program ochrony przyrody - Regionalna Dyrekcja Lasów

program ochrony przyrody - Regionalna Dyrekcja Lasów

REGIONALNA DYREKCJA LASÓW PAŃSTWOWYCH
W BIAŁYMSTOKU
PLAN URZĄDZENIA LASU
NADLEŚNICTWA KNYSZYN
NA OKRES 01.01.2008 – 31.12.2017
Tom I (część)
PROGRAM OCHRONY PRZYRODY
P. P. BIURO URZĄDZANIA LASU I GEODEZJI LEŚNEJ W WARSZAWIE
ODDZIAŁ W BIAŁYMSTOKU
Białystok 2008
2
str.
SPIS TREŚCI
Założenia metodyczne.............................................................................................. 9
1.
1.1.
Podstawy i cel opracowania.................................................................................. 9
1.2.
System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Lasach
Państwowych......................................................................................................... 10
Ogólna charakterystyka nadleśnictwa................................................................... 13
2.
2.1. Położenie i stan posiadania………........................................................................ 13
2.2. Rys historyczny..................................................................................................... 19
3.
Formy ochrony przyrody........................................................................................ 37
3.1. Szczególne formy ochrony przyrody.................................................................... 38
3.1.1.
Rezerwaty przyrody.......................................................................................... 38
3.1.2.
Pomniki przyrody............................................................................................. 44
3.1.3.
Ochrona gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich............................... 48
3.1.4.
Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej...................................................... 50
3.1.5.
Obszary sieci NATURA 2000.......................................................................... 54
3.1.6.
Otulina Biebrzańskiego Parku Narodowego..................................................... 59
3.1.7.
Użytki ekologiczne........................................................................................... 60
3.1.8.
Korytarze ekologiczne ..................................................................................... 60
3.2.
Lasy ochronne................................................................................................... 61
3.2.1.
Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia........................................................... 62
3.2.2.
Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia....................................................... 63
3.3. Lasy gospodarcze (wielofunkcyjne)..................................................................... 63
3.4. Inne formy ochrony przyrody i krajobrazu........................................................... 64
3.4.1.
Bagna................................................................................................................ 64
3.4.2.
Grunty do naturalnej sukcesji........................................................................... 65
3.5. Tereny Nadleśnictwa Knyszyn na tle koncepcji ochrony obszarów cennych
przyrodniczo.......................................................................................................... 66
3.5.1.
Koncepcja “Zielonych Płuc Polski”.................................................................. 66
3.5.2.
Euroregion Niemen........................................................................................... 67
Walory przyrodniczo-leśne nadleśnictwa.............................................................. 68
4.
4.1. Charakterystyka warunków przyrodniczych....................................................
68
4.1.1
Ukształtowanie terenu...................................................................................... 68
4.1.2.
Stosunki wodne................................................................................................. 68
4.1.3.
Klimat............................................................................................................... 73
4.1.4.
Gleby................................................................................................................. 81
4.1.5.
Zbiorowiska roślinne........................................................................................ 83
4
4.1.6.
5.
Siedliska leśne.................................................................................................. 84
4.2.
Grupy lasu i kategorie ochronności..................................................................
4.3.
Bogactwo gatunkowe drzewostanów.................................................................... 90
4.4.
Struktura pionowa drzewostanów......................................................................... 91
88
Ważniejsze obiekty kultury materialnej i walory historyczne terenów
nadleśnictwa............................................................................................................. 93
5.1.
Obiekty występujące na gruntach w zarządzie Nadleśnictwa Knyszyn................ 93
5.2.
Obiekty w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Knyszyn..................................... 94
Zagrożenia środowiska przyrodniczego................................................................ 98
6.
6.1.
Charakterystyka środowiska przyrodniczego........................................................ 98
6.2.
6.3.
Rodzaje zagrożeń środowiska przyrodniczego..................................................... 101
Czynniki antropogeniczne..................................................................................... 103
6.3.1.
Zanieczyszczenia powietrza............................................................................. 103
6.3.2.
Zanieczyszczenia wód....................................................................................... 106
6.3.3.
Zanieczyszczenia i przekształcenia powierzchni gleby.................................... 111
6.3.4.
Hałas................................................................................................................. 114
6.3.5.
Promieniowanie elektromagnetyczne............................................................... 115
6.3.6.
Pożary lasu........................................................................................................ 116
6.3.7.
Szkodnictwo leśne............................................................................................ 116
6.3.8.
Presja turystyczna............................................................................................. 117
6.3.9.
Wadliwe wykonywanie czynności gospodarczych.......................................... 118
6.4.
Czynniki abiotyczne.............................................................................................. 119
6.4.1.
Czynniki atmosferyczne.................................................................................... 119
6.4.2.
Gleby porolne.................................................................................................... 120
6.5.
Czynniki biotyczne................................................................................................ 121
6.5.1.
Formy degradacji ekosystemu leśnego............................................................. 121
6.5.2.
Zgodność składu gatunkowego drzewostanu z siedliskiem.............................. 124
6.5.3.
Szkodniki owadzie i grzybowe choroby infekcyjne......................................... 127
6.5.4.
Nadmierne występowanie roślinożernych ssaków........................................... 129
6.6.
Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o inwentaryzację BULiGL............ 129
6.7.
Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o monitoring.................................. 130
6.8.
Nadzwyczajne zagrożenia środowiska.................................................................. 132
7.
Inwestycje mające wpływ na stan środowiska przyrodniczego…………........... 133
8.
Program działań z zakresu ochrony środowiska................................................... 134
8.1.
Zadania dotyczące szczególnych form ochrony przyrody..................................... 134
5
8.1.1.
Rezerwaty przyrody......................................................................................... 134
8.1.2.
Pomniki przyrody............................................................................................. 134
8.1.3.
Ochrona gatunkowa roślin i grzybów............................................................... 135
8.1.4.
Ochrona gatunkowa zwierząt............................................................................ 136
8.1.5.
Obszar Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej.................................... 137
8.1.6.
Obszary sieci Natura 2000............................................................................... 139
8.2. Zadania dotyczące lasów ochronnych................................................................... 143
8.2.1.
Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia........................................................... 143
8.2.2.
Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia....................................................... 144
8.3. Zadania dotyczące innych form ochrony przyrody i krajobrazu........................... 144
8.4. Ochrona obiektów kultury materialnej, walorów historycznych
i krajobrazowych.................................................................................................. 144
8.5. Kształtowanie stosunków wodnych...................................................................... 144
8.6. Kształtowanie granicy polno-leśnej...................................................................... 147
8.7. Ochrona różnorodności biologicznej.................................................................... 150
8.7.1.
Wytyczne do organizacji gospodarstwa leśnego, regulacji użytkowania
zasobów oraz wykonywania prac leśnych........................................................ 151
8.8. Założenia w zakresie stosowania obcych gatunków drzew i krzewów.................
153
8.9. Zadania dotyczące ochrony środowiska................................................................
155
8.10. Założenia ochronne w zakresie rekreacji i turystyki............................................. 156
9. Turystyka i rekreacja.............................................................................................. 156
10. Edukacja i promocja................................................................................................ 157
11. Literatura.................................................................................................................. 160
12. ZAŁĄCZNIKI.......................................................................................................... 163
1.
Protokół z posiedzenia I Komisji w sprawie sporządzenia Programu Ochrony
Przyrody Nadleśnictwa Knyszyn z dnia 15 marca 2005 r..................................... 165
2.
Gatunki roślin i grzybów podlegające ochronie ścisłej występujące na terenie i
w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Knyszyn................................
168
3.
Chronione gatunki zwierząt występujące na terenie i w zasięgu terytorialnym
Nadleśnictwa Knyszyn.......................................................................................... 170
4.
Wykaz bagien w Nadleśnictwie Knyszyn..........................................................
5.
Wykaz gruntów do naturalnej sukcesji w Nadleśnictwie Knyszyn....................... 175
172
13. LEKSYKON............................................................................................................. 177
14. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA............................................................. 211
15. KRONIKA................................................................................................................ 223
16. MATERIAŁY KARTOGRAFICZNE – Mapa sytuacyjno-przeglądowa
walorów przyrodniczo-kulturowych Nadleśnictwa Knyszyn, skala 1:50 000
6
SPIS TABEL
str.
Tabela 1. Ilość i przeciętna powierzchnia oddziałów Nadleśnictwa Knyszyn................. 15
Tabela 2. Liczba i powierzchnia kompleksów leśnych Nadleśnictwa Knyszyn..............
16
Tabela 3. Zmiany powierzchni Nadleśnictwa Knyszyn w latach 1963-2008…...............
37
Tabela 4. Pomniki przyrody Nadleśnictwa Knyszyn.......................................................
45
Tabela 5. Pomniki przyrody w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Knyszyn................
46
Tabela 6. Lokalizacja i powierzchnia całkowita terenów Nadleśnictwa Knyszyn w
obszarach chronionych………………………………………………………..
Tabela 7. Rzeki w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Knyszyn i w jego
bezpośrednim sąsiedztwie................................................................................
Tabela 8. Przepływ średni rzeczny (SSQ) niektórych cieków wodnych Nadleśnictwa
Knyszyn i okolic……………………………………………………………...
Tabela 9. Średnia miesięczna temperatura powietrza w Białymstoku w latach 19611971…………………………………………………………………………..
Tabela 10. Średnia liczba dni w roku o określonym, termicznym typie pogody w
wybranych miejscowościach województwa podlaskiego…………………….
Tabela 11. Średnia roczna liczba dni z wybranymi typami pogody w regionach
klimatycznych: XI - Środkowomazurskim i XII - Mazursko-Podlaskim…….
53
69
71
74
75
76
Tabela 12. Średnia częstość (%) występowania ciszy i przeciętnych klas prędkości
wiatru w latach 1961-1995……………………………………………………
77
Tabela 13. Udział (%) kierunków wiatru z poszczególnych kwadrantów w latach 19611995……………………………….………………………………………….
77
Tabela 14. Średnie sumy opadów miesięcznych [mm] w regionach fizjograficznych
województwa podlaskiego w latach 1961-1995……………………………..
78
Tabela 15. Powierzchnia i udział poszczególnych typów gleb w Nadleśnictwie Knyszyn
(wg operatu glebowo-siedliskowego)………………………………………...
82
Tabela 16. Siedliska Nadleśnictwa Knyszyn w ujęciu powierzchniowym
i procentowym, w rozbiciu na obręby (wg operatu glebowo-siedliskowego)..
85
Tabela 17. Wykaz dominujących funkcji lasu……………………………………………
89
Tabela 18. Bogactwo gatunkowe drzewostanów dla obrębów i Nadleśnictwa Knyszyn...
91
Tabela 19. Struktura pionowa drzewostanów w obrębach i Nadleśnictwie Knyszyn……
92
Tabela 20. Jakość wód podziemnych w zasięgu nadleśnictwa w latach 2001-2003…….. 110
Tabela 21. Zestawienie powierzchniowe form borowacenia w Nadleśnictwie Knyszyn... 122
Tabela 22. Zestawienie powierzchni drzewostanów w stopniach zgodności składu
125
gatunkowego z siedliskiem…………………………………………………...
Tabela 23. Zestawienie stopni uszkodzeń drzewostanów w Nadleśnictwie Knyszyn…… 130
7
SPIS RYCIN
str.
Ryc. 1.
Położenie Nadleśnictwa Knyszyn na tle lasów RDLP w Białymstoku………...
13
Ryc. 2.
Fragment mapy drzewostanowej z 1963 roku…………………………………
15
Ryc. 3.
Położenie Nadleśnictwa Knyszyn według regionalizacji przyrodniczo-leśnej
IBL Polski północno-wschodniej………………………………………………
18
Ryc. 4.
Położenie PKPK i jego otuliny na tle zasięgów administracyjnych
puszczańskich nadleśnictw …………………………………………………….
51
Ryc. 5.
Zasięg obszaru Natura 2000 „Ostoja Biebrzańska”……………………………
55
Ryc. 6.
Zasięg obszaru Natura 2000 „Puszcza Knyszyńska”…………………………..
56
Ryc. 7.
Zasięg obszaru Natura 2000 „Ostoja Knyszyńska”……………………………
58
Ryc. 8.
Zasięg obszaru Natura 2000 „Dolina Biebrzy”………………………………..
59
Ryc. 9.
Położenie korytarzy ekologicznych w zasięgu Nadleśnictwa Knyszyn……….
61
Ryc. 10.
Róża wiatru dla stacji pomiarowych w latach 1961 – 1995……………………
78
Ryc. 11.
Udział procentowy powierzchni typów gleb Nadleśnictwa Knyszyn…………
83
Ryc. 12.
Siedliska [ha] Nadleśnictwa Knyszyn………………………………………….
86
Ryc. 13.
Siedliska [ha] obrębu Knyszyn………………………………………………..
86
Ryc. 14.
Siedliska [ha] obrębu Trzcianne……………………………………………….
87
Ryc. 15.
Struktura wilgotnościowa siedlisk Nadleśnictwa Knyszyn…………………….
87
Ryc. 16.
Struktura troficzna siedlisk Nadleśnictwa Knyszyn……………………………
88
Ryc. 17.
Udział procentowy grup lasu i kategorii ochronności w Nadleśnictwie
Knyszyn……………………………………………………………………….
89
Ryc. 18.
Bogactwo gatunkowe drzewostanów w obrębach i w Nadleśnictwie Knyszyn.
90
Ryc. 19.
Struktura pionowa drzewostanów w obrębach leśnych i w Nadleśnictwie
Knyszyn………………………………………………………………………..
92
Ryc. 20.
Formy borowacenia w obrębach leśnych i w Nadleśnictwie Knyszyn………..
122
8
9
1.
Założenia metodyczne
1.1. Podstawy i cel opracowania
Program Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Knyszyn jest integralną częścią Planu
Urządzenia Gospodarstwa Leśnego Nadleśnictwa Knyszyn, sporządzonego na okres od
1.01.2008 do 31.12.2017 r. Dane inwentaryzacyjne przedstawiono wg stanu na 1.01.2008 r.
Program Ochrony Przyrody nadleśnictwa został sporządzony w celu:
 zinwentaryzowania i zobrazowania bogactwa przyrodniczego lasów Nadleśnictwa
Knyszyn,

przedstawienia istniejących i potencjalnych zagrożeń lasów oraz środowiska
przyrodniczego,

ułatwienia prowadzenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych
i w zgodzie z potrzebami społecznymi, ulepszenia i rozwijania metod ochrony
przyrody,

umożliwienia w przyszłości porównań i analiz zmian zachodzących w środowisku
przyrodniczym na omawianym terenie,

wytyczenia kierunków działań w zakresie ochrony środowiska.
Podstawą merytoryczną wykonania Programu Ochrony Przyrody Nadleśnictwa
Knyszyn jest “Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie”,
zatwierdzona do użytku służbowego przez Podsekretarza Stanu prof. dr hab. Andrzeja
Szujeckiego oraz postanowienia I Komisji Techniczno-Gospodarczej Nadleśnictwa Knyszyn
z dnia 22 maja 2006 roku (protokół w załączeniu). Program został sporządzony
dwupoziomowo: w pełnym zakresie
dla gruntów w zarządzie Nadleśnictwa Knyszyn
i w sposób uproszczony dla gruntów pozostających w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa.
W programie uwzględniono waloryzacje przyrodnicze znajdujące się w posiadaniu
nadleśnictwa, Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, własne dane zebrane w trakcie prac
terenowych oraz inne dostępne informacje z zakresu ochrony przyrody, dotyczące
omawianego obszaru.
Integralną częścią programu ochrony przyrody jest „Mapa sytuacyjno-przeglądowa walorów
przyrodniczo-kulturowych Nadleśnictwa Knyszyn”. Na mapie tej oznaczono między innymi:
pomniki przyrody, rezerwaty przyrody, klasy czystości wód, infrastrukturę mającą wpływ
swym oddziaływaniem na ekosystemy przyrodnicze itp.
10
1.2. System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Lasach
Państwowych
Ochrona przyrody we współczesnym leśnictwie obejmuje:
 zabezpieczanie obszarów, obiektów i gatunków objętych różnymi formami ochrony
przyrody, znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych;
 racjonalną gospodarkę leśną, która w oparciu o ideę trwałego i zrównoważonego
rozwoju oraz zachowania różnorodności biologicznej (ustalenia Konferencji
Ministerialnej Ochrony Lasów w Europie – Helsinki 1993 r.) realizuje potrzeby
społeczeństwa, ponieważ:
 zapewnia trwałość lasów i ciągłość dostarczania surowców leśnych,
 w miarę możliwości powoduje zwiększenie zasobów leśnych kraju,
 dba o zachowanie bogactwa naturalnego rodzimej przyrody,
 łączy leśnictwo z zagadnieniami szeroko pojmowanego kształtowania środowiska
przyrodniczego (w tym także krajobrazu).
 dbałość o pozaprodukcyjne funkcje lasu;
 propagowanie idei ochrony lasu oraz roli lasów i leśnictwa w aspekcie gospodarczym
i społecznym, czyli edukacja ekologiczna społeczeństwa przez leśników;
 ograniczanie negatywnego wpływu na lasy źródeł zagrożenia znajdujących się poza
obszarami leśnymi, rozpoznanie skali powyższych zagrożeń poprzez monitoring
techniczny i biologiczny.
Wykonywanie zadań z zakresu ochrony przyrody w Lasach Państwowych jest realizowane
w ramach zintegrowanego Systemu Ochrony Przyrody i Kształtowania Środowiska
Naturalnego. Wynika on z dominujących funkcji lasów, a jego formę i zakres określają
ustawowe akty prawne oraz przepisy i wytyczne branżowe (patrz schemat na stronie
następnej).
Praktyczna realizacja ochrony przyrody w Lasach Państwowych jest dokonywana przez:
 Na mocy ustawy o ochronie przyrody:
 realizację zapisów planów ochrony parków narodowych, rezerwatów przyrody
i parków krajobrazowych,
 uwzględnienie zapisów o obszarach chronionego krajobrazu,
 realizację zapisów planów ochrony obszarów Natura 2000 tj. obszarów specjalnej
ochrony ptaków oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk,
11
1. USTAWA
z dnia 16 kwietnia 2004 r.
o ochronie przyrody
Formy ochrony przyrody:

parki narodowe

rezerwaty przyrody

parki krajobrazowe

obszary chronionego krajobrazu

obszary Natura 2000

pomniki przyrody

stanowiska dokumentacyjne

użytki ekologiczne

zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i
Ustawa
grzybów
Ustawa
z dnia 3 lutego 1995 r.
z dnia 28 września 1991 r.
o ochronie gruntów rolnych i leśnych
o lasach
Lasy ochronne:
Ogólne zasady ochrony lasów:

glebochronne,


wodochronne,

uszkodzeń przemysłowych,

leśne kompleksy promocyjne

cenne przyrodniczo,

uznawanie lasów ochronnych

badań doświadczalnych,

program ochrony przyrody

nasienne,

ostoje zwierzyny,

w granicach miast,

uzdrowiskowo-senatoryjne,

znaczeniu obronnym,

masowego wypoczynku,

krajobrazowe
powszechna ochrona lasów
(trwałość, ciągłość)
(ruszt ekologioczny)
12
 ochronę pomników przyrody oraz zwierząt, roślin i grzybów objętych ochroną
gatunkową,
 ochronę stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych i zespołów
przyrodniczo – krajobrazowych.
 W obiektach chronionych na podstawie ustawy o lasach:
 realizację zapisów w planach urządzania lasów (decyzje KTG),
 realizację zapisów w programach ochrony przyrody,
 realizację doraźnych decyzji i zarządzeń branżowych,
 preferowanie stanowisk i biotopów rzadkich, zagrożonych w trakcie prac
gospodarczych.
 W obiektach chronionych na mocy prawodawstwa UE:
 realizację zapisów planów ochrony obszarów Natura 2000.
Prace informacyjno-propagandowe realizowane są przez:
 informowanie społeczeństwa o gospodarowaniu w leśnictwie na zasadach trwałego
i zrównoważonego rozwoju i ochrony różnorodności biologicznej, udział leśników
w lokalnych samorządach,
 ustawodawcze inicjatywy leśników w sprawie ochrony lasów,
 zlecanie badań naukowych i publikowanie ich wyników,
 edycję materiałów propagandowych, imprez, programów radiowo-telewizyjnych,
produkcji filmów wideo,
 tworzenie w nadleśnictwach etatów ekologicznych,
 szeroką akcję edukacyjną kierowaną do dzieci i młodzieży szkolnej polegającą na:
udziale leśników w zajęciach szkolnych, organizowanie wyjazdów w teren,
 tworzenie ośrodków edukacji ekologicznej.
13
2.
Ogólna charakterystyka Nadleśnictwa
2.1. Położenie i stan posiadania
Nadleśnictwo Knyszyn położone jest między 22o17’ a 23o14’ długości geograficznej
wschodniej oraz między 53o02’ a 53o35’ szerokości geograficznej północnej.
Lasy Nadleśnictwa Knyszyn w dużej części wchodzą w skład Puszczy Knyszyńskiej.
Od północy i zachodu Nadleśnictwo Knyszyn graniczy z Biebrzańskim Parkiem Narodowym,
Ryc. 1. Położenie Nadleśnictwa Knyszyn na tle lasów RDLP w Białymstoku.
14
od południowego zachodu z Nadleśnictwem Łomża (z Łomżyńskim Parkiem Krajobrazowym
Doliny Narwi), od południa z Nadleśnictwem Rudka i z Narwiańskim Parkiem Narodowym,
od wschodu z Nadleśnictwem Dojlidy a od północnego wschodu z Nadleśnictwem Czarna
Białostocka. Obręb Knyszyn w części wschodniej nadleśnictwa pokrywa się z zasięgiem
Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej.
Nadleśnictwo dzieli się na 2 obręby leśne: Knyszyn i Trzcianne (odpowiednio 6 i 7 leśnictw).
Jego siedziba zlokalizowana jest w mieście powiatowym Mońki. Pod względem
administracyjnym są to tereny województwa podlaskiego, powiatów białostockiego
i monieckiego. W zasięgu działania nadleśnictwa znajdują się grunty dwunastu gmin: Mońki,
Knyszyn, Krypno, Jaświły, Jasionówka, Goniądz, Trzcianne, Czarna Białostocka,
Dobrzyniewo Kościelne, Tykocin, Zawady, Rutki.
W ramach zasięgu Nadleśnictwa Knyszyn, znajduje się sporo miejscowości, z których
najważniejsze to miasta: Mońki (ok. 11 tys. mieszkańców), Knyszyn (2,9 tys.), Tykocin (2,0
tys.) i Goniądz (1,9 tys.) oraz kilka mniejszych: Rutki-Kossaki (1,3 tys.), Krypno Kościelne
i Wielkie (1,0 tys.), Długołęka (0,8 tys.), Trzcianne (0,6 tys.) i Dolistowo Stare (0,5 tys.). Do
większych ośrodków miejskich znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie zasięgu
terytorialnego nadleśnictwa możemy zaliczyć: Białystok oraz Łomżę.
Powierzchnia nadleśnictwa wg IV rewizji u. l. wynosi 12591,00 ha (stan na 01.01.2008 r.).
Podział powierzchni wg kategorii użytkowania przedstawia się następująco:
Lasy - razem
12236,11 ha
w tym:
 grunty leśne zalesione
11691,30 ha,
 grunty leśne niezalesione
184,94 ha,
 grunty związane z gospodarką leśną
359,87 ha.
Powierzchnia nieleśna - razem
354,89 ha
 zadrzewione i zakrzewione
34,66 ha
 użytki rolne
120,57 ha
 grunty pod wodami
2,76 ha
 grunty zabudowane i zurbanizowane
2,67 ha
 nieużytki
194,23 ha
Nadleśnictwo ogółem
12591,00 ha
15
Główne kompleksy nadleśnictwa posiadają ustabilizowany, regularny podział
powierzchniowy. W wyjątkowych wypadkach,
głównie na terenach trudno dostępnych, jak
również w mniejszych kompleksach, występuje
nieregularny
podział
powierzchniowy
z wykorzystaniem istniejących dróg, cieków
wodnych, itp. Przebieg szeregów ostępowych
na terenie całego nadleśnictwa odpowiada
kierunkowi W-Z. Linie oddziałowe przebiegają
prostopadle do linii ostępowych, w kierunku
Pn-Pd. Układ ten jest korzystny ze względu na
dominujący na tym obszarze zachodni kierunek
wiatrów, co z kolei zmniejsza ryzyko powstania
szkód. Szerokość linii ostępowych wynosi 6 m,
Ryc. 2. Fragment mapy drzewostanowej z
1963 roku.
zaś linii oddziałowych 4 m.
Na terenie Nadleśnictwa Knyszyn wydzielono
518
oddziałów
o przeciętnej
powierzchni
24,31
ha.
Dane
dotyczące
podziału
powierzchniowego obrazuje tabela 2.
Tabela 1. Ilość i przeciętna powierzchnia oddziałów Nadleśnictwa Knyszyn.
Nazwa obrębu
Ilość
oddziałów
Powierzchnia
Przeciętna
powierzchnia oddziału
Knyszyn
259
7021,08
27,11
Trzcianne
259
5569,92
21,51
Ogółem nadleśnictwo
517
12591,00
24,31
Znaczna część powierzchni nadleśnictwa wchodzi w skład Parku Krajobrazowego
Puszczy Knyszyńskiej (obręb Knyszyn), Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi
(obręb Trzcianne) oraz otulin Biebrzańskiego i Narwiańskiego Parku Narodowego. Ponadto
Usytuowanie kompleksów leśnych oraz ich położenie wśród lasów niepaństwowych
uwidocznione jest na mapach przeglądowych dla obrębów i nadleśnictwa. Duże
31rozdrobnienie ma miejsce na znacznej części obrębu Trzcianne. Część działek nadleśnictwa
posiada małą powierzchnię oraz niekorzystne wymiary i dodatkowo położonych jest
w szachownicy z lasami prywatnymi.
16
Zestawienie liczby i powierzchni kompleksów w obrębach leśnych i nadleśnictwie
przedstawia poniższe zestawienie.
Tabela 2. Liczba i powierzchnia kompleksów leśnych w obrębach leśnych Nadleśnictwa Knyszyn
Obręb
Nadleśnictwo
Wielkość
kompleksu
[ha]
Liczba
kompleksów
[szt.]
Łączna
powierzchnia
[ha]
Udział w pow.
obrębu
[%]
2
3
4
5
1
Obręb Knyszyn
do 1,00
1,01 – 5,00
5,01 – 20,00
20,01 – 100,00
100,01 – 500,00
500,01 – 2000,00
powyżej 2000,00
Razem Obręb Knyszyn
Obręb Trzcianne
do 1,00
1,01 – 5,00
5,01 – 20,00
20,01 – 100,00
100,01 – 500,00
500,01 – 2000,00
powyżej 2000,00
Razem Obręb Trzcianne
Nadleśnictwo Knyszyn
do 1,00
1,01 – 5,00
5,01 – 20,00
20,01 – 100,00
100,01 – 500,00
500,01 – 2000,00
powyżej 2000,00
Ogółem Nadleśnictwo Knyszyn
5
12
1
3,58
26,14
6991,36
0,05
0,37
99,58
18
7021,08
100,00
241
118
32
19
6
91,99
274,02
293,64
707,20
2088,44
1,65
4,92
5,27
12,70
37,49
1
417
246
130
32
19
6
2114,63
5569,92
95,57
300,16
293,64
707,20
2088,44
37,97
100,00
0,76
2,38
2,33
5,62
16,59
2
9105,99
72,32
435
12591,00
100,00
Nadleśnictwo swoim zasięgiem obejmuje 6 rezerwatów przyrody: Krzemianka,
Karczmisko, Wielki Las, Szelągówka, Bagno Wizna I oraz Bagno Wizna II.
Lesistość
Lesistość na omawianym terenie kształtuje się różnie. Dla gmin puszczańskich,
wskaźnik ten osiąga wartości przewyższające lesistość kraju (28,8%), natomiast gminy takie
jak Jasionówka czy Krypno, wskaźnik lesistości mają bardzo niski. Lesistość poszczególnych
gmin Nadleśnictwa Knyszyn przedstawia poniższe zestawienie (źródło: GUS 2005):
Województwo podlaskie
30,0%
Podregion białostocko-sokólski
33,0%
Powiat białostocki
39,1%
17
Gmina Tykocin
26,4%
Gmina Dobrzyniewo
35,9%
Gmina Zawady
30,5%
Powiat moniecki
19,9%
Gmina Goniądz
29,6%
Gmina Knyszyn
32,4%
Gmina Mońki
12,2%
Gmina Jasionówka
13,0%
Gmina Jaświły
7,1%
Gmina Krypno
8,5%
Gmina Trzcianne
20,6%
Powiat zambrowski
26,5%
Gmina Rutki
17,2%
Regionalizacja przyrodniczo-leśna, fizyczno-geograficzna i geobotaniczna
Zgodnie z regionalizacją przyrodniczo-leśną IBL zamieszczoną w „Zasadach hodowli
lasu” z 2002 r. Nadleśnictwo Knyszyn znajduje się w dwóch Krainach Przyrodniczo-Leśnych:
Kraina II Mazursko-Podlaska,
Dzielnica 5: Wysoczyzny Białostockiej,
Mezoregiony
5a: Kotliny Biebrzańskiej (obręb Trzcianne),
5b: Wzniesień Sokólsko-Białostockich (obręb Trzcianne),
5c: Puszczy Knyszyńskiej (obręb Knyszyn);
Kraina IV Mazowiecko-Podlaska,
Dzielnica 5: Niziny Podlaskiej i Wysoczyzny Siedleckiej,
Mezoregion
5c: Wysoczyzny Bielskiej (obręb Trzcianne).
W podziale fizyczno-geograficznym Polski (Kondracki, 2001), obszar Nadleśnictwa
Knyszyn położony jest w następujących jednostkach:


Megaregion: Europa Wschodnia (8),

Prowincja: Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie (84),

Podprowincja: Niziny Podlasko-Białoruskie (843),

Makroregion: Nizina Północnopodlaska (843.3),
Mezoregiony: Kotlina Biebrzańska (843.32),
Wysoczyzna Białostocka (843.33),
Wysoczyzna Wysokomazowiecka (843.35),
18
Dolina Górnej Narwi (843.36).
- granica Krainy
- granica Dzielnicy
- granica Mezoregionu
- zasięg Nadl. Knyszyn
Ryc. 3. Położenie Nadleśnictwa
Knyszyn według regionalizacji
przyrodniczo-leśnej IBL Polski
północno-wschodniej.
Podział geobotaniczny (Szafer, Pawłowski 1972), lokalizuje teren nadleśnictwa w:

Obszarze Eurosyberyjskim,

Prowincji Środkowoeuropejskiej,

Dziale Bałtyckim (A) - obręb Trzcianne,

Poddziale Pasu Wielkich Dolin (A2),

Krainie Podlaskiej (9),

Okręgu Północnopodlaskim (9b);

Dziale Północnym (B) - obręb Knyszyn,

Krainie Białowiesko-Knyszyńskiej (24),
19

Okręgu Puszczy Knyszyńskiej (24b).
2.2. Rys historyczny

Zarys dziejów
Z obszaru Puszczy Knyszyńskiej znanych jest stosunkowo mało znalezisk
archeologicznych. Wynika to przede wszystkim z trudności, jakie napotykają archeolodzy
podczas prac powierzchniowych. Zalesienie w dużej mierze uniemożliwia penetrację, dlatego
też niewielu archeologów interesowało się tym rejonem. Penetrowane były jedynie doliny
występujących tu rzek.
Najstarsze ślady zamieszkiwania ludzi na tych terenach pochodzą sprzed około 10 000 lat
i sięgają początków holocenu. Surowy klimat, jaki wówczas panował, pozwalał jedynie na
rozwój roślinności tundrowej. Fauna także była tu niezmiernie uboga, a jedynym większym
zwierzęciem był renifer. Zwierzęta te, oprócz zaplecza pokarmowego dla wspólnot
plemiennych, dostarczały również skór, poroża oraz kości na broń i ozdoby. Pojawienie się
pierwszych grup ludzi wiązało się ściśle z wędrówkami stad reniferów, przemierzających
sezonowo setki kilometrów. Doliny dużych rzek (Narwi i Biebrzy) stanowiły główne szlaki
„wędrówek ludów”. Liczne ślady obozowisk łowców reniferów znamy z wydm znajdujących
się nad tymi rzekami. Dolina Supraśli była w mniejszym stopniu penetrowana przez
ówczesnych wędrowców, chociaż i stąd pochodzi kilka interesujących znalezisk charakterystycznych wyrobów krzemiennych (Radulin, Nowodworce, Surażkowo).
Stopniowe ocieplanie klimatu powodowało wkraczanie lasu typu tajgi. Następowały wtedy
też zmiany w świecie zwierząt. Stada reniferów zastąpiły łosie i jelenie. Prawdopodobnie od
schyłku okresu borealnego (ok. 6000 lat) obszar obecnego Nadleśnictwa Knyszyn porastały
lasy stanowiące miejsce dogodnych polowań. Obozowiska leśnych myśliwych z tego okresu
znane są z wielu miejsc. Najdogodniejsze dla osadnictwa były jednak wydmy w obrębie
doliny Supraśli.
Wyraźne ocieplenie klimatu w okresie atlantyckim miało decydujący wpływ na szerzenie się
idei gospodarki wytwórczej opartej na uprawie roli i hodowli. Pierwsi hodowcy w obrębie
Puszczy Knyszyńskiej pojawili się około 4 000 lat temu. Nie oznacza to, że całkowicie
zaniechano polowań i rybołówstwa. Nadal eksploatowano zasoby naturalne środowiska,
włączając w to również zbieractwo owoców lasu. Pobyt hodowców na tych terenach
potwierdzają znaleziska grobu z Białegostoku-Dojlid.
20
Największy okres penetracji puszczy przez plemiona przypada na okres ok. 3000 lat
temu. W okresie tym prowadzono na szeroką skalę górnictwo i przetwórstwo krzemienia.
Z tego czasu pochodzi odnaleziona na terenie Puszczy Knyszyńskiej (w okolicach Rybnik)
kopalnia owego cennego surowca, wykorzystywanego do produkcji narzędzi i broni.
Znalezione z tego okresu wyroby z brązu świadczą o rozległych kontaktach handlowych
ówczesnych społeczności.
Wyroby z rybnickich kopalń były przedmiotem handlu wymiennego ze społecznościami
nieposiadającymi złóż surowca krzemiennego. Społeczności te docierały na tereny dorzecza
Narwi i Niemna. Działo się to już w epoce brązu, jednakże umiejętność wytopu metalu była
znana jeszcze słabo, zapewne ze względu na bardzo utrudniony dostęp do tego surowca.
Ludność zamieszkująca w tej części Europy nadal intensywnie wykorzystywała powszechnie
dostępny surowiec, jakim był krzemień.
Na przełomie er i w pierwszych wiekach naszej ery na ziemiach polskich kształtowały się
obszary obejmowane przez poszczególne plemiona. Pomiędzy nimi występują tereny,
pozbawione znalezisk archeologicznych, które stanowiły naturalne granice między
plemionami. Rejon obecnej Puszczy Knyszyńskiej stanowił właśnie taki pas ziemi niczyjej.
Obecność ludzi na tym terenie była jedynie sporadyczna. Eksploatacja gospodarcza była
w zasadzie sezonowa, w zależności od pory roku. Przyczyną tego były ciągłe walki
plemienne, oraz wojenne marszruty Krzyżackie na Litwę.
Trudno dostępne tereny w widłach rzek Narwi i Biebrzy przez długi okres historii
pozostawały bez przynależności państwowej i politycznej. Od X wieku od zachodu zaczęła
napływać nadwiślańska ludność mazowiecka, obejmując swym zasięgiem dorzecze górnej
Narwi i sięgając aż po Niemen. Ludność bałtycka na zachodzie, a jaćwieska i litewska na
wschodzie, utrzymywała się nad dopływami górnej Biebrzy i nad Niemnem. Naciskana była
jednak od południa przez Mazowszan a od wschodu przez Rusinów.

