stronę dystalną, znajdujący się bezpośrednio przed moreną czołową; zbudowany z piasków i żwirów osadzonych przez wody topniejącego lodowca. saprofagi – organizmy zwierzęce pożerające szczątki martwych roślin i zwierząt. sieć hydrograficzna – układ rzek, strumieni, kanałów, jezior itp. w rozpatrywanym regionie. siedlisko (biotop, ekotop) – kompleks abiotycznych warunków zewnętrznych (dla biotopów lądowych: klimat, warunki glebowe, położenie względem biotopów sąsiednich), w których istnieje określona biocenoza. siedlisko eutroficzne – biotop zasobny w składniki odżywcze. siedlisko mezotroficzne – biotop średnio zasobny w składniki odżywcze. siedlisko oligotroficzne – biotop ubogi w składniki odżywcze. 212 siedliskoznawstwo leśne – dyscyplina zajmująca się badaniem funkcjonowania leśnych biotopów (naturalnych i zagospodarowanych) oraz poznawaniem przyrodniczych warunków produkcji leśnej. siew – umieszczenie nasion w przygotowanej glebie. siewka – młoda roślina wyrosła z rozsianego nasienia. stanowisko dokumentacyjne – nie wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do udostępnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsce występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości, tworów mineralnych lub fragment eksploatowanego i nieczynnego wyrobiska powierzchniowego lub podziemnego. stanowisko reliktowe – miejsce, na którym jakiś dziś rzadki gatunek rośliny lub zwierzęcia zachował się bez przerwy od czasu, gdy był bardziej rozpowszechniony. starodrzew – 1. w znaczeniu biologicznym drzewostan, który zbliża się do kresu swego życia; tworzą go zwykle drzewa okazałych rozmiarów, często wykazujące osłabienie wzrostu i owocowania. 2. w leśnictwie – drzewostan przeszłorębny, którego wiek przekroczył przyjętą kolej rębu. starorzecze – łukowato wygięty zbiornik wodny będący pozostałością po odciętym zakolu rzeki meandrujacej. staw – 1. niewielki śródlądowy zbiornik wód powierzchniowych, przeważnie sztuczny. 2. część składowa nazw jezior górskich w Tatrach i Sudetach. strzała – nadziemna część drzewa bez gałęzi, regularnie wykształcony pień, którego oś biegnie bez rozgałęzień i ostrych skrętów od podstawy aż do wierzchołka; strzałę wykształcającą głównie gatunki iglaste, spośród liściastych – olcha. sukcesja pierwotna – proces inicjacji i rozwoju zbiorowiska roślinnego (i całej biocenozy) na siedliskach wolnych dotychczas od organizmów żywych, ich szczątków lub innej formy materii organicznej w granicach potencjalnej biochory i względnie jednorodnego siedliska. Może być: 1) kreatywna – gdy pionierska roślinność wkracza na teren wolny dotąd od organizmów żywych i rozwija się aż do stadium terminalnego; 2) replikatywna – gdy rozwój zbiorowiska roślinnego zostaje pemanentnie powstrzymywany (np. wskutek erozji) i musi co pewien czas rozpoczynać się od nowa. sukcesja wtórna – proces inicjacji i rozwoju zbiorowiska roślinnego (i całej biocenozy) na siedliskach wcześniej zasiedlonych w granicach całej, lub części, potencjalnej biochory za pomocą propagul pochodzących z zewnątrz. Może być: 1) tworząca (kreatywna) – gdy prowadzi do powstania w danym położeniu zbiorowiska końcowego (terminalnego) odmiennego od tego, które występowało tam pierwotnie (np. po odwodnieniu); 213 2) odtwarzająca – prowadząca do restytucji zbiorowiska końcowego występującego uprzednio w danym położeniu. system korzeniowy – 1. całość podziemnych organów danej rośliny lub grupy roślin. 