Osadnictwo1
Najstarsze na tym terenie osadnictwo skupiało się w dwóch ośrodkach. Jeden stanowiło
osadnictwo nadbużańskie z grodami: Brześć, Kamieniec, Mielnik, Drohiczyn. Drugi to
osadnictwo nadniemeńskie łączące się z osadnictwem nad Biebrzą w kierunku na Goniądz.
1
Opis historii i osadnictwa terenu nadleśnictwa Knyszyn oparte są głównie o opracowanie J. Wiśniewskiego p.t.
„Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne” [w:] Acta
Baltico-Slavica. Tom XI. PAN. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław 1977.
21
Pomiędzy tymi ośrodkami istniały osobne wyspy, np. osadnictwo nad Narwią, Orlanką,
Łoknicą i Narewką oraz pojedyncze grody (np. Gródek nad Supraślą).
Wraz z objęciem ziemi Mazowszan przez państwo polskich Piastów, pod ich władzą
znalazły się również ziemie nad Bugiem, Muchawcem i Narwią. Głównym punktem władania
stał się mazowiecki gród Brześć. Jednocześnie państwo polskie rozwinęło ekspansję
na ziemie jaćwieskie, kierowane znad Narwi, gdzie głównym grodem była Wizna.
W XI wieku, książęta ruscy opanowali ziemie nad Bugiem i górną Narwią. Wraz z ich
władzą przyszło osadnictwo Rusinów wołyńskich. Władcy polscy (Bolesław Śmiały,
Kazimierz Sprawiedliwy) próbowali odzyskać utracone ziemie, ale bez skutku. Około 1210
roku udało się Leszkowi Białemu zająć na kilka lat ziemie nad Bugiem, które wkrótce
ponownie zajęli książęta ruscy. Pośród mazowieckich wsi wznieśli oni swoje grody: Mielnik,
Drohiczyn i Suraż. Przez nich, lub jeszcze przez książąt polskich, zbudowane zostały grody:
Bielsk, Brańsk, Kamieniec i wiele mniejszych. W 1253 roku, dla podkreślenia przynależności
grodu Drohiczyn, do swego państwa, książę Halicki Daniło Romanowicz koronował się tu na
króla Rusi. Na korzyść Drohiczyna znaczenie swe utracił Brześć. Ludność ruska gęsto
zasiedlała ziemie nad Bugiem, skąd wyparła całkowicie Mazowszan.
Prężny rozwój osadnictwa ruskiego i szybko postępujący proces rusyfikacji ziem
nadniemeńskich przerwała ekspansja młodego państwa litewskiego, opanowującego Grodno
i ziemie przyległe aż do rzeki Brzozówki. W wyniku wzajemnych walk litewsko-ruskich
w XIII i XIV wieku, a następnie litewsko-krzyżackich, zniszczono osadnictwo między
Niemnem a Narwią. Zniknęło też osadnictwo mazowieckie nad Brzozówką i Biebrzą.
Opustoszały ponadto ziemie Jaćwieży, zniszczonej wyprawami krzyżackimi w latach 12781283. Na 2-3 wieki rozciągnęła się ogromna pustka na ziemiach nad górną Narwią, Biebrzą
i nad południowymi dopływami Niemna. Powstał szeroki pas puszczański, ciągnący się od
błot poleskich przez Narew i jej dopływy, Biebrzę i dalej na ziemie jaćwieskie. Od południa
osadnictwo zachowało się na pobrzeżu Bugu i Nurca, a od północy cofnęło się nad Niemen
i za rzekę Roś. Osadnictwa zaniemeńskiego strzegł potężny gród Grodno a nad Rosią
Wołkowysk. Jeszcze w końcu XIV wieku krzyżackie opisy dróg na Litwę i Ruś wymieniają
tylko dwa te grody i stwierdzają, że wsie są dopiero za Niemnem i 5 mil za rzeką Świsłoczą.
Sytuację osadniczą w XIV wieku na obszarze obecnej Puszczy Knyszyńskiej charakteryzują
dwa dokumenty pisane. Pierwszy z nich to akt księcia Kiejstuta z 1358 roku zatwierdzający
rozgraniczenie między Litwą i Mazowszem. Granica zaczynała się od ujścia Netty do Biebrzy
rzekami: Brzozówką (dawniej Wielka Struga), Czarną (dawniej Mała Sokołda), Supraślą
(dawniej Sprząśla) a dalej do ujścia Czaplinianki do Narwi. W dokumencie tym wymieniono
22
dwa osiedla: na brzegu doliny biebrzańskiej Targowisko i nad Supraślą Popielowe Siedlisko.
Drugi dokument to meldunek wywiadowców krzyżackich z 1396 roku relacjonujący ich
wędrówkę z Wizny do Grodna. Z trasy całej wyprawy - wiodącej wzdłuż Narwi, Supraśli,
Płoski, Orlicy (dawniej Mała Nereśl) i Świsłoczy - meldunek nie wymienia nazwy żadnej
osady. Nie oznacza to, że teren ten był całkowicie bezludny, ponieważ funkcjonują tu nazwy
rzek, łąk i uroczysk, a nazwy te musiał ktoś przecież nadać.
Przynależność państwowa ziem nadbużańskich i nadnarwiańskich długo jeszcze nie była
ustabilizowana. Po unii w Krewie, zawartej w 1385 roku, zapanował ze strony Litwy spokój.
Zakłócały go jedynie wyprawy krzyżackie w kierunku Litwy i Grodna. Krzyżacy zamierzali
opanować te ziemie od strony zachodniej. W roku 1382 wzięli w zastaw od książąt
mazowieckich ziemię wiską, do której wówczas jeszcze należały tereny po obu brzegach
Biebrzy, aż po rzekę Nettę i Brzozówkę. Zamierzali tu pozostać na stałe, budując w 1392
roku zamek Mathenburg (w miejscu późniejszego Augustowa). Litwini zaraz zamek ten
zburzyli. W 1393 roku Litwini zniszczyli także znajdujący się w budowie zamek książąt
mazowieckich w Złotorii nad Narwią. Krzyżacy, zdawali sobie sprawę z rosnącej siły Litwy
sprzymierzonej z Polską. Na mocy traktatu salińskiego (1398 r.), zrzekli się na jej korzyść
większości ziem pojaćwieskich, a także oddali jej część ziemi wiskiej między Biebrzą
i Brzozówką, tzn. powiat goniądzki. Książęta mazowieccy, obejmując z powrotem (1402 r.)
w posiadanie ziemię wiską zażądali też zwrotu powiatu goniądzkiego. Pomimo wielu starań,
jeszcze u Kazimierza Jagiellończyka, Wielkiego Księcia Litewskiego, nie udało się odzyskać
Goniądza i powiatu goniądzkiego pozostałego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Granica aneksji litewskiej na rzece Łek i Biebrzy stała się najpierw granicą między
Mazowszem i Litwą, a następnie (aż do rozbiorów) granicą między województwem
mazowieckim i województwem podlaskim.
W 1391 roku Władysław Jagiełło, jeszcze jako Wielki Książę Litewski, zrzekł się na rzecz
księcia Janusza I Mazowieckiego ziemi drohickiej z grodami Drohiczyn, Mielnik, Suraż
i Bielsk. W 1425 roku Jagiełło, jako król, ziemie te odebrał.
Z osobą księcia Janusza należy wiązać wznowienie osiedlania. On to bowiem, zaraz po bitwie
pod Grunwaldem w 1410 roku, podjął bardzo intensywną kolonizację całego Wschodniego
Mazowsza od Bugu aż po rzekę Łek i granicę krzyżacką. Nadając po 10 włók ziemi,
spowodował przeniesienie setek rodzin drobnego rycerstwa mazowieckiego, z Zachodniego
Mazowsza na puste tereny nad Narwią i Bugiem. Tenże książę lokował również miasta, np.
Tykocin otrzymał prawa miejskie w czerwcu 1425 roku.
23
Między Narwią a Supraślą nieduża liczba szlachty mazowieckiej osiedliła się za Surażem.
O wiele więcej, bo około 20 wsi mazowieckich powstało w powiecie goniądzkim wzdłuż
wschodniego skraju bagien biebrzańskich i dookoła Goniądza. Mazowszanie osiedlili się tutaj
jeszcze za rządów litewskich, obejmując ten powiat, już w początku XV wieku, we władanie.
Objęcie rządów przez książąt litewskich pociągnęło za sobą rozwój osadnictwa ruskiego oraz
pojawienie się osadnictwa litewskiego i białoruskiego. W powiecie goniądzkim, obejmującym
ziemie między Narwią i Biebrzą, jeszcze w XV wieku był tylko sam gród Goniądz. Następnie
powstały osady pod samym grodem i wzdłuż bagien biebrzańskich. Do końca XV wieku
osadnictwo objęło ziemie po Nereśl, Krzeczkowo i do ujścia Brzozówki. Za Kazimierza
Jagiellończyka powstały wsie: Dolistowo, Jaświły, Jatwieź, Przytulanka (Potczyzna),
Smogorówka, Krzeczkowo i Boguszewo. Za Aleksandra Jagiellończyka doszły wsie:
Brzozowa (Karpowicze), Zabiele, Kalinówka i inne. W powiecie goniądzkim dominowała
ludność mazowiecka aczkolwiek powstawały też wsie pochodzenia litewskiego (Downary,
Ginie, Jaświły, Masie, Mejły, Radzie, Zubole, Zucielec, Zyburty czy Żodzie) i stosunkowo
mało ruskich (Hornostaje, Kołodzież, Mikicin). Jatwieź nosi nazwę od potomków
osiedlonych tutaj emigrantów jaćwieskich. Powstała, więc mieszanina etniczna, w której mieli
dominować Litwini. W XV wieku na terenie powiatu nie wzniesiono żadnej cerkwi, a jedynie
dwa kościoły: w Dolistowie i Trzciannem. Nadania na rzecz możnowładztwa litewskoruskiego zwiększyło napływ osadnictwa tegoż pochodzenia, a nawet spowodowało
wycofywanie ludności mazowieckiej. W 1433 roku wielki książę litewski Zygmunt
Kiejstutowicz nadał gród Tykocin z przyległościami swemu marszałkowi Janowi
Gasztołdowi, ten zaś rozszerzając wpływy, sprowadził jednocześnie z rodzinnych stron
osadników. Powstała więc wokół Tykocina wyspa ludności litewsko-ruskiej, która w XVII
wieku uległa polonizacji.
W tak uformowanym społeczeństwie utrwalały się podziały, w części pokrywające się
z podziałami etnicznymi. Wsie polskie to przeważnie wsie szlacheckie pochodzenia
mazowieckiego, a wsie ruskie to wsie chłopskie i bojarskie. Ludność miast była mieszana,
podlegała ona coraz silniejszym wpływom polskim.
Nadania tu dokonane i dobra pańskie nie równały się wielkością nadaniu uczynionemu przez
Aleksandra Jagiellończyka ok. 1500 roku na rzecz kniazia Michała Glińskiego. Książę nadał
Glińskiemu cały dawny powiat goniądzki, obejmujący ziemie od granicy krzyżackiej aż po
dobra tykocińskie. Po jego ucieczce do Moskwy w 1506 roku król Zygmunt Stary przekazał
część ziem kniazia (fragment nazywany Puszczą Nowodworską) Iwanowi Sapieże, a część
przekazał Mikołajowi Radziwiłłowi - wojewodzie wileńskiemu. Gliński, Radziwiłł i jego
24
synowie prowadzili kolonizację puszczy nad Jaskrą, Supraślą a także między Goniądzem
a Brzozówką. Do roku 1529 założyli w sumie ok. 30 wsi i dwór Knyszyn. Osiedlając w nich
Rusinów, Litwinów i Mazowszan, spowodowali, że między Narwią, Biebrzą, Brzozówką
i Supraślą rozrósł się mocno mieszany etnicznie zespół osadniczy. Wśród chłopów byli tu
przedstawiciele wszystkich 3 narodów, a także spośród nich pochodziła osiedlana tu średnia
i drobna szlachta. Wszystkie grupy szybko się wymieszały, stanowiąc społeczność podległą
jednej władzy - Radziwiłłom i ich urzędnikom. Powstało tu wręcz feudalne państewko z całą
strukturą społeczną i administracyjną. Radziwiłłowie posiadali swoje wojsko, sąd, itd.,
w których główną rolę pełnili urzędnicy polskiego pochodzenia. Założono tu też obok parafii
katolickich starszego pochodzenia (Goniądz, Trzcianne, Dolistowo) dodatkowo trzy dalsze:
Kalinówka (1511 r.), Dobrzyniewo (1519 r.) i Knyszyn (1520 r.). Na całym obszarze była
tylko jedna cerkiew wiejska w Boguszowie i jedna miejska w Knyszynie. Nastąpiła też
szybka katolicyzacja i polonizacja całej ludności, w którą wtopili się Rusini przybywający
z okolic Suraża i Bielska oraz Litwini z litewskich majętności Mikołaja Radziwiłła.
Od połowy XV wieku teren leśny między doliną Supraśli a Czarną Hańczą, należący do dóbr
królewskich, nazywano Puszczą Grodzieńską, gdyż był on zarządzany przez starostę
grodzieńskiego i podlegał pod zamek w Grodnie. W późniejszym okresie nastąpił jej podział
na mniejsze jednostki administracyjne. Teren obecnego obrębu Knyszyn znajduje się na
części dawnego Leśnictwa Knyszyńskiego stanowiącego do XVI wieku własność
Radziwiłłów.
Odległość i obszerny pas puszcz utrudniał Litwinom z Trok zarządzanie rozwijającymi się
gospodarczo i demograficznie ziemiami nad Bugiem, Narwią i Biebrzą. Najpierw pojawili się
odrębni urzędnicy zwani podlaskimi: bobrowniczy (ok. 1513 r.), leśniczy (1516 r.), łowczy,
a przede wszystkim wojewoda podlaski (Iwan Sapieha - 1513 r.). W 1520 roku formalnie
utworzono nowe województwo nie dając mu w akcie erekcyjnym nazwy. Włączono do niego
terytoria drohickie, brzeskie, bielskie, kamienieckie, mielnickie i kobryńskie, a ponadto objęto
nim fragment dawnej Jaćwieży (ziemie między rzekami Łek, Biebrzą i Nettą), część ziemi
wiskiej (powiat goniądzki) i część ziemi święckiej (o czym w akcie powołującym nie
wspomniano). Nowa nazwa - Podlasze - powstała wśród urzędników litewskich dla
oznaczania ziem w województwie trockim, leżących za puszczą wzdłuż granicy Lachów.
Nazwa Podlasze zaczęła występować powszechnie w dokumentach dopiero około 1563 roku.
Dlatego też w XVI wieku pisze się o miastach na Podlaszu oraz o granicy podlaskiej przy
Żołobatych Mostach (okolica źródeł Narwi). W połowie XVI wieku w granicach
województwa podlaskiego znalazły się też dobra Dojlidy i Białystok. Utworzenie
25
województwa podlaskiego i odłączenie jego ziem od województwa trockiego spowodowało
osłabienie wpływów litewskich. Urzędnikami najczęściej zostawali członkowie polskiej
szlachty. Jedynie zarząd dóbr królewskich pozostawał dłużej w rękach Litwinów lub
Rusinów.
W trakcie kolonizacji olbrzymiej Puszczy Grodzieńskiej duże znaczenie miały drogi.
Najważniejsze były te łączące zarządzane tereny nad Bugiem i Narwią z Wilnem
i Krakowem. Mniejsze znaczenie miały drogi prowadzące na zachód wzdłuż Biebrzy, których
używano dla kontaktów Mazowszan z Krzyżakami, wyjazdów na polowania w puszcze
przygraniczne oraz łączności z Rajgrodem i Goniądzem, w którym umieszczono najdalej na
zachód wysuniętą siedzibę namiestnika litewskiego. Droga do Goniądza szła południowym
brzegiem Biebrzy, a do Rajgrodu przez Łabno i puszczę do przeprawy na rzece Netcie (dziś
tu jest Augustów). Niewielkie znaczenie miała też droga w górę rzeki Łosośny i przez
puszczę do Tykocina.
Nowe, istotne zmiany w strukturze osadnictwa nastąpiły po przejęciu ogromnych dóbr
królewskich w Wielkim Księstwie Litewskim przez królową Bonę, która najpierw w 1524
roku otrzymała od męża Zygmunta Starego ogromny pas puszcz od Supraśli po Kowno,
a następnie wykupiła zastawione dobra królewskie. Na jej polecenie nowi urzędnicy
rozpoczęli porządkowanie całości gospodarki, kontrolowanie nadań, granic własności, etc.
Akcja ta doprowadziła do podjęcia reformy rolnej, zwanej „pomiarą włóczną”. Polegała ona
na komasacji rozproszonego osadnictwa w zwarte wsie ulicówki, z gruntami podzielonymi na
3 pola, pomierzone na włóki i morgi. Równocześnie z komasowaniem i wymierzaniem
starego osadnictwa objęto kolonizacją dalsze ziemie. Kontynuował ją następnie jej syn
Zygmunt August, a naśladowali w swych dobrach możni panowie.
Następstwem objęcia przez Zygmunta Augusta części dóbr Radziwiłłów z dworem Knyszyn
i 15 wsiami (1530 r.), był kilkuletnim proces, w wyniku, którego Bona odebrała znaczną
część państwa goniądzko-rajgrodzkiego (1536 r.) i szeroki pas ziem od rzeki Jaskry aż do
granicy krzyżackiej. Tylko między Biebrzą a Brzozówką odebrano Radziwiłłom 16 wsi.
Z odebranych wsi i ziem utworzono osobne starostwo knyszyńskie, z którego w 1571 roku
wydzielono jeszcze starostwo augustowskie. Około 1538 roku na polecenie królowej
w odległości kilku kilometrów na północ od dworu Knyszyn utworzono miasto Knyszyn,
któremu prawa miejskie nadał Zygmunt August w 1568 roku. Kolejni starostowie
kontynuowali kolonizację starostwa, a w szczególności zasłużył się tu wybitny działacz
gospodarczy Piotr Chwalczewski, podkomorzy kaliski, który w latach 1553 i 1559 osadził
między Supraślą i Jaskrą 13 wsi oraz zbudował sieć stawów, z wielkim stawem zwanym
26
Jeziorem Zygmunta Augusta na czele. Za jego rządów została w zasadzie ukończona tu
kolonizacja. Pozostawiona część Puszczy między rzekami Czarną a źródłami Brzozówki
nazwana Puszczą Knyszyńską miała służyć jako miejsce polowań królewskich. Później
powstały w niej jeszcze niewielkie osady leśne drwali i smolarzy (przed 1569 ruda Rybnik
i folwarczek Krasne ok. 1604 r.). W XVII wieku dobra Starostwa Knyszyńskiego zostały
zastawione mieszczanom warszawskim Orstetim, a następnie odkupione od nich przez
wojewodę chełmińskiego Jana Glińskiego, który w 1676 roku otrzymał od Sejmu przywilej
użytkowania ich w ciągu 8 pokoleń. Prawa te honorowane były do 1939 roku.
Po objęciu przez Zygmunta Augusta Knyszyna na szczególnym znaczeniu zyskała droga
łącząca Grodno z Tykocinem biegnąca przez Sokółkę i Knyszyn właśnie. Później, gdy król
umieścił w Knyszynie swoją główną rezydencję, stała się ona główną drogą łączącą obie
stolice państw jagiellońskich.
We wsiach nowo lokowanych korzystano z ludności osiedlonej tu wcześniej, a więc
z mieszanki litewsko-rusko-polskiej. Osiedlano też we wsiach królewskich sporo zbiedniałej
szlachty mazowieckiej, która za cenę nadanej ziemi zrzekała się praw szlacheckich. Wszystko
to przyśpieszyło polonizację całej ludności.
Podjęta kolonizacja zachodniego pogranicza puszcz, wzdłuż granicy podlaskiej, przyniosła
efekt w postaci pojawienia się osad młynarzy knyszyńskich zajmujących oba brzegi
Brzozówki, a więc po stronie Korony i Litwy. Po stronie puszczańskiej Lenart Kujbieda przed
1569 rokiem postawił młyn Kujbiedy. Już w 1559 roku skarżono się, że mieszkańcy młynów
„czynią puszczy szkodę”. W celu ochrony puszczy Zygmunt August zamienił chłopów
w podlaskich wsiach Jedeszki i Gurbicze pod Goniądzem na osoczników i odłączywszy ich
od włości knyszyńskiej przydzielił do leśnictwa nowodworskiego. Długo ta część puszczy nie
przetrwała. Na rozkaz króla wzdłuż granicy podlaskiej, wzdłuż jednej drogi od wsi Olszanki
po Czarnystok ulokowano ciąg wsi, będący odpowiednikiem wschodniej Długiej Wsi. W jego
skład weszły wsie: Gniłka, Olszanka Suchowolska, Suchowola, Krzywa, Chodorówka, Dryja,
Skindzierz, Sakówka, Kumiała, Dąbrówka, Krukowszczyzna, Białystok, Czarnystok,
Trzcianka i Borówka. Część z tych wsi z czasem zanikła (Sakówka) a część została
wchłonięta przez większe ośrodki np. Dąbrówka przez Korycin.
W 1571 roku Anna z Radziwiłłów Kiszczyna przekazała państwo goniądzko-rajgrodzkie
Zygmuntowi Augustowi, który podzielił je na dwa starostwa. Starostwo goniądzkie poddał
pod władzę wspólnego starosty ze starostwem knyszyńskim. Powiększyło to obszar
oddziaływania i swobodniejszej wymiany ludności na całym terytorium między Biebrzą
27
Narwią i Brzozówką z wyjątkiem wsi drobnoszlacheckich, bojarów ruskich, wsi tatarskich
(Tatary i Kruszyn) i wsi chłopskich należących do szlachty mazowieckiej i ruskiej.
Na przełomie XVI i XVII w. osadnictwo od strony zachodniej znacznie przekroczyło granicę
Brzozówki. Ponieważ cały zachodni pas wsi i osad królewskich nie miał własnego miasta,
w pierwszej połowie XVII wieku lokowano dwa takie ośrodki: Korycin po stronie litewskiej
(przed 1642) i Jasionówkę na Podlasiu (1642). Wcześniej, w 1566 r. na polecenie Zygmunta
Augusta w leśnictwie sokólskim, na zachodnim skraju Puszczy Kryńskiej, lokowano miasto
Wasilków.
Do połowy XVII wieku osadnictwo wchodząc z obu stron w pas puszczański coraz bardziej
go zwężało zbliżając do siebie zasiedlone obszary nad Brzozówką i nad Sidrą. Coraz
mocniejsze stawały się na tych terenach wpływy polskie, przez przyrost głównie ludności
polskiej w miasteczkach, których więcej było na wschodzie (Lipsk, Nowy Dwór, Sidra,
Kuźnica, Sokółka, Krynki) a mniej na zachodzie (Korycin i Wasilków) bo tu sięgał rynek
miasteczek podlaskich (Jasionówka, Goniądz, Knyszyn). Innym czynnikiem potęgującym
polonizację był wzrost stanu posiadania szlacheckiego. Poza zaściankami i wydepczyskami,
król dawał w dożywocie puste i zasiedlone wsie królewskie. Nie można pominąć wpływu
kościołów katolickich (do których doszły nowe) i ich wsi plebańskich oraz zakonów
obdarzonych tu dobrami.
Cios osadnictwu na terenie dzisiejszej Białostocczyzny, nietkniętej wojną od 250 lat, zadały
działania wojenne, przemarsze wojsk, związane z najazdem szwedzkim (1655-1657),
Siedmiogrodzian (1656-57), inkursją moskiewską (1658-1660) i przechodami wojsk
litewskich i koronnych (do 1662 r.). Przez 7 lat ziemie te były miejscem walk, potyczek,
przechodów i rekwizycji wojskowych. Związane z tym pożary, rabunki, zabójstwa, epidemie
niszczyły setki wsi i tysiące spośród ludności. Największe zniszczenia dotknęły okolice miast
i twierdz, o które toczyły się walki, a więc najpierw okolice Tykocina (1655-57) później
Brześcia (1660). Sprzymierzeni z Polską Tatarzy splądrowali południowe Podlasie i po bitwie
pod Prostkami (06.10.1656 r.) wzięli w jasyr ludność ze starostw augustowskiego
i rajgrodzkiego. W maju 1657 roku wojska siedmiogrodzkie zniszczyły południowe Podlasie
i dokonały rzezi Drohiczyna. Wiele wsi w starostwach bielskim, brańskim, drohickim,
w ekonomiach brzeskiej i grodzieńskiej oraz w dobrach szlacheckich zniszczono lub spalono.
Z kolei w 1662 roku zbuntowane oddziały wojsk litewskich i koronnych ograbiły resztę
ocalałych wsi w starostwach bielskim, brańskim, suraskim, knyszyńskim i innych. Jeszcze
w 1676 roku specjalna komisja sejmowa zajmowała się szkodami sprawionymi przez własne
wojska.
28
Wygłodzoną i wyniszczoną ludność do reszty zdziesiątkowały nawroty „morowego
powietrza” aż do 1661 roku. Szacuje się, że ludność województwa podlaskiego zmniejszyła
się do około połowy stanu przedwojennego (z ok. 250 tys. do 125 tys.). Większemu
zniszczeniu uległy królewszczyzny (zginęło około 68% ludności). Ludność miejska ucierpiała
bardziej (ok. 46% strat) niż wiejska (ok. 30%), przy czym miasta królewskie ucierpiały
najbardziej (Knyszyn ok. 71% strat). Część ludności zbiegła w odleglejsze okolice położone
z dala od działań wojennych i „morowego powietrza”. Nastąpiły przesunięcia w ramach
granic etnicznych. Pod Tykocinem i Knyszynem wzrosła liczba ludności polskiej, z kolei
w innych miastach osiedliło się więcej ludności ruskiej. Zupełnie zatarło się pochodzenie
ludności litewskiej.
Po wojnach należało, więc na nowo odbudować stare osadnictwo i przywrócić mu zdolności
gospodarcze. Druga połowa XVII w. to okres, w którym silnie rozwija się nowy rodzaj
osadnictwa, tzw. zaścianki lub wydepczyska. Aby ustabilizować sytuację osadniczą
poczyniono m. in. szczególnie dużo nadań ziemskich. Były to małe folwarki nadawane
w dożywocie sługom dworskim, urzędnikom królewskim, żołnierzom czy szlachcie „za
ścianą puszczy” na porębach leśnych, pogorzeliskach czy opuszczonych budach smolarzy
i drwali. Osadników do nowych wsi sprowadzano z bliższych i dalszych wsi królewskich.
Coraz liczniejsi stawali się Żydzi, którzy na mocy zezwolenia królewskiego z 1698 roku
osiedlali się przeważnie w miastach, gdzie zajmowali się handlem. Przejmowali też w swe
ręce w arendę karczmy wiejskie. Ponownie zaczęli osiedlać się Tatarzy. Jednakże większość
ich nadań skoncentrowała się w okolicach wyludnionych wsi Kruszyniany, Białogórce,
Łużany, Bohoniki, Drahle, Malawicze Górne i Podlipki.
Nowe zniszczenia i straty w ludziach przyniosła wojna północna (1700-1721) oraz
związane z nią przemarsze wojsk szwedzkich, rosyjskich, saskich i polskich. Paląc i rabując
zniszczyły wiele wsi. Gorsze od wojny okazały się zarazy (cholera, dżuma i tyfus)
powodujące wymieranie całych wsi i migracje ocalałych mieszkańców. Tylko nieliczna część
z nich powróciła do swoich miejscowości. Nową klęską było pojawienie się ogromnej ilości
szarańczy, która zniszczyła skromne zasiewy na przestrzeni przynajmniej trzech powiatów.
Jeszcze w 1712 roku we wszystkich wsiach pustką stało wiele domostw i nieuprawianych
ziem (przeciętnie 33%). Odbudowa zniszczeń gospodarczych i strat w ludności trwała wolno,
ale bez przerw i zahamowań. Dłuższy okres pokoju, jaki nastąpił po tych wydarzeniach,
pozwolił na ponowne zasiedlenie opustoszałych wsi, a nawet dalszą kolonizację pozostałości
puszczańskich. Nowe miejscowości założono na skraju puszczy, m. in. na polanach nad
Narwią (Rybaki 1772-89) i Narewką. W tym też czasie powstała wieś Karczmisko.
29
Warto tu wspomnieć o zarządzaniu ekonomią grodzieńską przez Antoniego Tyzenhauza
(objęte w 1765 roku) podskarbiego nadwornego litewskiego. Jako reformator przeprowadził
zmiany w strukturze i sieci osadniczej. Utworzył nowe jednostki administracji gospodarczej
(gubernie i klucze). Rozwijał stare i zakładał nowe miasta. Sprowadzał i osadzał w nich
rzemieślników. Przemierzył na nowo wsie i uporządkował całą sieć osadniczą. Tworzył
wielkie wsie kosztem parcelacji folwarków i małych osad. Sieć dużych wsi o geometrycznym
kształcie i granicach oraz wytyczonych drogach przetrwała do dziś.
Osadnictwo po ustaleniu i wytyczeniu granic resztek puszczy dalej (z małymi wyjątkami) już
się nie rozwijało. Z puszcz Nowodworskiej i Kuźnickiej pozostał do dziś tylko wąski,
ciągnący się od Sokółki po Biebrzę, pas lasów, będący kiedyś w ich głębi. Proces zasiedlania
ziem zakończył się definitywnie w XVIII wieku. Nowe wsie, nieraz duże i trwałe, nie
zmieniały sytuacji etnicznej i stosunków ludnościowych, choć ponowne wprowadzenie
pańszczyzny w 1778 roku spowodowało wzrost zbiegostwa chłopów. W tym też czasie nasilił
się wzrost ludności żydowskiej we wszystkich miasteczkach. Najwięcej procentowo Żydów
osiadło w Korycinie - 100% w części obdarzonej prawem miejskim. Żydzi coraz liczniej
występowali też we wsiach, zwłaszcza w tych gdzie odbywały się targi i odpusty. Według
pruskich danych statystycznych w roku 1800 w unickiej parafii Knyszyn było zaledwie
5 parafian wyznania prawosławnego, a w ziemi goniądzkiej i nad rzeką Brzozówką nie było
członków kościoła wschodniego w ogóle.
Po III rozbiorze Polski cała dzisiejsza Puszcza Knyszyńska znalazła się w zaborze pruskim.
Władze pruskie utworzyły z Podlasia, Suwalszczyzny, części Mazowsza i powiatu
grodzieńskiego nową jednostkę administracyjną - departament białostocki, który wraz
z departamentem płockim stanowił Prusy Nowowschodnie. Za krótkich rządów pruskich
(1795-1807 r.), nastawionych głównie na fiskalną eksploatację podbitych ziem, podjęto akcję
sprowadzania kolonistów niemieckich i osiedlania ich w rozparcelowanych folwarkach.
Na terenie Białostocczyzny osiedlono ich m. in. we wsi Brody koło Knyszyna.
Po pokoju w Tylży (1807 r.) wschodnia część departamentu białostockiego - granica północna
i zachodnia na Biebrzy i Narwi (czyli cała dzisiejsza Puszcza Knyszyńska) -znalazła się
w granicach Cesarstwa Rosyjskiego. Z terenów tych utworzono obwód białostocki, który
w latach czterdziestych XIX w. wcielono do guberni grodzieńskiej. Północna i zachodnia
granica obwodu, poprowadzona przez francuskich i rosyjskich delegatów wzdłuż Biebrzy,
Narwi, Mieni i Nurca stała się do 1915 roku granicą między cesarstwem i Księstwem
Warszawskim, a potem Królestwem Polskim. W czasie kampanii napoleońskiej (1812 r.)
30
Białostocczyzna silnie ucierpiała na skutek przemarszów wojsk i długo nie była w stanie
podnieść się z upadku.
Podporządkowanie Cesarstwu Rosyjskiemu i odcięcie od Królestwa Polskiego bardzo
osłabiło polskie oddziaływanie, natomiast wzmocniło wpływy białoruskie na całym obszarze,
aż po Bug. W wyniku konfiskat i rozdawnictwa dawnych dóbr królewskich, rozpadu wielkich
latyfundiów magnackich, z których część przeszła w ręce Rosjan. Za udział w tajnych
organizacjach politycznych, w powstaniach 1831 i 1863 roku, konfiskacie uległy dalsze
majątki polskie. Masę drobnej szlachty w 1843 roku pozbawiono praw szlacheckich
i wprowadzono przymus poboru rekruta. Za udział w powstaniach władze carskie
deportowały wiele wsi drobnoszlacheckich (najwięcej w latach 1832-49). Tatarom odebrano
folwarki i ich wysiedlono. Podobny los spotkał strzelców i osoczników. Nowych osadników
lub wysłużonych żołnierzy sprowadzano z Białorusi i osiedlano ich we wsiach po kolonistach
niemieckich.
Władze carskie zamknęły kilkanaście kościołów katolickich (głównie po 1863 roku,
a klasztory już po roku 1831). Obrządek wschodni (unicki) stał się oficjalnie prawosławnym.
W 1839 roku zniesiono unię i przymusowo wcielono unitów do Kościoła prawosławnego.
Proces napływu ludności białoruskiej i rosyjskiej trwał przez całą drugą połowę XIX wieku.
Po zniesieniu poddaństwa w 1861 roku i uwłaszczeniu w 1867 roku, a przede wszystkim
w końcu XIX i na początku XX wieku parcelowano dawne folwarki. Osiedlała się w nich na
nowych gospodarstwach chłopskich nie tylko ludność okoliczna, ale szczególnie przybysze,
tj. ludność ruska przesunięta spod Puszczy Białowieskiej na zachód. Rozwijający się
przemysł włókienniczy w Białymstoku i sąsiednich miasteczkach przyciągał ludność wiejską
do tych miast, spowodował też pojawienie się dużej liczby Niemców. Stale rosła liczba
Żydów w miastach i miasteczkach, dochodząc w niektórych do 70% ogółu mieszkańców.
Tendencja wzrostowa dotyczyła również liczebności Rosjan.
Znaczny rozwój emigracji w latach 1890-1914 do większych ośrodków przemysłowych i za
granicę, przede wszystkim do USA, spowodowany był słabym rozwojem gospodarczym
Białostocczyzny pod rządami carskiej administracji i zahamował wyraźny od 1867 roku
wzrost zaludnienia.
Kilkuletnie rządy niemieckie w czasie I wojny światowej (od 1915 do początku 1918 roku)
charakteryzujące się ogromnymi kontrybucjami i rabunkową gospodarką, pozostawiły
zakłady przemysłu drzewnego (tartaki, destylarnie) w osadach podpuszczańskich, do których
ściągała ludność z różnych stron.
31
W czasie I wojny światowej większość ludności prawosławnej uszła - głównie w wyniku
zmuszenia jej do wędrówki w głąb Rosji przez wycofujące się z tych terenów (w 1915 roku)
wojska i władze carskie. Zdziesiątkowana chorobami, głodem, działaniami wojennymi
powróciła tylko w niewielkim odsetku.
Jedynymi zmianami osadniczymi na tym terenie Białostocczyzny w okresie
międzywojennym był dalszy rozwój przemysłowych osad leśnych oraz parcelacja części
folwarków i początek likwidacji szachownicy gruntów.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. cała dzisiejsza Puszcza Knyszyńska znalazła się
w granicach nowoutworzonego województwa białostockiego, obejmującego większość
guberni grodzieńskiej oraz część guberni: suwalskiej, łomżyńskiej i brzeskiej. Od tego czasu
następuje polonizacja regionu na skutek powszechnego polskiego szkolnictwa, służby
wojskowej, sezonowej pracy, polonizacji urzędów oraz polskiej prasy i książek.
Charakterystyka dziejów osadnictwa na obszarze dzisiejszej Puszczy Knyszyńskiej na
przestrzeni wieków pozwala prześledzić dwie przeciwstawne tendencje. Pierwsza,
dominująca, to cofanie się i kurczenie terenów puszczańskich na rzecz obszarów
zamieszkałych i zagospodarowanych przez człowieka. Tendencja druga, powrót puszczy na
tereny zasiedlone i wykorzystywane gospodarczo. Wtórna ekspansja puszczy związana była
z takimi wydarzeniami jak duże przemieszczenia ludności, wojny, zarazy, kryzysy
gospodarcze. Tak więc, wszystko co hamowało w przeszłości rozwój społeczeństw ludzkich
„służyło” lasom, umożliwiając im wtórną ekspansję. W świetle dotychczasowych badań
takim okresem na obszarze dzisiejszej Puszczy Knyszyńskiej była epoka żelaza, wojny w XIII
i XIV wieku, czy lata potopu szwedzkiego. Dzisiaj też, na przykładzie Puszczy Knyszyńskiej
możemy zaobserwować zjawisko wtórnej ekspansji lasu na tereny osadnicze i rolnicze
w chwili zmniejszenia dynamiki rozwoju gospodarczego danej społeczności (np. grunty po
upadłym PGR Krynki). Gwałtownie spada też liczba ludności, wyludniają się całe wsie.
Po niektórych już wkrótce zostanie tylko nazwa na mapie.

Historia lasów
Przez wieki ziemie dzisiejszego województwa podlaskiego przecinała ogromna puszcza
oddzielająca ziemie nadbużańskie, nadnarwiańskie i nadbiebrzańskie od jądra państwa
litewskiego. Ciągnęła się od bagien poleskich przez górny bieg Narwi, rzekę Supraśl do
Biebrzy, gdzie przechodziła w Puszczę Jaćwieską. W ciągu kilku wieków stopniowo cofała
się przed człowiekiem zasiedlającym ją z trzech kierunków, od strony Bugu, od strony
Niemna i od Mazowsza.
32
Knieja użytkowana na swym skraju przez władców litewskich, została między 1469 a 1476
rokiem podzielona na części zwane puszczami podległe zamkom i dworom panującego.
Część przylegająca do błot poleskich nad rzeką Leśną do źródeł Narewki i Narwi
przydzielono do zamku Kamieniec. Zwano ją z początku Puszczą Kamieniecką, a później
Puszczą Białowieską. Sąsiadującą z nią od zachodu puszczę przydzielono do grodu Bielsk
i nazwano Puszczą Bielską. Zaczynała się u źródeł Nurca i między rzekami Białą z jednej
strony a Leśną i Narewką z drugiej, dochodziła do Narwi i Narewki. Puszczę od północnego
wschodu przydzielono do dworu w Wołpi, stąd nazwano ją początkowo Puszczą Wołpiańską.
Obejmowała ona tereny między Narewką, Narwią a źródłami Supraśli i górną Świsłoczą.
Największy obszar puszczański od doliny Supraśli po Czarną Hańczę, biegnący półkoliście
poprzez dorzecze Sokołdy, nad Brzozówką i przez górną Biebrzę podporządkowano zamkowi
grodzieńskiemu. Puszczę tę od zachodu ograniczała granica krzyżacka, rzeka Netta,
Brzozówka, Czarna, Mała Sokołda, od południa zaś rzeka Supraśl (aż do jej źródeł) i granica
Puszczy Wołpiańskiej. Ziemie dawnego powiatu goniądzkiego wraz z puszczą do rzeki
Brzozówki i Małej Sokołdy pozostały pod władzą namiestników zamku goniądzkiego.
Granica między włością podległą Goniądzowi a puszczą przydzieloną do Grodna była, więc
dawną granicą mazowiecko-litewską z układu z 1358 roku.
Poddani, mieszkający pod grodami, zamkami i dworami, otrzymali prawo wchodów po siano,
drewno, miód i ryby, ale tyko do puszczy swego zamku czy dworu. Z ludności tej rekrutowali
się też osocznicy, wyznaczeni do strzeżenia lasu. Była to wysoko postawiona,
uprzywilejowana klasa chłopska, zwolniona z licznych ciężarów. To właśnie osocznicy jako
pierwsi nadawali nazwy różnym miejscom w puszczy: bagnom, rzeczkom, wodom czy
łąkom. Jednolitość wpływów przenikających z grodów i dworów w głąb puszcz została
później naruszona przez ruch kolonizacyjny, sprowadzanie ludności kolonizacyjnej z innych
stron, oraz ruch samych chłopów samowolnie przechodzących do innych włości.
Kolonizacja Puszczy Grodzieńskiej w XV i na początku XVI wieku doprowadziła do
podziału na mniejsze jednostki administracyjne zarządzane przez dwory królewskie. Między
rzekami Brzozową, Biebrzą i Sidrą powstała Puszcza Nowodworska. Na południe od niej
wyodrębniły się mniejsze puszcze: Kuźnicka, Malawicka i Odelska. Swoje nazwy wzięły od
nazw zarządzających tymi terenami dworów, które wytyczały jednocześnie granicę puszczy
i zwartego osadnictwa. Połączone tereny Puszczy Malawickiej, Kuźnickiej i Odelskiej
nazwano Puszczą Sokólską. Przynależność puszcz do dworów istniała do czasu reorganizacji
podziału administracyjnego w Wielkim Księstwie Litewskim w 1568 roku.
33
Pierwsze wiadomości dotyczące terenu obecnego obrębu Trzcianne pochodzą z XVI
wieku. Według „Lustracji województwa podlaskiego” lasy położone na tym obszarze
wchodziły w skład leśnictw: Goniądzkiego i Tykocińskiego. Oba te leśnictwa dzierżawione
były
przez
Floriana
Łobeckiego,
który
używał
tytułu
leśniczego
tykocińskiego
i goniądzkiego. Tytuły takie były należne, zgodnie z wydaną dnia 27 lutego 1568 roku
w Knyszynie przez króla Zygmunta Augusta „Ustawy Leśniczym”, która organizowała
nowoczesną administrację na terenach leśnych Wielkiego Księstwa Litewskiego. Początki
administracji związane były głównie z organizacją służby łowieckiej, czego następstwem było
utworzenie ostępów łownych. Dokument powoływał leśniczych (będących najważniejszymi
urzędnikami administracji leśnej), podleśniczych oraz ludność służebną, do której zaliczono
osoczników, strzelców, bartników (zajmujących się pozyskaniem miodu i wosku)
i bobrowniczych, którzy zapewniali dostawy bobrów na stół królewski. Leśniczy był
dzierżawcą oddzielonych wówczas od powiatów i starostw puszcz, z którym król
bezpośrednio zawierał umowę dzierżawną. Do zarządu puszczą leśniczy miał urzędnika
zwanego podleśnym.
Po śmierci Zygmunta Augusta w 1572 roku, Zygmunt III Waza dokonał w 1588 roku
zasadniczej reorganizacji dóbr królewskich w wyniku czego dobra grodzieńskie stały się
dobrami stołowymi i nazwano je ekonomią grodzieńską. Wszystkie leśnictwa (puszcze)
przeszły na własność państwa i były wydzierżawione różnym dygnitarzom. Leśnictwa
podzielone były na objazdy, a te z kolei na obchody. U schyłku Rzeczypospolitej tereny leśne
ekonomii grodzieńskiej nosiły nazwę Puszczy Królewskiej.
Dobra tykocińskie, obejmujące tereny leżące na południe od rzeki Narew, przeszły
w posiadanie Wesołowskich, następnie Czarneckich i później Branickich. Po rozbiorach
Polski tereny obecnego obrębu Trzcianne weszły na okres lat 1795-1807 do Prus
Wschodnich.
W tym czasie powstał pierwszy podział administracyjny lasów utworzony w ramach
powiatów. Lasy leżące na północ od Biebrzy, na terenie tzw. „powiatu goniądzkiego”
należały w tym okresie do Leśnictwa Rajgród. Lasy leżące na południe od Biebrzy stanowiły
własność prywatną Branickich - w ich skład wchodziły również lasy obecnego obrębu
Trzcianne. Po utworzeniu w 1807 roku Księstwa Warszawskiego, tereny obecnego
Nadleśnictwa Knyszyn weszły w skład „obwodu białostockiego” - Nadleśnictwa Białystok będącego pod zarządem Rosji. W latach czterdziestych XIX wieku obwód białostocki
wcielono do guberni grodzieńskiej, w której utrzymał się do uzyskania niepodległości w roku
1918, przy czym uroczyska: Brzeziny, Szelągówka i Borek stanowiły własność prywatną.
34
Uroczyska: Kobielne, Dobarz, Werykle oraz część uroczyska Osowiec weszły w skład
Nadleśnictwa Grajewo do leśnictw Dobarz i Osowiec. Obecny obręb Knyszyn stanowił
odrębne Nadleśnictwo.
Pierwsze urządzanie Puszczy Knyszyńskiej (w tym obecnego obrębu Knyszyn)
przeprowadzono w latach 1848-1858. Jako system zagospodarowania przyjęto metodę
okresowo-powierzchniową. Utworzono obręby: dębowe o 180-letniej, sosnowe o 120-letniej,
świerkowe o 100 i 120-letniej oraz olszowe o 30-60-letniej kolei rębu. Pierwotnie oddziały
miały areał ok. 200 ha. Administracyjnie lasy podzielono na leśnictwa, a te na straże
(objazdy). W ramach struktur organizacyjnych wydzielono jednostki urządzeniowe - obręby
i gospodarstwa: wysokopienne czyli nasienne i niskopienne czyli odroślowe. Obszary
zaliczone do poszczególnych kolei rębu przydzielane były do wyrębu i odnowienia w ciągu
30-letnich okresów zwanych „periodami”.
Funkcję służby osocznickiej (na której opierała się ochrona puszcz królewskich stopnia
podstawowego), zniesionej ostatecznie w 1869 roku, przejęli gajowi. Służby leśne w XIX
wieku były mniej liczne i gorzej zorganizowane od tych z XVI i XVII wieku.
Następne urządzanie przeprowadzono w latach 1880-1890. Zmniejszono powierzchnię
oddziałów do ok. 100 ha, rozgraniczając je liniami o szerokości 6 m i długości 1 wiorsty
(1067 m). Linie „okręgowe” przebiegały z południowego-wschodu na północny-zachód,
a „porębowe” były w przybliżeniu prostopadłe. Zręby zakładano w układzie łącznym na
całych 100-hektarowych powierzchniach lub kulisowym, z zastosowaniem zrębów
10-hektarowych. Odnowienie wyciętych powierzchni odbywało się w sposób naturalny,
poprzez wykorzystanie pozostawianych na zrębach zupełnych nasienników (w ilości
25-30 szt./ha) lub poprzez odrośla. Powstałe w ten sposób odnowienia nazywano uprawami
zwyczajnymi. Niektóre zręby oddawano na 2-3 lata pod uprawę rolną, sadząc następnie las
„w żyto” (odnowienie sztuczne). Uprawy powstałe w wyniku odnowień sztucznych nazywano
nadzwyczajnymi. Na żyźniejszych i wilgotnych siedliskach wykonywano również bardziej
złożone sposoby przebudowy drzewostanów w postaci tzw. „rębu ciemnego” celem
wykorzystania istniejących obsiewów naturalnych, a następnie odsłonięciu wartościowych
fragmentów młodego pokolenia „rębem jasnym” i uzupełnieniem sztucznym lub naturalnym.
Sporządzane wówczas plany urządzania lasu ujmowały wyszacowaną ilość drewna na pniu,
przyrost, opis drzewostanów i warunki ich wzrostu. Plany wytyczały sposoby cięć, odnowień,
pielęgnacji gleby, określały gatunki jakie należy wprowadzać w ramach odnowień i wielkość
poprawek. Zadania były rozkładane równomiernie na lata przy czym uwzględniały również
35
równomierność dochodów. Powstałe wówczas lasy zatracały swój pierwotny charakter,
zachowując jednak wiele cech naturalnych.
W okresie I wojny światowej, okupujący teren obecnego Nadleśnictwa Knyszyn
Niemcy prowadzili rabunkową gospodarkę leśną wycinając przy tym ok. 18% powierzchni
Puszczy Knyszyńskiej. Wybudowano wówczas 158 km toru kolejki wąskotorowej,
z możliwościami przewozowymi sięgającymi 160 tys. m3 drewna. Surowiec ten był
dostarczany do wybudowanych wówczas ok. 400 tartaków. Odstąpiono od zasad określonych
planami urządzania lasu, lokalizując zręby wzdłuż kolejki i dróg wywozowych.
Po odzyskaniu niepodległości na terenie puszczy przeprowadzono w latach 1921-23
prowizoryczne urządzanie. Urządzanie definitywne miało miejsce w latach 1929-31.
Poza zaplanowaniem
czynności
gospodarczych
i
ustaleniem
zasad
funkcjonowania
nadleśnictw w Puszczy Knyszyńskiej, przecięto nowy podział powierzchniowy: na bazie
istniejącego podziału wiorstowego we wszystkich nadleśnictwach utworzono nowy podział
dzieląc istniejące oddziały na cztery części o kształcie zbliżonym do kwadratu i powierzchni
ok. 27 ha. Kierunek cięć przyjęto ze wschodu na zachód. Dopuszczono jednocześnie na
niektórych fragmentach wypas bydła i grabienie ściółki. W zniszczonych I wojną światową
lasach w latach 1920-23 miało miejsce masowe pojawienie się kornika do którego dołączyły
szerzące się pożary oraz huragan z lipca 1928 roku, co w konsekwencji doprowadziło do
znacznego przerzedzenia i osłabienia drzewostanów nadleśnictwa.
Pierwsze prowizoryczne urządzanie leśnictw Dobarz i Osowiec przeprowadzono
w 1925 roku, natomiast definitywne w roku 1934. W czasie przeprowadzania urządzania
definitywnego zaprojektowano nowy podział powierzchniowy, który w uroczyskach Werykle
i Dobarz zachował się do chwili obecnej.
Poważną dewastacją drzewostanów Puszczy i obecnego obrębu Trzcianne zaznaczył się okres
II wojny światowej, w tym głównie lata 1940-41 a także pierwsze miesiące powojenne.
W czasie okupacji Niemcy prowadzili gospodarkę w oparciu o plany urządzania lasu,
dokonując nawet ich aktualizacji bądź uzupełnienia. Inaczej przedstawiała się sytuacja za
okupacji sowieckiej. Lasy eksploatowane były w sposób plądrowniczy zarówno przez
okupanta na potrzeby przemysłu obronnego (do budowy umocnień), jak też przez miejscową
ludność, dla której organizowano „dni swobody” w zakresie pozyskania drewna. Zrębów
najczęściej nie odnawiano lub odnawiano niedbale, nie pielęgnowano też upraw, a nie
korowane drewno pozostające całe lato na zrębach spowodowało silne wystąpienie kornika
drukarza. Osłabione drzewostany nękane były także przez inne szkodniki wtórne (pędraki
36
chrabąszczy, szeliniaki, zwójki i inne). Taka gospodarka doprowadziła do powstania
rozległych halizn, z silnie zadarnioną pokrywą runa.
Po ustaniu działań wojennych z uroczysk Dobarz, Werykle, i Kobielne oraz
z upaństwowionych lasów prywatnych uroczysk Brzeziny, Szelągówka, Borek i kilku
mniejszych utworzono Nadleśnictwo Trzcianne. Do roku 1952 na terenie obecnego
Nadleśnictwa Knyszyn zagospodarowanie lasu oparte było o wyniki przybliżonej tabeli klas
wieku. W 1951 roku w Nadleśnictwie Trzcianne, a w 1952 roku w Nadleśnictwie Knyszyn
przeprowadzono prowizoryczne urządzanie lasu, którego efektem były plany na okres
10-letni. W tym przypadku po raz pierwszy uzależniono metodę użytkowania lasu od typów
siedliskowych lasu.
W wyniku niewykonywania zadań w 1954 roku przeprowadzono rewizję użytkowania
międzyrębnego, a w 1955 użytkowania rębnego. Urządzanie definitywne w Nadleśnictwie
Knyszyn przeprowadzono w 1964, a w Nadleśnictwie Trzcianne w 1965 roku. W ramach prac
urządzeniowych oprócz zaplanowania czynności gospodarczych dokonano podziału lasu na
ostępy w oparciu o istniejący podział powierzchniowy. Przyjęto ostępy stałe, obejmujące na
ogół dwa oddziały. W okresie obowiązywania planu, na terenie Nadleśnictwa Trzcianne,
zanotowano szereg szkód z tytułu gradacji brudnicy nieparki (lata 1957/58 w uroczyskach
Brzeziny i Kobielne), hurmaka olchowca i szeliniaka. W 1973 roku na terenie ówczesnego
Nadleśnictwa Knyszyn zanotowano poważniejsze zagrożenie ze strony osutki.
W 1972 roku, decyzją ówczesnego Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych Nr 49
z dnia 30.09.1972 z Nadleśnictw Dojlidy, Katrynka i Knyszyn utworzono jedno Nadleśnictwo
- Dojlidy. Pierwszą rewizję urządzania lasu w tym nadleśnictwie przeprowadzono w 1973
roku, a w Nadleśnictwie Trzcianne w 1975 roku.
W 1989 roku decyzją Dyrektora Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych
w Białymstoku Nadleśnictwo Trzcianne podzielono na dwa obręby: Trzcianne i Mońki.
W 1993 roku na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie utworzenia
Biebrzańskiego Parku Narodowego (Dz. U. Nr 86 poz. 399 z dnia 09.09.1993 r.) część
gruntów z obrębu Trzcianne przeszła w stan posiadania Biebrzańskiego Parku Narodowego.
Następnie Zarządzeniem Nr 20 MOŚZNiL z dnia 23.02.1994 roku utworzono dnia
10.07.1997
roku
Nadleśnictwo
Knyszyn
z
obrębami:
Knyszyn
(który przeszedł
z Nadleśnictwa Dojlidy), Mońki i Trzcianne. Decyzją Dyrektora Generalnego Lasów
Państwowych Nr 20 z dnia 10.07.1997 roku Nadleśnictwo Knyszyn podzielono na dwa
obręby: Knyszyn (obejmujący grunty byłego obrębu Knyszyn) i Trzcianne (obejmujący
37
grunty byłego obrębu Mońki i pozostałe w stanie posiadania grunty byłego obrębu
Trzcianne). Powyższy stan podziału nadleśnictwa na obręby funkcjonuje aktualnie.
Zmiany powierzchni w poszczególnych obrębach według kolejnych rewizji urządzania lasu
przedstawia tabela 3.
Tabela. 3. Zmiany powierzchni Nadleśnictwa Knyszyn w latach 1963-2008.
Knyszyn
Trzcianne
Razem
1963 (65)*
6984,69
[ha]
7288,72
14273,41
I - 1973 (75)
7036,96
7980,14
15017,10
II - 1987 (91)
6983,85
9480,43
16464,28
III - 1998 (98)
7021,88
5530,30
12552,18
IV - 2008
7021,08
5569,92
12591,00
Obręb
Rewizja - rok
* Definitywne urządzanie lasu
3.
Formy ochrony przyrody
System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Nadleśnictwie
Knyszyn wynika z dominujących funkcji lasów i jest realizowany poprzez:

szczególne formy ochrony przyrody, na które składają się: rezerwaty przyrody, pomniki
przyrody, ochrona gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich, Park Krajobrazowy
Puszczy Knyszyńskiej oraz obszary OSO sieci ekologicznej NATURA 2000;

lasy ochronne ogólnego przeznaczenia, do których zaliczono: lasy stanowiące ostoje
zwierząt podlegających ochronie gatunkowej oraz lasy wodochronne;

lasy ochronne specjalnego przeznaczenia, do których zalicza się: lasy stanowiące
wyłączone drzewostany nasienne, lasy obronne, lasy w miastach i wokół miast, lasy
uzdrowiskowe w strefie C;

lasy gospodarcze (wielofunkcyjne);

inne formy ochrony przyrody i krajobrazu, na które składają się: bagna oraz grunty do
naturalnej sukcesji;

koncepcje ochrony obszarów cennych przyrodniczo, do których zalicza się: Koncepcja
“Zielonych Płuc Polski” i Euroregion Niemen,

kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego realizowane jest ponadto poprzez
inwestycje proekologiczne, technologie przyjazne środowisku, oczyszczalnie ścieków,
38
małą retencję wodną itp.
3.1. Szczególne formy ochrony przyrody
3.1.1. Rezerwaty przyrody
Na terenie Nadleśnictwa Knyszyn zlokalizowano 6 rezerwatów przyrody, w których
chronione są najcenniejsze przyrodniczo obszary omawianego obiektu. Zostały one
utworzone w latach 1967 – 1995.
Na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych w granicach obrębu Knyszyn położone
są 3 rezerwaty przyrody objęte ochroną częściową. Są to:
-
rezerwat przyrody „Krzemianka” o pow. 229,71 ha.
-
rezerwat przyrody „Karczmisko” o pow. 20,45 ha,
-
rezerwat przyrody „Wielki Las” o pow. 129,78 ha
Na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych w granicach obrębu Trzcianne znajdują
się 3 rezerwaty. Są to:
-
rezerwat przyrody „Bagno Wizna I” o pow. 36,50 ha,
-
rezerwat przyrody „Bagno Wizna II” o pow. 79,64 ha,
-
rezerwat „Szelągówka” o pow. 62,04 ha
Łącznie w Nadleśnictwie Knyszyn ochroną rezerwatową objęto 557,64 ha gruntów
w zarządzie Lasów Państwowych, co stanowi 4,4% powierzchni ogólnej nadleśnictwa.
Rezerwat „Krzemianka” uznany zarządzeniem MOŚiZN z dn. 29.12.1987 (Mon. Pol.
Nr 5, poz. 47 z dnia 15 lutego 1998) o powierzchni 229,71 ha jest rezerwatem wodno-leśnym,
objętym ochroną częściową. Rezerwat położony jest w południowej części kompleksu
głównego obrębu Knyszyn w leśnictwie Krzemianka. W skład rezerwatu wchodzą oddziały
169g, l, m, n; 190b-g; 192f; 193; 215a-l; 216c-m; 217; 218; 243; 244. Rezerwat posiada
aktualny Plan Ochrony obowiązujący do dn. 31.12.2023r.
Celem rezerwatu jest zachowanie cennego fragmentu Puszczy Knyszyńskiej
charakteryzującym się dużym bogactwem szaty roślinnej, wysokim stopniem naturalności
i urozmaiconą rzeźbą terenu oraz obszaru źródliskowego strumienia o nazwie Krzemianka.
Na terenie rezerwatu znajduje się także odkryty w 1991r. zespół prehistorycznych kopalń
krzemienia wpisany do rejestru zabytków kultury materialnej.
Południowa i środkowa część rezerwatu to rozległa, zabagniona dolina wypełniona
torfami i aluwiami strumienia Krzemianka, który to przepływa przez jej środek. W kierunku
północnym teren wznosi się, a rzeźba terenu ma charakter urozmaicony licznymi pagórkami
i wzniesieniami o wysokości względnej do 30m, zbudowanymi z piasków, żwirów i glin
39
polodowcowych. Na obszarze rezerwatu znajduje się szereg źródlisk różnego typu
zasilających strumień Krzemianka. Źródliska otwarte znajdują się w oddz. 190, 215, 217, 218.
Mniejsze (muliste i torfowe) rozsiane są po południowej części rezerwatu. Przestrzenna
zmienność podłoża glebowego i ukształtowania terenu, uwilgotnienie i charakter wód
gruntowych powodują duże zróżnicowanie gleb rezerwatu. W omawianym obiekcie
występuje aż 14 podtypów gleb zgrupowanych w 9 typach. Północna część rezerwatu grupuje
głównie gleby autogeniczne, część środkowa i południowo-wschodnia to głównie gleby
hydrogeniczne i semihydrogeniczne. Na obszarze rezerwatu występuje 12 zbiorowisk
roślinnych. Jednym ze zbiorowisk jest łęg jesionowo-olszowy Circaeo-Alnetum. Zajmuje on
dużą powierzchnie w środkowej i południowej części rezerwatu. Na obrzeżach zatorfionej
doliny strumienia, w miejscach ze stagnującą wodą występuje zespół olsu Carici elongataeAlnetum. Wzgórza otaczające dolinę otacza grąd Tilio-Carpinetum. W oddziałach 193, 216,
217 występuje też grąd miodownikowy – Melitti-Carpinetum. Pozostałe zbiorowiska zajmują
w rezerwacie niewielką powierzchnię. Na omawianym terenie wyróżniono 9 siedliskowych
typów lasu. Największą powierzchnię zajmuje ols jesionowy (ok. 30% pow.) obejmujący
prawie całą dolinę strumienia Krzemianki, oraz las świeży (ok. 20% pow.) i las mieszany
świeży (ok. 20% pow.) obejmujący głównie zbocza wzniesień morenowych i częściowo
płaskie równiny. W drzewostanach gatunkami panującymi są: świerk (13,9% pow.), olsza
(26,2% pow.), sosna (20,4% pow.). Część rezerwatu porastają starodrzewie, dochodzące
w wieku do 160 lat dla świerka, 150 lat dla sosny i dębu i ponad 110 lat dla olszy. Na terenie
rezerwatu występuje 12 roślin podlegających ochronie prawnej. Należą do nich: wawrzynek
wilczełyko (Daphne mezereum), widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum), widłak
wroniec (Lycopodium selago), lilia złotogłów (Lilium martagon), arnika górska (Arnica
montana), podkolan biały (Platanthera bifolia), podkolan zielonawy (Platanthera
chlorantha), tajęża jednostronna (Goodyera repens), storczyk plamisty (Orchia maculata),
gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis), kruszczyk szerokolistny (Epipactis latifolia), listera
jajowata (Listera ovata). Można tu spotkać także wiele gatunków rzadkich, jak: łuskiewnik
różowy (Lathraea squamaria), kokorycz pełna (Corydalis solida), turzyca życicowa (Carex
loliacea), miodunka miękkowłosa (Pulmonaria molissima), nasiężał pospolity (Ophiglossum
vulgatum)
Podstawowym zagadnieniem ochronnym w rezerwacie jest stabilizacja stosunków
wodnych w rejonie źródlisk i na obszarach przyległych, gdyż warunkują one bogactwo
i zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych i wysoki stopień naturalności siedlisk. Zagrożenie
stanu obecnego może wystąpić, ponieważ od strony południowo-wschodniej rezerwat
40
graniczy z kompleksem łąk prywatnych, na których może być przeprowadzona melioracja.
Zmianę stosunków wodnych w rezerwacie może również spowodować regulacja strumienia
Krzemianki nawet w znacznej odległości od rezerwatu. Znaczny udział świerka
w drzewostanach rezerwatu powoduje też że są one narażone na szkody od szkodników
owadzich, głównie korników: drukarza i drukarczyka, oraz od wywalających wiatrów. Innym
zagrożeniem są szkody powodowane przez człowieka. Przez rezerwat biegnie ścieżka
przyrodniczo-dydaktyczna, która to zagrożenie zmniejsza kanalizując ruch turystyczny.
Jednak szosa i inne drogi biegnące przez rezerwat powodują, że istnieje zagrożenie
nadmiernej penetracji rezerwatu połączonej z wandalizmem i zaśmiecaniem. Duże
udostępnienie rezerwatu stwarza też pewne zagrożenie pożarowe mimo, że większość
drzewostanów znajduje się w II strefie zagrożenia pożarowego.
Istotny jest również fakt, że przez rezerwat przebiega droga krajowa nr 8.
W najbliższym czasie planowana jest jej przebudowa która powinna poprawić warunki
w rezerwacie.
Rezerwat „Karczmisko” uznany zarządzeniem MLiPD z dn. 10.12.1971r. (Mon. Pol.
Nr 5 poz.33 z dnia 28 stycznia 1972r.), o powierzchni 20,45 ha jest rezerwatem leśnym
objętym ochroną częściową. Rezerwat nie posiada aktualnego Planu Ochrony.
Położony jest w środkowej części kompleksu głównego obrębu Knyszyn, w leśnictwie
Krzemianka. Jego zachodnią granicę stanowi szosa Białystok – Augustów. Obejmuje
oddziały 120f, g; 144a-d.
Celem rezerwatu jest zachowanie w naturalnym stanie cennych fragmentów Puszczy
Knyszyńskiej
z
dobrze wykształconym
zespołem
boru mieszanego trzcinnikowo-
świerkowego (Calamagrostio-Piceetum).
Rezerwat jest położony na morenie czołowej złożonej z szeregu pagórków o różnej
wysokości i stosunkowo łagodnych zboczach, zbudowanych z piasków i żwirów
lodowcowych. Dominującymi typami gleb są gleby brunatne bielicowane (88% pow.) i gleby
brunatne wyługowane (10% pow.). Najwięcej obszaru zajmują zbiorowiska roślinne
Calamagrostio-Piceetum i Tilio-Carpinetum i odpowiadające im typy siedliskowe lasu
– BMśw (89,3% pow.) i LMśw (10,7% pow.). Całość omawianego obszaru zajmują lasy.
W znacznej części (87% pow.) są to starodrzewie sosnowo-świerkowe w wieku od 151-181
lat. Wiek pojedynczych sosen może osiągać nawet przeszło 200 lat. Na terenie rezerwatu
występuje szereg roślin chronionych: konwalia majowa (Convalaria majalis), lilia złotogłów
(Lilium martagon), arnika górska (Arnica montana), wawrzynek wilczełyko (Daphne
mezereum), orlik pospolity (Aquilagiq vulgaris), widłak goździsty (Lycopodium clavatum).
41
Rezerwat „Wielki Las” uznany zarządzeniem MOŚZNiL z dn. 25.06.1990r. (Mon.
Pol. Nr 31, poz. 248 z dnia 28 sierpnia 1990r.), o powierzchni 129,78 ha jest rezerwatem
leśnym, objętym ochroną częściową. Rezerwat posiada aktualny Plan Ochrony na okres
01.01.2004r-31.12.2023r.
Rezerwat położony jest w północno-zachodniej części kompleksu głównego obrębu
Knyszyn w leśnictwie Nowiny. Od zachodu graniczy on z gruntami wsi Łękobudy oraz
zabudowaniami i deputatami leśnictwa Nowiny. W skład rezerwatu wchodzą oddziały 2g-i;
7c; 8; 9a; 17d-i; 18a, b; 19a,b.
Celem rezerwatu jest zachowanie cennego fragmentu Puszczy Knyszyńskiej
obejmującego głównie liczne zbiorowiska o charakterze borowym, o wysokim stopniu
naturalności i urozmaiconej rzeźbie terenu z wyniesieniami morenowymi i zatorfionymi
obniżeniami.
Centralną i zachodnią część rezerwatu stanowi obszar płaski lub lekko falisty,
nachylony w kierunku południowym. W części południowej występują obniżenia z gruntami
podmokłymi. Na omawianym obszarze występują przeważnie gleby rdzawo-brunatne, a także
rdzawe właściwe, rdzawe bielicowe i bielicowe właściwe, a w obniżeniach terenu torfowe.
Szata roślinna rezerwatu jest mało zróżnicowana, największą powierzchnię zajmuje bór
trzcinnikowo-świerkowy (Calamagrostio-Piceetum). W niektórych miejscach występuje bór
brusznicowy (Vaccino vitis-idaeae-pinetum). Zatorfione obniżenia zajmują bory iglaste
wilgotne (Myceli-Picceetum) oraz inicjalny ols i zarośla wierzbowe. Dominującym
siedliskowym typem lasu jest BMśw. Panującym gatunkiem jest sosna, bardzo często
w wieku ponad 100 lat. Drzewostany takie zajmują ponad 61% powierzchni rezerwatu.
W niektórych drzewostanach panuje sosna o wieku dochodzącym do 130 lat. Na terenie
rezerwatu występuje 10 roślin chronionych. Należy do nich widłak jałowcowaty (Lycopodium
annotinum), widłak goździsty (Lycopodium clavatum), widłak spłaszczony (Lycopodium
complanatum), sasanka otwarta (Pulsatilla patens), storczyk plamisty (Dactylorhiza
maculata), kruszczyk błotny (Epipactis palustris), tajęża jednostronna (Goodyera repens),
wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), porzeczka czarna (Ribes nigrum), mącznica
lekarska (Arctostaphyllos uva-ursi).
Rezerwat przyrody „Bagno Wizna I” o powierzchni 36,50 ha jest rezerwatem
bagiennym objętym ochroną ścisłą. Plan Ochrony Rezerwatu był sporządzony na lata
01.01.1999r.-31.12.2018r., jednak w myśl Ustawy o Ochronie Przyrody z dn. 16 kwietnia
2004r. został anulowany.
42
Rezerwat położony jest w obrębie Trzcianne w leśnictwie Wizna. Obejmuje on całość
oddziału nr 263. Celem ochrony jest zachowanie torfowiska o pokładzie torfu do 7m
grubości, jako obiektu o walorach naukowych i dydaktycznych, stwarzającego możliwość
obserwowania zmian zachodzących w wyniku zmeliorowania rozległych terenów bagiennych
i zachowania się stanowisk rzadkich roślin pod wpływem zmeliorowanych terenów.
Rezerwat leży w środkowej części rozległego, liczącego ponad 10000ha, zmeliorowanego
kompleksu torfowiskowego, wypełniającego płaską, szeroką na 10km, dolinę Narwi,
ograniczoną od północnego- zachodu korytem Narwi, od południa wzniesieniami wsi Kossaki
Nadbielne – Kalinówka Basie – Jawory Klepacze i od wschodu wzniesieniami wzdłuż szosy
Mężenin – Strękowa Góra. Pierwotnym celem rezerwatu była ochrona występujących tu
wówczas chronionych i rzadkich gatunków roślin i przede wszystkim miodokwiatu
krzyżowego (Hierminum monorchis) – jednego z najrzadszych w Polsce storczyków, a także
gnidosza królewskiego (Pedicularis sceptrum-carolinum), wierzby lapońskiej (Salix
lapponum) i brzozy niskiej (Betula humilis). Po zmeliorowaniu w latach 60-tych całego
torfowiska (wówczas był to teren
PGR-u Łąkarskiego „Wizna”) i przekopaniu rowów
odwadniających o głębokości 1,5m biegnących m.in. granicami rezerwatu, nastąpiło znaczne
obniżenie poziomu wody gruntowej i zanik roślinności torfowiskowej wraz z gatunkami
chronionymi. Obecnie na terenie rezerwatu dominują gleby torfowe zmurszałe powstałe
z torfów niskich. Został on opanowany w całości przez brzezinę pokrzywową (Betula-Urtica)
w wariancie z przytulią czepną (Galium aparine). Omawiany obiekt porasta obecnie zwarty,
jednowarstwowy drzewostan brzozowy z jednostkowym udziałem osiki, olszy i iwy.
W warstwie runa dominuje pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica). Z roślin chronionych na
terenie rezerwatu stwierdzono występowanie jedynie wielosiłu błękitnego (Polemonium
coreuleum).
Pomimo, że chronione gatunki roślin, których ochrona była pierwotnym celem
rezerwatu wyginęły i nie jest możliwa ich restytucja, utrzymanie statusu rezerwatu ścisłego
dla „Bagna Wizna I” jest nadal jak najbardziej wskazane. Teren ten nadal posiada wielką
wartość naukową jako przykład sukcesji wtórnej spowodowanej silnym odnowieniem
torfowisk niskich i przejściowych. „Bagno Wizna I” jest doskonałym obiektem
monitoringowym
ze
względu
na
dużą
jednorodność
warunków
siedliskowych
i hydrogenicznych. Poza tym rezerwat stanowi jedyny zwarty kompleks leśny w centralnej
części Bagna Wizna otoczony kilkunastoma tysiącami hektarów łąk kośnych. Siłą rzeczy jest
on jedyną ostoją i miejscem bytowania wielu gatunków zwierząt, także chronionych,
w monotonnym krajobrazie rolniczym.
43
Położenie rezerwatu „Bagno Wizna I” powoduje, że jest on nieustannie pod wpływem
antropopresji. Sąsiedztwo dużego kompleksu zmeliorowanych i nawożonych łąk, dobry
dostęp do rezerwatu i brak w okolicy większych kompleksów leśnych powodują ciągle
przypadki nielegalnego wyrębu drzew oraz nagminne zaśmiecanie m.in. opakowaniami po
środkach chemicznych i nawozach mineralnych (zachodnie obrzeża rezerwatu). Poza tym
nieustanna penetracja rezerwatu stwarza zagrożenie pożarowe w czasie upalnych miesięcy
letnich, kiedy torfy są silnie przesuszone. Również silnie rozwinięta sieć rowów stwarza
zagrożenie dalszego pogorszenia stosunków wodnych w omawianym obiekcie.
Rezerwat przyrody „Bagno Wizna II” o powierzchni 79,64 ha jest rezerwatem
bagiennym objętym ochroną ścisłą. Plan Ochrony Rezerwatu był sporządzony na lata
01.01.1999r.-31.12.2018r., jednak w myśl Ustawy o Ochronie Przyrody z dn. 16 kwietnia
2004r. został anulowany.
Rezerwat położony jest w leśnictwie Wizna. Obejmuje on oddziały 248 i 249. Celem
ochrony jest zachowanie torfowiska o pokładzie torfu do 7m grubości, jako obiektu
o walorach naukowych i dydaktycznych, stwarzającego możliwość obserwowania zmian
zachodzących w wyniku zmeliorowania rozległych terenów bagiennych i zachowania się
stanowisk rzadkich roślin pod wpływem zmeliorowanych terenów.
Rezerwat "Bagno Wizna II”
położony jest w odległości ok. 4km w kierunku
południowo-zachodnim od rezerwatu „Bagno Wizna I”, jednak jako obiekt większy
powierzchniowo charakteryzuje się też większym zróżnicowaniem. Na terenie rezerwatu
występują dwa podtypy gleb utworzone z torfów niskich: gleby torfowo-murszowe i torfowomurszowe antropogeniczne. Występują tutaj też dwa zbiorowiska roślinne. Jednym z nich jest
brzezina pokrzywowa (Betula-Urtica). Drugim są zbiorowiska wierzbowo-brzozowo-olszowe
(Salix-Betula-Alnus). Porastają one wyrobisko po dawnej kopalni torfu w północnej części
rezerwatu. Paradoksalnie, ta najbardziej przekształcona przez człowieka część obiektu
sprawia wrażenie najbardziej naturalnej, m.in. wskutek podtopienia jej przez bobry, które
mają tu swoją ostoję. Ich tereny znajdują się w kilku miejscach w rowach otaczających
rezerwat. Oba siedliska odpowiadają typologicznie siedlisku LMb. Przeważającą część
rezerwatu porastają drzewostany brzozowe w wieku około 50-75 lat z domieszką olszy, osiki
i iwy. Występuje tu szereg roślin chronionych: brzoza niska (Betula humilis), wielosił
błękitny (Polemonium coreuleum), podkolan biały (Platanthera bifolia), listera jajowata
(Listera ovata). Rezerwat jest bardzo ważnym obiektem naukowym umożliwiającym
obserwację sukcesji wtórnej na wyrobiskach potorfowych. Stanowi on też schronienie
i miejsce bytowania dla wielu gatunków zwierząt w monotonnym krajobrazie rolniczym.
44
Rezerwat „Bagno Wizna II” podlega takim samym zagrożeniom antropogenicznym jak
„Bagno Wizna I:. Bardziej utrudniony dostęp do rezerwatu zmniejsza nieco skalę tych
zagrożeń. Mimo to w rezerwacie dochodzi do wypadków nielegalnego wyrębu drewna.
Rezerwat przyrody „Szelągówka” o powierzchni 62,04 ha jest rezerwatem objętym
ochroną częściową. Rezerwat posiada aktualny plan ochrony przyrody.
Rezerwat jest położony w obrębie Trzcianne w leśnictwie Szelągówka w części
wschodniej uroczyska Szelągówka w oddziałach 122a, b, d; 129a, b, d; 142d, d.
Celem ochrony rezerwatu jest zachowanie naturalnego charakteru zespołu borów
sosnowych występujących na rozległym obszarze wydmowym. Rezerwat obejmuje niewielki
fragment rozległego kompleksu leśnego występującego na obszarze wydmowym w widłach
rzek Biebrzy i Narwi. Teren odznacza się urozmaiconą rzeźbą, występują tu wały wydmowe
osiągające nawet 5m wysokości względnej oraz podmokłe i miejscami zatorfione misy
deflacyjne. Różnice wysokości na terenie rezerwatu dochodzą do 10 metrów. W wielu
miejscach, na pewnej głębokości występują tzw. „gleby pogrzebane”, stanowiące dużą
wartość naukową dla badań zmian klimatu w ciągu ostatnich 10000 lat. Urozmaicona rzeźba
terenu powoduje pewne zróżnicowanie warunków ekologicznych i różnorodność szaty
roślinnej. Na wzniesieniach wydmowych występuje bór brusznicowy Vaccinio vitis-idaeaePinetum. Miejsca płaskie między wydmami zajmuje bór czernicowy Vaccinio myrtilliPinetum. Na północno-wschodnim i południowym obrzeżu rezerwatu poza strefą wydm
występuje sosnowo-dębowy bór mieszany Pino-Quercetum. Według typologii leśnej na
terenie rezerwatu występują dwa typy lasu – Bśw i BMśw. Całość omawianego terenu
porastają drzewostany sosnowe w wieku od 66 do 121 lat. Występuje tu 10 gatunków roślin
chronionych: widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum), widłak goździsty (Lycopodium
clavatum), widłak spłaszczony (Diphasium complanatum), sasanka łąkowa ( Pulsatilla
pratensis), sasanka otwarta ( Pulsatilla patens), sasanka Tekli ( Pulsatilla teklae), goździk
piaskowy (Dianthus arenarius), pomocnik baldaszkowy (Chimaphilla umbellata), lilia
złotogłów (Lilium martagon), wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum).
3.1.2.
Pomniki przyrody
Formą indywidualnej ochrony przyrody, której podlegają obiekty mogące mieć
szczególne znaczenie są pomniki przyrody. Na omawianym obszarze pomnikami są grupy
drzew, aleja drzew, pojedyncze drzewa oraz głazy narzutowe. O nadaniu danemu drzewu
statusu pomnika przyrody decydować może wyróżniający je spośród otoczenia: sędziwy
wiek, niezwykły kształt, pokrój, wielkość i znaczenie historyczne. Minimalny obwód (na
45
wysokości pierśnicy) dla rodzimych gatunków drzew i krzewów uznawanych za pomniki ze
względu na swoje rozmiary jest różny dla poszczególnych gatunków i wynosi:
-
dąb szypułkowy, topola biała, topola czarna
-
buk zwyczajny, dąb bezszypułkowy, jodła pospolita, lipa drobnolistna, lipa
-
380 cm
pospolity, wierzba biała, wierzba krucha
-
314 cm
-
jawor, jesion wyniosły
-
250 cm
-
brzoza brodawkowata, brzoza omszona, klon zwyczajny, osika, wiąz górski, wiąz
pospolity, wiąz szypułkowy
-
220 cm
-
grab zwyczajny
-
190 cm
-
grusza pospolita, jarzębina pospolita, klon polny
-
160 cm
-
czeremcha zwyczajna, czereśnia, głóg, jabłoń dzika, leszczyna, szakłak posp.
-
94 cm
szerokolistna, modrzew europejski, modrzew polski, sosna zwyczajna, świerk
O objęciu ochroną może również zdecydować występowanie drzewa na granicy lub
poza granicą naturalnego zasięgu danego gatunku. Ochronie mogą podlegać również
zabytkowe parki i aleje. Pomnikami mogą być również twory przyrody nieożywionej cenne
ze względu na ich znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe. Są to interesujące formy
rzeźby powierzchni ziemi (przełomy rzeczne, zjawiska krasowe) lub pozostałości epoki
lodowcowej (głazy narzutowe).
W
granicach
administracyjnych
Nadleśnictwa
Knyszyn
według
wykazu
Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody znajduje się 5 pomników przyrody. Przedstawia je
poniższe zestawienie.
Tabela 4. Pomniki przyrody na terenie Nadleśnictwa Knyszyn.
NR
PRZEDMIOT
POMNIKA OCHRONY
OBIEKT
GMINA
ODDZIAŁ
WIEK
OBWÓD [cm] WYSOKOŚĆ
[m]
STAN
ROK
POWOŁANIA
678
pojedyncze
drzewo
Sosna
zwyczajna
Knyszyn
41d
200
292
26
bardzo dobry
1992
657
pojedyncze
drzewo
wiąz
szypułkowy
Czarna
Białostocka
208f
200
353
25
dobry
1996
675
pojedyncze
drzewo
Dąb
szypułkowy
Czarna
Białostocka
40 c
170
270
25
dobry
1992
676
pojedyncze
drzewo
Dąb
szypułkowy
Czarna
Białostocka
55 a
170
320
23
dobry
1992
677
pojedyncze
drzewo
Dąb
szypułkowy
Czarna
Białostocka
53 b
200
376
26
dobry
1992
Pełny wykaz pomników przyrody znajdujących się w zasięgu terytorialnym
Nadleśnictwa Knyszyn:
46
Tabela 5. Pomniki przyrody w zasięgu administracyjnym Nadleśnictwa Knyszyn
NR
PRZEDMIOT
POMNI
OCHRONY
KA
OBIEKT
GMINA
OD
MIEJSCO
WŁAŚCICI
DZI
WOŚĆ
EL
AŁ
WIEK
OBWÓD
[cm]
WYSO
KOŚĆ
STAN
ROK
POWOŁANIA
[m]
41
Pojedyncze
drzewo
Jesion
wyniosły
Tykocin
Stelmacho
wo
Stacja
NasiennoSzkółkarska
250
376
28
dobry
1996 (pierwotnie
powołano w 1956,
Dziennik nie
ukazał się)
79
Pojedynczy
krzew
Jałowiec
pospolity
Tykocin
Krosno
nie udało się
ustalić
120
90 (przy
podstawie
)
10
zły
1996 (pierwotnie
powołano w 1967,
Dziennik nie
ukazał się)
80
Pojedynczy głaz
Głaz
narzutowy
Tykocin
Sierki
Czeladko
Ryszard lub
Czeladko
Alfons
11.3
wys.:
2,8,
szer:3
1969
10
wys.
1,4,
szer.
2,5, dł.
3,8
1969
348
18
200
292387
81
Pojedynczy głaz
Głaz
narzutowy
Tykocin
Leśniki
Jendruczek
Jan
441
pojedyncze
drzewo
Lipa
drobnolistna
Knyszyn
Nowiny
Zdroje
Kitlas
Władysław
1052
grupa drzew
2 Lipy
drobnolistne, 1
Rzędziany
Tykocin
Dąb
19
szypułkowy
Jan Rzędzian
1151
aleja drzew
167drzew(wcz
eśniej 173):87
jesionów,
30kasztanowc
Stelmacho
ów,21topól, Tykocin
wo
16lip,6grusz,2
brzozy,2wiśni
e,2klony,1świ
erk
DODP,
Zarząd Dróg
w
Białymstoku
196.ł
drzewo
pojedyncze
Dąb
szypułkowy
Zawady
Zawady
Gmina
Zawady
197.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
Zawady
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
198.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
Zawady
199.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
200.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
200
50-250
25-393
bardzo dobry
1984
1994
ogólnie
dobry(cała
aleja)
1994
330
19
dobry
14.05.1996
ok100
290
17
dobry
14.05.1996
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
240
19
dobry
14.05.1996
Zawady
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
230
20
dobry
14.05.1996
Zawady
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
235
18
dobry
14.05.1996
47
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
270
20
dobry
14.05.1996
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
290
18
dobry
14.05.1996
Zawady
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
220
20
dobry
14.05.1996
Zawady
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
275
19
dobry
14.05.1996
Zawady
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
220
19
dobry
14.05.1996
Zawady
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
220
18
dobry
14.05.1996
Zawady
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
230
17
dobry
14.05.1996
Zawady
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
235
20
dobry
14.05.1996
Zawady
Parafia
RzymskoKatolicka w
Zawadach
ok100
190
19
dobry
14.05.1996
Miasto i
Gmina
Goniądz
270
19
dobry
12.03.1992
1.07
4.5
dostateczny
31.12.1983
0.54
5
dobry
31.12.1983
201.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
Zawady
202.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
Zawady
203.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
204.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
205.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
206.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
207.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
208.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
209.ł
drzewo
pojedyncze
Lipa
drobnolistna
Zawady
150.ł
pojedyncze
drzewo
Wiąz polny
Goniądz
ul.Wojska
Goniądz
Polskiego
29
89.ł
pojedyncze
drzewo
Jałowiec
pospolity
Goniądz
Olszowa
Droga
Skarb
PaństwaBiebrzański
Park
Narodowy
90.ł
pojedyncze
drzewo
Jałowiec
pospolity
Goniądz
Olszowa
Droga
Rawa
Waleria
135
pojedyncze
drzewo
Jaskra
Snarski
Gabriel
130
438
18
dobry
1976
136
pojedyncze
drzewo
Grusza
pospolita
Knyszyn
Jaskra
Snarski
Gabriel
200
286
12
średni
1996
137
pojedyncze
drzewo
Sosna
zwyczajna
Knyszyn
Jaskra
Snarski Józef
160
306
14
dobry
1996
138
grupa drzew
2 wiązy
Knyszyn Zofiówka
Poliński
Stanisław
260
388.3
15
dobry
1976
210
grupa drzew
(dawniej)
2 Wiązy
szypułkowe
Knyszyn Knyszyn
Marzena i
Lesław
Zieziula
290
261
25
dobry
1978
Topola czarna Knyszyn
48
441
pojedyncze
drzewo
Lipa
drobnolistna
Knyszyn
Nowiny
Zdroje
Kitlas
Władysław
200
348
18
bardzo dobry
1984
1150
pojedyncze
drzewo
Lipa
drobnolistna
Krypno
Dębina
Kulikowski
Zdzisław
200
320
20
bardzo dobry
1994
419
Aleja drzew
36 lip
drobnolistnych
Mońki
Hornostaj
e
Tylewski
Edward
100-150
83-308
30
zróżnicowan 1996 (pierwotnie
y
w 1982)
420
pojedyncze
drzewo
Wiąz górski
Mońki
Hornostaj
e
Tylewski
Edward
120
330
18
1982
421
pojedyncze
drzewo
Świerk
pospolity
Mońki
Hornostaj
e
Tylewski
Edward
120
210
24
1982
1152
pojedyncze
drzewo
Dąb
szypułkowy
Mońki
Kulesze
Józef
Kulesza
200
348
22
bardzo dobry
1994
2.ł
głaz pojedynczy
głaz
narzutowy
Trzcianne Zucielec
Andrzej
Pezowicz
8,8m
1.05
dobry
26.10.1982
3.ł
głaz pojedynczy
głaz
narzutowy
Trzcianne Zucielec
Tadeusz
Adamski
9.5
0.6
dobry
26.10.1982
88.ł
drzewo
pojedyncze
444
20
dobry
31.12.1983
3.1.3.
Dąb
Trzcianne Giełczyn
szypułkowy
Skarb
PaństwaZarząd Dróg
Powiatowyc
h
300
Ochrona gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich
Ochrona gatunkowa roślin i grzybów
Listę gatunków rodzimych, dziko występujących roślin i grzybów, rosnących na terenie
zachodniej Puszczy Knyszyńskiej (w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Knyszyn), objętych
ochroną gatunkową według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. (Dz.
U. nr 168, poz. 1764, 1765), zawiera załącznik nr 2 zamieszczony w części dokumentacyjnej
niniejszego programu. Został on sporządzony na podstawie prac: „Puszcza Knyszyńska”
(Czerwiński
A.
red.,
1995),
“Polska
Czerwona
Księga
Roślin
–
paprotniki
i rośliny kwiatowe” (PAN, 2001), “Flora Polski. Rośliny chronione” (Piękoś-Mirkowa H.,
Mirek Z., 2003.), planów ochrony rezerwatów przyrody z opisywanego terenu, „Operatu
ochrony flory w PKPK” (Czerwiński A., i inni, 2001), danych administracji leśnej
Nadleśnictwa Knyszyn i pracowników BULiGL w Białymstoku.
Na podstawie tego zestawienia można stwierdzić, iż na omawianym terenie występują co
najmniej 53 gatunki roślin i grzybów objętych ochroną gatunkową ścisłą oraz 37 gatunków
objętych ochroną gatunkową częściową. Spośród gatunków chronionych fiołek torfowy
(Viola epipsila), sasanka otwarta (Pulsatilla patens) i kosaciec syberyjski – (Iris sibirica)
zostały wymienione w pracy “Polska Czerwona Księga Roślin – paprotniki i rośliny
kwiatowe” (PAN, 2001) jako gatunki narażone na wyginięcie.
49
Niektóre z ujętych w zestawieniu z załącznika nr 2 roślin chronionych podlegających
ochronie ścisłej występują na omawianym terenie dość pospolicie. Przykładem mogą tu być
chrobotki (Cladonia) występujące często w runie borów świeżych sosnowych, widłak
jałowcowaty (Lycopodium annotinum) stanowiący częsty składnik runa w borach mieszanych
wilgotnych, bagno zwyczajne (Ledum palustre) rosnące w borach bagiennych oraz
przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis) i wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum)
preferujące lasy mieszane świeże i lasy świeże. Pospolicie występują na omawianym terenie,
na odpowiadających im siedliskach, również niektóre rośliny chronione podlegające ochronie
częściowej. Należą do nich: kruszyna pospolita (Frangula alnus), porzeczka czarna (Ribes
nigrum), konwalia majowa (Convallaria majalis), gajnik lśniący (Hylocomium splendens),
rokietnik pospolity (Pleurozium schreberi), płonnik pospolity (Polytrichum commune),
kopytnik pospolity (Asarum europaeum) i marzanka wonna (Galium odoratum).
Z pozostałych roślin chronionych na terenie Nadleśnictwa Knyszyn potwierdzone jest
występowanie tych gatunków, których stanowiska oznaczono w terenie podczas
inwentaryzacji florystycznej rezerwatów przyrody i Parku Krajobrazowego Puszczy
Knyszyńskiej.
Jeżeli
chodzi
o
inne
rośliny
chronione
wymienione
w załączniku nr 2, to ich występowanie na terenie Nadleśnictwa Knyszyn wymaga
potwierdzenia poprzez oznaczenie ich stanowisk na gruncie. Należy tutaj zaznaczyć,
iż sporządzenie pełnej listy roślin chronionych oraz ich stanowisk jest możliwe dopiero po
przeprowadzeniu na omawianym terenie dokładnych badań florystycznych prowadzonych
właśnie pod tym kątem.
W latach 2001-2003 teren województwa podlaskiego został objęty projektem „Ochrony
stanowisk granicznika płucnika w Polsce północno-wschodniej”. Porost ten jest gatunkiem
podlegającym ochronie ścisłej, dodatkowo wymienionym w “Czerwonej liście porostów”
w kategorii „Ex” tzn. wymierający. Na obszarze Nadleśnictwa Knyszyn nie znaleziono jednak
stanowisk Lobaria pulmonaria, i zaliczono je do miejsc potencjalnego występowania.
Ochrona gatunkowa zwierząt
Pełną listę gatunków zwierząt rodzimych, dziko występujących, objętych ochroną
gatunkową ścisłą i częściową w Polsce podaje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28
września 2004 r. (Dz. U. nr 220, poz. 2237). Chronione gatunki zwierząt występujące na
omawianym terenie przedstawia załącznik nr 3 zamieszczony w części dokumentacyjnej
niniejszego programu. Został on sporządzony na podstawie prac: „Puszcza Knyszyńska”
(Czerwiński A. red., 1995), „Operat ochrony fauny i gospodarka łowiecka w Parku
50
Krajobrazowym Puszczy Knyszyńskiej” (Staręga W., Bozik K., 1998), „Polska Czerwona
Księga Zwierząt – Kręgowce” (Głowaciński Z., red., 2001), danych ornitologów
i administracji leśnej Nadleśnictwa Knyszyn.
Na podstawie zestawienia z załącznika nr 3 można stwierdzić, iż na obszarze zasięgu
terytorialnego Nadleśnictwa Knyszyn występuje 216 chronionych gatunków zwierząt, w tym
207 gatunków podlegających ochronie ścisłej. W tej liczbie jest 26 gatunków zwierząt
zagrożonych wyginięciem wymienionych w pracy “Polska Czerwona Księga Zwierząt –
Kręgowce” (Głowaciński Z., red., 2001).
Na terenie Nadleśnictwa Knyszyn na podstawie danych otrzymanych od Wojewódzkiego
Konserwatora Przyrody zostały wyznaczone 7 stref ochronne obejmujące miejsca rozrodu
i regularnego przebywania orlika krzykliwego (Aquila pomarina), bociana czarnego (Ciconia
nigra) i bielika (Haliaeetus albicilla). Występuje tu również wiele ssaków chronionych, np.
przedstawiciele rodziny popielicowatych (Gliridae): koszatka (Dryomys nitedula) i orzesznica
(Muscardinus avelanarius), rzadkie gryzonie związane z starymi dziuplastymi drzewami
i spotykane tylko na terenie dużych kompleksów leśnych. Innymi bliskimi zagrożenia w skali
kraju gatunkami zwierząt podlegającymi ochronie ścisłej, występującymi na terenie
nadleśnictwa są duże drapieżniki: ryś (Lynx lynx) i wilk (Canis lupus). Puszcza Knyszyńska
stanowi jedną z ważniejszych ostoi dla obu tych gatunków.
3.1.4.
Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej
Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej imienia Profesora Witolda Sławińskiego
został powołany uchwałą nr XXVI/172/88 WRN w Białymstoku z dnia 24 maja 1988 r.
Wcześniej na tym samym obszarze funkcjonował Obszar Chronionego Krajobrazu Puszczy
Knyszyńskiej utworzony w 1986 r., który wskutek zastąpienia go przez wyższą formę
ochrony przyrody zawiesił swoją działalność.
Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej (PKPK) obejmuje swym zasięgiem grunty
należące do siedmiu nadleśnictw: Czarna Białostocka, Dojlidy, Knyszyn, Krynki, Supraśl,
Waliły i Żednia. Jego powierzchnia wynosi 74447 ha. Wokół Parku na mocy Rozporządzenia
Wojewody Białostockiego nr 3/98 z dnia 20 maja 1998 r. ustanowiono otulinę o powierzchni
52255 ha. PKPK posiada wybitnie leśny charakter, ponieważ chroni główną i najcenniejszą
część Puszczy Knyszyńskiej, jednego z największych, zwartych kompleksów w Polsce,
którego wiele fragmentów zachowało jeszcze naturalny charakter. Rzeźba terenu Puszczy jest
bardzo zróżnicowana, deniwelacje względne dochodzą tu do 80 m. Przeważnie występują tu
odosobnione wzniesienia terenowe otoczone rozległymi obniżeniami, w których często
51
znajdują się doliny rzeczne. Walorem puszczy są liczne źródliska, istnieje tu około 450
wypływów wód podziemnych w postaci źródeł, młak i wysięków. Puszczańskie źródła
zasilają czyste śródleśne strumienie i rzeczki lub rozległe tereny podmokłe wykazujące się
wysokim stopniem naturalności. Liczne torfowiska oraz przewaga drzewostanów iglastych
podkreślają odrębny, borealny charakter Puszczy Knyszyńskiej. Różnorodności form
geomorfologicznych towarzyszy duże bogactwo przyrody ożywionej. „Operat ochrony flory
w PKPK” pod redakcją Andrzeja Czerwińskiego podaje, że na terenie Puszczy Knyszyńskiej
występuje: 844 gatunki roślin naczyniowych, 198 gatunków mszaków i 280 gatunków
porostów, wśród których można znaleźć wiele gatunków chronionych, rzadkich, zagrożonych
lub cennych dla nauki. Fauna omawianego terenu jest znacznie słabiej zbadana, ale nie mniej
bogata. Według „Operatu ochrony fauny w PKPK” autorstwa Wojciecha Staręgi w Parku
występują: 44 gatunki ssaków, 166 gatunków ptaków, 5 gatunków gadów, 11 gatunków
płazów, 533 gatunki chrząszczy, 90 gatunków motyli dziennych i 380 gatunków pająków.
Omawiany teren
spełnia
bardzo
ważną
rolę
jako
ostoja
ptaków
o
znaczeniu
ponadregionalnym. Schronienie znajdują tu również chronione gatunki ssaków, takie jak ryś,
wilk, żubr i koszatka. W Puszczy występuje wiele starodrzewi, niektóre drzewostany sięgają
wieku 170 lat. Sosna wykształca tutaj szczególnie cenny ekotyp sosny supraskiej, zwanej też
sosną masztową, z egzemplarzami o wysokości przekraczającej 35 m i dobrej jakości
technicznej.
Ryc. 4. Położenie PKPK i jego otuliny na tle zasięgów administracyjnych puszczańskich nadleśnictw
[źródło: archiwum PKPK]
52
Jednocześnie Puszcza Knyszyńska spełnia bardzo ważną rolę „lokalnych płuc” dla
miasta Białystok, gdyż tak rozległy kompleks leśny poprzez zjawisko fotosyntezy oddziałuje
bardzo korzystnie na warunki klimatyczne tej aglomeracji.
Najcenniejsze przyrodniczo fragmenty PKPK zostały objęte ochroną rezerwatową. Na
terenie Parku i w jego otulinie zostało powołanych 21 rezerwatów przyrody. Trzy z nich
(Karczmisko, Krzemianka i Wielki Las) znajdują się w Nadleśnictwie Knyszyn (patrz punkt
3.1.1 niniejszego opracowania).
Na mocy Rozporządzenia nr 22/01 Wojewody Podlaskiego z dnia 9 sierpnia 2001 r.
został ustanowiony „Plan ochrony Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej imienia
Profesora Witolda Sławińskiego”. Generalnym jego ustaleniem jest teza, że działalność
gospodarcza i życie społeczne rozwijane na obszarze Parku nie mogą spowodować
pomniejszenia lub utraty wartości Parku i odwrotnie, mieszkańcy Parku nie mogą doznawać
ograniczeń standardu życia z powodu wprowadzonych reżimów ochronnych wartości
przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych. Dodatkowo, w myśl postanowień planu
ochrony, Park jest obszarem wielofunkcyjnym o wzajemnie oddziałujących następujących
funkcjach:
 podstawowych, którymi są:
 ochrona istniejących, naturalnych elementów środowiska naturalnego (ekosystemów
naturalnych – lasów, łąk, cieków wodnych i ich dolin),
 ochrona walorów estetyczno-krajobrazowych,
 ochrona szczególnych wartości kulturowych,
 funkcja naukowo-badawcza i edukacyjna.
 uzupełniających, do których należą:
 prowadzenie gospodarki: leśnej, rolnej i łowieckiej,
 prowadzenie działalności turystycznej i rzemieślniczej,
 osadnictwo ludności stałej,
 lecznictwo uzdrowiskowe w mieście Supraśl i jego otoczeniu.
Na terenie Parku nie zakłada się rozwoju funkcji przemysłowej.
Strefa ochronna (otulina) Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej obejmuje
przyległe do Parku tereny rolnicze i lasy. Jej funkcjami, w myśl ustaleń planu ochrony Parku
są:

ochrona walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych Parku przed
szkodliwym oddziaływaniem otoczenia (uciążliwościami zewnętrznymi),
53

harmonizowanie rozwoju osadnictwa i działalności gospodarczej w strefie ochronnej
Parku z celami jego utworzenia,

funkcja łącznika powiązań struktur przyrodniczych Parku ze strukturami regionalnego
otoczenia.
W granicach PKPK znajduje się 54,3% gruntów w zarządzie Nadleśnictwa Knyszyn,
dodatkowy 1% gruntów położonych jest w strefie otuliny Parku.
Przebieg granic Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej oraz jego otuliny na
obszarze zasięgu terytorialnego omawianego nadleśnictwa przedstawia „Mapa sytuacyjnoprzeglądowa walorów przyrodniczo-kulturowych Nadleśnictwa Knyszyn”.
Rozliczenie powierzchniowe terenu nadleśnictwa pod względem jego przynależności do
wielkoobszarowych form ochrony przyrody przedstawia tabela 6.
Tabela 6. Lokalizacja i powierzchnia całkowita terenów Nadleśnictwa Knyszyn leżących w obszarach
chronionych
Obręb Knyszyn
Typ obszaru
lokalizacja
4
pow.
[ha]
5
Nadl.
Knyszyn
pow.
[ha]
6
Obręb Trzcianne
pow.
[ha]
3
lokalizacja
1
2
Park Krajobrazowy
Puszczy Knyszyńskiej
Cały obręb wyłączając
pododdziały w otulinie
6833,86
-
-
6833,86
Otulina
Parku Krajobrazowego
Puszczy Knyszyńskiej
92f, g, h, i, j, k, n; 134A;
134B; 231; 232.
95,15
16; 70w, x, y, z.
11,11
106,26
Obszar Chronionego
Krajobrazu „Dolina
Narwi”
-
-
83j; 170; 171;172; 173l;
195; 201; 203; 204; 205;
164,77
164,77
3043,98
3053,13
Obszar Natura 2000
„Ostoja Biebrzańska” –
PLB 200006
-
-
1; 18-38; 58-63; 85; 88; 90133; 134c, d, f; 135-143;
144cz, 145; 146; 147; 148;
149; 150; 151; 152; 153;
3043,98
154; 155; 156cz; 157;
158cz; 159cz; 160-169; 200;
201; 203-205; 235; 237-246;
Obszar Natura 2000
„Dolina Biebrzy” –
PLH200008
-
-
1; 18-38; 58-63; 85; 88; 903053,13
169; 199-205; 235; 237-246;
Obszar Natura 2000
„Ostoja Knyszyńska” –
PLH 200006
Cały obręb bez oddziałów:
26; 92f, g, h, i, j, k
6906,14
16i, k, l, mx; 70w, z
12,37
6918,51
Obszar Natura 2000
„Puszcza Knyszyńska” –
PLB200003
Cały obręb bez oddziału
26a, b, c, d, f, g, h, i, j, k, l,
m, n, o, r, s, t, w, x, xx;
6909,22
16i, k, l, w, x, y, z, mx
14,90
6924,12
54
3.1.5.
Obszary sieci Natura 2000
Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej obowiązują nas akty prawne Zjednoczonej
Europy. W zakresie ochrony przyrody takimi podstawowymi aktami są:

Dyrektywa Rady 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków, znana jako Dyrektywa
Ptasia uchwalona 2 kwietnia 1979 roku, a zmodyfikowana dyrektywami 981/854/EWG,
85/411/EWG, 86/122/EWG, 91/244/EWG i 94/24/EWG,

Dyrektywa Rady 92/43/EWG o ochronie naturalnych siedlisk oraz dziko żyjącej fauny
i flory, znana jako Dyrektywa Siedliskowa uchwalona 21 maja 1992 roku, zmieniona
dyrektywą 97/62/EWG.
Powyższe dyrektywy zobowiązują rządy państw członkowskich do wytypowania
specjalnych obszarów ochrony siedlisk (według wskazań Dyrektywy Siedliskowej)
i obszarów specjalnej ochrony ptaków (według wskazań Dyrektywy Ptasiej), które razem
tworzyć będą tzw. sieć obszarów Natura 2000.
Celem projektu jest zwiększenie skuteczności działań ochronnych poprzez utworzenie
kompletnej i spójnej metodycznie i funkcjonalnie sieci, zastosowanie procedury weryfikacji
wyboru poszczególnych jej elementów oraz wprowadzanie w życie zasady integracji ochrony
przyrody z różnymi sektorami działalności ludzkiej. Cel ten będzie realizowany poprzez:
-
zabezpieczenie siedlisk zagrożonych lub reprezentatywnych dla wyróżnionych regionów
biogeograficznych,
-
zabezpieczenie egzystencji roślin oraz zwierząt zagrożonych i rzadkich na terytorium
Wspólnoty albo poprzez ochronę gatunkową, albo poprzez ochronę ich biotopów.
Zasięg Obszarów Natura 2000 na terenie Nadleśnictwa Knyszyn w dużej części
pokrywa się z zasięgiem Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej i częściowo jego
otuliny oraz z Narwiańskim i Biebrzańskim Parkiem Narodowym i ich otulinami. W zasięgu
nadleśnictwa znajdują się cztery obszary Dyrektywy Ptasiej, oraz dwa Dyrektywy
Siedliskowej.

o
Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO)
Ostoja Biebrzańska – PLB 200006
Powierzchnia - 149929.14 ha
Obszar leży na wysokości 99 – 209m npm i obejmuje rozległy fragment Kotliny
Biebrzańskiej, od ujścia Sidry po Narew, z dużym udziałem elementów naturalnych: w jednej
piątej zabagnienia, w jednej piątej uprawy, w jednej trzeciej łąki i w ponad jednej trzeciej
55
zalesienia (olsy porzeczkowe i torfowcowe, łęg olszowo-jesionowy, bór bagienny, bory
i grądy). Obszar otaczają wysoczyzny morenowe i równiny sandrowe. Jest to największy
w Europie Środkowej kompleks dobrze zachowanych torfowisk niskich. Główną rzeką ostoi
jest Biebrza, która regularnie wylewając w okresie wiosennym zasila wodą ekosystemy
obszaru. Na całym terenie ostoi występują zarośla wierzbowe, w tym wierzby japońskiej
i brzozy niskiej.
W ostoi stwierdzono występowanie co najmniej 43 gatunków ptaków wymienionych w
Załączniku I Dyrektywy Ptasiej: bąk, bączek, bocian czarny, łabędź krzykliwy, trzmielojad,
kania czarna, kania ruda, bielik, gadożer, błotniak stawowy, błotniak zbożowy, błotniak
łąkowy, orlik krzykliwy, orlik grubodzioby, orzeł przedni, orzełek włochaty, kropiatka,
zielonka, derkacz, żuraw, batalion, dubelt, mewa mała, rybitwa rzeczna, rybitwa białoczelna,
rybitwa białowąsa, rybitwa czarna, puchacz, sowa błotna, zimorodek, kraska, dzięcioł
Ryc. 5. Zasięg obszaru Natura 2000 „Ostoja Biebrzańska”.
zielonosiwy, dzięcioł czarny, dzięcioł średni, dzięcioł białogrzbiety, dzięcioł trójpalczasty,
lerka, świergotek polny, wodniczka, muchołówka mała, ortolan, biegus zmienny. W ostoi
występuje również cietrzew, nie wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej.
Ostoja Biebrzańska jest najważniejszą w Polsce i Unii Europejskiej ostoją wodniczki
i orlika grubodziobego. Największą liczebność w Polsce i jedną z największych w Unii
Europejskiej osiągają także: błotniak stawowy, cietrzew, derkacz, dubelt, uszatka błotna,
56
kropiatka, rybitwa czarna i rybitwa białoskrzydła (przy wysokim poziomie wody). Jest to
również bardzo ważna ostoja ptaków drapieżnych (kania ruda, kania czarna, bielik, błotniak
zbożowy, gadożer, orzeł przedni i orzełek).Ponadto 25 gatunków zostało zamieszczonych
w Polskiej czerwonej księdze zwierząt.
o
Puszcza Knyszyńska – PLB 200003
Powierzchnia - 132372.2 ha
Obszar obejmuje Puszczę Knyszyńską wraz z przyległą do niej Niecką GródeckoMichałowską. Puszcza Knyszyńska jest dużym kompleksem leśnym z dominującymi lasami
iglastymi. Na jej obszarze istnieje wiele polan, łąk, terenów uprawnych i wsi. Charakteryzuje
się również dużą ilością strumieni i niewielkich rzek, a także źródlisk, młak i wysięków.
Największe rzeki to: Supraśl i Nietupa. Większość dolin rzecznych i występujących w nich
torfowisk niskich i przejściowych, została zmeliorowana. W bezodpływowych zagłębieniach
zachowały się jeszcze nieliczne torfowiska przejściowe i wysokie.
Ryc. 6. Zasięg obszaru Natura 2000 „Puszcza Knyszyńska”.
Teren puszczy jest bardzo urozmaicony, a względne różnice wysokości dochodzą nawet
do 80 m. Niecka Gródecko-Michałowska przylega do Puszczy Knyszyńskiej od
południowego-wschodu. Jest to rozległa silnie zatorfiona kotlina, odwadniana przez Supraśl
i jej dopływy. Zdecydowana większość niecki została osuszona, a tylko lokalnie spotykane są
57
zabagnienia. Około 20% jej powierzchni porastają lasy, najczęściej brzeziny bagienne.
W centralnej części obniżenia znajduje się jezioro Gorbacz, zaś we wschodniej jez. Wiejki.
Zarówno Puszcza Knyszyńska jak i Niecka Gródecko-Michałowska uznane zostały za ostoje
ptasie o randze europejskiej. Występuje tu przynajmniej 38 gatunków ptaków z Załącznika
I Dyrektywy Siedliskowej, a 14 spośród nich znalazło się również w Polskiej Czerwonej
Księdze Zwierząt. Ostoję zasiedla przynajmniej 1% krajowej populacji: błotniaka łąkowego,
błotniaka zbożowego, trzmielojada, orlika krzykliwego, gadożera, bociana czarnego,
cietrzewia, dubelta, dzięcioła białogrzbietego, dzięcioła trójpalczastego, puchacza, włochatki,
sowy błotnej i kraski. Odnotowano tu również wysokie zagęszczenie zimorodka.