2. specyficzny dla danego gatunku układ korzeni w przestrzeni glebowej. szata roślinna – ogół roślin okrywających (porastających) Ziemię, albo jakąś jej część (kontynent, krainę itp.). szkodniki pierwotne – gatunki szkodników atakujące zupełnie zdrowe drzewa. szkodniki nękające – gatunki szkodników, których atak nie zabija danego drzewa, ale je osłabia. szkodniki wtórne – gatunki szkodników atakujące drzewa osłabione działaniem innych czynników np. obniżeniem poziomu wód gruntowych, zanieczyszczeniami przemysłowymi lub atakiem szkodników pierwotnych bądź nękających. szkółka leśna – teren przeznaczony do produkcji sadzonek drzew i krzewów leśnych. szuwar – zbiorowisko roślinności bagiennej składające się z dużych bylin jednoliściennych (wielkich turzyc, pałki, tataraku, trzciny, oczeretu itd.) zakorzeniających się na dnie płytkich wód. szyja korzeniowa – miejsce na pniu rosnącego drzewa tuż przy ziemi, stanowiące przejście między pniem a karpą. Termin stosowany także, choć rzadziej, w odniesieniu do roślin zielnych. szyszka – drewniejący kwiatostan drzew iglastych złożony z osi i osadzonych na niej łusek nasiennych i okrywowych. ścieki – zużyte wody zanieczyszczone różnymi substancjami rozpuszczalnymi i nierozpuszczalnymi, organicznymi i nieorganicznymi, odprowadzane do gruntu, do rzek, jezior albo do oczyszczalni ścieków; wykorzystywane też do nawożącego nawadniania gleb rolnych i leśnych. ściółka leśna – nadziemna część opadu leśnego; świeżo zrzucone na powierzchnię gleby nadziemne części roślin (liście, igliwie, gałązki, fragmenty kory, szyszki itp.) oraz ciała i ekstrementy owadów i innych zwierząt żyjących w lesie, nie wykazujące jeszcze morfologicznie uchwytnych śladów rozkładu i nie zintegrowane z poziomem podściółki (drobne elementy ściółki mogą być zwiewane przez wiatr). śniegołom – 1. łamanie się gałęzi i wierzchołków drzew, a niekiedy nawet pni, wskutek obciążenia przez obfity opad mokrego śniegu. 2. nadmiernego obciążenia korony mokrym śniegiem. 214 drzewo lub gałęzie złamane wskutek taksacja – 1. w urządzaniu lasu – prace terenowe przy sporządzaniu planu urządzenia lasu w skład których wchodzą: wyznaczenie granic wyłączeń taksacyjnych, sporządzenie opisu taksacyjnego wyłączeń, inwentaryzacja zasobów drzewnych i zaprojektowanie wskazań gospodarczych. 2. w gleboznawstwie – zespół czynności wykonywanych w terenie i laboratorium niezbędnych do prawidłowej oceny bonitacji gleb jakiegoś obszaru; często taksacja obejmuje również pomiary umożliwiające wykonanie odpowiednich map bonitacyjnych. topografia – 1. przestrzenny układ obiektów terenowych i relief jakiejś okolicy. 2. dział geodezji zajmujący się metodami sporządzania zdjęć i map powierzchni Ziemi (miernictwo). torf – 1. organiczny produkt powolnych, strukturalnych i chemicznych przemian, jakim podlegają obumarłe rośliny bagienne w warunkach dużego uwilgotnienia i trwałej anaerobiozy; torf zawiera, oprócz pewnej ilości substancji humusowych, sporo słabo rozłożonych resztek roślinnych i składników popielnych. Według składu botanicznego masy torfowej wyróżnia się torf niski mechowiskowy, turzycowiskowy, szuwarowy lub olesowy oraz torf wysoki mszarny, wrzosowiskowy lub bórbagnowy. 2. grunt pochodzenia organicznego, odznaczający się dużą nasiąkliwością, słabą nośnością, nieodporny na działanie mrozu, nieprzydatny jako materiał budowlany i podłoże pod budowle. 