Obszary Specjalnej Ochrony Siedlisk (SOO)
o
Ostoja Knyszyńska – PLH 200006
Powierzchnia - 135777 ha
Ostoja znajduje się w północno - wschodniej Polsce, na Podlasiu. Obszar obejmuje
rozległy kompleks leśny Puszczy Knyszyńskiej. W ostoi tej znajduje się wiele fragmentów
lasów o naturalnym charakterze. Powierzchne leśne porozcinane są przez użytkowane
rolniczo doliny niewielkich rzek i polany. Bardzo zróżnicowana rzeźba terenu i mozaika
siedlisk decyduje o dużych walorach krajobrazowych tego terenu. Osobliwością Puszczy
Knyszyńskiej są liczne źródliska. Istnieje tu ponad 450 wypływów wód podziemnych
w postaci źródeł, młak i wysięków. Występują tu również tereny podmokłe i torfowiska.
W Puszczy dominują drzewostany iglaste. Największe powierzchnie porastają bory mieszane.
Lasy liściaste Puszczy to przede wszystkim grądy, olsy, sosnowo - brzozowe lasy bagienne,
a w dolinach rzecznych łęgi złożone z olch i jesionów. W południowo - wschodniej część
ostoi zachowały się nieliczne na tych terenach oligotroficzne jeziora - Gorbacz i Wiejki.
Tu znajduje się także zniszczone eksploatacją torfu, ale wciąż cenne, torfowisko wysokie
Gorbacz. Na terenie ostoi stwierdzono 12 rodzajów siedlisk przyrodniczych cennych z punktu
widzenia Europy m.in. bory i lasy bagienne, łąki użytkowane ekstensywnie i torfowiska
wysokie. Teren ten charakteryzuje się bogatą florą z istotnym udziałem gatunków borealnych
i górskich. Występuje tu 6 gatunków roślin cennych dla ochrony przyrody w Europie. Wśród
tych ostatnich jest m.in. rzepik szczeciniasty, dla którego Ostoja Knyszyńska jest jednym
z najważniejszych miejsc występowania w Polsce. W uroczyskach Gorbacz i Machnacz
występują dwie spośród zaledwie kilku znanych w Polsce populacji chamedafne północnej,
58
Ryc. 7. Zasięg obszaru Natura 2000 „Ostoja Knyszyńska”.
rośliny uważanej za relikt glacjalny. Faunę o charakterze puszczańskim reprezentują m. in.
duże drapieżniki - wilk i ryś. Na terenie ostoi występuje jedno z pięciu wolno żyjących stad
żubra w Polsce. W sumie Puszcza jest ostoją 43 gatunków zwierząt cennych dla zachowania
dziedzictwa przyrodniczego Europy. Obszar ten jest również ważną ostoją ptasią o randze
europejskiej. Ostoja jest również jedynym w Polsce znanym stanowiskiem motyla modraszka eroides.
o
Dolina Biebrzy – PLH 200008
Powierzchnia – 121002,26 ha
Dolina Biebrzy to szerokie, płaskie obniżenie terenu wypełnione torfem, położone od
kilkunastu do kilkudziesięciu metrów poniżej sąsiadujących wysoczyzn: Grodzieńskiej,
Sokólskiej, Goniądzkiej, Wysokomazowieckiej i Kolneńskiej. Dolinę otaczają wysoczyzny
morenowe, z wyjątkiem północy i północnego wschodu, gdzie wchodzą do niej sandry:
Augustowski, Rajgrodzki i Ełcki.
59
Ryc. 8. Zasięg obszaru Natura 2000 „Dolina Biebrzy”.
Wyróżnia się w niej trzy niższe jednostki geomorfologiczne zwane basenami: północny
- obejmujący dolinę na wschód od Sztabina, środkowy - od Sztabina do Osowca i trzeci,
południowy - od Osowca do ujścia Biebrzy do Narwi. Baseny rozdzielone są przewężeniami
doliny o szerokości ok. 1 km. Obszar obejmuje także Basen Wizny. Dominującymi
siedliskami w obszarze są siedliska mokradłowe: zalewane wodami rzecznymi lub podtapiane
wodami podziemnymi torfowiska niskie ze zbiorowiskami turzycowymi i turzycowomszystymi, corocznie zalewane wodami rzecznymi mułowiska i torfowiska porośnięte
szuwarami właściwymi, bagienne olsy, okresowo zalewane przyrzeczne równiny madowe
oraz odwodnione i zagospodarowane torfowiska ze zbiorowiskami łąkowymi. Obszar
obejmuje Biebrzański Park Narodowy (59 223 ha; 1993) wraz z częścią otuliny, w tym także
rezerwat przyrody Szelągówka (62 ha; 1995). Ostoja RAMSAR Biebrzański Park Narodowy
(59 223 ha; 1995).
3.1.6.
Otulina Biebrzańskiego Parku Narodowego
Biebrzański Park Narodowy utworzono na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 9 września 1993 roku w sprawie utworzenia Biebrzańskiego Parku Narodowego (Dz.
U. nr 86 poz. 399).
Powierzchnia parku wynosi 59223 ha, a otuliny 66824 ha. Należy do najdzikszych
i najbardziej odludnych obszarów naszego kraju. Obejmuje swym zasięgiem niemal całą
60
dolinę Biebrzy. Chroni największe w Środkowej Europie bagna i torfowiska niskie
o unikatowej w skali Europy, a nawet świata, faunie i florze. Stanowi jedną z najcenniejszych
ostoi naszych ptaków oraz najważniejszą ostoją łosia w Polsce.
3.1.7.
Użytki ekologiczne
Użytki ekologiczne są to pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla
zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk. Powodem ich tworzenia jest
potrzeba objęcia ochroną obiektów niewielkich powierzchniowo, ale cennych pod względem
przyrodniczym. Użytki ekologiczne tworzone na gruntach Lasów Państwowych to
w większości bagna, zadrzewione nieużytki, zadrzewienia śródpolne i wydmy.
Na gruntach Nadleśnictwa Knyszyn nie znajdują się żadne użytki ekologiczne.
Natomiast w granicach administracyjnych nadleśnictwa jest jeden użytek „Bagno Tykocin”
w gminie Tykocin na terenie P. F. Z. Gmina Tykocin o powierzchni 84,69ha. Ma on na celu
ochronę naturalnego układu wodnych i bagiennych zbiorowisk roślinnych
3.1.8.
Korytarze ekologiczne
Korytarz ekologiczny to ciąg miejsc zajętych przez siedliska mniej zmienione przez
ludzką gospodarkę, wystarczająco zasobne w różnorodne gatunki, które zapewniają warunki
do bezpiecznego rozprzestrzeniania się osobników. Mimo istnienia wielu "przerw" w zasięgu
gatunków, korytarz czyni te „przerwy” możliwymi do pokonania przez liczne osobniki. A to
pozwala na kontakt między różnymi populacjami, umożliwia w miarę bezpieczna wędrówkę
zwierzętom, a roślinom daje możliwość rozsiewania się i przenoszenia pyłku na sąsiednie
tereny zajęte przez ten sam gatunek.
Ważnym aspektem korytarzy ekologicznych jest zapewnienie zwierzętom możliwości
odbywania wędrówek. Regularne i dalekie wędrówki odbywają liczne ptaki, wiele ryb,
nietoperzy i niektóre owady. Duże ssaki również wędrują na duże odległości, poszukując
miejsc obfitujących w pokarm i nadających się do zasiedlenia – do najaktywniejszych
i najwytrwalszych wędrowców w tej grupie należy wilk.
Korytarze wędrówkowe dużych ssaków ciągną się ze wschodu na zachód, w dużej części
wzdłuż dolin rzecznych i większych kompleksów leśnych. By zwierzęta mogły nimi
wędrować potrzebna jest jak największa ciągłość odpowiednio zasobnych w pokarm lasów
wzdłuż od wieków używanych tras migracji. Bardzo ważne jest też by nie przegradzać ich
niebezpiecznymi i często niemożliwymi do przekroczenia barierami w postaci szerokich
i ruchliwych dróg. Pod takimi szosami i autostradami w odpowiednio wyznaczonych
61
miejscach powinny być skonstruowane przejścia, którymi bez obaw mogłyby przechodzić
także duże zwierzęta.
Aby ochronić szlaki wędrówek ptaków należy utrzymać pasmo lasów wzdłuż wybrzeża
Bałtyku, lasy i pasy krzewiastych zarośli oraz naturalne brzegi wód w dolinach dużych rzek,
a na terenie całego kraju wszelkie zbiorniki wodne zwłaszcza te, które mają płaskie, muliste
brzegi.
Na terenie Nadleśnictwa Knyszyn, przebieg korytarzy ekologicznych kształtuje się
następująco (dane: Ministerstwa Środowiska 2007):
Ryc. 9. Położenie korytarzy ekologicznych w zasięgu Nadleśnictwa Knyszyn.
3.2. Lasy ochronne
Lasy ochronne ustanawiane są decyzją Ministra Środowiska, na wniosek Dyrektora
Generalnego Lasów Państwowych, po uprzednim zasięgnięciu opinii właściwych terytorialnie
rad gminnych. Ze względu na pełnione funkcje podzielić je można na dwie zasadnicze grupy:
lasy ochronne ogólnego przeznaczenia oraz lasy ochronne specjalnego przeznaczenia.
Powyższy podział wynika z ustaleń Systemu Ochrony Przyrody i Kształtowania Środowiska
Naturalnego w Lasach Państwowych. Różne kategorie lasów ochronnych mogą się wzajemnie
nakładać, wtedy ustala się kategorię wiodącą.
62
Dokładna lokalizacja lasów ochronnych została przedstawiona w opisaniu ogólnym.
Granice grup lasów ochronnych na omawianym terenie przedstawia „Mapa sytuacyjnoprzeglądowa
walorów
przyrodniczo-kulturowych
Nadleśnictwa
Knyszyn”.
Walory
przyrodnicze lasów ochronnych zostały omówione w p. 4. 2. niniejszego opracowania. Pełny
wykaz lasów ochronnych przedstawia decyzja ministra zamieszczona jako załącznik do Tomu
I Opisania ogólnego Planu Urządzania Lasu Nadleśnictwa Knyszyn.
3.2.1.
-
Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia
lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej - pow.
240,58 ha,
-
lasy wodochronne - pow. 1703,50 ha,
-
lasy glebochronne – pow. 57,68 ha,
-
cenne fragmenty rodzimej przyrody – pow. 440,05 ha,
Lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej
Na liście gatunków objętych Dyrektywą Ptasią znajduje się 11 gatunków dużych
ptaków drapieżnych gnieżdżących się w lasach polskich, z których trzy – bielik (Haliaeetus
albicilla), orlik krzykliwy (Aquila pomarina) i bocian czarny (Ciconia nigra) występują
w lasach Nadleśnictwa Knyszyn. Gniazda tych gatunków podlegają w naszym kraju ochronie
strefowej. Na omawianym terenie udokumentowano istnienie 1 gniazdo bielika, 5 gniazd
orlika oraz 1 gniazdo bociana dla ochrony których wyznaczono 7 stref ochronnych. Zgodnie
z Zarządzeniem Ministra Środowiska z dnia
26 września 2001 roku, ochrona ścisła
obowiązuje przez cały rok, w promieniu 100m dla orlika i bociana, oraz 200m dla bielika, od
miejsca rozrodu i regularnego przebywania. Strefa ochrony częściowej ustalona jest
w odległości 500 m od gniazda i obowiązuje w sezonie lęgowym, od marca do sierpnia dla
orlika i bociana, oraz od stycznia do lipca dla bielika. Jest to skuteczna forma ochrony gniazd
i bezpośredniego ich otoczenia respektowana w pełni przez służby leśne.
Lasy stanowiące ostoje zwierząt chronionych zostały ustanowione decyzjami
Wojewódzkiego
Konserwatora
Przyrody
działającego
z
upoważnienia
Wojewody
Białostockiego, na podstawie wniosków administracji leśnej opartej na waloryzacji
i weryfikacji terenowej wykonanej przez ornitologów. Wszystkie strefy ochronne decyzją
I KTG weszły w skład gospodarstwa specjalnego.
63
Lasy wodochronne
Za lasy wodochronne zostały uznane lasy chroniące zasoby wód powierzchniowych
i podziemnych na siedliskach wilgotnych i bagiennych, lasy na obszarach źródliskowych oraz
lasy położone wzdłuż rzek, potoków i zbiorników wodnych, tworzące wyraźne ciągi
hydrologiczne.
Lasy glebochronne
Za lasy glebochronne uznano lasy chroniące gleby przed erozją na siedliskach skrajnie
ubogich z pokrywą nagą lub w niewielkim stopniu porośniętą chrobotkami.
3.2.2.
Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia
-
powierzchnie badawcze – pow. 5,89 ha,
-
drzewostany nasienne – pow. 40,58 ha,
-
lasy obronne – pow. 372,97 ha,
Powierzchnie badawcze
Powierzchnia, gdzie prowadzone są badania naukowe pozwalające na doskonalenie
metod zagospodarowania lasu.
Drzewostany nasienne
Drzewostany cenne, na terenie których ograniczono pozyskanie zgodnie z zasadami
prowadzenia gospodarki nasienno-selekcyjnej.
Lasy obronne
Są to lasy mające szczególne znaczenie dla obronności i bezpieczeństwa państwa.
Planuje się tam zabiegi gwarantujące zachowanie dobrej kondycji zdrowotnej lasów
obronnych.
3.3. Lasy gospodarcze (wielofunkcyjne)
W Nadleśnictwie Knyszyn lasy wielofunkcyjne zajmują powierzchnię 8477,21 ha, co stanowi
77,59% powierzchni leśnej tego obiektu.
Lasy wielofunkcyjne spełniają wielorakie funkcje. Podobnie jak rezerwaty i lasy
ochronne stanowią one siedlisko bytowania chronionych gatunków roślin i zwierząt. Na ich
64
terenie znajdują się pomniki przyrody wraz z otaczającymi je strefami ochronnymi. Mają one
do spełnienia również ważne funkcje społeczne, dlatego na ich terenie może rozwijać się
turystyka i być stosowana proekologiczna, trwale zrównoważona gospodarka leśna, służąca
zaspokojeniu interesów społeczności lokalnych i Skarbu Państwa. W celu szczególnej
ochrony puszczy oraz zachowania jej dla przyszłych pokoleń jako unikalnego obiektu
przyrodniczego, na całym jej terenie od dawna stosowano podwyższone wieki rębności:
dla sosny do 130 lat, świerka do 100 lat oraz dębu i jesionu do 140 lat. Obecnie, w oparciu
o Zarządzenie nr 36 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 19 maja 2004 r.
I KTG podjęła decyzję o obniżeniu wieków rębności dla sosny do 120 lat (obręb Trzcianne
100lat), świerka do 90 lat oraz dębu i jesionu do 120 lat. Działania te zostały podjęte wskutek
stale zwiększających się strat na jakości surowca drzewnego w drzewostanach rębnych oraz
ze względu na pogorszenie się stanu sanitarnego lasu.
3.4. Inne formy ochrony przyrody i krajobrazu
3.4.1.
Bagna
Bagna są cennym elementem przyrody i każdego krajobrazu. Wywierają korzystny
wpływ na lokalne stosunki wodne, są składnikiem retencji wód powierzchniowych i tym
samym dodatnio wpływają na otaczające je biocenozy. Mają znaczenie dla zachowania
tworzących się na ich terenie różnorodnych, często unikatowych zbiorowisk, które stanowią
oazy biocenotyczne. Spełniają one funkcje lokalnych banków genów i są ostoją biologicznej
różnorodności. Występują tu liczne gatunki roślin oraz znaczna liczba ptaków i drobnych
zwierząt, głównie bezkręgowców. Wiele z nich to rzadkie i zanikające składniki rodzimej
flory i fauny. Dlatego też dla zachowania naturalnej bioróżnorodności powinny pozostać
w stanie nienaruszonym (nie zaplanowano tu żadnych wskazań gospodarczych). Dotyczy to
także małych, śródleśnych bagienek stanowiących powierzchnie nie podlegające wyłączeniu.
Należy zaniechać prób ich odnawiania, gdyż ewentualne korzyści nie zrekompensują szkód
wyrządzonych środowisku naturalnemu.
W Nadleśnictwie Knyszyn bagna występują na powierzchni 192,23 ha(obręb Knyszyn
44,00 ha i obręb Trzcianne 148,24 ha), co stanowi niecałe 1,52% powierzchni ogólnej
obiektu.
Szczegółowy wykaz bagien położonych na terenie Nadleśnictwa Knyszyn zawiera
załącznik nr 4 zamieszczony w części dokumentacyjnej niniejszego programu.
65
3.4.2.
Grunty do naturalnej sukcesji
Grunty do naturalnej sukcesji to powierzchnie zaliczone do gruntów leśnych (według
ewidencji gruntów). Są to powierzchnie o charakterze bagien, torfowisk, mszar lub innych
obszarów nie zalesionych na których prowadzenie gospodarki leśnej jest niecelowe za
względu na trudne warunki siedliskowe lub z innych obiektywnych względów.
Wyodrębniono je w planie urządzenia lasu jako oddzielną kategorię gruntu leśnego. Z uwagi
na ich specyfikę, zostały pozostawione bez żadnych wskazań gospodarczych.
Grunty do naturalnej sukcesji występują w Nadleśnictwie Knyszyn na powierzchni
113,38 ha (obręb Knyszyn – 9,73 ha i obręb Trzcianne – 104,15 ha), co stanowi niecałe 0,9%
powierzchni ogólnej obiektu. Ich szczegółowy wykaz zawiera załącznik nr 5 zamieszczony w
części dokumentacyjnej niniejszego programu.
Sukcesja jest procesem kierunkowych zmian w strukturze i składzie gatunkowym
biocenozy będący efektem kształtowania biotopu przez biocenozę. Docelowym etapem
sukcesji jest stadium klimaksu. W naszych warunkach klimatycznych jest to las odpowiedni
do zajmowanego siedliska. Klimaks jest to stan ekosystemu, w którym panuje względna
równowaga biologiczna w biocenozie.
Rodzaje sukcesji:
- pierwotna – dotyczy terenów dotąd nie zmienionych przez działalność organizmów
żywych, jest bardzo powolna i potrzeba około 1000 lat na powstanie pierwszej
biocenozy,
- wtórna – jest o wiele szybsza od sukcesji pierwotnej (50-200 lat), zachodzi na obszarach
wcześniej zajętych przez inną biocenozę.
Etapy sukcesji:
- pionierskie – jest to wkraczanie roślin pionierskich na nie zasiedlony teren,
- migracyjne – liczne gatunki roślin i zwierząt wypełniają stopniowo zajmowaną
przestrzeń,
- zasiedlające – pomyślne rozmieszczenie i rozprzestrzenianie roślin zapełniających
wszystkie wolne przestrzenie,
- konkurencyjne
–
dotyczy
zdobywania
nisz
ekologicznych
przez
organizmy
ekspansywne, komplikują się łańcuchy i sieci troficzne,
- stabilizacji – zbiorowisko osiąga względną równowagę, tworzy stadium klimaksu.
66
Znaczenie sukcesji:
- przekształcanie obszarów abiotycznych w środowiska życia zasiedlane przez organizmy
pionierskie,
- tworzenie gleby na obszarach dotychczas jej pozbawionych,
- udostępnianie nowych obszarów dla organizmów i niszy ekologicznej,
- przekształcanie krajobrazu,
- zmiana biocenoz,
- zmiana składu biocenozy, rozwój jednych gatunków kosztem zanikania innych,
- jakościowa i ilościowa zmiana biomas,
- zagospodarowywanie nieużytków rolnych,
- rekultywacja terenów poprzemysłowych.
3.5. Tereny Nadleśnictwa Knyszyn na tle koncepcji ochrony obszarów cennych
przyrodniczo
3.5.1.
Koncepcja „Zielonych Płuc Polski”
Koncepcja “Zielonych Płuc Polski” powstała w 1983 r. Jej podstawą jest strategia
ekorozwoju
Polski
północno-wschodniej,
rozumianego
jako
szereg
przekształceń
ekonomicznych, społecznych i technologicznych powiązanych z całościową ochroną
środowiska przyrodniczego na użytek obecnego i przyszłych pokoleń, przy jednoczesnym
poprawie poziomu życia jej mieszkańców.
Powyższa strategia obejmuje:
-
maksymalnie duże wykorzystanie
odnawialnych zasobów naturalnych,
-
efektywną eksploatację nieodnawialnych
źródeł energii,
-
utrzymanie stabilności procesów
ekologicznych i ekosystemów,
-
ochronę różnorodności genetycznej oraz
ogólną ochronę przyrody i krajobrazu.
Strategia rozwoju obszaru Zielonych Płuc Polski w najbliższej przyszłości została
zawarta w opracowaniu “Ramowy program rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca na
lata 2001-2010” (Ptasiewicz Z., i inni, 2001). W myśl tego programu województwo podlaskie
powinno się stać obszarem przedsiębiorczości gospodarczej, unowocześniania rolnictwa oraz
67
rozwoju: turystyki i wypoczynku, infrastruktury społecznej, wielokierunkowej edukacji,
współpracy zagranicznej i międzyregionalnej oraz nowoczesnej infrastruktury technicznej,
z aktywnym wykorzystaniem położenia przygranicznego, walorów środowiska kulturowego
i przyrodniczego, w dążeniu do osiągnięcia średnich wskaźników rozwoju i poziomu życia
w Polsce.
3.5.2.
Euroregion Niemen
Euroregion Niemen został utworzony w dniu 6 czerwca 1997 r. na mocy porozumienia
podpisanego w Augustowie przez przedstawicieli władz przygranicznych regionów Polski,
Litwy i Białorusi. Później do stowarzyszenia przystąpiła także Rosja. Siedzibą Euroregionu
zostało miasto Suwałki. Obecnie w skład Euroregionu wchodzą:
-
po stronie polskiej: województwo podlaskie (z wyłączeniem części byłego województwa
łomżyńskiego) i część województwa warmińsko-mazurskiego,
-
po stronie litewskiej Rejony: Alytus, Mariampol i Wilno,
-
po stronie białoruskiej: obwód grodzieński,
-
po stronie rosyjskiej: rejony Czerniachowsk, Gusiew, Oziersk, Krasnoznamiensk
i Niestierow (Obwód Kaliningradzki).
Euroregion Niemen jest ponadpaństwową strukturą mającą na celu współpracę
gospodarczą, umocnienie więzi kulturowych i społecznych między mieszkańcami
przygranicznych regionów sąsiadujących ze sobą państw. Główne obszary współpracy
międzynarodowej w ramach Euroregionu to:
-
wspieranie rozwoju gospodarczego i wymiany handlowej,
-
tworzenie pomostu pomiędzy krajami zachodnimi i wschodnimi, ułatwiającego handel,
wymianę towarową, usługi z tym związane,
-
infrastruktura publiczna,
-
rolnictwo i gospodarka leśna,
-
ochrona i poprawa stanu środowiska, gospodarka odpadami,
-
zagospodarowanie przestrzenne obszarów przygranicznych, rozbudowa infrastruktury
transgranicznej,
-
kultura, sport, turystyka, (agroturystyka),
-
nauka i oświata,
-
współpraca w przeciwdziałaniu i likwidacji zagrożeń i klęsk żywiołowych.
68
Celem Euroregionu jest ułatwienie współpracy transgranicznej, organizowanie
i koordynowanie kontaktów gospodarczych, kulturalnych, sportowych, naukowych, ochrona
środowiska i rozwój turystyki.
4.
Walory przyrodniczo-leśne nadleśnictwa
4.1. Charakterystyka warunków przyrodniczych
Ukształtowanie terenu
4.1.1.
Nadleśnictwo Knyszyn znajduje się w zasięgu czterech mezoregionów:
-
Wysoczyzny Białostockiej
-
Kotliny Biebrzańskiej,
-
Wysoczyzny Wysokomazowieckiej,
-
Doliny Górnej Narwi
Jest to pas równin staroglacjalnych, jednak rzeźba terenu jest wyjątkowo urozmaicona.
Dokładnie charakterystykę obszaru nadleśnictwa omówiono w „Operacie siedliskowym”
w punkcie 3.3.1.
4.1.2.
Stosunki wodne
W Puszczy Knyszyńskiej, istniejące stosunki wodne reprezentują układy hydrograficzne
o stosunkowo małym przeobrażeniu i o dużych walorach przyrodniczych (Sokołowski, 1991).
Najważniejszym czynnikiem kształtującym środowisko wodne jest rzeźba terenu. Obfitość
form wypukłych, o zróżnicowanych wysokościach względnych, dochodzących do 70 m, oraz
szeregu obniżeń wytopiskowych tworzy krajobraz typowy dla stref deglacjacji przetainowej
(Musiał 1992).
Wody powierzchniowe
Wody powierzchniowe to głównie sieć rzek o układzie kratowym o bardzo różnych
spadkach koryta. Uzupełnieniem pierwotnej sieci wód powierzchniowych jest system
sztucznych kanałów i rowów melioracyjnych, a także stawów i zbiorników zaporowych.
Największy roczny cykl przepływu rzek występuje w chłodnej porze roku od listopada do
kwietnia. Pomimo znacznych opadów letnich, wezbrania na rzekach są krótkotrwałe.
Charakterystyka ta jest m. in. efektem zatrzymywania wody przez roślinność - 20% opadów
pozostaje w koronach drzew, 10-15% w warstwie krzewów i runa.
69
Obszar Nadleśnictwa Knyszyn zajmuje swoim zasięgiem głównie dorzecze II rzędu
rzeki Narew i III rzędu rzeki Biebrzy. Na południe od strefy puszczańskiej znajdują się
zlewnie rzek wchodzących w skład zlewni górnej Narwi. Od północy znajdują się zlewnie
Brzozówki, Czarnej Strugi i Kosodki - dopływów Biebrzy.
Tabela 7. Rzeki w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Knyszyn i w jego bezpośrednim sąsiedztwie na
podstawie VMAP LEVEL2.
Rzeki główne i dopływy
Narew
Kurówka
Czarna
Krzemianka
Kulikówka
Jaskranka
Wodziłówka
Nereśl
Rumejka
Nereślanka
Ślina
Gać
Biebrza
Brzozówka
Biebła
Czarna Struga
Kosódka (Golda)
Kosówka
Długość rzek [km], których
Rząd
zlewnie wchodzą w skład Całkowita długość
dorzecza nadleśnictwa Knyszyn, w
rzeki [km]
jego zasięgu terytorialnym
484,0
II
2,5
(455,0 w Polsce) 3)
III
8,2
IV
1,0
56,1
V
5,5
9,0
III
3,6
15,4
III
20,6
20,6
IV
7,0
8064
III
40,2
40,2
IV
7,9
7,9
IV
4,0
4,0
III
8,9
38,8
III
22,23)
III
162,81)
IV
31,1
55,81)
V
19,0
19,0
IV
10,3
IV
6,1
23,12)
V
9,3
30,0
1)
na podstawie: ”Kotlina Biebrzańska i Biebrzański Park Narodowy” - Monografia przyrodnicza pod
redakcją naukową H. Banaszuka. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko. Białystok 2006 r.
2)
na podstawie: „Biebrzański Park Narodowy” pod redakcją A. Sieńko i A. Grygoruka. OsowiecTwierdza, 2003.
3)
na podstawie: „Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski”. PWN. Warszawa 1998.
W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Knyszyn znajduje się sztuczny zbiornik wodny jezioro Zygmunta Augusta oraz sieć stawów rybnych Popielewo zasilanych wodami rzeki
Kulikówki.
70
Charakterystyka głównych rzek
Narew to prawy dopływ Wisły (do 1962 rzeka była uważana za prawostronny dopływ
Bugu). Długość 484 km, z czego większość w Polsce (455 km), a reszta - na Białorusi, gdzie
bierze swój początek. Jest rzeką nizinną. Tworzy rozległe powierzchnie bagien, błot
i torfowisk. Jest jedynym w Europie i jednym z trzech na świecie przykładem rzeki
anastomozującej, czasami zwanej rzeką warkoczową (płynie siecią rozgałęziających się
i łączących się koryt).
Największym dopływem Narwi jest Bug - znacznie dłuższy i minimalnie zasobniejszy
w wodę od Narwi.
Biebrza jest prawym dopływem Narwi. Dolina tej rzeki ogranicza od zachodu
i północnego zachodu zasięg Nadleśnictwa Knyszyn. Całkowita długość to ok. 165 km,
powierzchnia dorzecza: 7 051 km2. Nazwa rzeki pochodzi prawdopodobnie od słowa Bóbr.
Biebrza ma swoje źródła na południe od Nowego Dworu, uchodzi zaś do Narwi
ok. 3 km od Wizny. Dzięki Kanałowi Augustowskiemu łączy się z Niemnem. Biebrzę
charakteryzuje asymetria dorzecza, bardziej rozwinięte jest dorzecze prawobrzeżne - 75,5%
(głównie rzeki spływające z Pojezierza Mazurskiego). Lewobrzeżne dorzecze stanowi tylko
24,5%.
Na całej długości rzeka płynie Pradoliną Biebrzy, o największej w Polsce pojemności
retencyjnej (porównywalnej do pojemności największych w kraju zbiorników wodnych). Jest
to szczególnie ważne w czasie wiosennych roztopów, gdy rzeka tworzy rozległe rozlewiska.
Biebrza i jej dorzecze stanowi największy w Polsce region bagien i objęty jest ochroną.
Niemal cała rzeka znajduje się na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego (ok. 155 km).
Ze względu na walory przyrodnicze, rzeka jest popularnym miejscem spływów kajakowych.
Dlatego też wyznaczono szlak wodny o długości 135 km, zaś na brzegu przygotowane są pola
namiotowe i punkty widokowe.
Do najcenniejszych przyrodniczych elementów należy zaliczyć doskonale wykształconą
i zachowaną poprzeczną i podłużną strefowość ekologiczną, polegającą na „przechodzeniu"
poszczególnych zbiorowisk roślinnych w inne, w zależności od panujących warunków
hydrologicznych i wysokości doliny nad poziomem morza.
Wszystkie rzeki w części puszczańskiej nadleśnictwa w znacznej mierze zachowały
swój naturalny charakter, chociaż należą do rzek częściowo uregulowanych.
Północno-wschodnia część Polski wyróżnia się występowaniem znacznych powierzchni
71
zabagnionych, to znaczy o płytkim zaleganiu wód gruntowych (mniej niż 1 m). Bagna są
prawie z reguły terenami, na których występują torfowiska o miąższości powyżej 0,5 m,
a niejednokrotnie przekraczające kilka metrów. Ponieważ torf zawiera 85-90% wody, rola
retencyjna bagien jest znaczna. Większość torfowisk należy do typu niskich, zasilanych przez
wody gruntowe, a więc zasobnych w sole mineralne. Ocenia się jednak, że blisko 6%
torfowisk należy do typu wysokich, ubogich w sole mineralne. Istnieją również formy
pośrednie torfowisk określane jako torfowiska przejściowe.
Tabela 8. Przepływ średni roczny (SSQ) niektórych cieków wodnych [m3/s] Nadleśnictwa Knyszyn i okolic (wg
„Atlasu posterunków wodowskazowych dla potrzeb państwowego monitoringu środowiska - posterunki
wodowskazowe IMiGW wg stanu na 1 stycznia 1996 r.”)
Profil
Okres badawczy
Strękowa Góra
1951-90
Przepływ SSQ
[m3/s]
33,30
Wizna
1951-90
67,90
Osowiec
1951-90
22,40
Burzyn
1951-90
33,60
Brzozówka
Karpowicze
1951-90
3,33
Czarna
Sochonie
1981-90
1,01
L.p.
Ciek wodny
1.
Narew
2.
Biebrza
3.
4.
RYCINA 14 - MAPA HYDROLOGICZNA!!!!!!!!
Wody podziemne
Występowanie wód powierzchniowych, a więc rzek, jezior i bagien, jest ściśle związane
z występowaniem wód podziemnych, które stanowią istotne ogniwo w ogólnym obiegu
wody. Według systematyki wód podziemnych (Więckowska H., 1963) poszczególne ich typy
wykazują dużą zależność nie tylko od budowy geologicznej, lecz także od stosunków
geomorfologicznych.
W zwięzłych, bądź luźnych skałach polodowcowych można wydzielić kilka poziomów
wodonośnych, odpowiadających cyklom sedymentacyjnym. Znaczna zmienność uziarnienia
skał, w wielu miejscach z przekształceniami glacitektonicznymi, stwarza duże trudności
w rozpoznaniu występujących warunków hydrogeologicznych. Wspólną cechą wód
podziemnych regionu jest ich porowy charakter, czyli wody występują w przestrzeniach
między ziarnami budującymi skały. Ich poziom utrzymuje się dzięki infiltracji wód
opadowych. Charakteryzują się one płytkim występowaniem i przeważnie swobodnym
zwierciadłem wody (Górniak, 1999).
72
Najbardziej zasobne i powierzchniowo rozległe poziomy wód podziemnych związane są
z osadami Interglacjału Wielkiego i Interstadiału Pilicy o miąższościach zbiorników do 30 m
każdy. Spotyka się je w utworach piasków różnoziarnistych i pylastych, między warstwami
gliniastymi na głębokościach od 40 do 120 m. Najpłycej (od kilku do 20-30 m głębokości)
występujący poziom wodonośny zalega w piaskach i żwirach podścielonych glinami ze
zlodowacenia Warty. Pierwszy poziom wód podziemnych w wielu miejscach ma charakter
wód zawieszonych, podatnych na szybkie wyczerpywanie. (Górniak, 1999).
W północnej części strefy puszczańskiej i regionie Wzgórz Sokólskich występują
najmniej zasobne, odizolowane zbiorniki wód podziemnych, w niewielkich soczewkach
żwirowo-piaszczystych pośród trudno przepuszczalnych glin. W strefach obniżeń
wytopiskowych, tworzących główne ciągi dolinne regionu, istnieją najzasobniejsze zbiorniki
wód podziemnych, szczególnie w dolinie Supraśli. Głęboko wcięte dna dolin rzecznych,
wypełnione utworami piaszczysto-żwirowymi stają się „kolektorem” zbierającym wody
z kilku poziomów wodonośnych, zalegających piętrowo w strefie wysoczyznowej. Często
warstwy wodonośne zasilane są wodami poprzez bardziej przepuszczalne kompleksy
utworów gliniastych lub przez liczne okna hydrogeologiczne (nieciągłość warstw
nieprzepuszczalnych), zlokalizowanych w licznych wytopiskach i dolinach rzecznych
(Górniak, 1999).
Zasobność wód podziemnych strefy przepuszczalnej jest duża. Uwidacznia się to
w występowaniu luźnych naturalnych wypływów tych wód, tj. wycieków, występów, młak
oraz źródeł. Jest ich na terenie Puszczy Knyszyńskiej ponad 430. Rozmieszczenie tych
obiektów hydrograficznych jest nierównomierne, a największe zagęszczenie występuje
w dolinach głównych rzek. Powstawanie naturalnych wypływów wód podziemnych
uwarunkowane jest budową geologiczną i morfologią terenu. Zasobne poziomy wodonośne są
rozcinane dolinami cieków i rzek. Dlatego najwięcej źródeł na tym terenie jest typu
dolinnego, gdzie poziom wodonośny został nacięty do utworów nieprzepuszczalnych. Część
źródeł ma charakter wypływów podzboczowych. Źródła mają zróżnicowany charakter
wypływu wody i morfologię nisz, czyli owalnych zagłębień obejmujących wody podziemne
z których formuje się stały odpływ. Niektóre źródła są bardzo obfite i dają początek
strumieniom. Mają one kształt niecki z prawie płaskim dnem, najczęściej piaszczystym,
z którego wypływa woda. Drugi typ stanowią źródliska torfowiskowe tworzące różnej
wielkości torfowe, silnie przewodnione pagórki. Z ich stoków lub podnóży sączy się woda
zasilająca strumień. Niektóre z nich pokryte są czapą torfową z roślinnością turzycową.
Najbardziej powszechne są źródła o zarysie owalnym, tworzące nisze o silnym uwodnieniu
73
strefy wypływu. Najpełniej rozwinięte nisze źródliskowe znajdują się w rezerwacie
Krzemianka. Inną formą wydajnych wypływów są źródliska liniowe, w których woda
wysącza się na kilkunastometrowym odcinku i tworzą skoncentrowany odpływ.
Wspólną cechą wszystkich źródeł są małe wahania temperatury wody w ciągu roku.
Dzięki temu większość z nich zimą nie zamarza. Charakteryzują się małą zawartością tlenu
w wodzie oraz małą zawartością fitoplanktonu. Wydajność większości źródlisk nie przekracza
0,5-1dm3/s, czyli ich wydajność jednostkowa jest niewielka. Odgrywają jednak istotną rolę
w zasilaniu wód rzek, jak również są wodopojem dla dzikich zwierząt.
Woda jest niezmiernie ważnym czynnikiem, kształtującym przebieg wielu zjawisk
przyrodniczych i niezbędnym warunkiem istnienia wszelkich przejawów życia, w tym także
ludzkiej
działalności
gospodarczej.
W gospodarowaniu
wodą
wyróżnia
się
kilka
podstawowych działów. Są to: melioracje gruntów ornych, łąk i pastwisk, regulacja rzek
i budowa kanałów dla potrzeb żeglugi, zaopatrzenia ludności w wodę pitną, dostarczenie
wody dla przemysłu, wykorzystanie spadku i masy wody do celów energetycznych, ochrona
wód przed zanieczyszczeniami oraz gospodarka rybacka.
Poważnym problemem gospodarki wodnej są zanieczyszczenia chemiczne wód
stanowiące zagrożenie dla walorów turystycznych regionu.
4.1.3.
Klimat
Przestrzenne zróżnicowanie parametrów meteorologicznych w skali kraju i regionu
spowodowało próby regionalizacji klimatycznej.
Zgodnie z podziałem Polski na dzielnice i regiony rolniczo-klimatyczne według
Gumińskiego (1948), opisywany obszar znajduje się w dzielnicy IX - Wschodniej.
S. Pióro (1973) zalicza omawiany obszar do Krainy Wysoczyzn Północnopodlaskich
i Krainy Kotliny Biebrzańskiej.
Wiszniewski i Chełchowski (1987) umieszczają ten obszar w regionie MazurskoBiałostockim.
Według podziału Polski na regiony klimatyczne na podstawie średniej rocznej
frekwencji dni z różnymi typami pogody A. Wosia (1994) obszar ten leży w większości
w regionie XII - Mazursko-Podlaskim i częściowo w regionie XI - Środkowomazurskim.
W podziale klimatycznym województwa podlaskiego A. Górniaka (2000) Nadleśnictwo
Knyszyn lokuje się w regionie Podlaskim, subregionach Białostockim, Bielskim
i Biebrzańskim.
74
Klimat regionu cechuje krótki okres wegetacji, długi okres zalegania pokrywy śnieżnej,
późne wiosenne i wczesne jesienne przymrozki, maksimum opadów przypadające na okres
letni oraz dominacja wiatrów z sektora zachodniego. W sumie warunki klimatyczne w tej
części kraju są niekorzystne a pod względem surowości porównywalne z pasem pogórzy
(Sasinowski, 1995).
Klimat Kotliny Biebrzańskiej, charakteryzujący się nieco odmiennym reżimem
opadowym, wilgotnością powietrza, częstotliwością występowania burz i gradów, okresem
zalegania pokrywy śnieżnej oraz swoistym przebiegiem zachmurzenia wywiera swój wpływ
na przyległą, nisko położoną, północną część obszaru Wysoczyzny Białostockiej. Uwidacznia
się to poprzez zwiększoną wilgotność powietrza, niższe temperatury wiosny i lata oraz nieco
wyższe w listopadzie i grudniu.
Temperatura powietrza
Temperatura powietrza jest głównym elementem klimatu. Średnia roczna temperatura
Wysoczyzny Białostockiej wynosi 6,8oC, Kotliny Biebrzańskiej 6,5oC. Skrajne wartości
temperatury w latach 1961-1995 osiągnęły w Białymstoku minimum -35,4oC oraz maksimum
35,5oC. Analogiczne wartości w Biebrzy wyniosły -35,6oC i 35,1oC. Amplituda średnich
miesięcznych temperatur to 21,6oC dla Białegostoku i 21,2oC dla Biebrzy. Na omawianym
terenie występuje dość ciepłe lato o temperaturze lipca około 17,3oC oraz ostra zima,
o średniej temperaturze stycznia -4,3oC.
Tabela 9. Średnia miesięczna temperatura powietrza [ºC] w Białymstoku w latach 1961-1995.
Miesiąc
(okres)
I
II
III
IV
średnia
-4,3
-3,5
0,6
6,8
maksymalna
minimalna
V
VI
VII VIII IX
X
XI
12,7 15,7 17,3 16,5 12,2
7,2
2,0
W okresie
Średnia
wegetacyjnym
XII
wieloletnia
V-IX
-2,1
14,9
6,8
11,3 16,4 21,8 27,4 30,1 32,4 35,5 35,2 30,0 25,4 16,8 13,8
32,6
35,5
-35,4 -32,9 -24,0 -8,3
-1,1
-35,4
-4,5
-0,2
4,2
0,2
-5,1
-9,9 -20,7 -26,2
Średnia roczna wartość temperatury wyliczona dla dłuższego, 65-letniego okresu (19311995), wyniosła w Białymstoku również 6,8oC. W skali województwa okazała się dość
zbliżona do wartości z charakteryzowanego wyżej wielolecia.
Dla porównania analizując 65-letni ciąg pomiarów temperatury powietrza w Suwałkach
największą tendencję spadkową (średnio o 0,17oC na 10 lat) zauważa się dla okresu letniego,
nieco mniej wyraźną tendencję spadkową dla jesieni. Natomiast zimy stają się coraz
cieplejsze (średnio o 0,2-0,3oC na 10 lat) (Górniak, 2000).
75
W okresie 1931-1995 skrajnie chłodne były lata: 1940, 1941, 1942, 1987, które uważa
się za najchłodniejsze w Polsce w minionym stuleciu. W roku 1940 wystąpiła najniższa
średnia roczna temperatura, która wyniosła w Białymstoku 4,9oC.
Zmienność wieloletnia temperatury powietrza ma określoną cykliczność. Na terenie
Polski najczęściej powtarza się 7,7-letni cykl (Lorenc, 1994).
Tabela 10. Średnia liczba dni w roku (w latach 1951-1980) o określonym termicznym typie pogody
w wybranych miejscowościach województwa podlaskiego i (w celu porównawczym) w Warszawie (Woś 1999).
Średnia
temperatura doby
>25 ºC
Typ
pogody
gorąca
Białystok
Suwałki
Warszawa
0,2
0,3
1,6
15-25 ºC
bardzo ciepła
80,7
70,2
91,8
5-15 ºC
ciepła
122,2
124,9
131,2
0-5 ºC
chłodna
72,8
72,6
72,6
-5-0 ºC
zimna
51,7
54,0
46,3
-15-(-5) ºC
mroźna
32,9
38,7
29,1
3,7
4,6
2,3
78
73
69
<-15 ºC
bardzo mroźna
W tym pogoda przymrozkowa
tmin <0 i tmax > 0
W województwie podlaskim przeważa pogoda ciepła, która utrzymuje się przez ponad
4 miesiące w roku. Okres ze średnią dobową temperaturą poniżej zera, w Polsce północnowschodniej jest najdłuższy w ciągu roku w nizinnej części kraju. Ponadto w większej części
województwa czas trwania pogody mroźnej (tmin i tmax < 0) jest praktycznie taki sam, jak
w Zakopanem.
Charakterystykę regionu ze względu na panującą pogodę przedstawia tabela 11.
76
Tabela 11. Średnia roczna liczba dni z wybranymi typami pogody w regionach klimatycznych: XI Środkowomazurskim i XII - Mazursko-Podlaskim.
TYPY POGODY
Średnia maksymalna i minimalna dobowa temperatura powietrza [oC]
15,1-25,0
5,1-15,0
0,1-5,0
Tmax,Tmin>0
Tmax,Tmin>0
Tmax,Tmin>0
0,0-(-5,0)
0,0-(-5,0)
-5,1-(-15,0)
<-15,0
Tmax>0>Tmin Tmax>0>Tmin
0,1-5,0
Tmax,Tmin0
Tmax,Tmin0
Tmax,Tmin0
20 21-79 80
20 21-79
2. Średnie dobowe zachmurzenie nieba [%]
20
21-79
20 21-79 80
20 21-79 80 21-79
80 21-79 80
20 21-79 80
Dobowa suma opadów atmosferycznych [mm]
0,1 <0,1 0,1 <0,1 0,1
Dni z pogodą bardzo mroźną, słoneczną, bez opadu
Dni z pogodą bardzo mroźną, pochmurną, z opadem
6,0
1,3
0,3
Mazursko11,2 36,4 18,1 7,2 42,8 31,4 0,5
Podlaski
6,1
16,6 10,9 12,6
7,7 10,0
0,4
3,6
9,5
4,6 11,0
7,2
1,7
0,6
wg
Dni z pogodą dość mroźną, pochmurną, bez opadu
4,6 10,0
Dni z pogodą dość mroźną, słoneczną, bez opadu
7,5
Dni z pogodą przymrozkową, bardzo chłodną, z dużym
zachmurzeniem, z opadem
4,1
klimatyczne:
Dni z pogodą chłodną, z dużym zachmurzeniem, z opadem
0,6
Dni z pogodą umiarkowanie ciepłą, z dużym zachmurzeniem
z opadem
8,1
Dni z pogodą umiarkowanie ciepłą, pochmurną, bez opadu
8,5
Regiony
Dni z pogodą umiarkowanie ciepłą, słoneczną, bez opadu
15,9 11,0 12,4
Dni z pogodą bardzo ciepłą, pochmurną, z opadem
6,7
Dni z pogodą bardzo ciepłą, pochmurną, bez opadów
Środkowo
13,5 36,2 20,1 8,9 42,2 29,3 0,6
mazurski
Liczba
dni
z typem
pogody:
Dni z pogodą bardzo ciepłą, słoneczną, bez opadów
Dni z pogodą dość mroźną, z dużym zachmurzeniem z opadem
0,1 <0,1 0,1
Dni z pogodą umiarkowanie mroźną, z dużym zachmurzeniem,
z opadem
<0,1
Dni z pogodą umiarkowanie mroźną, pochmurną, bez opadu
0,1
Dni z pogodą umiarkowanie mroźną, słoneczną, bez opadu
<0,1
Dni z pogodą przymrozkową, umiarkowanie zimną, z dużym
zachmurzeniem, z opadem
<0,1
Dni z pogodą przymrozkową, umiarkowanie zimną, pochmurną, bez
opadu
0,1
Dni z pogodą przymrozkową, bardzo chłodną, pochmurną, bez opadu
<0,1
Dni z pogodą chłodną, pochmurną, bez opadu
0,1
Dni z pogodą chłodną, słoneczną, bez opadu
<0,1
Woś A., 1999 - "Klimat Polski" - Typy pogody, regiony klimatyczne.
Woś A., 1994 - „Typy pogody, regiony klimatyczne”. Atlas Rzeczpospolitej Polskiej - Ark. 31.8. PPWK. Warszawa.
Średni okres bezprzymrozkowy dla Białegostoku wynosi 155 dni (dla Biebrzy 124 dni).
Data ostatnich przymrozków przypada na 3 maja (±11 dni) a pierwszych na 5 października (±
8 dni) (Pióro, 1973).
Okres wegetacyjny według kryterium termicznego (średnia dobowa temperatura
powietrza wyższa od 5oC) zaczyna się na omawianym terenie pod koniec pierwszej dekady
kwietnia i kończy się w trzeciej dekadzie października (T. Niedźwiedź, D. Limanówka,
1992). Trwa, więc około 195-200 dni dla Białegostoku i 186-196 dla Biebrzy (Pióro, 1973)..
Puszczę Knyszyńską cechuje stosunkowo krótki fenologiczny okres wegetacyjny, czyli
liczba dni od wczesnej wiosny do wczesnej jesieni - ok. 122 dni. Początek wczesnej wiosny
(dzień zakwitania tych roślin, których kwiaty rozwijają się równocześnie z rozwijaniem liści czeremcha, klon, brzoza brodawkowata, porzeczka czerwona i złota, poziomka, mniszek
77
lekarski) następuje ok. 6.V, a wczesnej jesieni (pełnia kwitnienia wrzosu oraz dojrzewanie
owoców kasztanowca, derenia świdwy, ligustru) ok. 4.IX.
Wiatry
Charakteryzujemy je przede wszystkim ze względu na przeważający kierunek
i prędkość. Średnia prędkość wiatru w Białymstoku to 2,8 m/s (najniższa w województwie
podlaskim), w Biebrzy 3,8 m/s. Różnice wartości mogą wynikać z różnych przyczyn,
m. in. w przypadku Białegostoku po części jest to efekt licznych przeszkód terenowych
w otoczeniu stacji, z drugiej zaś strony centralna część województwa predysponowana jest do
stopniowej redukcji wiatru (Górniak, 2000). Maksymalna, rzeczywista prędkość wiatru
w porywach odnotowana na stacji synoptycznej w Białymstoku wynosiła 30 m/s. Minimum
średniej miesięcznej prędkości wiatru, zarówno na Wysoczyźnie Białostockiej, jak
i w Kotlinie Biebrzańskiej przypada na sierpień, a maksimum na styczeń. Od października do
marca w województwie podlaskim dominują wiatry południowo-zachodnie a od kwietnia do
września północno-zachodnie i zachodnie.
W ciągu roku cisze atmosferyczne najczęściej występują w sierpniu (jedynie w Biebrzy
we wrześniu). Generalnie w miesiącach letnich występują one dwukrotnie częściej niż zimą.
(Górniak, 2000).
Tabela 12. Średnia częstość (%) występowania ciszy i przeciętnych klas prędkości wiatru w latach 1961-1995.
Klasy prędkości wiatru
Miejscowość
Cisza
Słaby
1-3 m/s
Umiarkowany
4-9 m/s
Silny
Bardzo silny
10-15 m/s
>16 m/s
Średnia
prędkość
m/s
[%]
Białystok
14,2
54,0
31,4
0,4
0,0
2,8
Białowieża
18,9
51,4
26,8
2,5
0,4
3,6
Biebrza
13,3
56,3
28,6
1,7
0,1
3,8
Kierunki wiatrów dominujących na opisywanym terenie przedstawia tabela 13 oraz
wykres róży wiatrów (ryc. 10).
Tabela 13. Udział (%) kierunków wiatru z poszczególnych kwadrantów w latach 1961-1995. (na podstawie
Górniak, 2000).
Miejscowość
Kierunki wiatru [%]
N
E
S
W
Białystok
14,0
17,6
26,3
27,9
Biebrza
15,3
16,9
25,7
28,8
Białowieża
15,9
17,1
20,6
27,5
78
Róża wiatrów
Ryc. 10. Róża wiatru dla stacji pomiarowych w latach 1961 - 1995, (Górniak, 2000).
N
20
Białystok
15
NW
NE
Biebrza
10
Białowieża
5
W
E
0
SW
SE
S
Opady atmosferyczne.
Średnia wielkość opadów atmosferycznych w latach 1961-1995 w województwie
podlaskim wyniosła 593 mm i oscylowała od 459 mm do 805 mm rocznie (Górniak, 2000).
Opady przeważają w półroczu ciepłym (kwiecień-wrzesień), stanowiąc wtedy 62% sumy
rocznej. Maksimum, podobnie jak w większości dzielnic Polski, przypada na miesiące letnie
(czerwiec-sierpień), minimum na luty (Górniak, 2000).
Tabela 14. Średnie sumy opadów miesięcznych [mm] w regionach fizjograficznych województwa podlaskiego
w latach 1961-1995. (Górniak, 2000).
Region
fizjograficzny
I
II
III
IV
V
VI VII VIII IX
X
Suma w okresie
Suma
XI XII wegetacyjnym Vw roku
IX
Wysoczyzna
Białostocka
34
27
33
37
60
71
76
69
57
45
46
42
333
598
Kotlina Biebrzańska
31
24
31
36
58
70
71
66
57
42
46
40
322
573
Dolina Górnej Narwi
30
25
29
36
58
69
74
73
56
44
43
38
330
574
32
26
31
37
57
69
71
72
56
42
44
40
325
576
33
26
33
38
59
72
74
69
57
44
46
42
331
593
Wysoczyzna
Wysokomazowiecka
Średnio dla
województwa
Kotlina Biebrzańska jest regionem o najmniejszej sumie opadów w województwie.
79
Na wybranych posterunkach opadowych Podlasia, gdzie są prowadzone obserwacje od
1891 roku, zauważono, że w latach 1961-1995 sumy roczne opadów (dla 8 z 17 punktów
obserwacyjnych) są o 10-15% wyższe niż w okresie 1891-1930. Wyraźny wzrost odnotowano
głównie w rejonach, gdzie w ostatnich 50 latach nastąpił wyraźny wzrost powierzchni
leśnych. Jest to efekt większej wilgotności powietrza nad lasami, wywołanej podwyższoną
transpiracją roślin oraz konwekcji mas powietrza (Tomanek J., 1972).
W Białymstoku obserwuje się średnio 25 burz w roku. Najczęściej występują one
w lipcu.
Pokrywa śnieżna.
Opady śniegu stanowią średnio 21-22% sumy rocznej opadów. Pokrywa śnieżna
w północno-wschodniej Polsce występuje od początku listopada do końca kwietnia i ma
charakter nietrwały (powodowany śródzimowymi odwilżami). W rejonie Białegostoku
pokrywa śnieżna zalega średnio 81 dni (minimalnie 36, maksymalnie 132). Maksymalna
grubość pokrywy śnieżnej dla sezonu zimowego wynosiła w Białymstoku od 8 do 80 cm
(Górniak, 2000). W rejonie Biebrzy pokrywa śnieżna utrzymuje się przez 74,7 dni
(Pióro, 1973).
Wilgotność powietrza
Wilgotność powietrza najczęściej przedstawiamy za pomocą wilgotności względnej,
wyrażonej w procentach. Jest to stosunek aktualnej prężności pary wodnej do maksymalnej
prężności pary wodnej w danej temperaturze.
Przeciętna roczna względna wilgotność powietrza w województwie podlaskim waha się
od 74,5 do 88,7%. Na obszarach wysoczyzn wynosi 81,5-81,8% i jest niższa niż w strefie
pojezierzy i rozległych dolinach rzek (w Kotlinie Biebrzańskiej analogiczne wartości są
wyższe o około 1%). Okres od października do lutego należy do najwilgotniejszej części roku
ze średnimi wartościami przekraczającymi 85%. Najmniejsza wilgotność występuje w maju
spadając czasami poniżej 65% (Górniak, 2000).
Zachmurzenie
Zachmurzenie uwarunkowane jest rodzajem masy powietrza i modyfikowane jest przez
sezonowe zmiany intensywności promieniowania słonecznego oraz charakter powierzchni
terenu. Średnie zachmurzenie w województwie jest najmniejsze od maja do września
a największe od listopada do lutego. W Białymstoku jest przeciętnie 36 dni pogodnych
80
w roku (Górniak, 2000), a na skraju Kotliny Biebrzańskiej 26-27 dni (Pióro, 1973).
Największa zmienność zachmurzenia przypada na lipiec i sierpień.
Usłonecznienie
Usłonecznienie (okres dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego wyrażony
w godzinach) jest elementem bardzo zmiennym, wykazującym duże wahania dzienne,
okresowe i wieloletnie. Wyniki pomiarów z lat 1966-1995, wskazują, że przeciętnie w ciągu
roku usłonecznienie rzeczywiste trwa w województwie podlaskim 1548-1579 godzin, a więc
średnio 4,2-4,3 godziny dziennie. Od maja do sierpnia średnie usłonecznienie w ciągu doby
trwa ponad 7 godzin, natomiast w okresie od listopada do stycznia nie przekracza średnio 1,2
godziny.
Topoklimat obszarów leśnych
Podstawowym czynnikiem kształtującym klimat wnętrza lasu jest stopień zwarcia
koron, które w znacznej mierze pochłaniają energię słoneczną oraz rodzaj podłoża, na którym
rośnie las. Pod względem termicznym wnętrze lasu jest w lecie chłodniejsze, zimą - cieplejsze
niż teren otwarty. W związku z tym las wiosną i jesienią zmniejsza częstość przymrozków,
wpływa również na wzrost wilgotności powietrza w warstwie przygruntowej. Stosunkowo
duży kontynentalizm klimatu powoduje, że zagrożenie przymrozkami późnymi w Puszczy
Knyszyńskiej nie jest tak poważne, jak na obszarach o bardziej morskim klimacie. Rodzaj
i rozmiar szkód spowodowanych przez mróz zależy od terminu wystąpienia mrozu i od
temperatury. Przy spadkach temperatury poniżej -10oC w okresie zimowym mogą wystąpić
uszkodzenia igieł. Należy pamiętać, iż liczba dni mroźnych i bardzo mroźnych (temperatury
poniżej 0oC i -10oC) w lesie jest nieco większa. Temperatury przygruntowej warstwy
powietrza, które przekraczają 50oC, występują stosunkowo rzadko. Niższa temperatura
w lesie i mniejsza prędkość wiatru powoduje, że parowanie wody jest w nim mniejsze niż na
otwartym polu. Zwarty kompleks leśny modyfikuje prędkość i kierunek wiatru. Hamuje on
w swym wnętrzu poziomy ruch powietrza, wzmaga zaś ponad koronami drzew. Uważa się
również, że powierzchnie leśne wpływają na zwiększenie opadów w najbliższej okolicy.
Wokół lasu, na jego brzegu powstaje specyficzny mikroklimat, zależny od położenia ściany
drzew w stosunku do stron świata i przeważających kierunków napływu mas powietrza.
81
4.1.4.
Gleby
Prace glebowo-siedliskowe w Nadleśnictwie Knyszyn zostały wykonane przez Biuro
Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej oddział Białystok w latach 2005-2006. W wyniku tych
prac zostało sporządzone opracowanie „Charakterystyka siedlisk Nadleśnictwa Knyszyn”
oraz mapa numeryczna obrazująca przestrzenne rozmieszczenie gleb i siedlisk nadleśnictwa.
W omawianym obiekcie wyróżniono 35 podtypów gleb zgrupowanych w 15 typach.
Typy i podtypy gleb nadleśnictwa w układzie systematycznym gleb Polski przedstawiają się
jak niżej:
Typ - Arenosole (AR)
Arenosole właściwe (ARw)
Typ - Pararędziny (PR)
Pararędziny brunatne (PRbr)
Typ - Czarne ziemie (CZ)
Czarne ziemie murszaste (CZms)
Czarne ziemie właściwe (CZw)
Typ - Gleby brunatne (BR)
Gleby brunatne właściwe (BRw)
Gleby brunatne wyługowane (BRwy)
Typ - Gleby płowe (P)
Gleby płowe właściwe (Pw)
Gleby płowe brunatne (Pbr)
Gleby płowe bielicowe (Pb)
Typ - Gleby rdzawe (RD)
Gleby rdzawe właściwe (RDw)
Gleby rdzawe brunatne (RDbr)
Gleby rdzawe bielicowe (RDb)
Typ - Gleby ochrowe (OC)
Gleby ochrowe (OC)
Typ - Gleby bielicowe (B)
Gleby bielicowe właściwe (Bw)
Gleby glejo-bielicowe właściwe (Bgw)
Gleby glejo-bielicowe murszaste (Bgms)
Gleby glejo-bielicowe torfiaste (Bgts)
Typ - Gleby gruntowoglejowe (G)
Gleby gruntowoglejowe właściwe (Gw)
Gleby gruntowoglejowe torfowe (Gt)
Gleby gruntowoglejowe murszowe (Gm)
Gleby gruntowoglejowe murszaste (Gms)
Typ - Gleby opadowoglejowe (OG)
Gleby opadowoglejowe właściwe (OGw)
Gleby opadowoglejowe bielicowane (OGb)
Gleby stagnoglejowe właściwe (OGSw)
Gleby stagnoglejowe torfiaste (OGSts)
Gleby amfiglejowe (OGam)
Typ - Gleby mułowe (MŁ)
Gleby mułowe właściwe (MŁw),
82
Typ - Gleby torfowe (T)
Gleby torfowe torfowisk niskich (Tn)
Gleby torfowe torfowisk przejściowych (Tp)
Gleby torfowe torfowisk wysokich (Tw)
Typ - Gleby murszowe (M)
Gleby torfowo-murszowe (Mt)
Typ - Gleby murszowate (MR)
Gleby mineralno-murszowe (MRm)
Gleby murszowate właściwe (MRw)
Gleby murszaste (MRms)
Typ - Gleby industrioziemne i urbanoziemne (AU)
Gleby industrioziemne i urbanoziemne o niewykształconym profilu (AUi)
Tabela 15. Powierzchnia i udział poszczególnych typów gleb w Nadleśnictwie Knyszyn (wg operatu glebowosiedliskowego).
Nadleśnictwo Knyszyn
Typy gleb
Gleby rdzawe (RD)
Obręb
Obręb
RAZEM
Knyszyn
Trzcianne
[ha]
%
[ha]
%
[ha]
%
5098,60 72,6 2873,98 51,7 7972,58 63,4
Gleby torfowe (T)
587,57
8,4
650,74
11,7 1238,31 9,9
Gleby bielicowe (B)
508,95
7,1
728,95
13,1 1237,90 9,8
Gleby brunatne (BR)
274,87
3,9
298,10
5,4
572,97
4,6
Gleby murszowe (M)
123,74
1,8
356,89
6,4
480,63
3,8
Gleby gruntowoglejowe (G)
133,22
2,0
178,82
3,3
312,04
2,5
Gleby murszowate (MR)
131,81
1,9
122,70
2,2
254,51
2,0
Gleby płowe (P)
84,39
1,2
109,20
2,0
193,59
1,5
Gleby opadowoglejowe (OG)
36,01
0,5
76,29
1,4
112,30
0,9
Arenosole (AR)
-
-
58,72
1,1
58,72
0,5
Pararędziny (PR)
32,79
0,5
3,79
0,1
36,58
0,3
Gleby industrioziemne i urbanoziemne (AU)
0,42
0,0
33,35
0,6
33,77
0,3
Czarne ziemie (CZ)
1,67
0,0
14,52
0,2
16,19
0,1
Gleby ochrowe (OC)
1,46
0,0
-
-
1,46
0,0
Gleby mułowe (MŁ)
-
-
0,31
0,0
0,31
0,0
Grunty niesklasyfikowane
5,50
0,1
45,89
0,8
51,39
0,4
OGÓŁEM
7021,00 100,0 5552,25 100,0 12573,25 100,0
83
Ryc. 11. Udział procentowy powierzchni typów gleb Nadleśnictwa
Knyszyn.
4,6
3,8
2,5
2,0
1,5 0,9
0,5
1,1
9,8
9,9
63,4
Gleby rdzawe (RD)
Gleby torfowe (T)
Gleby bielicowe (B)
Gleby brunatne (BR)
Gleby murszowe (M)
Gleby gruntowoglejowe (G)
Gleby murszowate (MR)
Gleby płowe (P)
Gleby opadowoglejowe (OG)
Arenosole (AR)
Pozostałe
4.1.5.
Zbiorowiska roślinne
Integralną częścią siedlisk leśnych są zbiorowiska roślinne. Zespoły roślinne, będące
podstawową jednostką florystyczną, są ściśle skorelowane z żyznością i wilgotnością siedlisk.
Pełnią więc rolę dobrych wskaźników ich potencjalnych możliwości.
Obszar Nadleśnictwa Knyszyn reprezentowany jest przeważnie przez zespół roślinny
borów mieszanych wysokich
(Carici
digitatae-Piceetum) ze świerkowo-sosnowym
drzewostanem, oraz w znacznie mniejszym stopniu przez bór mieszany sosnowy
(Calamagrostio-Pinetum). Zajmujące nieco mniejszy areał lasy mieszane są reprezentowane
przez: grąd trzcinnikowy (Tilio-Carpinetum calamagrostietosum), grąd miodownikowy
(Melitti-Carpinetum) i leszczynowo-świerkowy las mieszany (Corylo-Piceetum). Na
siedliskach lasów świeżych występują: grąd typowy (Tilio-Carpinetum typicum), grąd
czyśćcowy (Tilio-Carpinetum stachyetosum), grąd miodownikowy serii żyźniejszy (TilioCarpinetum melittetosum), grąd kokoryczkowy (Tilio-Carpinetum corydaletosum) oraz
lipowo-świerkowy (Tilio-Piceetum). Dość liczne na tym obszarze bory świeże są
reprezentowane przez bory sosnowe (Peucedano-Pinetum).
84
Siedliska wilgotne w obrębie borów wilgotnych reprezentowane są przez sosnowy bór
wilgotny (Molinio-Pinetum). Na borach mieszanych wilgotnych występują: jegiel (QuercoPiceetum) oraz sosnowo-świerkowy bór wilgotny (Vaccinio myrtilli-Piceetum). Lasy
mieszane wilgotne reprezentowane są przez dębowo-świerkowy las mieszany wilgotny
(Querco-Piceetum
stellarietosum)
oraz
przez
grąd
trzcinnikowy
(Tilio-Carpinetum
calamagrostietosum z Alnus glutinosa). Na lasach wilgotnych występują grądy czyśćcowe
(Tilio-Carpinetum stachyetosum var. z Ficaria verna), grądy turzycowe (Tilio-Carpinetum
caricetosum remotae) oraz grądy murszowe (Tilio-Carpinetum circaeaetosum alpinae).
Bory bagienne charakteryzują się występowaniem zespołów leśnych boru łochyniowego
(Vaccinio uliginosi-Pinetum) oraz wysokotorfowiskowego mszaru sosnowego (LedoSphagnetum). Wśród borów mieszanych bagiennych spotkać można świerczynę borealną
(Sphagno girgensohnii-Piceetum myrtilletosum) oraz brzozowo-sosnowy las bagienny
(Sphagno-Betuletum) oraz bór mechowiskowy (Carici chordorhizae-Pinetum). Lasy mieszane
bagienne reprezentowane są przez olszowy las mieszany bagienny (Sphagno squarrosiAlnetum), świerczynę borealną (Sphagno girgensohnii-Piceetum thelypteridetosum), biel
(Dryopteridi thelypteridis-Betuletum pubescentis) oraz łęg świerkowo-olszowy (PiceoAlnetum). Olsy to głównie ols porzeczkowy (Ribeso nigri-Alnetum) oraz ols typowy (Carici
elongatae-Alnetum). W sąsiedztwie cieków wodnych, gdzie dochodzi do zabagnień terenu
występują łęgi jesionowo-olszowe (Circaeo-Alnetum).
Na terenie Nadleśnictwa Knyszyn istnieją też zbiorowiska znacznie odbiegające od
naturalnych. Są to tzw. leśne zbiorowiska zastępcze. Ich skład florystyczny w istotny sposób
różni się od składu zespołów naturalnych. Większość ekosystemów przekształconych
w wyniku gospodarki leśnej posiada fitocenozy, w których zmianie uległ drzewostan,
natomiast pozostałe składniki są zbliżone do występujących w zbiorowiskach naturalnych.
Ekosystemy przekształcone występują też na glebach porolnych z wyraźnie ukształtowaną
warstwą płużną.
4.1.6.
Siedliska leśne
W nadleśnictwie dominują siedliska świeże (ponad 76% wszystkich siedlisk),
zdecydowanie mniej jest siedlisk bagiennych (ok. 13%), najmniej zaś siedlisk wilgotnych (ok.
10%). W nadleśnictwie największą powierzchnię zajmują świeże siedliska mezotroficzne
i oligotroficzne. Bór świeży (Bśw) występuje na 16,3% powierzchni a bór mieszany świeży
(BMśw) na 26,5%. Las mieszany świeży (LMśw) stanowi 25,6% ogółu wszystkich siedlisk,
a razem z lasem świeżym (Lśw - 8,1%) zajmuje już około 33,7% powierzchni. Najmniej jest
85
siedlisk oligotroficznych borów: suchych (Bs - 0,6%), wilgotnych (Bw - 1,2%), bagiennych
(Bb - 1,0%), mieszanych bagiennych (BMb - 0,7%). Nieduży odsetek stanowią także olsy
jesionowe (OlJ - 0,5%). Siedliska wilgotne zajmują niewielką powierzchnię w skali
nadleśnictwa, a największy wśród nich areał posiada las mieszany wilgotny (LMw - 3,4%).
Tabela 16. Siedliska Nadleśnictwa Knyszyn w ujęciu powierzchniowym i procentowym, w rozbiciu na obręby
(wg operatu glebowo-siedliskowego)*
Typ siedliskowy
lasu
Obręb Knyszyn
Obręb Trzcianne
Nadleśnictwo Knyszyn
ha
%
ha
%
ha
%
Bs
-
-
68,89
1,3
68,89
0,6
Bśw
92,44
1,3
1890,80
36,1
1983,24
16,3
BMśw
2262,80
32,8
949,24
18,1
3212,04
26,5
LMśw
2720,24
39,4
391,24
7,5
3111,48
25,6
Lśw
588,06
8,5
396,46
7,6
984,52
8,1
Bw
23,11
0,3
124,38
2,4
147,49
1,2
BMw
185,61
2,7
145,71
2,8
331,32
2,7
LMw
174,14
2,5
241,3
4,6
415,44
3,4
Lw
127,55
1,9
147,44
2,8
274,99
2,3
Bb
113,72
1,7
1,22
0,0
114,94
1,0
BMb
53,08
0,8
35,07
0,7
88,15
0,7
LMb
203,12
2,9
459,41
8,8
662,53
5,5
Ol
310,61
4,5
367,16
7,0
677,77
5,6
OlJ
49,03
0,7
17,10
0,3
66,13
0,5
Razem
6903,51
100,0
5235,42
100,0
12138,93
100,0
* - zestawienie nie uwzględnia powierzchni gruntów potencjalnych i niesklasyfikowanych.
86
Ryc. 12. Siedliska [ha] Nadleśnictwa Knyszyn.
3212,04
1983,24
68,89
66,13
677,77
662,53
88,15
114,94
274,99
415,44
3111,48
331,32
147,49
984,52
Bs
Bśw
BMśw
LMśw
Lśw
Bw
BMw
LMw
Lw
Bb
BMb
LMb
Ol
OlJ
Ryc. 13. Siedliska [ha] obrębu Knyszyn.
2262,80
92,44
49,03
310,61
203,12
53,08
2720,24
113,72
185,61
588,06
127,55
174,14
Bśw
BMśw
LMśw
Lśw
BMw
Bb
BMb
LMb
Ol
OlJ
LMw
Lw
87
Ryc. 14. Siedliska [ha] obrębu T rzcianne.
1890,80
68,89
17,10
949,24
367,16
459,41
391,24
147,44
35,07
241,30
145,71
124,38
396,46
1,22
Bs
Bśw
BMśw
LMśw
Lśw
Bw
BMw
LMw
Lw
Bb
BMb
LMb
Ol
OlJ
Dzieląc siedliska omawianego obiektu ze względu na strukturę wilgotnościową,
na omawianym terenie możemy wyszczególnić (wg operatu glebowo-siedliskowego):
-
siedliska suche (Bs) 0,57% pow. (68,87 ha),
-
siedliska świeże (Bśw, BMśw, LMśw, Lśw) – 76,54 % pow. (9291,28 ha),
-
siedliska wilgotne (Bw, BMw, LMw, Lw) – 9,63 % pow. (1169,24 ha),
-
siedliska bagienne i łęgowe (Bb, BMb, LMb, Ol, OlJ) – 13,26 % pow. (1609,52 ha).
Ryc.15. Struktura wilgonościowa siedlisk Nadleśnictwa Knyszyn
0,57%
13,26%
9,63%
76,54%
suche
bagienne i łęgowe
wilgotne
świeże
88
Ze względu na strukturę troficzną siedliska Nadleśnictwa Knyszyn dzielimy na:
-
bory i bory mieszane (Bśw, Bw, Bb, BMśw, BMw, BMb) – 48,98 % (5946,07 ha),
-
lasy i lasy mieszane (LMśw, LMw, LMb, Lśw, Lw) – 44,89 % (5448,96 ha),
-
olsy i olsy jesionowe (Ol, OlJ) – 6,13 % (743,9 ha).
Ryc. 16. Struktura troficzna siedlisk Nadleśnictwa Knyszyn
6,13%
48,98%
44,89%
bory
lasy
olsy i olsy jesionowe
4.2. Grupy lasu i kategorie ochronności
Lasy Nadleśnictwa Knyszyn można podzielić ze względu na pełnione przez nie funkcje
ochronne na następujące kategorie:
-
rezerwaty,
-
lasy ochronne,
-
lasy gospodarcze (wielofunkcyjne).
Szczegółowy podział lasów ze względu na pełnione przez nie funkcje przedstawia
tabela 16 oraz diagram zamieszczony na stronie następnej. Powierzchnia wykazana
w zestawieniu jest sumą powierzchni leśnej zalesionej i niezalesionej (tylko takim kategoriom
gruntu może być przyznana kategoria ochronności) i nie należy jej mylić z powierzchnią
całkowitą, w skład której wchodzą jeszcze powierzchnia nieleśna i powierzchnia związana
z gospodarką leśną.
89
Tabela 17. Wykaz dominujących funkcji lasu
Obręb
Kategoria lasów
Knyszyn
Trzcianne
powierzchnia leśna [ha]
1
2
3
Rezerwaty
Lasy ochronne
- glebochronne
- wodochronne
- cenne fragmenty przyrody
- badawcze
- nasienne
- ostoje zwierząt chronionych
- obronne
Razem lasy ochronne
Lasy gospodarcze
Łącznie
363,70
455,56
440,05
5,89
40,58
202,08
Nadleśnictwo
Knyszyn
4
175,04
538,74
57,68
1247,94
57,68
1703,50
440,05
5,89
40,58
240,58
372,97
2861,25
8476,25
11876,24
38,50
372,97
1717,09
3255,59
5147,72
1144,16
5220,66
6728,52
Lasy ochronne w Nadleśnictwie Knyszyn występują na powierzchni aż 2861,25 ha, co
stanowi 24,09% powierzchni leśnej, 4,54% powierzchni leśnej stanowią rezerwaty.
W związku z powyższym lasy gospodarcze (wielofunkcyjne) zajmują w nadleśnictwie
71,37% powierzchni leśnej.
Ryc. 17. Udział procentowy grup lasu i kategorii ochronności w Nadleśnictwie
Knyszyn
4,54%
0,49%
71,37%
14,34%
3,14%
2,03%
3,70%
0,34%
0,05%
Rezerwaty
Lasy ochronne - wodochronne
Lasy ochronne -badawcze
Lasy ochronne -ostoje zwierząt chronionych
Lasy gospodarcze
.
Lasy ochronne - glebochronne
Lasy ochronne - cenne fragmenty przyrody
Lasy ochronne -nasienne
Lasy ochronne - obronne
90
4.3 Bogactwo gatunkowe drzewostanów
Bogactwo gatunkowe analizowano pod względem ilości gatunków w składzie górnej
warstwy drzew z podziałem na jedno-, dwu-, trzy-, oraz cztero i więcej gatunkowe.
Szczegółowe dane dla poszczególnych obrębów i całego nadleśnictwa przedstawia ryc. 18
obrazująca udział powierzchniowy poszczególnych kategorii drzewostanów i tabela nr 18.
Ryc. 18. Bogactwo gatunkowe drzewostanów w obrębach
i w Nadleśnictwie Knyszyn
100%
90%
80%
70%
60%
Cztero- i więcej gatunkowe
50%
Trzygatunkowe
Dwugatunkowe
40%
Jednogatunkowe
30%
20%
10%
0%
Obręb
Knyszyn
obręb
Trzcianne
Nadleśnictwo
Knyszyn
91
Tabela 18.Bogactwo gatunkowe drzewostanów dla obrębów i Nadleśnictwa Knyszyn.
Obręb,
nadleśnictwo
Bogactwo
gatunkowe,
drzewostany
jednostka
do 40 lat
41 do 80 lat
powyżej 80 lat
1
2
3
4
5
ha
122,42
m3
ha
Jednogatunkowe
Dwugatunkowe
Obręb Knyszyn
Trzygatunkowe
Cztero- i więcej
gatunkowe
Jednogatunkowe
Dwugatunkowe
obręb Trzcianne
Trzygatunkowe
Cztero- i więcej
gatunkowe
Jednogatunkowe
Nadleśnictwo
Knyszyn
Dwugatunkowe
Trzygatunkowe
Cztero- i więcej
gatunkowe
4.4.
wiek
Ogółem
Ogółem
%
6
7
8
333,37
176,44
632,23
9,45%
25145
118835
77955
221935
10,40%
235,48
652,73
795,66
1683,87
25,17%
m
34540
231875
331485
597900
28,01%
ha
430,12
810,89
863,66
2104,67
31,46%
m
44370
276505
345360
666235
31,22%
ha
518,65
981,95
769,47
2270,07
33,93%
m
52420
326872
268920
648215
30,37%
ha
462,21
1495,98
100,02
2058,21
41,16%
m
66105
374475
31120
471700
43,68%
ha
346,56
839,26
83,33
1269,15
25,38%
m
45800
197105
27570
270475
25,04%
ha
243,46
673,55
39,40
956,41
19,13%
m
24650
160755
11650
197055
18,25%
ha
214,95
469,93
31,81
716,69
14,33%
3
3
3
3
3
3
3
m
19285
114340
7145
140770
13,03%
ha
584,63
1 840,13
276,46
2690,44
23,01%
91250
582,04
493310
1 491,99
109075
878,99
693635
2953,02
21,58%
25,26%
80340
673,58
428980
1 484,44
359055
903,06
868375
3061,08
27,02%
26,18%
69020
733,6
437260
1451,88
357010
801,28
863290
2986,76
26,86%
25,55%
71705
441212
276065
788985
24,55%
3
m
ha
m3
ha
m3
ha
m3
Struktura pionowa drzewostanów
Strukturę pionową drzewostanów analizowano pod względem ilości warstw roślinności
drzewiastej z podziałem na jednopiętrowej oraz KO i KDO. W lasach nadleśnictwa nie
występują natomiast drzewostany dwupiętrowe, wielopiętrowe i o budowie przerębowej.
92
Tabela 19. Struktura pionowa drzewostanów w obrębach i Nadleśnictwie Knyszyn.
Struktura
drzewostanów,
drzewostany
Obręb,
nadleśnictwo
1
Jednostka
Wiek
Ogółem
Ogółem [%]
6
7
8
<=40 lat
41-80 lat
> 80 lat
4
5
2
3
jednopiętrowe
ha
1299,59
2708,96
2307,57
6316,12
94,4
3
m
166121
942693
967357
2076171
96,8
ha
0
79,23
295,49
374,72
5,6
3
m
0
12214
55990
68204
3,2
ha
1262,34
3457,16
254,56
4974,06
99,5
3
m
158663
841578
77500
1077741
99,5
ha
3,58
22,82
0
26,4
0,5
3
m
304
4641
0
4945
0,5
ha
2561,93
6166,12
2562,13
11290,18
96,6
3
m
324784
1784271
1044857
3153912
97,7
ha
3,58
102,05
295,49
401,12
3,4
3
304
16854
55990
73149
2,3
Obręb Knyszyn
w KO i KDO
jednopiętrowe
Obręb Trzcianne
w KO i KDO
jednopiętrowe
Nadleśnictwo
KNYSZYN
Powierzchnia [ha]/ miąższość [m3]
w KO i KDO
m
Ryc. 19. Struktura pionowa drzewostanów w obrębach lesnych i w
Nadleśnictwie Knyszyn
5,6
0,5
3,4
94,4
99,5
96,6
100%
80%
60%
40%
w KO i KDO
jednopiętrowe
20%
0%
Obręb Knyszyn
Obręb Trzcianne
Nadleśnictwo
Knyszyn
Z analizy powyższych danych wynika, że ponad 96% drzewostanów w nadleśnictwie
Knyszyn to drzewostany jednopiętrowe. Jest to pochodną warunków glebowych
i siedliskowych, które nie odznaczają się wystarczającą prężnością, aby mogły powstawać
drzewostany o bardziej złożonej strukturze pionowej. Drzewostany w których proces
przebudowy i wymiany pokoleń został rozpoczęty przy zastosowaniu rębni złożonych, czyli
93
drzewostany w klasie odnowienia, Występują w nadleśnictwie Knyszyn na 3,4% powierzchni
lasów. Najwięcej jest ich na terenie obrębu Knyszyn, gdzie zajmują niespełna 6%.
5.
Ważniejsze obiekty kultury materialnej i walory historyczne
terenów nadleśnictwa
5.1. Obiekty występujące na gruntach w zarządzie Nadleśnictwa Knyszyn
Obręb Knyszyn
Zespół prehistorycznych kopalń krzemienia „Krzemianka” został wpisany do rejestru
zabytków nieruchomych województwa podlaskiego pod numerem 270/A na podstawie
decyzji nr 535-1/13/92 z dnia 28.10.1992 r. Obiekt położony w południowo-zachodniej części
oddz. 192, południowo-wschodniej części oddz. 193, północno-zachodniej części oddz. 217
i północno wschodniej części oddz. 218 w leśnictwie Krzemianka.
Omawiany obiekt jest ewenementem na skalę światową. Przed około 3000 lat, w epoce brązu,
był tutaj zespół kopalni krzemienia, wykorzystywanego wówczas do wyrobu narzędzi.
Wielkość znaleziska sugeruje, że wówczas funkcjonowało tutaj całe zagłębie wydobywcze
i przetwórcze.
Kopalnie zlokalizowane są na wzgórzu morenowym. Na południowym stoku znajduje się
zwarty teren o powierzchni ok. 0,5 ha, na którym znajdują się doskonale widoczne
pozostałości po około 300 szybach jamowych i hałdach powstałych przy ich eksploatacji. Na
wschodniej stronie wzgórza ukształtowanie terenu wskazuje, że tam wydobywano krzemień
w kamieniołomach. Rzeźba terenu układa się w wyraźne trasy.
Groby trzech żołnierzy AK z okresu II wojny światowej znajdują się w oddziale 186j.
Obręb Trzcianne
Twierdza Osowiec. Została wpisana do rejestru nieruchomych zabytków województwa
podlaskiego pod nr rejestru A-551 na podstawie decyzji nr KL.WKZ-5340-2/98 z dnia
9 października 1998r. Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łomży. Obiekt stanowi
odrębny, zwarty kompleks położony w leśnictwie Mońki.
Twierdza Osowiec została zbudowana w latach 1882-92 (modernizowana w latach
1912-14), jako twierdza zaporowa stanowiąca zakończenie i tzw. filar wschodni fortyfikacji
na linii Narew-Biebrza, które były częścią większego systemu obronnego, zabezpieczającego
zachodnie granice Cesarstwa Rosyjskiego w końcu XIX w. Usytuowano ją w miejscu dawnej
94
przeprawy przez bagnistą dolinę Biebrzy w kierunku Prus w sąsiedztwie linii kolejowej
Odessa-Królewiec.
Plan twierdzy zbliżony jest do trójkąta prostokątnego. Zespół przedzielony jest szlakiem
kolejowo-drogowym Białystok-Grajewo na dwie części: wschodnią (Fort I, Góra Skobielewa,
część międzypola Fortu I i II, znaczna część pozycji zarzecznej z Fortem II) i zachodnią
(część międzypola Fortu I i III, Fort III zwany Szwedzkim, międzypole Fortu III i IV, grupę
Fortu IV – nowego i niewielką część pozycji zarzecznej). Tworzą go wały i nasypy ziemne,
w które wbudowano ceglano-betonowe i betonowe budowle forteczne m. in. bramy, schrony
bojowe i bierne, place, dziedzińce, cmentarz wojskowy oraz system fos, kanałów, śluz,
przepustów, mostów i innych urządzeń wodnych.
Kompleks warowny Twierdzy Osowiec jest ważnym zabytkiem inżynierii wojskowej,
interesującym przykładem rosyjskiego budownictwa militarnego z końca XIX w., obiektem
związanym z działaniami wojennymi z okresu I i II wojny światowej oraz wojny 1920 r.
Posiada również duże wartości krajoznawcze.
Obecnie, na podstawie w/w decyzji, Twierdzę Osowiec objęto ochroną konserwatorską
w ramach dwóch stref:
-
strefa „B” – ścisłej ochrony konserwatorskiej, obejmująca Fort I i II z międzypolami Fortu
I i III
-
strefa „B1” – częściowej ochrony konserwatorskiej obejmująca Fort II z pozycją
zarzeczną, Fort IV i Górę Skobielewa.
W uroczysku Borek w oddziałach 177f i 185f znajdują się cmentarze, miejsca
pochówku. Żydów pomordowanych przez hitlerowców w czasie II wojny światowej.
W oddziale 235 t, w, x, s, na wydmach nad rzeką Narew zlokalizowany jest bezcenny
obszar klasy zerowej, na którym odkryto narzędzia z epoki mezolitu stanowiące dowód
istnienia tu osady kultury łużyckiej (nr rej. 202/A, Dec. 670-1/45/74 z dn. 28.10.1974).
5.2. Obiekty w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Knyszyn
TYKOCIN – gm.
Stare Jeżewo
- zespół folwarczny, ok. 1880, nr rej.: 534 z 31.01.1983:
- browar
- budynek gospodarczy
- dom mieszkalny
- lamus
- czworak
Stelmachowo
- park dworski, XVIII, nr rej.: 575 z 10.02.1984
95
Tykocin
- teren części miasta, XV-XVIII, nr rej.: 71 (77) z 12.12.1956
- zespół kościoła par. p.w. św. Trójcy, XVIII:
- kościół, nr rej.: 114 (120) z 30.04.1958
- d. seminarium misjonarzy, ob. plebania, nr rej.: 115 (121) z 05.05.1958
- spichlerz (przy plebani), ul. 11 Listopada, nr rej.: 116 (122) z 05.05.1958
- brama (przy plebani), ul. 11 Listopada, nr rej.: 117 (123) z 05.05.1958
- zespół klasztorny bernardynów, ob. dom księży emerytów, 1771-1790, XIX:
- klasztor, nr rej.: 118 (124) z 10.05.1958
- kaplica św. Elżbiety, nr rej.: 216 z 21.10.1966
- dzwonnica-brama z ogrodzeniem, nr rej.: 119 (125) z 10.05.1958
- zabudowania gospodarcze, nr rej.: 218 z 22.10.1966:
- dom mieszkalny
- stodoła
- d. ogród i dziedziniec, nr rej.: 566 z 30.12.1986
- synagoga (duża), ul. Kozia 2, XVIII, nr rej.: 81 (87) z 24.01.1957
- synagoga mała (ruiny), ul. Kozia 2, XVIII, nr rej.: 172 (34) z 14.03.1962
- alumnat, ul. Poświętna 1, 1643, nr rej.: 28 (34) z 16.02.1953
- cmentarz żydowski, ul. Holendry, 1522, nr rej.: A-106 z 29.12.1984
- ruiny zamku i pozostałości fortyfikacji ziemnych, przed 1469, nr rej.2 z 20.02.1950
- dom, pl. Czarnieckiego 2, drewn., XVIII/XIX, nr rej.: 338 z 25.09.1972
- dom, pl. Czarnieckiego 6, drewn., XVIII/XIX, nr rej.: 376 z 07.04.1976
- dom, pl. Czarnieckiego 12, drewn., XVIII, nr rej.: 706 z 30.12.1988
- d. szpital, ul. Jordyka / 11 Listopada, 1755, nr rej.: 126 z 10.05.1958
- dom z ogrodem, ul. Klasztorna 2, drewn., 2 poł. XIX, nr rej.: 639 z 30.12.1986
- dom, ul. 11 Listopada 4, 1 poł. XIX, nr rej.: 349 z 04.12.1974
- dom, ul. 11 Listopada 5, mur.-drewn., 1 poł. XIX, nr rej.: 348 z 04.12.1974
- d. rezydencja ekonomiczna, ul. 11 Listopada 8, nr rej.: 121 (128) z 10.05.1958
- dom, ul. 11 Listopada 11, mur.-drewn., 1 poł. XIX, nr rej.: 350 z 04.12.1974
- poczta, ul. 11 Listopada 36, po 1815, nr rej.: 788 z 11.08.1994
- dom, ul. Kaczorowska 5, nr rej.: 131 (137) z 20.11.1958
- dom, ul. Kaczorowska, pocz. XIX, nr rej.: 134 (140) z 26.11.1958
- dom, ul. Kaczorowska 9-9a, XVIII, nr rej.: 80 (86) z 24.01.1957
- dom, ul. Kozia 1, pocz. XIX, nr rej.: 146 (152) z 18.12.1958
- dom, ul. Piłsudskiego 22, 1 poł. XIX, nr rej.: 150 (156) z 18.12.1958
- dom, ul. Piłsudskiego 23, XIX, nr rej.: 132 (138) z 08.12.1958
- dom, ul. Piłsudskiego 25, XVIII, nr rej.: 60 (66) z 13.07.1956
- dom, ul. Piłsudskiego 27, XVIII, nr rej.: 59 (65) z 13.07.1956
- dom, ul. Piłsudskiego 29, pocz. XIX, nr rej.: 147 (153) z 18.12.1958
- dom, ul. Piłsudskiego 31, 1 poł. XIX, nr rej.: 148 (154) z 18.12.1958
- dom, ul. Piłsudskiego 33, pocz. XIX, nr rej.: 149 (155) z 18.12.1958
- dom, ul. Piłsudskiego 35, pocz. XIX, nr rej.: 138 (144) z 10.12.1958
- dom, ul. Złota 2, XVIII, nr rej.: 31 (37) z 25.02.1953
- dom, ul. Złota 3, XVIII-XIX, nr rej.: 345 z 13.08.1973
- wiatrak koźlak, ul. Klasztorna, 1887, nr rej.: 480 z 24.01.1980
- pomnik Stefana Czarnieckiego, 1762, nr rej.: 19 z 12.05.1959, 217 z 21.10.1966
96
ZAWADY – gm.
Cibory-Kołaczki
- kościół fil. p.w. Narodzenia NMP, drewn., XVIII, nr rej.: 346 z 17.11.1974
(przeniesiony z Zawad)
- dzwonnica, drewn., XVIII, nr rej.: 347 z 28.11.1974
Strękowa Góra
- cmentarz wojenny z I wojny światowej, nr rej.: 273 z 10.03.1987
Zawady
- cmentarz przykościelny, nr rej.: 347 z 22.12.1987
- ogrodzenie z bramą, 1888, nr rej.: j.w.
- cmentarz rzym.-kat., 1 poł. XIX, nr rej.: 348 z 22.12.1987
- kaplica, 1878, nr rej.: j.w.
GONIĄDZ – gm.
Downary
- zespół kościoła par. p.w. Matki Bożej Anielskiej, nr rej. A-16 z 19.12.2000:
- kościół, mur., 1926-1930
- plebania, mur., 1927-1928
Goniądz
- układ przestrzenny miasta, nr rej.: A-411 z 18.07.1990
- kościół par. p.w. św. Agnieszki, ul. Mickiewicza, 1924-31, nr rej.: 94 z 23.04.1981
- kaplica p.w. św. Floriana, 1864, nr rej.: 95 z 23.04.1981
- cmentarz rzym.-kat. (najstarsza część), nr rej.: 361 z 08.04.1988
- mauzoleum, nr rej.: j.w.
- kaplica p.w. św. Ducha, 1907, nr rej.: 93 z 23.04.1981
Osowiec
- twierdza Osowiec, 1882-92, nr rej.: A-551 z 09.10.1998:
- fort I (Góra Skorbielewa)
- fort II (pozycja zarzeczna)
- fort III
- fort IV
JASIONÓWKA – gm.
Jasionówka
- układ przestrzenny miejscowości, XVI-XIX, nr rej.: 531 z 23.06.1986:
- cmentarz katolicki
- zespół dworski Wołłowiczów
- kościół par. p.w. św. Trójcy, 1553; 1870-1880, nr rej.: 202 z 20.10.1986
- kaplica cmentarna, drewn., 1832-1833, nr rej.: 713 z 28.10.1988
- cmentarz żydowski, 1800, nr rej.: 749 z 31.12.1990
Krzywa
- rządówka, ob. dom nr 15, I poł. XIX w., nr rej.: A-15 z dn. 20.11.2000r.
JAŚWIŁY – gm.
Brzozowa
- kościół par. p.w. św. Jana Chrzciciela, 1859-1869, nr rej.: 700 z 26.04.1988
Mikicin
- zespół dworski:
- dwór, 1847, nr rej.: 103 (109) z 06.03.1958
- park, nr rej.: 574 z 18.12.1986
97
Stare Dolistowo
- kościół par. p.w. św. Wawrzyńca, XVIII, nr rej.: 201 z 20.10.1966
- kaplica cmentarna na cmentarzu rzym.-kat., 1820, nr rej.: A-8 z 31.12.1999
KNYSZYN – gm.
Kalinówka Kościelna
- kościół par. p.w. św. Anny, drewn., 1776, nr rej.: 188 (194) z 29.12.1964
- cmentarz rzym.-kat. (przy drodze do Moniek), pocz. XIX, nr rej.: 809 z 20.12.1995
- lamus, drewn., nr rej.: 129 (135) z 22.11.1958
Knyszyn
- teren części miasta, XVI, nr rej.: 74 (80) z 10.01.1967
- kościół par. p.w. św. Jana Ewangelisty, 1520, 1710, nr rej.: 203 z 20.10.1966
- lamus, drewn., nr rej.: 17 (23) z 22.01.1953
- chałupa, ul. Białostocka 53, drewn., ok. 1740, nr rej.: 204 z 20.10.1966
- dom, ul. Kościelna 6, drewn., 2 poł. XVIII, nr rej.: 389 z 14.02.1977
- park dworski (pozostałości), XVI, nr rej.: 637 z 25.11.1986
Ogrodniki
- park, XIX, nr rej.: 635 z 25.11.1986
Ogrodniki-Kolonia
- park dworski, XIX, nr rej.: 636 z 10.12.1986
KRYPNO – gm.
Krypno Kościelne
- kościół par. p.w. Narodzenia NMP, 2 poł. XIX, nr rej.: 705 z 26.09.1988
- cmentarz przykościelny, nr rej.: j.w.
- ogrodzenie z kaplicami, nr rej.: j.w.
Morusy
- zagroda nr 61:
- dom (chałupa), drewn., 2 poł. XIX, nr rej.: 465 z 28.08.1979
- stodoła, pocz. XX, nr rej.: 466 z 28.08.1979 (nie istnieje?)
MOŃKI – gm.
Mońki
- kościół par. p.w. MB Częstochowskiej i św. Kazimierza, ul. Małynicza 2, 19211935, 1957-1958, nr rej.: 819 z 30.09.1996
Sikory
- dwór, drewn., XVIII, nr rej.: 388 z 12.02.1977
- młyn wodny, mur.-drewn., 1935, nr rej.: 367 z 01.08.1975
TRZCIANNE – gm.
Brzeziny
- cmentarz rzym.-kat. (przy drodze Brzeziny-Laskowice), nr rej.: 317 z 31.08.1987
- kaplica cmentarna, drewn., 2 poł. XIX, nr rej.: j.w.
- ogrodzenie (kam.) z bramą, poł. XIX, nr rej.: j.w.
Giełczyn
- kościół par. p.w. Narodzenia NMP, drewn., 1777, nr rej.: A-200 z 11.10.1985
Mroczki
- aleja wjazdowa do dworu, 1 poł. XIX, nr rej.: 232 z 12.09.1986
Pólko
- cmentarz rzym.-kat. przy drodze Pólko-Gać, nr rej.: 316 z 31.08.1987
98
Trzcianne
- kościół par. p.w. śś. Piotra i Pawła, 1846, 1948-49, nr rej.: A-355 z 07.03.1988
- dzwonnica, 3 ćw. XIX, nr rej.: j.w.
- ogrodzenie z bramami, XIX, nr rej.: j.w.
- cmentarz rzym.-kat. (część), nr rej.: 315 z 31.08.1987
- dwór, po 1930, nr rej.: A-495 z 12.08.1993
RUTKI – gm.
Rutki
- cmentarz rzym.-kat. (część), nr rej.: 310 z 16.06.1987
Rutki Kossaki
- kościół par. p.w. śś. Jakuba i Anny, 2 poł. XVI, XIX, nr rej.: A-228 z 09.09.1986
6.
Zagrożenia środowiska przyrodniczego
Trwałość ekosystemów zależy m.in. od możliwości ograniczenia czynników
niszczących, będących ubocznym skutkiem działalności człowieka. Jednocześnie środowisko
przyrodnicze podlega naturalnym przeobrażeniom, na które wpływ mają czynniki
klimatyczne, glebowe lub następują w wyniku bezpośrednich zależności między
organizmami.
6.1. Charakterystyka środowiska przyrodniczego
Środowisko
przyrodnicze
jest
miejscem
zachodzenia
wszystkich
procesów
geograficznych. Składa się z następujących komponentów: budowy geologicznej, rzeźby
terenu, klimatu, stosunków wodnych, gleby, szaty roślinnej i świata zwierzęcego. Według
różnych poglądów miąższość środowiska przyrodniczego wznosi się od kilkudziesięciu
metrów (grubość gleby + warstwa roślin) do ok. 30 km (górna warstwa litosfery, gleba,
warstwa roślin i troposfera).
Środowisko przyrodnicze jest miejscem życia i gospodarowania człowieka. Stanowi
złożony efekt oddziaływania różnorodnych sił przyrody, podlega stale ewolucyjnym
zmianom. Na skutek błędów w gospodarowaniu i rabunkowej eksploatacji zasobów przyrody
środowisko przyrodnicze jest współcześnie w wielu miejscach zdegradowane lub silnie
zagrożone degradacją. Niekiedy zawęża się pojęcie środowiska przyrodniczego do jego części
naturalnej, rozpatrując ją z wyłączeniem oddziaływania człowieka.
Stosunek człowieka do przyrody był od najdawniejszych czasów odbiciem stopnia
świadomości społecznej i kształtujących się stosunków społeczno-ekonomicznych, które
pozostawały w związku z panującymi sposobami produkcji. Kolejne etapy kultury
i cywilizacji ludzkości charakteryzowały się odmiennymi typami stosunków między
99
człowiekiem a przyrodą. Od początku swego istnienia człowiek uzbroił się w środki
oddziaływania na środowisko i jego przekształcanie po to, by wykorzystać przyrodę w celu
zapewnienia sobie bytu. Na przestrzeni dziejów miało to dla rodzaju ludzkiego zarówno
pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. To, co w zasadniczy sposób odróżnia
współczesne społeczeństwo od pierwotnych, to szybkie przemiany zachodzące w otaczającym
środowisku, wywołane rewolucją naukowo-techniczną.
Pierwsze zorganizowane formy zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych oparte
były na zbieractwie i myślistwie. Później ludzie zaczęli organizować się w większe grupy,
a koczowniczy tryb życia zamienili na osiadły. Nabycie umiejętności hodowli zwierząt
i uprawy roślin zmieniły całkowicie możliwości i potrzeby człowieka. Rosło zapotrzebowanie
na przestrzeń, tym większą, im liczniejsza była społeczność.
W miarę upływu czasu potrzeby ludzi stawały się większe, a ingerencja w otaczającą
przyrodę coraz silniejsza. Człowiek częściej ujarzmiał przyrodę i intensywniej eksploatował
zasoby Ziemi. Największą rolę odegrała rewolucja przemysłowa. Wynalazczość oraz
wszechstronność zastosowań techniki w XIX wieku dawały nieograniczone możliwości
podporządkowania natury potrzebom człowieka. Oznaczały także, że światowe zasoby –
w szczególności paliw kopalnych – wydawały się nieskończone, czego wyrazem było
traktowanie przyrody jako „rogu obfitości”. Zmiany zachodzące w kulturze materialnej,
wykorzystanie zdobyczy techniki, postępujący rozwój form gospodarki znalazły swój wyraz
w przekształcaniu pierwotnego środowiska przyrodniczego w nowy typ środowiska
zurbanizowanego, uprzemysłowionego, z siecią szlaków komunikacyjnych.
Cywilizacja ludzka zaczęła coraz bardziej naruszać równowagę biosfery. Rewolucja
naukowo-techniczna z jednej strony uświadomiła znaczenie ludzkiej pracy i jej twórczej roli,
z drugiej zaś ujawniła także i negatywne skutki produkcyjnej działalności człowieka. Polegają
one na obniżeniu wartości, jakości i roli poszczególnych komponentów środowiska, co
określamy mianem degradacji środowiska przyrodniczego.
Obecne szybkie przemiany społeczno-gospodarcze wywołane postępem naukowotechnicznym przekreślają możliwości dostosowania się do nich całej przyrody łącznie
z człowiekiem. U podłoża negatywnych skutków rozwoju cywilizacji leży dysproporcja
między rozwojem technicznym i kulturowym a wydolnością środowiska.
Przekroczenie bariery wydolności środowiska może doprowadzić do poważnych
zagrożeń ekologicznych w skali globalnej. Świadomość tego faktu sprawiła, że coraz częściej
zwraca się uwagę na to, by rozwój cywilizacji i kultury człowieka był oparty na harmonijnej
koegzystencji z przyrodą. Trwająca od połowy XIX wieku era przemysłowa, pod koniec XX
100
wieku była stopniowo zastępowana erą ekologiczną, w której główny akcent położono na
umiejętności zarządzania zasobami w harmonii z przyrodą, jak również na bardziej
humanitarne traktowanie Ziemi, będącej „kolebką ludzkości” oraz miejscem życia i rozwoju
człowieka.
Problem
szkodliwego
wpływu
przemysłowych
zanieczyszczeń
powietrza
atmosferycznego na szatę roślinną nie jest nowy i nie dotyczy czasów tylko nam
współczesnych. Pierwsza udokumentowana informacja dotycząca szkód powodowanych
immisjami zawarta jest w dziele Historia naturalis Pliniusza Starszego (23-79 r. n.e.).
Powołuje się on na greckiego geografa Strabo, który zalecał, na obszarach obecnej Hiszpanii,
budowę pieców do wytopu srebra na wzniesieniach, aby w ten sposób ciężki, szkodliwy dym,
powstający przy wytapianiu rudy, mógł być odprowadzany w górę. Kolejne wzmianki
pochodzą z XIII i XIV wieku z Anglii i Niemiec, gdzie zakazano spalania węgla kamiennego
w kuźniach i innych warsztatach rzemieślniczych, źródłach szkodliwych dymów niszczących
roślinność. W roku 1661 omawiano w Anglii wpływ chemicznego skażenia środowiska
naturalnego na zdrowie roślin, a szczególnie rolę dwutlenku siarki w procesie ich zamierania.
Szkodliwy wpływ związków siarki zaobserwował również w 1734 roku Karol Linneusz,
który zanotował, że wyziewy siarki z huty miedzi „zatruwają ziemię tak, że rośliny nie mogą
rosnąć”. W Austrii już w 1820 roku wyszła ustawa, która gwarantowała odszkodowanie
każdemu, kto ucierpiał od dymów i gazów przemysłowych. W 1852 roku brytyjski chemik
Robert
Smith
zidentyfikował
kwaśny
deszcz
jako
zanieczyszczenie
powietrza
atmosferycznego, a w 1872 roku w swojej książce „Powietrze i deszcz: Początek klimatologii
chemicznej” użył terminu „kwaśny deszcz”. Do momentu rewolucji przemysłowej w XIX
wieku wszystkie historyczne przypadki wyrządzanych szkód były jednak zjawiskami
sporadycznymi, o charakterze lokalnym. Dopiero w XIX wieku, w okresie tworzenia się
przemysłu ciężkiego, zaczęto obserwować znaczące szkody w szacie roślinnej wokół miast
przemysłowych, np. Liverpoolu i Manchesteru w Anglii.
W drugiej połowie XIX wieku pojawiają się w literaturze pierwsze wzmianki
o niszczącym wpływie przemysłowych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na lasy.
Nie znano jednak wówczas mechanizmu oddziaływania poszczególnych rodzajów
zanieczyszczeń oraz brak było metod pozwalających stwierdzić stopień uszkodzenia roślin.
Podstawy naukowe tych badań stworzyła Wyższa Szkoła Leśna w Tharandcie (Niemcy).
Prekursorami badań nad wpływem pyłów i gazów na rośliny byli m.in. Stockhardt, Neger
i Stoklasa.
101
Szkody spowodowane immisjami przemysłowymi w Europie Środkowej najwcześniej
zaobserwowano w drzewostanach górskich położonych w Zagłębiu Ostrawskim. Już pierwsze
doniesienia z 1866 roku mówią o obumieraniu jodły. W 1880 roku w planie urządzenia
gospodarstwa leśnego postanowiono wyłączyć 370 ha lasów uszkodzonych przez immisje.
W 1900 roku uczestnicy zjazdu leśników w Ostrawie stwierdzili, że największe szkody od
dymów na terenie ówczesnych Austro-Węgier występują w Zagłębiu Ostrawskim.
W 1907 roku, na obszarze dawnej Rzeszy Niemieckiej, odnotowano szkody od dymów
przemysłowych na około 9 tys. hektarów.
W Polsce najwcześniejsza znana wzmianka o szkodach spowodowanych dymem
pochodzi z Górnego Śląska z 1842 roku. W 1846 roku raport o warunkach zdrowotno
-sanitarnych
miejscowej
ludności
wskazywał
na
konieczność
przeciwdziałania
zwiększającemu się zatruciu atmosfery. W 1882 roku, na posiedzeniu Śląskiego Towarzystwa
Leśnego omawiano szkody „dymowe” w lasach, występujące w okolicy hut Górnego Śląska.
W latach 1883-1908 stwierdzono uszkodzenia drzewostanów na większą skalę we wschodniej
części Śląska, w rejonie Katowic i Mysłowic. Szkody te jednak nie budziły zaniepokojenia
i nie bulwersowały opinii publicznej. W 1892 roku sąd w Bytomiu orzekł odszkodowanie na
rzecz właściciela lasów mysłowickich za szkody wyrządzone przez dymy w drzewostanach
położonych w najbliższym sąsiedztwie huty cynku. W 1922 roku Łuczkiewicz stwierdził, że
koncentracja dwutlenku siarki, wydzielanego z hut w okolicach Katowic, była tak wielka, że
wokół wyginęła całkowicie wszelka roślinność, a istniejące poprzednio w bezpośrednim
sąsiedztwie hut lasy sosnowo-świerkowe cofnęły się o 2 – 3 km w kierunku panujących
wiatrów. W 1926 roku opisywano szkody w lasach, wynikające z coraz większego
zadymienia i zapylenia powietrza atmosferycznego. W 1936 roku Marter opracował zasięg
oddziaływania zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na lasy polskie Górnego Śląska.
Uwzględnił on trzy strefy szkodliwości, definiując równocześnie charakterystyczny dla
każdej strefy stopień uszkodzenia. Generalnie jednak problem oddziaływania zanieczyszczeń
powietrza na lasy nie wzbudzał większego zainteresowania.
Obecnie wzrasta świadomość znaczenia lasów, ich środowiskotwórczych i społecznych
funkcji, dostrzega się konieczność ich ochrony jako naturalnego dziedzictwa narodowego.
Dlatego obserwuje się coraz większe zainteresowanie problematyką stanu zdrowotnego
ekosystemów leśnych oraz przeciwdziałaniem zanieczyszczaniu i dewastacji środowiska
naturalnego. Ludzie pragną zrozumieć złożoną i zmienną w czasie naturę przyrody.
102
6.2. Rodzaje zagrożeń środowiska przyrodniczego
Głównymi czynnikami zagrożenia środowiska przyrodniczego są:

czynniki antropogeniczne – powstają w wyniku działalności człowieka, która przynosi
szkody w lasach;

czynniki abiotyczne (fizyczne) – powstają w wyniku oddziaływania na las warunków
przyrody nieożywionej;

czynniki biotyczne – powstają w wyniku procesów życiowych owadów, grzybów
i zwierząt.
Czynniki antropogeniczne:
-
zanieczyszczenia powietrza (energetyka, gospodarka komunalna, transport);
-
zanieczyszczenia wód i gleb (przemysł, gospodarka komunalna, rolnictwo);
-
przekształcenia powierzchni ziemi (inwestycje, górnictwo);
-
pożary lasu;
-
szkodnictwo leśne;
-
niewłaściwa gospodarka leśna (nadmierne użytkowanie, zaniechanie pielęgnacji,
schematyczne postępowanie).
Czynniki abiotyczne:
-
czynniki atmosferyczne: termiczne (ciepłe zimy, niskie temperatury, późne i wczesne
przymrozki, upalne lata), wilgotnościowe (deficyt opadów, obfity śnieg), wiatr
(huragany, niekorzystny kierunek wiatrów);
-
właściwości gleby: wilgotnościowe (deficyt wilgotności, poziom wód gruntowych),
żyznościowe (gleby piaszczyste, grunty porolne);
-
warunki fizjograficzne.
Czynniki biotyczne:
-
szkodniki owadzie (pierwotne, wtórne i nękające);
-
grzybowe choroby infekcyjne;
-
nadmierna liczebność i niewłaściwa struktura populacji zwierząt roślinożernych;
-
struktura
drzewostanów
(niedostosowany
drzewostanów, monokultury i gatunki obce).
do
siedliska
skład
gatunkowy
103
6.3. Czynniki antropogeniczne
6.3.1. Zanieczyszczenia powietrza
Emisja zanieczyszczeń do powietrza
Powietrze atmosferyczne jest zanieczyszczane różnymi substancjami, zmieniającymi
w otoczeniu źródeł emisji jego naturalny skład lub proporcje składników. Miarą emisji jest
zwykle masa wprowadzonych do atmosfery substancji stałych (pyły wszelkiego rodzaju)
i gazowych, w jednostce czasu, np. na rok.
Emisja może pochodzić:
-
ze źródeł punktowych, tj. wszelkiego rodzaju emitorów i wyrzutni wentylatorowych,
-
ze źródeł liniowych, przede wszystkim ciągów komunikacyjnych,
-
ze źródeł powierzchniowych, tj. hałd popiołów, wysypisk śmieci itp.
Według innych kryteriów emisję można podzielić na:

niską (w tym komunikacyjną) – zanieczyszczenia emitowane są z wielu lokalnych
małych źródeł o niskich emitorach (do 40 m n. p. t.). Z reguły emisja ta nie jest
w żaden sposób ograniczana, tzn. emitory nie posiadają żadnych filtrów. Niska
emisja może tworzyć w niekorzystnych warunkach meteorologicznych lokalne
uciążliwości w pobliżu jej źródeł.

wysoką – z kominów wyższych niż 60 m n. p. t. Emisja ta z reguły jest przed
skierowaniem do emitora zmniejszana, co najmniej o zawarty w gazach odlotowy
pył. Oddziaływanie tej emisji jest znacznie szersze i z reguły nie wpływa na stan
czystości powietrza w bezpośrednim sąsiedztwie emitorów.
Na terenie Nadleśnictwa Knyszyn zanieczyszczenia gazowe i pyłowe znajdujące się
w powietrzu pochodzą z następujących źródeł:
-
z procesów spalania energetycznego w źródłach ciepła,
-
z procesów technologicznych w zakładach przemysłowych i usługowych,
-
ze źródeł mobilnych (pojazdów mechanicznych),
-
napływające spoza obszaru powiatu.
Największymi źródłami zanieczyszczeń przemysłowych na tym terenie są zakłady
przemysłowe zlokalizowane w Białymstoku. Do przedsiębiorstw, będących największymi
źródłami zanieczyszczeń przemysłowych w skali całego województwa podlaskiego należą
(IOŚ WIOŚ, 2004): Elektrociepłownia Białystok S.A., Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki
Cieplnej w Białymstoku sp. z o.o. i PPH „Silikaty-Białystok”.
104
Największy udział w emisji tlenków siarki, tlenku węgla i dwutlenku węgla oraz pyłu
na omawianym terenie mają jednak małe źródła ciepła, zwłaszcza w budynkach mieszkalnych
jednorodzinnych, rozproszone na obszarze całego powiatu. Największy udział w emisji
całkowitej tlenków azotu ma transport drogowy.
Stan sanitarny powietrza atmosferycznego
Konieczność prowadzenia stałego monitoringu powietrza wynika z zagrożeń
środowiska,
które
mogą
wystąpić
podczas
emisji
różnorodnych
związków
zanieczyszczających powietrze atmosferyczne. W wyniku działalności gospodarczej
następują zmiany składu chemicznego powietrza atmosferycznego, powodując zaburzenia
równowagi panującej w środowisku.
Negatywne oddziaływanie podstawowych związków chemicznych emitowanych
w większych ilościach do powietrza przedstawia się następująco:

dwutlenek siarki i produkty jego utleniania mogą być transportowane
z powietrzem na odległość tysięcy kilometrów; wymywane z atmosfery opadami
(kwaśne deszcze), opadają na powierzchnię ziemi powodując duże zmiany i straty w
środowisku, m.in. zmiany pH w środowisku wodnym, przyśpieszoną korozję,
uszkodzenia roślin; gaz ten w większych stężeniach może silnie podrażnić drogi
oddechowe, ulegając rozpuszczeniu w wydzielinie błon śluzowych organizmu
tworzy kwas siarkowy, który działa na nie żrąco;

tlenki azotu mogą być również przenoszone na znaczne odległości. W atmosferze
ulegają transformacji; pod wpływem promieniowania nadfioletowego reagują
z węglowodorami tworząc tzw. smog fotochemiczny; tlenki azotu działają drażniąco
na błony śluzowe dróg oddechowych, wywołując obrzęk płuc; pewna ilość tlenków
azotu ulega w ustroju biotransformacji do azotynów, które są wchłaniane do układu
krwionośnego i wywołują powstanie methemoglobiny;

pyły wyrzucone do powietrza atmosferycznego pozostają w nim przez pewien czas;
najczęściej są to cząstki stałe o wymiarach mniejszych niż 300 m; w zależności od
oddziaływania na organizm wyróżnia się pyły o działaniu: drażniącym,
zwłókniającym, uczulającym, toksycznym i radioaktywnym;

kadm jest zaliczany do najbardziej toksycznych metali, powoduje zatrucia ostre
i przewlekłe; ponadto działa teratogennie, mutagennie i rakotwórczo; kadm jest
bardzo trwały w glebie; w wyniku depozycji do gleby przenika następnie do roślin
i warzyw jadalnych; kumuluje się w organizmie zwierząt; pył, pary i dymy kadmu
105
są wchłaniane przez błony śluzowe dróg oddechowych; związki kadmu mogą być
także wchłaniane przez przewód pokarmowy;

ołów powoduje długotrwałe zanieczyszczenie środowiska; jest bardzo trwały
w glebie; kumuluje się w niej w wyniku depozycji z powietrza, następnie przenika
do roślin i warzyw jadalnych; stężenie ołowiu w powietrzu wzrasta na obszarach
o dużym natężeniu ruchu samochodowego; ołów jest trucizną ogólnoustrojową;
jest
wchłaniany przez
błony śluzowe dróg oddechowych i
przewodu
pokarmowego; oddziałuje negatywnie na układ krwiotwórczy, układ nerwowy,
układ sercowo-naczyniowy, układ oddechowy, nerki, a także wpływa na
rozrodczość.
Oprócz wymienionych substancji w powietrzu może występować także szereg innych
zanieczyszczeń emitowanych w procesach produkcji oraz ze spalania paliw w transporcie.
W większości ich oddziaływanie na człowieka ma charakter kancerogenny, na przykład
węglowodory aromatyczne, cząsteczki sadzy zawierające związki organiczne ze spalania
ropy.
Celami corocznej oceny jakości powietrza wykonywanej na mocy art. 89 Ustawy Prawo
ochrony środowiska są:

Dokonanie klasyfikacji stref w oparciu o przyjęte kryteria tj.: dopuszczalny
poziom substancji w powietrzu oraz poziom dopuszczalny powiększony
o margines tolerancji, określone w Rozporządzeniu w sprawie dopuszczalnych
poziomów. Klasyfikacja jest podstawą do podjęcia decyzji o potrzebie
zaplanowania działań na rzecz poprawy jakości powietrza w danej strefie
(opracowywania programów ochrony powietrza POP).

Uzyskanie informacji o przestrzennych rozkładach zanieczyszczeń na obszarze
aglomeracji lub innej strefy, w zakresie umożliwiającym wskazanie obszarów
przekroczeń
wartości
kryterialnych
oraz
określenie
poziomów
stężeń
występujących na tych obszarach. Informacje te są niezbędne do określenia
obszarów wymagających podjęcia działań na rzecz poprawy jakości powietrza lub,
w przypadku uznania wymaganych informacji za niewystarczające - podjęcia
dodatkowych badań we wskazanych rejonach.

Wskazanie prawdopodobnych przyczyn występowania ponadnormatywnych
stężeń zanieczyszczeń w określonych rejonach (w zakresie możliwym do
uzyskania na podstawie posiadanych informacji).
106