3. niskiej jakości materiał opałowy (po wysuszeniu). torfienie – proces powstawania torfu z obumarłej roślinności torfotwórczej. torfowisko – podmokły teren porośnięty roślinami bagiennymi, których resztki ulegają z czasem procesowi torfienia i tworzą złoże torfu; górna, biologicznie czynna warstwa torfu jest glebą torfową. Według stosunków hydrologicznych i składu botanicznego roślinności torfotwórczej torfowiska dzieli się na wysokie, niskie i przejściowe. trzcinniczysko – teren silnie zachwaszczony trzcinnikiem (Calamagrostis epigeios). trzebieże – w leśnictwie – zespół zabiegów pielęgnacyjnych wykonywanych w drzewostanach powyżej I klasy wieku, polegający na wybraniu w drzewostanie określonej liczby tzw. drzew dorodnych i dalszym ich prowadzeniu, m. in. poprzez usuwanie drzew hamujących ich rozwój (tzw. drzew szkodliwych). Rozróżniamy trzebieże wczesne (w II klasie wieku) i późne (w drzewostanach starszych). typ siedliskowy lasu – uogólnione pojęcie grupy siedlisk o podobnej przydatności do produkcji leśnej; podstawowa jednostka klasyfikacji typologicznej w Polsce. uprawa – 1. w leśnictwie – najmłodsza faza rozwojowa lasu trwająca od momentu posadzenia sadzonek lub wysiania nasion do osiągnięcia zwarcia przez młode drzewka (wiek 215 ok. 10 lat). 2. cykl zajęć od zasiewu (sadzenia) roślin użytkowych do chwili zbioru plonów. 3. rośliny hodowane na określonej przestrzeni. uprawa gleby – 1. działanie na glebę środkami technicznymi w celu poprawienia jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych. 2. przygotowanie gleby pod zasiew lub sadzenie roślin. uroczysko – kompleks leśny o powierzchni od kilku do kilkuset ha lub część większego kompleksu leśnego, odróżniany od innych kompleksów dzięki naturalnym granicom i lokalnej nazwie ludowej. użytek ekologiczny – zasługująca na ochronę prawną pozostałość ekosystemów, mająca znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów zbiorowisk, jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne “oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt, w tym miejsca ich sezonowego przebywania lub rozrodu. wąwóz – sucha dolina o wąskim dnie i stromych, urwistych zboczach, powstała wskutek erozji w średnio spoistych utworach (glinach, lessach). wiatrołom – drzewo złamane przez wiatr. wiatrował (wykrot, wywrot) – drzewo wywalone z korzeniami przez wiatr. Najczęściej wywalane są drzewa o płaskim (talerzowym) systemie korzeniowym (np. świerki) na glebach płytkich lub podmokłych. wierzchówka ~ woda gruntowa. woda gruntowa – podparta woda grawitacyjna zdolna do tworzenia swobodnej powierzchni (zwierciadła) w naturalnych lub sztucznych rozcięciach terenu (wykopach, rowach, studniach itp.) sięgających do warstwy wodonośnej; woda gruntowa występująca płytko i okresowo zanikająca nosi nazwę wierzchówki lub wody zaskórnej. wprowadzanie podszytu – siew lub sadzenie pod okapem drzewostanu gatunków drzew i / albo krzewów chroniących glebę przed degradacją i wzmagających jej aktywność biologiczną. wrzosowisko – bezleśna formacja roślinna, której głównym składnikiem są niewielkie, kseromorficzne krzewinki – w Polsce przede wszystkim wrzos zwyczajny, w zachodniej Europie również wrzosiec, janowiec, żarnowiec i in.; wrzosowiska występują w klimacie umiarkowanym i wilgotnym, na glebach ubogich i kwaśnych; typowym zjawiskiem są gęsto splątane, zdrewniałe wieloletnie pędy, tworzące na powierzchni gleby rodzaj grubego wojłoku. Wrzosowiskom przypisuje się znaczną rolę w bielicowaniu gleb. 216 współrzędne – liczby lub uporządkowane układy liczb określające położenia tworów geometrycznych (np. punktów, prostych, płaszczyzn) na prostych, na płaszczyznach, w przestrzeni, na powierzchniach, jak też położenia układów mechanicznych w różnych chwilach czasu. Najprostszymi układami współrzędnych są układy kartezjańskie na płaszczyźnie i w przestrzeni trójwymiarowej. wydma – piaszczyste wzniesienie o różnym kształcie, usypane przez wiatr; rozróżnia się wydmy nadmorskie i śródlądowe, a także wydmy wędrujące i ustalone oraz – zależnie od formy; wydmy paraboliczne, podłużne, poprzeczne i barchany. wydma paraboliczna – U-kształtna wydma, której forma została spowodowana szybszym przesuwaniem się części środkowej w stosunku do obydwu ramion; na terenie Polski wydmy paraboliczne zostały usypane przez wiatry wiejące z sektorów zachodnich; obecnie są w większości utrwalone przez roślinność (bory sosnowe). wykrocisko – spowodowana wiatrowałem okrągława lub półksiężycowata płytka wyrwa w glebie wraz z niewielkim wzgórkiem utworzonym z materiału glebowego osypującego się spomiędzy wyrwanych z gleby korzeni (tarcza korzeniowa); jest jedną z form oddziaływania roślinności leśnej na gleby i na rzeźbę terenu. zabagnienie – spowodowane silnym zawilgoceniem gleby trwałe obniżenie jej potencjału oksydacyjno-redukcyjnego, któremu towarzyszy oglejenie oraz gromadzenie się w glebie i na jej powierzchni słabo rozłożonych resztek hydrofilowej roślinności; w skrajnych przypadkach dochodzi do powstawania torfowisk. zabiegi agrotechniczne – uprawa gleby polegająca na spulchnianiu, odwracaniu i mieszaniu określonej warstwy oraz na kształtowaniu powierzchni gleby, niszczeniu chwastów itp. zachwaszczenie gleby – forma degradacji siedliska; pojawienie się na glebie uciążliwych (trudnych do zwalczenia) chwastów jednorocznych i wieloletnich, stanowiących silną konkurencję dla roślin uprawnych i utrudniających uprawę gleby. zadarnienie – 1. naturalne porośnięcie gleby roślinami trawiastymi, w leśnictwie niepożądana cecha utrudniająca naturalne i sztuczne odnowienie lasu. 2. celowe doprowadzenie do pokrycia gleby trawami. zadrzewienie – w leśnictwie – ważna cecha każdego drzewostanu, w uprawach i młodnikach określana na podstawie pokrycia powierzchni przez młode drzewka, a w starszych drzewostanach przez porównanie zasobności danego drzewostanu z odpowiednią zasobnością tabelaryczną 217 zadrzewienia śródpolne – pojedyncze drzewa i krzewy lub ich skupienia nie będące zbiorowiskami leśnymi, wraz z zajmowanym terenem i pozostałymi składnikami jego szaty roślinnej (także fauny). zagajnik – potoczna nazwa młodego, niewielkiego powierzchniowo lasu, niekiedy odnoszona również do młodników śródpolnych. zalesienia – zakładanie ~ upraw leśnych na terenach nieleśnych (np. gruntach porolnych). zapust – nieodnowiona powierzchnia leśna porastająca dziko rosnącymi, nie pielęgnowanymi młodymi drzewami (zwykle gatunków lekkonasiennych – brzozą, sosną itp.). zarośla – potoczna nazwa gęstych zbiorowisk krzewiastych (kosówki, wierzby itp.). zdjęcie fitosocjologiczne – dokładny opis roślinności występującej na powierzchni reprezentującej dane zbiorowisko; opis dokonywany zwykle rutynowo metodą BraunBlanqueta, zawiera spis gatunków roślin wraz z podaniem warstwy, w której dany gatunek występuje oraz jego ilościowości, towarzyskości, a czasem również żywotności. zespół roślinny (fitoasocjacja) – podstawowa jednostka systematyki