Wskazanie potrzeb w zakresie wzmocnienia istniejącego systemu monitoringu
i oceny. Określenie potrzeb w zakresie modernizacji lub reorganizacji istniejącego
w województwie systemu monitoringu stanowiło cel wykonanej wstępnej oceny
jakości powietrza. Z pierwszej oceny wynikają natomiast dalsze potrzeby
doskonalenia systemu monitorowania jakości powietrza w województwie.
Państwowa
Inspekcja
Sanitarna
określa
stan
zanieczyszczenia
powietrza
atmosferycznego prowadząc badania w sieci nadzoru ogólnego. Dane z tej sieci stanowią
podstawowe źródło informacji o narażeniu ludności na zanieczyszczenia powietrza
w systemie Monitoringu Oczekiwanych Efektów i Korzyści Zdrowotnych, wynikających
z realizacji Narodowego Programu Zdrowia. Obejmują one pomiary stężeń dla określonych
okresów uśredniania dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i pyłu zawieszonego we wszystkich
miastach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców. Ponieważ poziomy stężeń zanieczyszczeń
w powietrzu nie przekraczają wartości dopuszczalnych, powiat białostocki został uznany za
strefę klasy A ze względu na ochronę zdrowia ludzi (IOŚ WIOŚ, 2004).
6.3.2.
Zanieczyszczenia wód
Wody powierzchniowe
Podstawę oceny stanowi Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004
roku w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych,
sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu
tych wód (Dz. U. nr 32 poz. 284).
Rozporządzenie wprowadza klasyfikację wód powierzchniowych obejmującą pięć klas
jakości tych wód (z uwzględnieniem kategorii jakości wody A1, A2 i A3, określonych
w przepisach w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe
wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia):
• klasa I - wody o bardzo dobrej jakości. Spełniają wymagania określone dla wód
powierzchniowych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną
do spożycia, w przypadku ich uzdatniania sposobem właściwym dla kategorii A1.
Wartości wskaźników jakości wody nie wskazują na żadne oddziaływania
antropogeniczne;
• klasa II - wody dobrej jakości. Spełniają w odniesieniu do większości wskaźników
jakości wody wymagania określone dla wód powierzchniowych wykorzystywanych do
zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, w przypadku ich uzdatniania
107
sposobem właściwym dla kategorii A2. Wartości biologicznych wskaźników jakości
wody wykazują niewielki wpływ oddziaływań antropogenicznych
• klasa III - wody zadowalającej jakości. Spełniają wymagania określone dla wód
powierzchniowych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną
do spożycia, w przypadku ich uzdatniania sposobem właściwym dla kategorii A2.
Wartości biologicznych wskaźników jakości wody wykazują umiarkowany wpływ
oddziaływań antropogenicznych.
• klasa IV - wody niezadowalającej jakości. Spełniają wymagania określone dla wód
powierzchniowych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną
do spożycia, w przypadku ich uzdatniania sposobem właściwym dla kategorii A3.
Wartości biologicznych wskaźników jakości wody wykazują, na skutek oddziaływań
antropogenicznych, zmiany ilościowe i jakościowe w populacjach biologicznych;
• klasa V - wody złej jakości. Nie spełniają wymagań dla wód powierzchniowych
wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia.
Wartości biologicznych wskaźników jakości wody wykazują, na skutek oddziaływań
antropogenicznych, zmiany polegające na zaniku występowania znacznej części
populacji biologicznych.
Monitoring wód powierzchniowych województwa podlaskiego funkcjonuje w systemie
Programu Państwowego Monitoringu Środowiska (IOŚ WIOŚ, 2004). Realizowany system
pomiarów jakości wód pozwala osiągać następujące cele:
-
określenie wielkości i zakresu wpływu większych źródeł zanieczyszczeń,
-
kontrola jakości wody na potrzeby ujęć komunalnych,
-
kontrola jakości wód granicznych,
-
określenie efektów wpływu realizacji inwestycji w zakresie oczyszczania wód.
Program przewiduje badania poszczególnych rzek województwa w 1-, 3- i 5-letnich
cyklach badawczych. Częstotliwość badań danej rzeki uzależniona jest od jej znaczenia
gospodarczego, ekologicznego, a także od wielkości i rodzaju źródeł zanieczyszczeń
znajdujących się w zlewni. Zasadniczo program zakłada, że w cyklach 5-letnich będą badane
mniejsze rzeki i cieki na terenach obszarów chronionych. Taki cykl badawczy umożliwi
ocenę jakości zmian naturalnego składu czystości wód dla tych obszarów. W cyklu 3-letnim
będą badane rzeki, w zlewniach, których nie występują duże źródła zanieczyszczeń,
a gospodarka wodno-ściekowa na tym obszarze jest w zasadzie unormowana. W cyklach
corocznych prowadzone będą badania rzek, będących źródłami zaopatrzenia dużych miast
w wodę do picia, zasilające lub przepływające przez tereny parków i rezerwatów oraz
108
w zlewniach, w których znajdują się znaczące źródła zanieczyszczeń. Także coroczny cykl
badawczy założono dla zlewni rzek niedostatecznie chronionych przed wpływem
zanieczyszczeń (brak lub słabo działające oczyszczalnie, uciążliwe źródła zanieczyszczeń
stanowiące duże zagrożenie awaryjnego zanieczyszczenia wód). Sieć pomiarową stanowią:
20 punktów pomiarowych sieci monitoringu podstawowego (w tym 7 profili granicznych)
i 108 punktów sieci regionalnej (IOŚ WIOŚ, 2005).
Największym źródłem zanieczyszczenia wód ściekami na terenie nadleśnictwa Knyszyn
jest Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Mońkach.
Klasyfikacją wód wg stanu na 31 grudnia 2006 roku w zasięgu terytorialnym
Nadleśnictwa Knyszyn zostały objęte rzeki: Narew, Biebrza, Jaskranka, Czarna Struga
i Nereśl.
Rzekę Narew badano na terenie Nadleśnictwa w punktach: m. Rzędziany, m. Tykocin,
most w m. Strękowa Góra.
Rzeka Narew wykazywała IV klasę czystości, jedynie w punkcie pomiarowym
przy moście w Rzędzianach wykazano III klasę czystości.
Biebrza będąca dopływem Narwi wykazywała III klasę czystości. Badano ją
w punktach w m. Wroceń, oraz przy wodowskazie w Starym Dolistowie
Jaskranka będąca dopływem Narwi wykazywała III klasę czystości w punkcie most
drogowy Góra – Ruda..
Rzeka Nereśl, badana przy ujściu w m. Łaziuki wykazała III klasę czystości wody.
Czarna Struga będąca dopływem Biebrzy zalicza się do IV klasy jakości wód.
Wody podziemne
Wody podziemne ze względu na duże zasoby oraz wysoką jakość są bardzo ważnym
źródłem zaopatrzenia w wodę do picia. Duże znaczenie gospodarcze oraz występujące
powszechnie zagrożenie wód podziemnych, a także brak możliwości ich szybkiego
odnawiania, wymusza stałą kontrolę jakości poprzez prowadzenie systemu monitoringu wód
podziemnych, który jest elementem Programu Państwowego Monitoringu Środowiska.
Program ten przewiduje prowadzenie badań w sieci krajowej, sieciach regionalnych
i lokalnych (IOŚ WIOŚ, 2003).
Sieć krajową tworzą stanowiska badawcze rozmieszczone na obszarze całego kraju. Jej
zadaniem jest stała kontrola jakości wód podziemnych we wszystkich poziomach
użytkowania, poza oddziaływaniem lokalnych źródeł zanieczyszczeń. Celem badań w sieci
krajowej jest śledzenie zmian chemizmu wód podziemnych i sygnalizacja zagrożeń w skali
109
kraju. Pobór prób oraz badania laboratoryjne wody wykonywane są według jednolitych metod
przez Państwowy Instytut Geologiczny.
Dla potrzeb monitoringu stosuje się następujące klasy jakości zwykłych wód
podziemnych:
 klasa Ia – wody najwyższej jakości; o naturalnym chemizmie, w pełni odpowiadające
wymogom sanitarnym; nadają się do picia bez uzdatniania;
 klasa Ib – wody wysokiej jakości; nieznacznie zanieczyszczone o naturalnym
chemizmie, odpowiadające wodom do celów pitnych i gospodarczych; możliwe jest
okresowe ich uzdatnianie;
 klasa II – wody średniej jakości; o naturalnym chemizmie, jak również zmienione
antropogenicznie, zanieczyszczone, wymagające uzdatniania;
 klasa III – wody niskiej jakości; cechy fizyczne i zawartość głównych wskaźników
zanieczyszczenia znacznie przekraczają normy obowiązujące dla wód pitnych;
uzdatnianie ich jest nieopłacalne.
Wody podziemne płytkiego krążenia (zasilane głównie opadami atmosferycznymi
i w mniejszym stopniu, wodami powierzchniowymi) są zdecydowanie bardziej podatne na
zanieczyszczenia niż wody wgłębne. Wody płytkiego krążenia są pozbawione warstwy
izolacyjnej nadkładu, a tym samym są one słabo izolowane przed wpływami
antropogenicznymi. Zagrożenie dla jakości wód płytkiego krążenia stanowią m.in.:
-
nieposiadające wymaganych zabezpieczeń składowiska odpadów komunalnych lub
przemysłowych i tzw. „dzikie wysypiska” odpadów,
-
nieposiadające wymaganych zabezpieczeń stacje paliw, magazyny produktów
ropopochodnych oraz innych substancji chemicznych,
-
szlaki komunikacyjne: drogi, parkingi i place postojowe samochodów,
-
fermy zwierząt,
-
intensywne nawożenie i stosowanie środków ochrony roślin, rolnicze wykorzystywanie
ścieków,
-
cmentarze oraz grzebowiska zwłok zwierzęcych,
-
ścieki (surowe lub niedostatecznie oczyszczone) wprowadzane do gleby.
Zagrożenie, w dłuższym przedziale czasowym, dla jakości wód płytkiego krążenia
mogą
stanowić
także
ścieki
komunalne
i
przemysłowe
wprowadzane
do
wód
powierzchniowych oraz nadmierne emisje zanieczyszczeń gazowych i pyłowych do
atmosfery.
110
Podziemne wody wgłębne zalegają pod nieprzepuszczalnymi utworami geologicznymi
i posiadają dobrą lub średnią izolację przed wpływami zanieczyszczeń pochodzenia
antropogenicznego. Są one mniej podatne na czynniki atmosferyczne i antropogeniczne.
Warstwy wodonośne tych wód są zasilane pośrednio opadami atmosferycznymi, wodami
powierzchniowymi, a także z wyżej położonych warstw wodonośnych. Zagrożeniem dla
jakości wód wgłębnych może być dopływ zanieczyszczeń charakteryzujących się dużym
ładunkiem i/lub toksycznością, zwłaszcza, jeśli substancje te są wprowadzane do środowiska
przez długi czas. Źródłem zanieczyszczeń mogą być:
-
nieposiadające odpowiednich zabezpieczeń składowiska odpadów komunalnych lub
przemysłowych i tzw. „dzikie wysypiska” odpadów,
-
nieposiadające odpowiednich zabezpieczeń stacje paliw, magazyny produktów
ropopochodnych oraz innych substancji chemicznych,
-
fermy zwierząt,
-
ścieki (surowe lub niedostatecznie oczyszczone) wprowadzane do gleby.
W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Knyszyn jest 5 punktów pomiarowych wód
podziemnych. Są to punkty sieci krajowej (1 – Mońki) i regionalnej (4), a ich zestawienie
przedstawia poniższa tabela.
Tabela 20. Jakość wód podziemnych w zasięgu nadleśnictwa w latach 2001-2003.
Lp.
Nr otworu
w sieci
Miejscowość
Głębokość
stropu
Klasa wód
2005
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
126
3
15
16
17
Mońki
Jaświły
Knyszyn
Tykocin
Stare Jeżewo
5,0
36,00
2,0
18,5
38,00
II
II
III
II
III
Zasoby wód podziemnych, ze względu na wykorzystywanie ich do zaopatrzenia
ludności w wodę pitną, podlegają szczególnej ochronie. Zagrożeniem dla ilościowych
zasobów wód podziemnych jest niedostateczna ochrona zasobów istniejących ujęć wód
podziemnych – pobór wód podziemnych do celów technologicznych i innych, które nie
wymagają wód o wysokiej jakości, budowa studni i ujęć w obszarach zasobowych ujęć
komunalnych.
111
6.3.3.
Zanieczyszczenia i przekształcenia powierzchni gleby
Zanieczyszczenia powierzchni gleby
Zanieczyszczenia
przemysłowe
dostają
się
do
gleb
głównie
z
opadami
atmosferycznymi. Wody deszczowe to nie ścieki o dużej zawartości zanieczyszczeń, niemniej
chemizm tych wód ma często istotny wpływ na degradację środowiska naturalnego.
Negatywnie oddziaływają na środowisko wprowadzane na powierzchnię ziemi przede
wszystkim kwasotwórcze związki siarki i azotu, kwaśne deszcze, związki biogenne i metale
ciężkie. Duża kwasowość opadów powoduje, że w kontakcie z ziemią następuje mineralizacja
gleby i ługowanie z niej wielu substancji, co jest przyczyną wtórnego zanieczyszczenia wody
opadowej, zwiększając często wielokrotnie zawarte w niej ładunki zanieczyszczeń.
W zależności od koncentracji danego wskaźnika zanieczyszczenia w opadzie atmosferycznym
oraz ilości opadu wprowadzana jest odpowiednia wielkość depozytu zanieczyszczeń.
Rozeznanie, co do wielkości i jakości przenoszonych z opadem atmosferycznym
zanieczyszczeń pozwala na śledzenie postępującej degradacji środowiska i może stać się
cenną informacją, pozwalającą na skuteczne przeciwdziałanie temu procesowi. Badania gleb
użytkowanych rolniczo pod względem ich chemizmu prowadzone są przez Instytut Upraw
Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (IOŚ WIOŚ, 2004). Z badań prowadzonych na
terenie województwa podlaskiego w 2000 roku wynika, że zawartość metali ciężkich,
związków siarki i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w powierzchniowej
warstwie gleb na tym obszarze jest na poziomie naturalnym.
Gospodarka odpadami
Zgodnie z definicją, podaną w ustawie z dnia 27 czerwca 1997 roku (Dz. U. nr 96, poz.
592), odpady to wszystkie przedmioty oraz substancje stałe, a także nie będące ściekami
substancje ciekłe, powstałe w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej lub bytowania
człowieka i nieprzydatne w miejscu lub czasie, w którym powstały. Do odpadów zalicza się
również osady ściekowe z oczyszczalni. Ustawa powyższa obowiązuje od 1 stycznia 1998
roku i określa zasady postępowania z odpadami, a w szczególności zasady zapobiegania
powstawaniu odpadów lub minimalizacji ich ilości, usuwaniu odpadów z miejsc ich
powstawania, a także wykorzystania lub unieszkodliwiania w sposób zapewniający ochronę
życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska.
112
Uciążliwość odpadów dla środowiska następuje w wyniku dużego nagromadzenia
odpadów na stosunkowo małej powierzchni, gdzie składowana masa wpływa negatywnie na
środowisko, a przede wszystkim:
-
zanieczyszcza wody gruntowe i powierzchniowe,
-
zanieczyszcza atmosferę oraz gleby i okoliczną szatę roślinną, stanowi zagrożenie
sanitarno-epidemiologiczne z uwagi na wysoki udział substancji organicznych,
sprzyjających rozwojowi mikroorganizmów chorobotwórczych,
-
niszczy walory estetyczne środowiska przez niekorzystne zmiany krajobrazu. Powoduje
to wyłączanie z użytkowania terenów rolniczych i leśnych, które są zajmowane pod
składowiska odpadów (hałdy i wysypiska).
Odpady niebezpieczne, które wytwarza znaczna liczba zakładów to:
-
oleje odpadowe,
-
baterie i akumulatory,
-
odpady fluorescencyjne i inne odpady zawierające rtęć,
-
odpady z diagnozowania, leczenia i profilaktyki medycznej.
Oprócz „znanych” wytwórców odpadów niebezpiecznych, które są w większości
wykorzystane
gospodarczo
(wytworzenie
nowego
surowca
lub
materiału)
lub
unieszkodliwione, wiele z nich trafia na zwykłe wysypiska odpadów komunalnych: baterie
i świetlówki, odpady lakiernicze, przeterminowane leki, środki ochrony roślin, zużyte oleje
lub smary z gospodarstw domowych.
Ważną grupą odpadów niebezpiecznych są odpady medyczne powstałe w szpitalnych
placówkach opieki zdrowotnej, które są unieszkodliwiane przez spalanie w przystosowanych
do tego celu spalarniach. Nieznane są jednak ilości tego rodzaju odpadów, powstających
w przychodniach i prywatnych gabinetach lekarskich oraz sposób ich unieszkodliwiania.
Odrębną grupę odpadów stanowią odpady komunalne, powstające w gospodarstwach
domowych, a także odpady pozbawione składników niebezpiecznych pochodzące od innych
wytwórców odpadów, które ze względu na swój charakter lub skład są podobne do odpadów
powstających w gospodarstwach.
Składowanie
odpadów
na
wysypiskach
jest
najstarszym,
i
najbardziej
rozpowszechnionym sposobem unieszkodliwiania odpadów komunalnych, do których należą:
-
odpady komunalne (gospodarczo-bytowe, pochodzące z gospodarstw domowych
i obiektów użyteczności publicznej, a także wielkogabarytowe – stare meble, materace,
pralki, lodówki, opakowania tekturowe, itp.),
-
gruz budowlany i ziemia z wykopów,
113
-
odpady podobne do komunalnych (odpady socjalne i biurowe powstające w trakcie
działalności gospodarczej).
Lokalizacja, urządzenie i eksploatacja wysypiska powinny minimalizować jego
uciążliwość dla środowiska. O uciążliwości wysypisk dla otoczenia w dużej mierze decyduje
wielkość powierzchni i czas eksploatacji wysypiska.
Uciążliwość wysypiska zależy od ochronnych właściwości bezpośredniego otoczenia.
Niebagatelną rolę w minimalizacji uciążliwości wysypiska odgrywają strefy ochronne, które
w zależności od wielkości obiektu, powinny mieć różną szerokość, np. dla wysypisk małych
(ok. 1 ha) – 200 m, dla wysypisk bardzo dużych (ponad 10 ha) – 500 m.
Grunty spod wysypisk odpadów komunalnych po zakończeniu eksploatacji wymagają
rekultywacji i ponownego zagospodarowania.
Na składowiskach odpadów komunalnych, oprócz odpadów powstających w wyniku
bytowania człowieka, deponowane są także odpady przemysłowe. Część odpadów
komunalnych deponowanych na składowiskach jest zagospodarowywana. Eksploatacja gazu
pozyskiwanego w wyniku rozkładu związków organicznych, zawartych w odpadach, stanowi
w polskich warunkach nową możliwość czerpania korzyści z odpadów komunalnych.
Powinna być ona wykorzystywana także ze względu na negatywne oddziaływanie emisji
gazowych z wysypisk odpadów na atmosferę. Główny składnik gazu wysypiskowego – metan
– jest drugim po dwutlenku węgla powodem powstawania efektu cieplarnianego.
Niekorzystnie działa on również na organizmy żywe oraz roślinność w sąsiedztwie
wysypiska. Biogaz oprócz składników podstawowych (metan, dwutlenek węgla) zawiera
w ilościach śladowych około 500 różnych związków organicznych, z których część to
substancje kancerogenne. Dwutlenek węgla i siarkowodór, występujące w gazie
wysypiskowym, ulegają rozpuszczeniu w odciekach wysypiska, zwiększając ich kwasowy
odczyn.
Odpady komunalne prawie w całości składowane są na składowiskach. Tylko bardzo
niewielka ich część, dzięki stopniowemu wprowadzaniu selektywnej zbiórki odpadów,
wykorzystywana jest jako surowce wtórne. Niezbędne jest wprowadzenie na szerszą skalę
tego typu sposobu postępowania z odpadami, jak również zapewnienie odpowiedniego rynku
zbytu dla tych surowców.
Wśród odpadów komunalnych wielkie zagrożenie dla ludzi i środowiska stanowią
odpady, powstające wprawdzie w mniejszych ilościach niż pozostałe, lecz zawierające liczne
substancje toksyczne. Należą do nich osady pogalwaniczne i inne zawierające metale ciężkie,
zużyte katalizatory, resztki rozpuszczalników, farb, lakierów, chemikaliów, zużyte baterie,
114
lampy jarzeniowe. Odpady te są często gromadzone w sposób nie kontrolowany, bez
odpowiednich środków zabezpieczających przed migracją zanieczyszczeń do wód
gruntowych, powierzchniowych i powietrza.
W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Knyszyn zlokalizowane są dwa komunalne
wysypiska śmieci: w Knyszynie i w Mońkach w nielicznych przypadkach odpady stałe
gromadzone są nielegalnie w miejscach przypadkowych, nie zalegalizowanych tzw. „dzikich
wysypiskach”. Są to głównie wyrobiska żwirowe, glinianki lub też nieużytki. Składowane
tam są zarówno odpady komunalne jak też gruz budowlany.
Naruszenia powierzchni ziemi
Na gruntach Nadleśnictwa Knyszyn występują na niewielkiej powierzchni tereny
zdewastowane, w formie niewielkich wyrobisk powstałych po eksploatacji piasku lub żwiru.
Na terenie obrębu Knyszyn występują 3 takie obiekty o łącznej powierzchni 0,46 ha, a na
terenie obrębu Trzcianne 1 obiekt o powierzchni 0,07 ha. Jest to zatem problem marginalny.
6.3.4.
Hałas
Hałas jest drganiem rozprzestrzeniającym się w powietrzu w postaci fal akustycznych
o częstotliwościach i natężeniach stwarzających uciążliwość dla ludzi i środowiska. Stopień
uciążliwości hałasu zależy zarówno od jakości dźwięku, jak również od nastawienia odbiorcy.
Ten sam dźwięk przez jedną osobę może być oceniany jako przyjemny i pożądany, a przez
inną jako uciążliwy i szkodliwy, czyli hałas i to bez względu na parametry fizyczne.
Podstawowym technicznym wskaźnikiem oceny poziomu hałasu w środowisku lub ogólnej
oceny stanu klimatu akustycznego jest równoważny poziom dźwięku wyrażany w decybelach
(dB).
Klimat akustyczny jest to zespół zjawisk akustycznych, występujących na danym
obszarze. Hałas pochodzenia antropogenicznego, występujący w środowisku zewnętrznym,
można podzielić na dwie podstawowe kategorie: hałas komunikacyjny (drogowy, kolejowy,
lotniczy) i hałas przemysłowy. Rozwój komunikacji i transportu oraz wzajemne przenikanie
terenów przemysłowych z obszarami zabudowy mieszkaniowej lub innymi wymagającymi
ochrony sprawia, że problem uciążliwości hałasu dotyczy obecnie nie tylko dużych miast, ale
również mniejszych ośrodków. Dominujący wpływ na klimat akustyczny środowiska
wywiera hałas komunikacyjny, a w szczególności drogowy, z uwagi na powszechność
występowania i długi czas oddziaływania. Hałas kolejowy i lotniczy, pomimo że należy do
źródeł hałasu o najwyższych parametrach, ma mniejsze znaczenie ze względu na jego lokalny
115
charakter. Oddziaływanie hałasu lotniczego i kolejowego dotyczy stosunkowo niewielkiego
procentu ludności zamieszkałej w pobliżu lotnisk i linii kolejowych. Zjawiska związane
z oddziaływaniem akustycznym zakładów przemysłowych i usługowych mają również
charakter lokalny. Hałas powoduje ujemne skutki zdrowotne dla społeczeństwa, jak również
wpływa na pogorszenie jakości środowiska przyrodniczego.
Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku, zależne od sposobu zagospodarowania
i funkcji terenu określa Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych
i Leśnictwa z dnia 13 maja 1998 roku (Dz.U. nr 66, poz. 436).
Podstawowym źródłem hałasu, decydującym o klimacie akustycznym tego terenu, jest
komunikacja. Jedną z głównych przyczyn zwiększającego się w ostatnich latach zagrożenia
hałasem jest intensyfikacja ruchu drogowego. Uciążliwość tras komunikacyjnych zależy
głównie od natężenia ruchu, struktury strumienia pojazdów, prędkości pojazdów, rodzaju
i stanu technicznego nawierzchni oraz odległości od drogi. Bardzo ważnym czynnikiem jest
także stan techniczny pojazdów. Szczególnie uciążliwy dla środowiska przyrodniczego jest
transport drogowy, a szczególnie ruch tranzytowy pojazdów ciężkich. Poza bezpośrednimi
zagrożeniami szlaki komunikacyjne odgrywają jeszcze jedną bardzo niekorzystną rolę.
Przecinanie przez nie ekosystemów powoduje izolację sąsiadujących z drogą (szczególnie
o dużym natężeniu ruchu) biocenoz leśnych. Powoduje to ograniczanie przepływu materiału
genetycznego między odizolowanymi populacjami.
W celu poprawy szkodliwego oddziaływania hałasu komunikacyjnego należy dążyć
między innymi do poprawy nawierzchni dróg, wprowadzeniu ograniczeń prędkości na
odcinkach dróg o zniszczonej nawierzchni, eliminacji z ruchu pojazdów szczególnie
uciążliwych czy stosowaniu ekranów akustycznych.
6.3.5.
W
Promieniowanie elektromagnetyczne
ostatnich
latach
zwrócono
uwagę
na
skutki
działania
promieniowania
elektromagnetycznego niejonizującego, w szczególności promieniowania o wysokiej
częstotliwości. Szczególnie szkodliwe oddziaływanie na środowisko mają linie wysokiego
napięcia, w pobliżu których wytwarzają się napięcia i prądy niebezpieczne dla zdrowia i życia
ludzi. Pole elektromagnetyczne wytwarzane przez silne źródło niekorzystnie zmienia warunki
bytowania człowieka, wpływa na przebieg procesów życiowych organizmu, mogą wystąpić
zaburzenia funkcji ośrodkowego układu nerwowego, układów rozrodczego, hormonalnego,
krwionośnego oraz narządów słuchu i wzroku. Rozwój sieci energetycznej wiąże się także
z degradacją terenów leśnych, przez które bardzo często prowadzi się linie energetyczne
116
w celu zmniejszenia kosztów inwestycyjnych. Wskutek takiego „taniego” rozwiązania las
ulega bardzo często „poćwiartowaniu”. Obecność pól elektromagnetycznych (o częstotliwości
50 Hz) ma także degenerujący wpływ na rośliny i zwierzęta. U roślin obserwuje się
opóźniony wzrost i zmiany w budowie zewnętrznej, u zwierząt natomiast zaburzenia
neurologiczne i w krążeniu, zakłócenia wzrostu, żywotności i płodności.
6.3.6.
Pożary lasu
W minionym dziesięcioleciu na terenie Nadleśnictwa Knyszyn miało miejsce
17 pożarów lasu na łącznej powierzchni 18,12 ha. W związku z tym na podstawie wyliczeń
uwzględniających średnie ilości występowania pożarów, siedliskowe typy lasu, skład, wiek
i
strukturę
drzewostanów,
warunki
klimatyczne
określone
współczynnikiem
hydrotermicznym Sielaninowa, jak też wskaźniki zanieczyszczenia powietrza emisjami
przemysłowymi całość lasów nadleśnictwa została zakwalifikowana do II kategorii
zagrożenia pożarowego (duże zagrożenie pożarowe).
W lasach nadleśnictwa dominują pożary małe (o powierzchni do 1 ha). Najczęściej
wybuchały one w drzewostanach II i III klasy wieku. Przeważały pożary pokrywy gleby, nie
powodujące strat materialnych. Na 39,1% (7,09ha) powierzchni objętej pożarami wystąpiły
szkody w drzewostanach. W minionym 10-leciu tylko trzy pożary zostały wywołane przez
umyślne podpalenia.
Nadleśnictwo usytuowane jest na terenie szczególnie atrakcyjnym turystycznie ze
względu na sąsiedztwo dużej aglomeracji miejskiej, jaką jest miasto Białystok.
Lasy położone
w
sąsiedztwie
głównych
dróg
oraz
parkingów
leśnych,
miejsc
wypoczynkowych i biwakowych praktycznie przez cały rok podlegają wzmożonej penetracji.
W okresie wakacyjnym oraz w czasie urodzaju płodów runa leśnego stopień tej penetracji
jeszcze wzrasta.
Szczegółowe dane dotyczące zagrożenia pożarowego oraz wyliczenia kategorii
zagrożenia pożarowego omówione są w „Planie ochrony przeciwpożarowej” zamieszczonym
w Tomie I Planu Urządzenia Lasu.
6.3.7.
Szkodnictwo leśne
Zwalczaniem przestępstw i wykroczeń leśnych na terenie nadleśnictwa zajmuje się straż
leśna i pracownicy terenowi administracji nadleśnictwa.
Do bezpośrednich form negatywnego oddziaływania ludzi na lasy należy zaliczyć:
-
wywożenie śmieci do lasu,
117
-
nielegalną wycinkę i kradzież drewna,
-
kłusownictwo,
-
kradzieże sadzonek z upraw i niszczenie drzewek,
-
niszczenie urządzeń turystycznych, tablic informacyjnych i ostrzegawczych,
-
kaleczenie drzew,
-
niszczenie stanowisk roślin chronionych,
-
płoszenie zwierzyny, niszczenie gniazd, mrowisk.
Całkowite wyeliminowanie wyżej wymienionych szkodliwych zjawisk jest niemożliwe.
Znajdują się one jednak pod stałym nadzorem, dlatego też ich natężenie nie jest w stanie
wyrządzić środowisku naturalnemu większych szkód. Kradzieże drewna dotyczą najczęściej
nielegalnego pozyskania od jednej do kilku sztuk drzew średnich klas wieku lub kradzieży już
wyrobionych
sortymentów.
Jeżeli
chodzi
o
kłusownictwo,
to
jego
najbardziej
rozpowszechnioną formą na omawianym terenie jest najprymitywniejsza, ale zarazem
najbardziej niehumanitarna metoda, czyli stawianie wnyków.
Uciążliwym problemem jest zaśmiecanie lasu w wyniku prowadzenia prac rolnych,
budowlanych lub nielegalnego wysypywania odpadów komunalnych przez okoliczną ludność.
W omawianym nadleśnictwie zjawisko to jest rozwiązywane na bieżąco poprzez
systematyczne uprzątanie oraz stały nadzór nad najbardziej narażonymi obszarami.
6.3.8.
Presja turystyczna
Szlaki turystyczne przebiegające przez teren nadleśnictwa nie kolidują z prowadzoną
gospodarką i nie wpływają negatywnie na drzewostany. Należy jednak pamiętać o tym, iż co
roku zwiększa się ilość osób przebywających w lesie, co powoduje narastanie presji
turystycznej. Większość osób porusza się po odpowiednio przygotowanych i wyznaczonych
szlakach turystycznych. Taka turystyka stwarza niewielkie zagrożenie dla środowiska
naturalnego. Większe szkody wyrządzają osoby nie przestrzegające obowiązujących norm
postępowania.
Należy pamiętać, że zdrowe zbiorowiska leśne pełnią szereg funkcji:
-
regulują obieg dwutlenku węgla i tlenu w atmosferze ziemskiej,
-
są ważnymi ogniwami gospodarki wodnej środowiska (zapobiegają erozji gleb,
retencjonują wodę, hamują spływ powierzchniowy wód opadowych i opóźniają roztopy,
ograniczając przez to powodzie),
-
są bardzo ważnym czynnikiem w procesie glebotwórczym,
118
-
poprawiają walory klimatu lokalnego (łagodzą działanie wiatru, nagłych zmian
pogodowych i ekstremalnych warunków termicznych),
-
mają duże właściwości dźwiękochłonne, częściowo neutralizują wpływy skażeń
i zanieczyszczeń cywilizacyjnych,
-
mają duże walory estetyczne, lecznicze, naukowe i dydaktyczne,
-
stanowią ogromne bogactwo gatunkowe roślin i zwierząt,
-
dostarczają drewna i bardzo wielu innych surowców wykorzystywanych przez
człowieka w różnych dziedzinach jego działalności.
Zapominając o pozytywnym wpływie ekosystemów leśnych na środowisko, bardzo
często ludzie postępują nieodpowiedzialnie. Nieumiejętne zbieranie grzybów oraz niszczenie
grzybów niejadalnych powoduje wiele negatywnych konsekwencji. Nie wolno rozgrzebywać
ściółki leśnej w poszukiwaniu i przy zbiorze grzybów jadalnych. Grabienie ściółki leśnej
prowadzi do zmniejszenia ilości naturalnych substancji organicznych i mineralnych
koniecznych do rozwoju roślinności leśnej, powoduje jej przesuszanie oraz zaburza naturalny
obieg pierwiastków w lesie. Grzybnia ma istotną rolę w procesie rozkładu próchnicy, strzępki
grzyba ułatwiają roślinom pobieranie wody. Mechaniczne zbieranie jagód niszczy leśne
organizmy (naturalnych wrogów szkodników drzew leśnych), a także liście krzewinek, które
usychają. Bezmyślne niszczenie roślinności, rozgrzebywanie mrowisk i nor zwierząt leśnych,
niszczenie gniazd i jaj ptaków, zaśmiecanie lasu, beztroskie palenie ognisk, płoszenie
zwierzyny i zrywanie roślin chronionych – to niestety jeszcze cały czas częste działania
pseudoturystów.
6.3.9.
Wadliwe wykonywanie czynności gospodarczych
Szkody te powstają najczęściej przy pracach związanych z użytkowaniem lasu. Należy
tu przede wszystkim zaliczyć:
-
zniszczenia odnowień podokapowych i odnowień na gniazdach, niszczenie runa
i wierzchnich warstw gleby, korzeni, koron i pni, w wyniku niewłaściwie
przeprowadzonej ścinki drzew i zrywki drewna,
-
kaleczenie drzew i niszczenie dróg w wyniku używania niewłaściwego taboru
transportowego,
-
zagrożenia ze strony owadów wynikające z przelegiwania w lesie i na składnicach
przejściowych nieokorowanego i niezabezpieczonego drewna,
-
potencjalne
szkody
przeciwpożarowych,
od
pożarów,
wynikające
z
nieprzestrzegania
przepisów
119
-
zaśmiecanie lasu przez pozostawianie w lesie pustych, plastikowych opakowań po
napojach, opakowań po olejach używanych do pilarek i innego sprzętu.
6.4. Czynniki abiotyczne
Do zagrożeń abiotycznych zaliczamy czynniki kształtowane i zależne od warunków
atmosferycznych (anomalii pogodowych, termiczno wilgotnościowych, wiatrów),
właściwości gleb (wilgotnościowych, żyznościowych), warunków fizjograficznych (położenie
nad poziom morza).
Anomalie pogodowe wyrażają się częstym występowaniem ekstremalnych temperatur,
opadów i wiatrów oraz susz, które mogą wyrządzi w lasach poważne szkody.
6.4.1.
Czynniki atmosferyczne
Huraganowe wiatry występują na tym terenie sporadycznie. Poważniejsze szkody
wystąpiły w latach 1999 (ok. 3000m3) i 2002 (ponad 3500 m3). Są one
potencjalnym
zagrożeniem dla lasów Nadleśnictwa Knyszyn, któremu dodatkowo nie sposób jest
przeciwdziałać. Zjawisko to może doprowadzić do zniszczenia lasu na dużych obszarach. Po
wystąpieniu takiego kataklizmu, najważniejszym zadaniem administracji leśnej będzie wtedy
jak najszybsze niwelowanie jego skutków, głównie poprzez porządkowanie stanu sanitarnego
lasu oraz wprowadzenie młodego pokolenia drzew w miejsce całkowicie zniszczonych
drzewostanów.
Huraganowe wiatry, oprócz wyrządzania bezpośrednich szkód, są czynnikiem
osłabiającym drzewostany. Uszkodzenia koron, pni, strzał oraz systemów korzeniowych
powodują bardzo szybkie zasiedlanie drzew przez szkodniki wtórne. Innym zagrożeniem
o skali ogólnokrajowej jest ciągły spadek poziomu wód gruntowych. Zjawisko to także
prowadzi do osłabienia drzew leśnych, a zwłaszcza świerka i jesionu, i czyni je podatnymi na
ataki szkodliwych owadów oraz patogenów grzybowych. W skrajnych przypadkach może to
też prowadzić do degradacji i zubożenia siedlisk leśnych, np. przez murszenie gleb torfowych.
Niestety,
prognozy
dotyczące
globalnych
zmian
klimatycznych
przewidują
w przyszłości znacznie większe zagrożenie ekosystemów leśnych ze strony klimatu niż
obecnie (Sadowski M., Galiński W., 1998). Będzie to miało związek z ociepleniem klimatu
Ziemi spowodowanym nadmierną emisją do atmosfery antropogenicznych gazów
cieplarnianych (głównie dwutlenku węgla i metanu). Drugi Raport IPCC (Międzynarodowy
Zespół ds. Zmian Klimatu) opublikowany w 1996 r. przewiduje, że w strefie umiarkowanej
w latach 1990 – 2050 należy się spodziewać wzrostu temperatury w lecie i w zimie o 1 – 2oC.
120
Przewidywane są częste okresy suszy i wysokiej temperatury oraz znacznie częstsze niż
obecnie występowanie silnych wiatrów. Stresy powodowane przez te czynniki będą
zmniejszały stabilność lasów i zwiększały ich podatność na zanieczyszczenia przemysłowe
oraz presję szkodników owadzich i patogenów grzybowych. Długowieczne drzewa leśne
mogą mieć problemy z dostosowaniem się do zmieniających się warunków środowiskowych.
Ciepły klimat nie będzie sprzyjał rozwojowi gatunków iglastych (głównie sosny i świerka),
których udział będzie się zmniejszał. Przewiduje się, że na terenie Polski największe szanse
przetrwania będą miały drzewa o szerokim zakresie tolerancji siedliskowej, jak topola czy
olsza. Zwiększy się również udział i przyrost masy ciepłolubnych drzew liściastych,
zwłaszcza dębu bezszypułkowego i buka.
6.4.2.
Gleby porolne
Charakterystyczne cechy gleby porolnej to:
-
obecność warstwy płużnej ukształtowanej w wyniku uprawy rolniczej gleby związanej
z orką i nawożeniem; jest to warstwa silnie ubita, słabo przepuszczalna, 20-30 cm pod
powierzchnią gruntu i do tej głębokości w zasadzie ograniczają się procesy przemian
i obiegu materii organicznej oraz aktywności biologicznej gleby porolnej;
-
szybkie wyczerpywanie się materii organicznej oraz niewielkie jej rezerwy;
-
specyficzna aktywność mikrobiologiczna, faworyzująca proces mineralizacji, a więc
końcowe stadium rozkładu materii organicznej;
-
brak biologicznego kompleksu glebowego właściwego glebie leśnej, zarówno jeśli
chodzi o mikrofaunę oraz zbiorowiska grzybów i bakterii;
-
brak lub nadmiar azotu – brak, jeśli od zakończenia uprawy upłynęło 10-15 lat i procesy
wymywania zubożyły kompleks glebowy w związki azotu; nadmiar, jeśli uprawę
rolniczą zaprzestano niedawno.
Gleby porolne charakteryzują się też znaczną zawartością próchnicy, składników
pokarmowych i wyższym odczynem pH. Znaczna jest również przewaga mikroflory
bakteryjnej nad grzybową. W takich warunkach dochodzi często do zahubienia, a nawet do
ginięcia całych zalesień, z reguły w wieku 20 – 40 lat.
Głównymi cechami drzewostanów powstałych na gruntach porolnych są: uproszczona
struktura gatunkowa, wiekowa, wysokościowa oraz specyficzne warunki glebowosiedliskowe. Z ekologicznego punktu widzenia drzewostany te są bliższe agrocenozom,
pozbawionym właściwości regulacyjnych, niż ekosystemom leśnym, w których sieć powiązań
troficznych i biologiczna różnorodność zapewniają trwałą biologiczną stabilność. W tym
121
sensie pierwsze pokolenie drzew na dawnym gruncie nieleśnym stanowi pewną fazę procesu
lasotwórczego, sztucznie zainicjowanego, przez narzucenie obcego zbiorowiska leśnego.
Adaptacja takiego zbiorowiska niesie w sobie zawsze zjawiska chorobowe. Znaczna część
gruntów dawniej użytkowanych rolniczo zalesiona została sosną, bez względu na potencjalne
możliwości siedliska. Powoduje to pojawianie się ognisk huby korzeniowej (Fomes annosus)
i opieńki miodowej (Armillaria mellea). Uprawy i młodniki na gruntach porolnych są też
miejscami atakowane przez grzyby osutki (Lophodermium sp.). Chorobom powodowanym
przez grzyby patogeniczne towarzyszy cały zestaw szkodników owadzich, zwłaszcza
szeliniaka, zakorków, zmienników, przypłaszczka, zwójki sosnowej, tycza cieśli i innych.
Proces lasotwórczy na glebach porolnych zbiega się w czasie z narastaniem zjawisk
zanieczyszczenia powietrza, gleby i wody oraz eutrofizacji środowiska glebowego. Wszystko
to sprawia, że konieczna jest systematyczna przebudowa obszarów monolitycznych na
biocenozy zrównoważone z warunkami siedlisk.
„Charakterystyka gleb i siedlisk” omawianego obiektu wykonana przez Biuro
Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej oddział Białystok pozwoliła na dokładną lokalizację gleb
porolnych. W Nadleśnictwie Knyszyn grunty porolne zajmują 1352,26 ha, co stanowi 10,8%
powierzchni leśnej (na obrębie Knyszyn – 114,65 ha i 1,6% pow. obrębu, na obrębie
Trzcianne – 1237,61 ha i 22,3% pow. obrębu). Grunty takie położone są głównie poza
głównym kompleksem Puszczy Knyszyńskiej.
6.5. Czynniki biotyczne
6.5.1
Formy degradacji ekosystemu leśnego
Borowacenie (pinetyzacja)
Borowacenie (zwane często pinetyzacją) występuje w drzewostanach na siedliskach
borów mieszanych, lasów mieszanych i lasów. W zależności od udziału sosny lub innych
gatunków iglastych w górnej warstwie drzew wyróżniono borowacenie:
 słabe, jeśli udział sosny w składzie gatunkowym drzewostanu na siedliskach borów
mieszanych wynosi ponad 80% powierzchni, 50-80% na siedliskach lasów mieszanych
i do 30% na siedliskach lasowych,
 średnie, jeśli udział sosny przekracza 80% na siedliskach lasów mieszanych i wynosi
30-60% na siedliskach lasów,
 mocne, jeśli udział sosny w składzie gatunkowym na siedliskach lasów wynosi ponad
60%.
122
Wyniki analizy borowacenia zachodzącego w lasach Nadleśnictwa Knyszyn
przedstawiają poniższa tabela oraz odpowiadający jej diagram.
Tabela 21. Zestawienie powierzchniowe form borowacenia w Nadleśnictwie Knyszyn.
Obręb
Nadleśnictwo
do 40
lat
Wiek
41-80
lat
pow. 80
lat
2
3
4
brak
słabe
średnie
mocne
brak
słabe
średnie
mocne
brak
słabe
średnie
mocne
485,68
657,70
140,31
15,90
939,79
274,36
48,15
3,62
1425,47
932,06
188,46
19,52
390,21
1672,97
673,97
51,04
24,37,99
780,33
227,43
34,23
2828,20
2453,30
901,40
85,27
Stopień
borowacenia
1
Obręb
Knyszyn
Obręb
Trzcianne
Nadleśnictwo
Knyszyn
Ogółem
[ha]
Ogółem
[%]
5
6
7
232,95
1180,51
1052,40
137,20
120,80
120,80
12,96
0,00
353,75
1301,31
1065,36
137,20
1108,84
3511,18
1866,68
204,14
3498,58
1175,49
288,54
37,85
4607,42
4686,67
2155,22
241,99
16,6
52,5
27,9
3,1
70,0
23,5
5,8
0,8
39,4
40,1
18,4
2,1
Ryc 20. Formy borowacenia w obrębach leśnych
i Nadleśnict wie Dojlidy
100%
90%
% powierzchni
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Obr. Knyszyn
mocne
Obr. T rzcianne
średnie
Nadl. Knyszyn
słabe
brak
Powyższe dane pokazują wyraźnie, iż zarówno w drzewostanach nadleśnictwa jako
całości, jak i poszczególnych obrębów leśnych zdecydowanie dominuje borowacenie
w stopniu słabym, lub jego brak. Pinetyzacja mocna występuje w omawianym obiekcie tylko
na 2,1% powierzchni drzewostanów.
Neofityzacja
Neofityzacja, czyli wnikanie lub wprowadzanie gatunków obcego pochodzenia do
123
składu gatunkowego drzewostanów jest formą degradacji. Jej sprawcami są zazwyczaj niżej
wymienione gatunki obce.
Sosna Banksa (Pinus banksiana) jest drzewem występującym w Kanadzie i USA
gdzie rośnie na najsuchszych, ubogich glebach. Do Europy została sprowadzona w 1785 roku
i była używana do zalesiania wydm. Obecnie drzewostany kiedyś posadzone są usuwane,
ponieważ produkcją i jakością drewna wyraźnie ustępuje sośnie pospolitej.
Daglezja (Pseudotsuga menziesii) naturalnie występuje w Ameryce Północnej, gdzie
należy do największych drzew. W lasach naturalnych osiąga 55-75 m wysokości. Największa
daglezja, rosnąca w stanie Washington, miała 117 m wysokości i 457 cm pierśnicy. Jest
drzewem długowiecznym, okazy 500-letnie nie są rzadkie, maksymalny wiek dochodzi do
1000 lat. Została sprowadzona do Anglii w 1827 roku i wkrótce rozprzestrzeniła się niemal
w całej Europie. Pierwsze, nieistniejące już dziś, okazy zostały posadzone w Polsce około
1830 roku. Daglezja jest drzewem, które może znaleźć zastosowanie jako gatunek ozdobny.
Rosnąc samotnie zachowuje żywe gałęzie niemal do podstawy pnia, wymaga jednak dużo
miejsca. Lepiej znosi warunki miejskie aniżeli rodzima jodła czy świerk.
Dąb czerwony (Quercus rubra) naturalnie występuje w Ameryce Północnej, gdzie jest
najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem dębu, dorastającym do 50 metrów wysokości.
Sadzony nadal w naszych lasach ze względu na jego szybki wzrost, odporność na mróz
i mniejsze wymagania w stosunku do gleby od rodzimych dębów.
Robinia akacjowa (Robinia pseudacacia) to gatunek rosnący w Ameryce Północnej,
który został sprowadzony do Europy jako drzewo ozdobne. W Rumuni i na Węgrzech tworzy
już lite drzewostany. Ma małe wymagania glebowe i dużą siłę odroślową, co powoduje,
że jeśli pojawi się na jakimś terenie, jest ją bardzo trudno usunąć. Traktowana jest obecnie
jako chwast leśny i najczęściej występuje przy drogach oraz na nieużytkach, gdzie się
samoistnie rozprzestrzenia poprzez odrośla korzeniowe.
Klon jesionolistny (Acer negundo) pochodzi z atlantyckiej części Ameryki Północnej.
Sadzony często w miastach i wzdłuż dróg, bardzo łatwo rozmnaża się za pomocą nasion. Nie
był sadzony w lasach, jednak ze względu na dużą zdolność rozprzestrzeniania się wnika do
drzewostanów, głównie wzdłuż dróg i rzek. Drzewo to mające duże wymagania świetlne
przegrywa konkurencję o światło z naszymi rodzimymi gatunkami i dlatego nie występuje
w głębi lasu. Należy je jednak usuwać podobnie jak grochodrzew z naszych drzewostanów,
ponieważ drzewa te, gdy napotykają sprzyjające warunki (np. zrąb) szybko się
rozprzestrzeniają i ze względu na szybki wzrost w młodości utrudniają odnowienie
właściwych gatunków.
124
Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum) naturalnie występuje w górach
Półwyspu Bałkańskiego i Azji Mniejszej. Jest pierwszym drzewem obcego pochodzenia
sadzonym w naszym kraju.
Na podstawie terenowych prac taksacyjnych IV rewizji urządzania lasu można
stwierdzić, że lasy Nadleśnictwa Knyszyn nie są zagrożone neofityzacją. W obrębie Knyszyn
nie występują drzewostany z panującym gatunkiem obcym. Drzewostany, w których składzie
gatunkowym występuje gatunek introdukowany, występują w nadleśnictwie na powierzchni
10,35ha (obręb Knyszyn – 6,01ha, obręb Trzcianne – 4,34ha. Widać zatem wyraźnie, że na
omawianym terenie problem jest marginalny.
Najczęściej spotykanym gatunkiem obcym w nadleśnictwie jest dąb czerwony. Oprócz
niego w lasach obiektu można spotkać robinię akacjową, klon jesionolistny i kasztanowiec
zwyczajny. W zasięgu administracyjnym nadleśnictwa gatunki obce można spotkać w formie
nasadzeń przy drogach, kościołach i cmentarzach. W tym celu wykorzystywane są najczęściej
kasztanowiec zwyczajny, klon jesionolistny i robinia akacjowa.
6.5.2.
Zgodność składu gatunkowego z siedliskiem
Zgodność składu gatunkowego z siedliskiem ustala się na podstawie oddzielnych
kryteriów dla upraw oraz młodników i drzewostanów starszych.
Kryteria stopni zgodności składu gatunkowego z siedliskiem dla upraw przedstawiają
się następująco:

stopień 1 - skład gatunkowy zgodny z siedliskiem, jeżeli gatunek główny jest
gatunkiem panującym w uprawie i jego udział lub suma udziału gatunków głównych nie
różni się więcej niż o 20% od przewidywanego w orientacyjnym składzie odnowienia;

stopień 2 - skład gatunkowy częściowo zgodny z siedliskiem, jeśli suma udziału
gatunków głównych różni się o 21 - 50% od przewidywanego w orientacyjnym składzie
odnowienia

stopień 3 - skład gatunkowy niezgodny z siedliskiem, jeżeli suma udziału gatunków
głównych różni się więcej niż o 50% od przewidywanego w orientacyjnym składzie
odnowienia.
Kryteria stopni zgodności składu gatunkowego z siedliskiem dla młodników
i drzewostanów starszych przedstawiają się następująco:

stopień 1 - skład gatunkowy zgodny z siedliskiem, jeżeli gatunek główny jest
gatunkiem panującym, a w składzie gatunkowym występują wszystkie gatunki
przyjętego typu gospodarczego, w drzewostanach dwupiętrowych uwzględnia się łączny
125
skład gatunkowy w obydwu piętrach, a w drzewostanach KO uwzględnia się tylko skład
gatunkowy młodego pokolenia;

stopień 2 - skład gatunkowy częściowo zgodny z siedliskiem, jeżeli gatunek główny jest
gatunkiem panującym, lub gatunek główny nie jest gatunkiem panującym, lecz
w
składzie
występują
wszystkie
gatunki
przyjętego
typu
gospodarczego,
w drzewostanach dwupiętrowych uwzględnia się łączny skład gatunkowy w obydwu
piętrach,
a w drzewostanach KO uwzględnia się tylko skład gatunkowy młodego pokolenia

stopień 3 - skład gatunkowy niezgodny z siedliskiem, jeżeli nie są spełnione wymogi
określone dla stopni 1 i 2, co oznacza, że gatunek główny nie jest gatunkiem panującym
i jednocześnie w składzie gatunkowym nie występują wszystkie gatunki przyjętego typu
gospodarczego drzewostanu.
Powierzchniowy udział stopni zgodności składu gatunkowego z siedliskiem w obrębach
leśnych i Nadleśnictwie Knyszyn przedstawia poniższa tabela 21 oraz obrazujący ją wykres.
Tabela 22. Zestawienie
z siedliskiem.
powierzchni
drzewostanów
w
stopniach
zgodności
składu
gatunkowego
Drzewostany o składzie gatunkowym
Obręb,
nadleśnictwo
Siedliskowy
typ lasu
Gospodarczy
typ
drzewostanu
ha
Obręb Knyszyn
BB
SO
BMB
BMŚW
częściowo zgodnym
zgodnym
%
ha
%
84,4
16,78
15,6
SO ŚW
0,89
2,4
36,68
97,6
SO
1,09
100,0
0,89
100,0
1571,99
67,0
758,86
32,4
14,54
0,6
5,34
11,5
15,35
7,3
65,93
2,6
ŚW SO
BŚW
ha
90,67
SO ŚW
BMW
%
niezgodnym
obojętnie
SO DB ŚW
4,07
8,7
37,16
79,8
SO ŚW
3,32
29,1
8,07
70,9
BRZ SO
21,84
100,0
SO
29,45
50,6
28,75
49,4
BW
SO
11,08
85,0
1,96
15,0
LMB
BRZ OL ŚW
33,05
16,4
168,60
83,6
LMŚW
SO DB ŚW
13,49
6,4
182,19
86,3
SO ŚW DB
5,29
47,1
5,93
52,9
ŚW DB SO
445,85
17,3
2060,44
80,1
DB OL ŚW
10,53
44,0
12,30
51,4
1,08
4,5
DB ŚW
17,05
23,1
42,03
57,0
14,62
19,8
0,39
100,0
0,60
100,0
73,53
17,1
219,37
50,9
138,30
32,1
6,73
7,6
47,88
53,9
34,24
38,5
5,76
100,0
10,82
26,5
29,96
73,5
LMW
SO DB ŚW
ŚW DB OL
LŚW
DB
JS DB
ŚW DB
LW
DB OL JS
126
JS DB
9,41
23,5
JS LP DB
Obręb Trzcianne
OL
OL
OLJ
JS OL
BB
SO
BMB
SO ŚW
BMŚW
SO
BMW
265,81
88,9
17,5
0,04
100,0
29,12
9,7
46,92
100,0
11,41
49,9
266,59
93,2
19,58
6,8
SO ŚW
7,02
6,0
110,66
94,0
ŚW SO
23,62
59,0
4,18
1,4
1,42
100,0
11,47
50,1
142,45
30,0
312,12
65,8
19,95
4,2
SO DB ŚW
1,83
2,8
33,41
50,7
30,67
46,5
SO ŚW
2,17
6,5
23,10
68,9
8,27
24,7
1,97
19,1
ŚW SO
BS
SO
BŚW
BRZ SO
8,33
80,9
55,02
100,0
136,37
100,0
SO
1827,21
99,1
10,60
0,6
6,47
0,4
BW
SO
7,41
10,4
61,24
86,3
2,28
3,2
LMB
BRZ OL
32,35
97,9
0,69
2,1
278,11
76,1
87,29
23,9
BRZ OL ŚW
LMŚW
LMW
SO DB ŚW
39,74
100,0
SO ŚW DB
2,28
1,7
131,87
98,3
ŚW DB
5,63
8,7
59,03
91,3
ŚW DB SO
8,51
6,5
119,64
90,9
3,41
2,6
19,37
39,6
29,50
60,4
51,1
50,64
48,1
DB OL ŚW
DB ŚW
0,79
0,8
53,80
SO DB ŚW
0,84
2,8
29,65
97,2
12,03
100,0
32,2
7,65
9,6
46,57
58,2
15,07
9,0
ŚW DB OL
LŚW
LW
DB
25,77
JS DB
7,96
4,8
143,87
86,2
ŚW DB
23,96
17,4
113,55
82,6
7,74
48,2
8,31
51,8
22,04
76,8
17,68
4,4
DB OL JS
JS DB
JS LP DB
6,66
23,2
10,98
15,2
61,45
84,8
2,19
100,0
285,28
71,4
96,48
24,2
OL DB JS
Nadleśnictwo KNYSZYN
7,00
OL
OL
OLJ
JS OL
8,37
100,0
OL JS
4,69
100,0
83,3
16,78
15,4
1,42
1,3
11,47
19,0
BB
SO
BMB
SO ŚW
BMŚW
SO
BMW
90,67
0,89
1,5
48,09
79,6
267,68
93,2
19,58
6,8
SO ŚW
7,02
5,9
111,55
94,1
ŚW SO
1714,44
60,8
1070,98
38,0
34,49
1,2
SO DB ŚW
5,90
5,2
70,57
62,7
36,01
32,0
SO ŚW
5,49
12,2
31,17
69,4
8,27
18,4
1,97
19,1
ŚW SO
BS
SO
BŚW
BRZ SO
8,33
80,9
55,02
100,0
158,21
100,0
SO
1856,66
97,6
39,35
2,1
6,47
0,3
BW
SO
18,49
22,0
63,20
75,3
2,28
2,7
LMB
BRZ OL
32,35
97,9
0,69
2,1
LMŚW
BRZ OL ŚW
33,05
5,8
446,71
78,8
87,29
15,4
SO DB ŚW
13,49
5,4
221,93
88,5
15,35
6,1
SO ŚW DB
7,57
5,2
137,80
94,8
127
ŚW DB
LMW
5,63
8,7
59,03
91,3
ŚW DB SO
454,36
16,8
2180,08
80,6
69,34
2,6
DB OL ŚW
10,53
14,5
31,67
43,5
30,58
42,0
DB ŚW
17,84
10,0
95,83
53,6
65,26
36,5
0,84
2,7
30,04
97,3
SO DB ŚW
ŚW DB OL
LŚW
LW
0,60
4,8
12,03
95,2
DB
99,30
19,4
227,02
44,4
184,87
36,2
JS DB
14,69
5,7
191,75
75,0
49,31
19,3
ŚW DB
23,96
16,7
119,31
83,3
18,56
32,7
38,27
67,3
19,9
45,66
66,4
21,86
3,1
DB OL JS
JS DB
JS LP DB
9,41
13,7
13,66
10,98
15,2
61,49
84,8
2,19
100,0
125,60
18,0
OL DB JS
OL
OL
551,09
78,9
OLJ
JS OL
55,29
100,0
OL JS
4,69
100,0
Jak widać z przedstawionych danych, zarówno w całym nadleśnictwie, jak
i w poszczególnych obrębach dominują drzewostany o składzie gatunkowym zgodnym
z siedliskiem.
6.5.3.
Szkodniki owadzie i grzybowe choroby infekcyjne
Stan zdrowotny lasów jest przedmiotem stałej obserwacji i oceny przez administrację
terenową nadleśnictwa i wyspecjalizowane służby Lasów Państwowych. Poniższe dane
zostały zaczerpnięte z materiałów Zespołu Ochrony Lasu w Olsztynie i Nadleśnictwa
Knyszyn.
Szkodniki owadzie

Szkodniki szkółek, upraw i młodników
W minionym dziesięcioleciu zachodziła potrzeba corocznego zwalczania szeliniaka
sosnowca oraz okresowego pędraków chrabąszczy. Na uprawach leśnych najgroźniejszym
szkodnikiem owadzim był szeliniak sosnowiec. Masowo pojawiał się zwłaszcza na gruntach
porolnych przylegających do lasu. Stosowano okopywanie upraw rowkiem chwytnym, dołki
chwytne, wykładanie wiązek świeżych pędów sosnowych uprzednio moczonych w środkach
chemicznych lub wykładanie do dołków woreczków z trocinami zamoczonymi wcześniej
w terpentynie i denaturacie.

Szkodniki pierwotne
W 2001r. stwierdzono masowe pojawienie się strzygoni choinówki i brudnicy mniszki
na terenie leśnictwa Strękowa Góra. Na 130 ha wykonano zabieg ratowniczy drzewostanów.
128
Zabieg oceniono jako skuteczny.