fitosocjologicznej; typ zbiorowiska roślinnego wyróżniający się właściwą sobie, powtarzalną kombinacją zasadniczych gatunków, wśród których szczególnie ważną rolę odgrywają tzw. gatunki charakterystyczne, występujące wyłącznie (lub prawie wyłącznie) w danym zespole. zgryzanie – odcinanie zębami przez zwierzęta roślinożerne pędów młodych drzew i krzewów w celu zdobycia pokarmu lub ścierania siekaczy; najwięcej zgryzają jelenie, sarny i zające; najczęściej zgryzane są siewki i sadzonki sosny, jodły, świerka, jesionu, dębu, klonu. zlewnia – obszar, z którego wszystkie wody powierzchniowe i podziemne spływają do jednego miejsca (rzeki lub zbiornika). Rozróżnia się zlewnie powierzchniowe i zlewnie podziemne. Obszar zlewni może, ale nie musi pokrywać się z obszarem dorzecza. zlodowacenie – tworzenie się wielkich lodowców pokrywających znaczne obszary Ziemi. Ostatni, kilkufazowy okres, w którym lądolód ze Skandynawii pokrył wielką część Europy, łącznie z Polską, zwany jest epoką lodowcową (plejstocen). zmrozowisko – zastoisko zimnego powietrza; teren, który ze względu na swą topografię (utrudniony odpływ zimnego powietrza) szczególnie sprzyja powstawaniu wczesnych jesiennych i późnych wiosennych przymrozków przygruntowych, bardzo niekorzystnie wpływających na roślinność. zoocenoza – wielogatunkowy zespół zwierząt zasiedlających określone środowisko; składnik biocenozy istniejący w ekosystemie tylko w powiązaniu z pozostałymi elementami środowiska. 218 zrąb zupełny – powierzchnia leśna, z której drzewostan został usunięty całkowicie w jednym cięciu. zrywka drewna – w leśnictwie przemieszczanie (przeciąganie) pni drzew od miejsca ścinki przy pniu do dróg dostępnych dla środków transportowych. zwarcie drzewostanu – rodzaj i stopień wypełnienia przestrzeni w drzewostanie przez korony drzew; wyróżnia się 3 rodzaje zwarcia: poziome, pionowe i schodkowe, a w przypadku zwarcia poziomego 5 stopni; silne, pełne, umiarkowane, przerywane i luźne. Powyższy leksykon opracowano głównie na podstawie: “Leksykonu ekologicznogleboznawczego” (Prusinkiewicz Z., 1994), Instrukcji urządzania lasu, Ustawy o lasach oraz Ustawy o ochronie przyrody. 219 Dokumentacja fotograficzna 220 221 Fot.1. Siedziba Nadleśnictwa Rajgród w Tamie Fot. 2. Rezerwat Czapliniec - Bełda 222 Fot. 3. Rezerwat Ławski Las I Fot. A.Woźniak i M. Kutera Fot. 4. Ławski Las II 223 Fot. 5. Użytek ekologiczny – Ślepe Jezioro Okoniówek Fot. Ks. J. Budkiewicz Fot. 6. Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Rajgrodzkiego 224 Fot. M. Marcinkiewicz Fot. 7. Żeremie w Nadleśnictwie Rajgród Fot. M. Malinowski Fot. 8. Bocian czarny 225 Fot. 9. Szlak konny Fot.10. Krzyże i kapliczki w Nadleśnictwie Rajgród 226 Fot. 11. Krzyże i kapliczki w Nadleśnictwie Rajgród Fot. K. Mroziewski Fot. 12. Edukacja leśna w Nadleśnictwie Rajgród 227 Fot. K. Mroziewski Fot. 13. Edukacja leśna w Nadleśnictwie Rajgród Fot. 14. Pomnik upamiętniający męczeńską śmierć Jana Omilianiuka – Leśnictwo Bełda 228 Kronika 229 Data Opis wydarzenia 230 Data Opis wydarzenia 231 Data Opis wydarzenia 232 Data Opis wydarzenia 233 Data Opis wydarzenia 234 Data Opis wydarzenia 235 Data Opis wydarzenia 236 Data Opis wydarzenia 237 Data Opis wydarzenia 238 Data Opis wydarzenia 239 Data Opis wydarzenia 240 Data Opis wydarzenia 241 Data Opis wydarzenia 242 Data Opis wydarzenia 243 Data Opis wydarzenia 244 Data Opis wydarzenia 245 Data Opis wydarzenia 246 Data Opis wydarzenia 247 248