Szkodniki wtórne starszych drzewostanów
Najgroźniejszym szkodnikiem owadzim w Nadleśnictwie Knyszyn jest niewątpliwie
kornik drukarz, szkodnik wtórny drzewostanów świerkowych. Kornik był zwalczany głównie
na
terenie
obrębu
Knyszyn
i
leśnictwa
Jaświły
poprzez
wyszukiwanie
i usuwanie drzew trocinkowych, stosowanie pułapek feromonowych, oprysk drewna
i korowanie drewna zasiedlonego. W latach 2001 i 2003 pozyskano znaczną ilość użytków
przygodnych (40% do 66% rocznego pozyskania grubizny.
Oprócz zwalczania szkodliwych owadów nadleśnictwo ogranicza ich populacje także
przez ochronę pożytecznej fauny, polegającą na: wieszaniu i czyszczeniu skrzynek lęgowych
dla ptaków, dokarmianiu ptaków i grodzeniu mrowisk.
Grzybowe choroby infekcyjne

Patogeny grzybowe szkółek, upraw i młodników
W minionym dziesięcioleciu na szkółkach nadleśnictwa sadzonki były narażone na
działanie głównie mączniaka dębowego. W uprawach i młodnikach wystąpiły natomiast:
osutka sosnowa, mączniak dębowy, skrętak sosnowy, opieńka miodowa i korzeniowiec
wieloletni.

Patogeny grzybowe starszych drzewostanów
W ciągu ostatnich 10 lat na terenie nadleśnictwa najgroźniejszymi patogenami
grzybowymi były opieńka miodowa (906ha w d-stanach do 20 lat i na 79ha w d-stanach
starszych klas wieku)i korzeniowiec wieloletni (377ha w starszych drzewostanach)
występujący na przeważającym obszarze drzewostanów na gruntach porolnych. Biologiczne
zabiegi ochronne prowadzono dla opieńki na powierzchni 6 ha, i na takiej samej powierzchni
dla korzeniowca. Stwierdzono również występowanie różnych gatunków hub.
Poza tym na 28 ha stwierdzono zamierania pędów sosny, a na 3 ha zamieranie pędów
jesionu. Na 30 ha w drzewostanach powyżej 20 lat wystąpiło zamieranie dębów.
Walka z grzybowymi chorobami infekcyjnymi polega głównie na usuwaniu porażonych
drzew przy okazji prowadzania cięć pielęgnacyjnych. Prowadzone są także zabiegi
profilaktyczne z zastosowaniem grzybni Phlebii gigantea. W ostatnim roku objęły one łączny
obszar 141,06 ha drzewostanów na gruntach porolnych.
129
6.5.4.
Nadmierne występowanie roślinożernych ssaków
Populacja zwierzyny na podstawie corocznych inwentaryzacji zwierząt łownych
w Nadleśnictwie Knyszyn przedstawia się następująco(wg stanu na dzień 15.03.2006 r.):

341 jeleni,

1378 saren,

378łosi,

465 dzików.
Powyższe 4 gatunki wyrządzają w lasach nadleśnictwa szkody, które mają istotny
wpływ na stan drzewostanów. Szczególnie zagrożone są uprawy, młodniki oraz drzewostany
przebudowywane rębniami złożonymi. W ubiegłym dziesięcioleciu stosowano grodzenie
upraw jako najbardziej celowy, racjonalny i ekonomicznie uzasadniony sposób ich
zabezpieczania, mający na celu ograniczenie ilości poprawek oraz poprawę stanu odnowień.
Stosowano również środki chemiczne lub mechaniczne, zwłaszcza przy przebudowie
drzewostanów rębniami gniazdowymi. Ich skuteczność okazała się niezadowalająca.
Stosowano również regulację stanu ilościowego oraz struktury wiekowej i płciowej populacji
dużych roślinożerców. Liczne badania wykazały bowiem, że przy dużym przegęszczeniu
łowisk, żadne zabezpieczające środki techniczne nie są skuteczne. Analogicznie, im mniej
korzystny jest stosunek ilościowy płci i skład wiekowy populacji, tym większe są szkody
w drzewostanach. Dodatkowymi przyczynami powstawania szkód od zwierzyny w lasach jest
ograniczenie bazy żerowej na powierzchniach otwartych oraz zakłócanie rytmu dobowego
zwierzyny w wyniku dużej penetracji ostoi zwierzyny przez człowieka.
Efektem działań nadleśnictwa w minionym okresie gospodarczym jest wysoka jakość
upraw oraz zmniejszenie ilości poprawek.
6.6. Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o inwentaryzację BULiGL
W trakcie prac taksacyjnych IV rewizji urządzania lasu dokonano rejestracji uszkodzeń
występujących aktualnie drzewostanach omawianego nadleśnictwa. Inwentaryzacji dokonano
w podziale na rodzaj czynnika sprawczego uszkodzeń oraz ich natężenie w cztero stopniowej
skali, gdzie:
 stopień 0 – do 10% uszkodzeń,
 stopień 1 – od 11 do 25% uszkodzeń,
 stopień 2 – od 26 do 60% uszkodzeń
130
 stopień 3 – powyżej 60% uszkodzeń
Zestawienie stopni uszkodzeń drzewostanów przedstawia poniższa tabela.
Tabela 23. Zestawienie stopni uszkodzeń drzewostanów w Nadleśnictwie Knyszyn.
Rodzaj
uszkodzenia
Grzyby
Owady
Zwierzyna
Pożary
Klimat
Inne
Łącznie
Obręb
Stopień uszkodzenia
1
2
3
4
Łącznie
ha
Knyszyn
66,07
26,34
0
0
92,41
Trzcianne
Knyszyn
Trzcianne
Knyszyn
Trzcianne
Knyszyn
Trzcianne
Knyszyn
Trzcianne
Knyszyn
Trzcianne
Knyszyn
84,18
0
0
84,93
22,81
0
14,19
0
0
0
13,96
151
674,96
2,23
21,09
294,38
89,08
0
0,72
2,43
17,32
32,86
157,24
358,24
99,08
0
2,37
45,61
40,89
0
0
0
1,45
0,46
3,78
46,06
0
0
0
1,36
2,94
0
0
0
0
0
0
1,36
858,22
2,23
23,46
426,28
155,72
0
14,91
2,43
18,77
33,32
174,98
556,66
Trzcianne
135
960,41
147,57
2,94
1245,92
Nadleśnictwo
286
1318,65
193,63
4,3
1802,58
Łącznie zinwentaryzowano szkody na powierzchni 1802,58 ha, co stanowi 14,4%
powierzchni leśnej zalesionej. Większość tej powierzchni zajmują drzewostany uszkodzone
w stopniu pierwszym. Największą powierzchnię uszkodzeń stanowią szkody od grzybów.
6.7. Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o monitoring
Przewidywane zmiany klimatu, wiązane przez wielu naukowców z nadmierną emisją
dwutlenku węgla, utrzymująca się wysoka emisja tlenków azotu i stale wysoka emisja
dwutlenku siarki, tworzą złożony układ czynników antropogenicznych niekorzystnie
oddziaływujących na lasy. Siła ich negatywnego wpływu zależy od odporności ekosystemów
leśnych na stresy, a ta zmienia się w zależności od warunków siedliskowych, jak również
warunków wilgotnościowych występujących w danym roku. Program monitoringu lasu jest
podstawowym systemem, który pozwala śledzić zmiany kondycji zdrowotnej lasów Europy
w metodycznie zunifikowany sposób.
Podstawowymi celami monitoringu lasu są:
- określenie przestrzennego zróżnicowania stanu zdrowotnego lasów,
- śledzenie zmian stanu zdrowotnego lasów w czasie,
- ocena poziomu różnorodności gatunkowej runa leśnego,
- analiza związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy stanem zdrowotnym lasu
131
a biotycznymi i abiotycznymi czynnikami środowiska,
-opracowanie krótkookresowych prognoz zmian stanu zdrowotnego lasu.
Zadaniami monitoringu są:
-
dostarczanie
informacji
do
jednostek
administracji
Lasów
Państwowych
o stanie lasu dla podejmowania optymalnych decyzji planistycznych, hodowlanych
i gospodarczych,
-
gromadzenie informacji użytecznych przy formułowaniu polityki leśnej oraz polityki
ekologicznej państwa,
-
wypełnianie zobowiązań międzynarodowych podjętych w ramach Konwencji
o Transgranicznym Przemieszczaniu się Zanieczyszczeń na Dalekie Odległości,
Konwencji o Ochronie Bioróżnorodności oraz rezolucjach Strasburskiej i Helsińskiej
Paneuropejskiej Ministerialnej Konferencji dotyczącej Ochrony Lasów w Europie.
Problem oceny poziomu uszkodzenia lasów w Polsce stał się bardzo znaczący
w połowie lat osiemdziesiątych, w związku z silnym oddziaływaniem wysokich
zanieczyszczeń powietrza na lasy. Uchwałą Kolegium Lasów Państwowych z dnia 21 marca
1984 roku oraz Zarządzeniem nr 39 Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych z dnia
16 grudnia 1985 roku utworzono system pomiarów zanieczyszczeń powietrza na terenach
leśnych (monitoring techniczny), który z czasem przekształcony został w monitoring lasu.
Organizację sieci i koordynację systemu monitoringu lasu powierzono Instytutowi
Badawczemu Leśnictwa.
Od roku 2006 nastąpiła integracja monitoringu biologicznego z prowadzoną od roku
2005 wielkoobszarową inwentaryzacją stanu lasu. Dotychczas gromadzone informacje
o lasach były zróżnicowane pod względem aktualności, zakresu i dokładności, przede
wszystkim w zależności od form własności lasu, i często nie wystarczały dla formułowania,
realizacji i oceny funkcjonowania polityki leśnej Państwa przez organy decyzyjne.
Konieczność posiadania aktualnych, porównywalnych i możliwie kompletnych informacji
o stanie lasu wymogła opracowanie metodyki wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu
(WISL). Celem inwentaryzacji jest ocena stanu lasu i kierunku jego zmian w skali
wielkoobszarowej na podstawie odpowiednio dobranych wskaźników.
Stałe powierzchnie obserwacyjne monitoringu lasu zintegrowane z wielkoobszarową
inwentaryzacją stanu lasu są zakładane w sieci 8 x 8 km, z czego powierzchnie znajdujące się
w sieci 16 x 16 km stanowią integralną część ogólnoeuropejskiego systemu. Powierzchnie
będą zakładane niezależnie od form własności lasu, podziału administracyjnego, podziału
przyrodniczo-leśnego, zróżnicowania siedliskowego i wiekowego. Powierzchnia jest
132
kwalifikowana do pomiaru tylko wtedy, gdy jej środek leży na powierzchni ujętej
w ewidencji gruntów jako grunty leśne zalesione oraz niezalesione do odnowienia lub do
naturalnej sukcesji. Każda z założonych powierzchni jest powierzchnią stałą i stanowi ją 20
drzew, rosnących najbliżej środka, wybranych z drzewostanu panującego (I-III klasa Krafta).
Na powierzchniach monitoringowych przeprowadzana jest ocena stanu zdrowotnego
drzew, w oparciu o szereg cech morfologicznych korony. Szczególną uwagę przywiązuje się
do szacunków defoliacji i odbarwienia aparatu asymilacyjnego, które przeprowadza się w 5%
odstopniowaniu.
W roku 2007 na terenie Nadleśnictwa Knyszyn założono 16 powierzchni
monitoringowych w siatce, wśród nich 10 zlokalizowano w lasach prywatnych. W czasie
obserwacji, średni poziom ubytku aparatu asymilacyjnego wyniósł 19,5%.
6.8. Nadzwyczajne zagrożenia środowiska
Zdarzenia wynikające z niedoskonałości postępu cywilizacyjnego są głównymi
czynnikami zagrażającymi bezpieczeństwu obywateli i środowisku przyrodniczemu. Mamy
coraz częściej do czynienia z nowymi rodzajami katastrof i awarii (instalacji
technologicznych, urządzeń technicznych oraz środków transportu). Na wzrost liczby
zagrożeń mają również wpływ realia gospodarcze. Największe zagrożenia stwarzają zakłady,
które posiadają duże ilości substancji niebezpiecznych. Dominujące są tu w szczególności
zagrożenia związane z ich magazynowaniem i transportowaniem.
W myśl ustawy o Państwowej Straży Pożarnej (PSP) i ochronie przeciwpożarowej,
straż pożarna spełnia wiodącą rolę w ratownictwie chemicznym i ekologicznym. Działania
jednostek PSP w zakresie ratownictwa chemicznego polegają na bezpośredniej likwidacji
zagrożeń stwarzanych przez toksyczne środki przemysłowe (TSP) lub inne niebezpieczne
materiały chemiczne. Natomiast działania z zakresu ratownictwa ekologicznego mają na celu
ograniczenie możliwości skażenia środowiska poprzez stosowanie skutecznych zabezpieczeń
bądź też likwidację skutków skażeń na drodze neutralizacji.
Nadzwyczajne zagrożenia środowiska mogą wystąpić w wypadku uszkodzenia środka
transportu, którym przewożony jest niebezpieczny środek chemiczny lub biologiczny.
W ostatnim czasie daje się zauważyć wzrost liczby przewozów takich materiałów.
Najczęściej przewożonymi materiałami niebezpiecznymi są paliwa płynne oraz komponenty
do paliw: toluen i ksylen. Inne często transportowane materiały niebezpieczne to: amoniak,
chlor, cyjanowodór i fosgen. Ponieważ główne szlaki transportowe wiodą przez teren
133
Nadleśnictwa
Knyszyn
prawdopodobieństwo
wystąpienia
nadzwyczajnych
zagrożeń
środowiska na omawianym terenie jest duże.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia
15 czerwca 1999 roku w sprawie przewozu drogowego materiałów niebezpiecznych,
w ostatnim czasie podjęto szereg działań zmierzających do poprawy bezpieczeństwa
obywateli. Między innymi zobowiązano przewoźników materiałów niebezpiecznych do
informowania Komendy Wojewódzkiej PSP o rodzaju przewożonych substancji, przez co
transport będzie monitorowany przez stanowiska PSP. Wszystkie stanowiska kierowania PSP
wyposażone zostały w sprzęt i oprogramowanie umożliwiające wspomaganie decyzji
i prowadzenie prostych symulacji awarii z uwzględnianiem warunków geograficznych
i meteorologicznych.
7.
Inwestycje mające wpływ na stan środowiska przyrodniczego
Obszar zasięgu terytorialnego Nadleśnictwa Knyszyn w dużej części podlega ochronie
jako część Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, wraz z jego otuliną a także
obszarów sieci Natura 2000. Na tych obszarach nie zakłada się rozwoju funkcji
przemysłowej. Wszystkie inne inwestycje realizowane na tych obszarach nie mogą wpływać
na pogorszenie stanu środowiska przyrodniczego. Wymogiem jest załączenie, do części
planistycznej inwestycji, oceny oddziaływania danego przedsięwzięcia na środowisko
przyrodnicze. Na omawianym obszarze będą realizowane następujące inwestycje związane
z poprawą stanu środowiska przyrodniczego lub infrastruktury technicznej regionu:

przebudowa odcinka drogi krajowej nr 8 na odcinku Białystok – Katrynka, (program
kompensacji przyrodniczej na Obszarze Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000
„Puszcza Knyszyńska”)

projektowana droga ekspresowa S-8, będąca częścią pierwszego pan-europejskiego
korytarza transportowego „Via Baltica”. W planie zagospodarowania przestrzennego
województwa podlaskiego z dnia 27.06.2003 r. (Dz.Urz. woj. podlaskiego nr 108
z roku 2003), na podstawie wstępnej prognozy oddziaływania na środowisko a także
zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia15 maja 2004 r. (Dz.U. nr 128, poz.
1334), droga ekspresowa S-8 przebiegać będzie trasą: Warszawa –
Zambrów
– Choroszcz – Knyszyn – Korycin – Augustów – Budzisko, z pominięciem Puszczy
Knyszyńskiej,

Budowa wodociągu w koloniach Kalinówka Kościelna i Chrobotki
134

modernizacja i remonty dróg powiatowych i gminnych,

rozbudowa i modernizacja urządzeń elektroenergetycznych z sukcesywnym
przechodzeniem na zasilanie kablami podziemnymi,

budowa gazociągu wysokiego ciśnienia, o średnicy DN150, na odcinku: Turośń Dolna
– do Tykocina z odgałęzieniem w kierunku kolonii Kościuki i drugim w kierunku
Fast,

budowa stacji redukcyjno – pomiarowych na trasach planowanych gazociągów,

rozbudowa i modernizacja istniejących urządzeń gazowniczych,

dalsza modernizacja istniejących źródeł ciepła w raz z zmianą paliwa na ekologiczne,

rozbudowa istniejącej sieci telefonii stacjonarnej i komórkowej,

wprowadzenie na większa skalę selektywnej zbiórki odpadów,

wykonanie rekultywacji nielegalnych wysypisk śmieci.
8.
Program działań z zakresu ochrony środowiska
8.1. Zadania dotyczące szczególnych form ochrony przyrody
8.1.1.
Rezerwaty przyrody
W odniesieniu do znajdujących się na jego terenie rezerwatów przyrody, nadleśnictwo
w ramach realizacji niniejszego planu ochrony, jest zobowiązane do:

dążenia w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody do ustanowienia
planów ochrony lub zadań ochronnych dla rezerwatów przyrody,

monitorowania stanu środowiska przyrodniczego rezerwatów oraz zachodzących na
ich terenie procesów ekologicznych, w celu jak najwcześniejszego wykrycia zagrożeń
dla stanu przyrodniczego obiektów chronionych.
8.1.2.
Pomniki przyrody
W odniesieniu do pomników przyrody na terenach leśnych utworzono strefę ochronną
o promieniu 20 m. W tej strefie zabrania się usuwania drzew i krzewów. W odniesieniu do
wszystkich pomników zabronione jest:
-
wycinanie, niszczenie i uszkadzanie drzew,
-
zrywanie pączków, kwiatów, liści i pozyskiwanie nasion z drzew stojących,
-
zanieczyszczanie terenu i wzniecanie ognia w pobliżu pomników przyrody,
135
umieszczania tablic i innych znaków z wyjątkiem znaków związanych z ochroną
-
pomnika,
-
rozbijanie, podkopywanie, zakopywanie i przemieszczanie głazów.
Na
Nadleśniczym,
jako
zarządcy omawianego
terenu
spoczywa
obowiązek
sprawowania opieki nad pomnikami przyrody znajdującymi się na gruntach nadleśnictwa oraz
monitorowania ich stanu. Należy również otoczyć opieką drzewa i inne cenne twory
przyrody, które w przyszłości mogą zostać uznane za pomniki przyrody.
8.1.3.
Ochrona gatunkowa roślin i grzybów
W myśl Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. nr 92, poz. 880)
ochrona gatunkowa roślin ma na celu zabezpieczenie dziko występujących roślin oraz ich
siedlisk, a w szczególności gatunków rzadkich, endemicznych, podatnych na zagrożenia
i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych,
jak też i zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.
W stosunku do rodzimych, dziko występujących roślin podlegających ochronie
gatunkowej zabrania się:
-
zrywania, niszczenia i uszkadzania,
-
niszczenia ich siedlisk i ostoi,
-
dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia
ściółki leśnej i gleby w ostojach,
-
pozyskiwania, zbioru, przetrzymywania, posiadania, preparowania i przetwarzania
całych roślin i ich części,
-
zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny roślin żywych,
martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów
pochodnych,
-
wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa roślin żywych, martwych,
przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych.
Powyższe zakazy nie dotyczą:
-
wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej,
leśnej lub rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów,
-
usuwania roślin niszczących materiały lub obiekty budowlane.
Ponadto, w stosunku do roślin objętych ochroną częściową, które mogą być
pozyskiwane, powyższe zakazy nie dotyczą:
136
-
pozyskiwania roślin lub ich części i produktów pochodnych przez podmioty, które
uzyskały zezwolenie wojewody na ich pozyskanie,
-
przetrzymywania, zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży,
wymiany,
darowizny,
martwych,
a także
wywożenia poza
granice państwa, żywych,
przetworzonych i spreparowanych roślin, oraz ich części i produktów pochodnych.
W celu pełniejszego poznania walorów nadleśnictwa wskazane jest prowadzenie
katalogu gatunków roślin cennych, rzadkich i chronionych z uwzględnieniem miejsca
i sposobu występowania.
8.1.4.
Ochrona gatunkowa zwierząt
W myśl Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. nr 92, poz. 880)
ochrona gatunkowa zwierząt ma na celu zabezpieczenie dziko występujących zwierząt oraz
ich siedlisk, a w szczególności gatunków rzadkich, endemicznych, podatnych na zagrożenia
i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych.
W stosunku do rodzimych, dziko występujących zwierząt podlegających ochronie
gatunkowej zabrania się:
-
zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, a także
posiadania żywych zwierząt,
-
zbierania, przetrzymywania i posiadania zwierząt martwych, w tym spreparowanych,
a także ich części i produktów pochodnych,
-
niszczenia ich jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych,
-
niszczenia ich siedlisk i ostoi,
-
niszczenia ich gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk i innych
schronień,
-
wybierania, posiadania i przechowywania ich jaj,
-
wybierania, posiadania i przechowywania wydmuszek,
-
preparowania martwych zwierząt lub ich części, w tym znalezionych,
-
zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny zwierząt
żywych, martwych, 9
przetworzonych i spreparowanych, a także ich części
i produktów pochodnych,
-
wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa zwierząt żywych, martwych,
przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych,
-
umyślnego płoszenia i niepokojenia,
137
-
fotografowania, filmowania i obserwacji mogących powodować płoszenie lub
niepokojenie ptaków oraz nietoperzy,
-
przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca,
-
przemieszczania urodzonych i hodowanych w niewoli do stanowisk naturalnych.
Powyższe zakazy nie dotyczą:
-
usuwania od dnia 16 października do końca lutego gniazd z budek dla ptaków i ssaków,
-
usuwania od dnia 16 października do końca lutego gniazd ptasich z obiektów
budowlanych i terenów zieleni, jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa lub
sanitarne,
-
chwytania na terenach zabudowanych przez podmioty upoważnione przez wojewodę
zabłąkanych zwierząt i przemieszczania ich do miejsc regularnego przebywania,
-
chwytania zwierząt rannych i osłabionych w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej
i przemieszczenia do ośrodków rehabilitacji zwierząt oraz przetrzymywania w tych
ośrodkach na czas odzyskania zdolności samodzielnego życia i przywrócenia ich do
środowiska przyrodniczego.
Ponadto, w stosunku do zwierząt objętych ochroną częściową, które mogą być
pozyskiwane, powyższe zakazy nie dotyczą:
-
pozyskiwania gatunków zwierząt lub ich części i produktów pochodnych przez
podmioty, które uzyskały zezwolenie wojewody na to pozyskiwanie,
-
przetrzymywania, zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży,
wymiany,
darowizny,
martwych
a
także
wywożenia
poza
granicę
państwa
żywych,
i spreparowanych zwierząt, oraz ich części i produktów pochodnych.
W celu pełniejszego poznania walorów nadleśnictwa wskazane jest prowadzenie
katalogu gatunków zwierząt cennych, rzadkich i chronionych z uwzględnieniem miejsca
i sposobu występowania.
8.1.5.
Obszar Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej
Plan ochrony Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej dla obszarów leśnych
znajdujących się w jego granicach zaleca kontynuację dotychczasowych działań z zakresu
trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, czyli:
-
utrzymanie Lasów Państwowych jako własności Skarbu Państwa w administracji
nadleśnictw,
-
zachowanie całej naturalnej zmienności przyrody leśnej i funkcjonowania ekosystemów
leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego,
138
-
dążenie do zapewnienia trwałości i ochrony ekologicznych wartości siedlisk leśnych,
-
zachowanie różnorodności biologicznej lasów oraz bogactwa genetycznego roślin,
zwierząt i mikroorganizmów występujący w ich obrębie,
-
racjonalne użytkowanie i odnawianie zasobów leśnych bez zmniejszania produkcyjnej
zasobności lasów,
-
ochronę różnorodności krajobrazowej z dopuszczeniem możliwości kształtowania
walorów estetycznych kompleksów leśnych, ich enklaw, półenklaw, obrzeży i tras
udostępnionych do ruchu,
-
podejmowanie działań na rzecz wzrostu stabilności i odporności zbiorowisk leśnych
w celu złagodzenia szkodliwego oddziaływania czynników antropogenicznych,
-
zachowanie wszystkich obiektów i obszarów prawnie chronionych,
-
zachowanie wszystkich kategorii lasów ochronnych,
Ponadto na terenie obszarów leśnych PKPK zasadą jest:
-
zachowanie zwartości kompleksów leśnych,
-
utrzymanie trwałości i ciągłości przestrzennej funkcjonowania lasów w ramach systemu
ekologicznego województwa i kraju oraz racjonalne ich wykorzystanie dla potrzeb
gospodarczych i turystyczno-rekreacyjnych,
-
respektowanie ustaleń opracowanych planów ochrony rezerwatów i sporządzanie takich
planów w przypadku ich braku,
-
prowadzenie gospodarki leśnej zgodnie z ustaleniami planów urządzenia lasu
poszczególnych
nadleśnictw
i
innych
użytkowników,
uwzględniających
zasadę
powszechnej ochrony i trwałości utrzymania ciągłości użytkowania,
-
uwzględnianie wszystkich form ochrony określonych ustawą o ochronie przyrody oraz
ochronę stanowisk gatunków roślin i zwierząt określonych przepisami szczególnymi,
-
udostępnienie i turystyczne zagospodarowanie lasu,
-
eliminowanie wyrobisk poeksploatacyjnych poprzez ich rekultywację w kierunku leśnym,
-
zwiększanie powierzchni lasów poprzez zalesianie gruntów przeznaczonych do zalesienia
w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego,
-
zakaz zabudowy technicznej, z wyjątkiem zabudowy bezpośrednio związanej z funkcją
i gospodarką leśną,
-
zakaz zmniejszania powierzchni leśnej na skutek przeznaczania jej na cele nieleśne,
z wyjątkiem wypadków szczególnie uzasadnionych,
-
zakaz wyznaczania i realizacji nowych urządzeń liniowych w sposób wymagający
znacznej wycinki drzew,
139
-
zakaz wykonywania melioracji trwale naruszających stosunki wodne na terenach leśnych,
a w szczególności w części dolin rzecznych i obszarów źródliskowych,
-
zakaz wykonywani prac ziemnych naruszających w istotny sposób rzeźbę terenu,
-
zakaz lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i przemysłowych.
Dodatkowo należy realizować ustalenia dotyczące stopnia ochrony i zasad użytkowania
terenów o zbliżonych wartościach przyrodniczych i krajobrazowych wydzielonych w ramach
obszarów leśnych, zawarte w Planie ochrony PKPK.
W obszarze otuliny Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej dla obszarów
osadniczo-rolno-leśnych obowiązuje:
-
zakaz prowadzenia działalności mogącej wpływać negatywnie na czystość wód
powierzchniowych i gruntowych,
-
zachowanie istniejących kompleksów leśnych,
-
ochrona terenów atrakcyjnych dla wypoczynku codziennego i świątecznego mieszkańców
Białegostoku,
-
zachowanie terenów rolniczych przy popieraniu rolnictwa ekologicznego,
-
wprowadzenie zasady zmniejszania intensywności zagospodarowania w miarę zbliżania
się do granic Parku,
-
ochrona wartości kulturowych i krajobrazowo-widokowych,
-
zakaz lokalizacji nowych obiektów produkcyjnych.
8.1.6. Obszary sieci natura 2000

Ogólne zalecenia dla obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO)
Uznanie terenu za obszar szczególnej ochrony (OSO) pociąga za sobą zarówno pewne
ograniczenia, jak i ukierunkowania prowadzonej na tym obszarze gospodarki, wymusza także
podjęcie pewnych zabiegów ochrony czynnej. Stwierdzenie to nie odnosi się do tych
obszarów, które niezależnie od uznania za OSO, objęte są innymi formami ochrony przyrody,
takimi jak park narodowy, rezerwat przyrody czy park krajobrazowy. Na obszarach takich
obowiązują zapisy odpowiednich planów ochrony. Jednakże znaczna część OSO, stanowić
będzie odrębną formę ochrony, z którą będą się wiązać określone wymogi i ukierunkowania.
Ponieważ podstawą funkcjonowania OSO powinna być zasada równoważności ochrony
i gospodarki, wprowadzane ograniczenia powinny mieścić się w zakresie ograniczeń
przewidzianych dla parków krajobrazowych, w których również obowiązuje ta sama
prawidłowość. Podstawowe różnice formalne między parkiem krajobrazowym a OSO
140
polegają na odmiennym sposobie ich powoływania i odmiennym zakresie podejmowanej
ochrony. Sposób powoływania obu form ochrony w niniejszych rozważaniach można
pominąć, jednakże zakres ochrony jest tu niezwykle istotny. Zadaniem parku krajobrazowego
jest ochrona występujących na jego obszarze elementów przyrody (w odniesieniu do przyrody
ożywionej wszystkich cennych elementów flory i fauny), ochrona krajobrazu naturalnego
i ochrona krajobrazu kulturowego. Zadaniem obszaru szczególnej ochrony (OSO) jest
ochrona przestrzeni życiowej ptaków, w dodatku pojmowanej w ograniczeniu do gatunków
wymienionych w załączniku 1 Dyrektywy Ptasiej UE oraz innych gatunków ptaków
przelotnych, czy też zimujących, występujących w dużych koncentracjach. Zakres tej ochrony
będzie zróżnicowany, w zależności od występujących na obszarze ptaków oraz od
reprezentowanych tu typów krajobrazu naturalnego, z którym ptaki te są związane.
Mówiąc o ochronie przestrzeni życiowej ptaków, mówimy zarówno o zachowaniu
określonego typu krajobrazu, jak i o zachowaniu bądź odtworzeniu niektórych elementów
tego krajobrazu, ultymatywnych dla określonych ptaków, a nawet elementów poszczególnych
budujących go siedlisk. Wskazać tu należy, że w krajobrazie określone gatunki ptaków
wykorzystują tylko pewne jego elementy, przede wszystkim te, które zaspakajają ich
(1) wymogi gniazdowe, (2) wymogi pokarmowe (żerowiskowe) oraz (3) wymogi odpoczynku
(noclegowiska). Wymóg (2) i (3) mają szczególne znaczenie dla ptaków nielęgowych, wymóg
(1) i (2) są istotne dla ptaków lęgowych, dla których spełnienie wymogu (1) zazwyczaj
zaspakaja również potrzeby wynikające z wymogu (3).
Występujące w Polsce ptaki, objęte załącznikiem 1 Dyrektywy Ptasiej, a także inne
gatunki, chronione na podstawie postanowień tej Dyrektywy, zamieszkują bardzo
zróżnicowany krajobraz, w ramach którego można mówić o krajobrazie leśnym, krajobrazie
obszarów wodno-błotnych, krajobrazie rolniczym oraz krajobrazie morskim. Podział
gatunków na grupy związane z określonym typem krajobrazu jest w wielu przypadkach
czysto umowny, gdyż wiele z nich korzysta z siedlisk reprezentowanych w odmiennych
krajobrazach, bądź to równocześnie, bądź też w różnych fazach swego cyklu rocznego.
Przypisanie gatunku do określonego typu krajobrazu, było więc sprawą wyboru, którego
dokonując kierowano się tymi wymogami, których spełnienie decyduje ultymatywnie
o trwałym występowaniu danego gatunku w naszym kraju. W przypadku gatunków lęgowych
za najważniejsze uznano wymogi decydujące o gniazdowaniu gatunku w Polsce.
Ptaki krajobrazu leśnego są to wszystko ptaki lęgowe, dla których warunkiem
gniazdowania jest bądź to obecność jakiegoś elementu tego krajobrazu, bądź też obecność
tego krajobrazu jako całości, gdyż różne ich wymogi są zaspokajane przez odmienne, ale
141
mieszczące się w ramach tego krajobrazu siedliska. W grupie tej znalazły się zarówno gatunki
typowo leśne, jak kuraki, dzięcioły czy niektóre ptaki drapieżne, jak i gatunki gniazdujące
w lesie, a żerujące poza nim, jak np. inne ptaki drapieżne. Proponowany zakres wymaganych
sposobów gospodarowania zasobami przyrody krajobrazu leśnego w zasadzie nie wykracza
poza zapisy ustawy o ochronie przyrody oraz te, które wynikają z zasad zagospodarowania
lasów, objętych leśnymi kompleksami promocyjnymi.
Lęgowe w Polsce gatunki ptaków wodno-błotnych podzielono na ptaki jezior i innych
zbiorników wody stojącej, ptaki dolin rzecznych, ptaki zarośniętych zbiorników i torfowisk
oraz ptaki wybrzeża morskiego. Proponowane zasady gospodarowania tymi siedliskami są
bardzo zróżnicowane; jako działania wspomagające zabiegi ochronne zaproponowane są
programy rolno-środowiskowe, które powinny objąć doliny rzek, zarówno w międzywalu jak
i poza nim. Warunkiem pomyślnego występowania tych ptaków lęgowych krajobrazu
rolniczego jest zachowanie ekstensywnego krajobrazu rolniczego, a drogą osiągnięcia tego
celu jest podjęcie programów rolno-środowiskowych na obszarach specjalnej ochrony
obejmujących tereny rolnicze.
Gatunki wymienione w załączniku 1 Dyrektywy Ptasiej, w Polsce niegniazdujące, ale
pojawiające się w kraju regularnie w okresie poza lęgowym, lub gniazdujące sporadycznie.
Obiektem ochrony w przypadku tych gatunków powinny być koncentracje wędrówkowe
i zimowiskowe ptaków wodno-błotnych, występujące na obszarach morskich (wody otwarte
i wybrzeża), na śródlądowych zbiornikach wodnych oraz na obszarach błotnych.
Proponowanym zakresem ochrony dla gatunków wymienionych w załączniku 1 Dyrektywy
Ptasiej, w Polsce niegniazdujące i pojawiające się w kraju nieregularnie lub przystępujące do
lęgów w Polsce wyjątkowo jest ochrona gatunkowa.

Ogólne zalecenia dla specjalnych obszarów ochrony (SOO)
Selekcji SOO dokonuje się na podstawie zatwierdzonych przez Komisję Europejską list
typów siedlisk i gatunków oraz kryteriów typowania obszarów określonych w załącznikach
Dyrektywy Siedliskowej, jednak sama dyrektywa nie narzuca ani form, ani metod ich
ochrony. Ważne jest utrzymanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i populacji
gatunków w tzw. właściwym stanie ochrony. Powinny one przede wszystkim zapobiegać
przekształceniom siedlisk i niekorzystnym zmianom w obrębie populacji roślin i zwierząt,
a także przyczyniać się do renaturyzacji biotopów i wspierać restytucję gatunków.
Wskazania dotyczące ochrony głównych typów siedlisk przyrodniczych i grup
gatunków związanych z siedliskami o podobnym charakterze, mają bardzo ogólny charakter.
142
Zalecenia ochronne i związane z nimi ograniczenia w gospodarowaniu będą musiały być
sformułowane dla każdego typu siedliska i dla każdego gatunku osobno.
Celem ochrony jest tu utrzymanie typów siedlisk przyrodniczych w tzw. właściwym
stanie ochrony, dla których zachowania został on wyznaczony. Zgodnie z art. 1e Dyrektywy
Siedliskowej "właściwy stan ochrony" oznacza, że:
-
naturalny zasięg siedliska jest stały lub powiększa się;
-
zachowuje ono specyficzną strukturę i funkcje, konieczne dla jego trwania w dłuższej
perspektywie czasowej i są podstawy do przypuszczenia, że zachowa je w dającej się
przewidzieć przyszłości;
-
stan ochrony typowych dla niego gatunków również jest właściwy.
Na obszarach SOO, nie będących parkami narodowymi i rezerwatami, dopuszczalne
jest użytkowanie gospodarcze, chociaż z uwagi na typy siedlisk, będących podstawą
wyznaczenia obszaru, będą obowiązywać pewne ograniczenia. Mogą one mieć postać
zakazów wykonywania pewnych działań na całym obszarze lub w jego części, albo zaleceń
dotyczących pożądanych sposobów i czasu wykonywania zabiegów gospodarczych.
Obowiązywać będzie zasada, że użytkowanie nie może spowodować zaniku określonego typu
siedliska, zmniejszenia jego powierzchni czy zaburzenia jego struktury i funkcji. W wielu
przypadkach może się okazać, że kontynuacja dotychczasowego sposobu użytkowania terenu
jest warunkiem utrzymania danego typu siedliska (siedliska półnaturalne; utrzymanie
określonego stadium sukcesyjnego) lub całych kompleksów krajobrazowych, z którymi
związane są określone gatunki zwierząt lub roślin.
Ponieważ prawie wszystkie lądowe zbiorowiska nieleśne są zbiorowiskami nietrwałymi
i w przypadku wielu z nich mogą następować szybkie zmiany granic płatów (lub może
zmieniać się ich liczba), dlatego ochronie powinny podlegać nie pojedyncze powierzchnie, ale
całe ich kompleksy wraz z obszarami otaczającymi.
Przy ochronie siedlisk w dolinach rzecznych należy z góry założyć zmiany położenia
i wielkości poszczególnych płatów i ich typów (rozmieszczenie płatów zbiorowisk jest
bowiem zmienne w czasie ze względu na oddziaływanie rzeki i procesy sukcesyjne).
143
8.2. Zadania dotyczące lasów ochronnych
8.2.1.
Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia
Lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej
W granicach stref ochronnych obejmujących miejsca rozrodu i regularnego
przebywania ptaków w strefie ścisłej w okresie całego roku, a w strefie ochrony częściowej
w okresach (Dz.U. nr 130, poz. 1456) zabronione jest:
-
dokonywanie zmian obejmujących wycinanie drzew i krzewów,
-
prowadzenie robót melioracyjnych,
-
wznoszenie obiektów, urządzeń i instalacji,
-
wykonywanie innych prac mających wpływ na ochronę miejsc rozrodu i regularnego
przebywania gatunków chronionych,
-
przebywanie poza miejscami wyznaczonymi.
Miejsca przecięcia się granicy strefy częściowej z drogami i liniami podziału
powierzchniowego mają zostać oznakowane w terenie tablicami “Wstęp wzbroniony – ostoja
zwierzyny”.
Ponadto w celu ochrony miejsc lęgowych i miejsc żerowania zaleca się:
-
ograniczenie użytkowania rębnego zrębami zupełnymi w drzewostanach liściastych
i mieszanych oraz w lasach bagiennych w sąsiedztwie otwartych dolin rzecznych;
-
ograniczenie i ukierunkowanie ruchu turystycznego w miejscach stałego gniazdowania
w okresie wyprowadzania lęgów;
-
zachowanie ekstensywnego użytkowania krajobrazu rolniczego przy brzegach lasów;
-
przywracanie właściwych stosunków wodnych w lasach i w sąsiedztwie kompleksów
leśnych;
-
ograniczenie zagospodarowania terenów przez zabudowę, rozwój sieci dróg i linii
napowietrznych wysokiego napięcia;
-
ograniczenie stosowania pestycydów i insektycydów.
Lasy wodochronne
W tych lasach zabronione są czynności mogące niekorzystnie wpłynąć na stan
chronionych przez nie zasobów wodnych.
144
8.2.2.
Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia
Lasy stanowiące wyłączone drzewostany nasienne
Lasy te wyłączono z użytkowania rębnego.
8.3. Zadania dotyczące innych form ochrony przyrody i krajobrazu
Bagna i grunty do naturalnej sukcesji
Obie kategorie gruntu należy wyłączyć z jakichkolwiek zabiegów gospodarczych.
8.4. Ochrona obiektów kultury materialnej, walorów historycznych
i krajobrazowych
W zakresie ochrony środowiska kulturowego i krajobrazu należy dążyć do:

ochrony i utrzymania w należytym stanie technicznym obiektów kultury materialnej
wpisanych do rejestru zabytków, miejsc pamięci narodowej itp.,

zachowania w należytym stanie stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru
zabytków i proponowanych do objęcia ochroną prawną; poważnym zagrożeniem dla
obiektów archeologicznych jest głęboka orka traktorowa; należy preferować takie
dziedziny rolnictwa, które ograniczają ingerencję ludzką w głąb struktur
archeologicznych; najlepszą z nich jest nastawienie się na hodowlę i przekształcenie
pól uprawnych, pod którymi znajdują się obiekty zabytkowe w łąki; całkowicie
niedopuszczalne jest prowadzenie jakichkolwiek prac ziemnych w obrębie stanowisk,

przestrzegania ustaleń dotyczących ochrony zabytków i wartości kulturowych,

zachowania i ochrony przed zmianami przyrodniczego krajobrazu ukształtowanego
w procesie
historycznym
wraz
z
tradycyjnymi
formami
zabudowy
i zagospodarowania.
8.5. Kształtowanie stosunków wodnych
Polska jest krajem zagrożonym deficytem wody (PTOP, 2001). Nasze skromne zasoby
wodne zostały jeszcze zmniejszone w wyniku prac melioracyjnych prowadzonych w latach
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Prace te polegały przeważnie na
skracaniu trasy cieków wodnych poprzez odcinanie meandrów i prostowanie koryta.
Powodowało to szereg niekorzystnych zjawisk w samych ciekach, związanych ze
zniszczeniem naturalnej różnorodności spadku podłużnego oraz wzrostem prędkości spływu
wody, czego rezultatem było np. drastyczne zmniejszenie liczby gatunków fauny wodnej.
145
Nieprzemyślane melioracje prowadziły także do przesuszenia terenów przyległych w wyniku
obniżania poziomu wód gruntowych oraz całkowitego niemal zaniku naturalnych zalewów.
Ustąpienie zalewów spowodowało przyśpieszenie spływu wielkich wód, co pociągnęło za
sobą zwiększenie kulminacji powodziowych, a w dalszej konsekwencji pogłębienie się
niedoboru wilgoci w okresach suchych.
W świetle powyższych faktów ogromnego znaczenia nabiera kształtowanie retencji
wodnej. Jest to zdolność do gromadzenia i przetrzymywania zasobów wodnych w środowisku
biotycznym (intercepcja szaty roślinnej, dłuższe utrzymywanie w warunkach leśnych
pokrywy śnieżnej) i abiotycznym (retencja jezior, sztucznych i naturalnych zbiorników
wodnych, oczek wodnych, mokradeł, bagien, torfowisk, sieci hydrograficznej, gleby,
depresyjna, gruntowa i apotamiczna). Pojęcie “mała retencja” jest umowne i jego kryterium
definiującym jest kubatura wody wynikająca z powierzchni i głębokości danego zbiornika (do
5 mln m3).
Nadleśnictwo Knyszyn obejmuje obszar urozmaicony i jednocześnie zróżnicowany pod
względem hydrograficznym. Bilans wodny jest uzależniony od wielu czynników jak
ukształtowania terenu, roślinności, struktury geomorfologicznej powierzchni ziemi i jej
zdolności akumulacyjnych, ilości odpływu wód powierzchniowych oraz antropogenicznych,
których nie da się wyeliminować z przyrody. Lasy wpływają korzystnie na stabilność układu
hydrograficznego. Powodują zatrzymanie wód opadowych w ściółce i próchnicy nawet na
długie okresy czasu. Puszcza Knyszyńska charakteryzuje się takim właśnie stabilnym
układem, który należy chronić celem zachowania jego naturalności. Lasy Nadleśnictwa
Knyszyn znajdują się w dorzeczu Narwi. Zjawiska hydrograficzne zachodzące w tym cieku
wodnym są pochodną procesów zachodzących w zlewniach cząstkowych. Na te procesy
bezpośredni wpływ mają lasy a więc w gospodarce leśnej muszą być uwzględnione aspekty
ochronne, zapewniające stabilność bilansu wodnego. Elementem tego układu, na który
bezpośredni wpływ ma gospodarka leśna, są wody nawierzchniowe i zasilające je najpłycej
położone wody podziemne. Wahania między ilością dostarczanej wody (źródła, młaki, opady
atmosferyczne), a odprowadzaną (odpływ ciekami wodnymi, transpiracja) winne być
minimalizowane. Jest to warunek konieczny do zachowania naturalnych zbiorowisk
roślinnych. Jednym z elementów spełnienia tego warunku jest utworzenie lasów
wodochronnych, obejmujących ciągi mokradeł (siedlisk bagiennych i podmokłych), tereny
w sąsiedztwie cieków i źródlisk wodnych, oraz naturalnych i sztucznych zbiorników
wodnych. Gospodarka leśna na tych terenach przyporządkowana jest celowi ochronnemu.
Śródleśne cieki wodne pozostają w swoich naturalnych korytach. Zakłócenie w ich
146
przepływie i funkcjonowaniu to sztuczna regulacja koryt, budowa dróg przecinających cieki
wodne, melioracje łąk, nie przemyślana budowa zbiorników wodnych. Jednocześnie
prawidłowa i przemyślana działalność gospodarcza prowadzi do wzmocnienia stabilności
bilansu wodnego. Postępowanie takie odnosi się do ochrony śródleśnych bagien, drobnych
zbiorników wodnych, budowa małych, sztucznych zbiorników retencyjnych i utrzymywanie
sprawności przepustów pod drogami. Prace związane z wykonaniem obiektów do
retencjonowania wody mogą być realizowane sposobem gospodarczym lub inwestycyjnym.
Sposobem gospodarczym można wykonać małe zbiorniki zasilane wodami gruntowymi
w bezodpływowych zagłębieniach i obniżeniach terenu położonych poza istniejącą siecią
hydrograficzną oraz instalować urządzenia melioracji wodnych nie związanych z poborem
wody (np. odpływ regulowany). Wykonanie innych urządzeń małej retencji wymaga
sporządzenia dokumentacji technicznej obejmującej m.in. operat wodnoprawny.
„Wytyczne w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych”
wymieniają
ograniczenie
degradacji
naturalnych
stosunków
wodnych
jako
jeden
z podstawowych czynników decydujących o zachowaniu trwałości lasów. Zalecają one
w związku z tym między innymi:
-
zachowanie w stanie zbliżonym do naturalnego i odtwarzanie śródleśnych zbiorników
i cieków wodnych, co jest warunkiem witalności ekosystemów leśnych i skuteczności
ochrony przeciwpożarowej lasu,
-
zachowanie w dolinach rzek łęgów, olsów i innych naturalnych formacji przyrodniczych
jako ostoi rzadkich gatunków roślin i zwierząt oraz regulatorów wilgotności siedlisk
i klimatu lokalnego (mikroklimatu),
-
zachowanie w stanie nienaruszonym śródleśnych nieużytków (bagna, mszary, torfowiska
i inne) wraz z ich florą i fauną w celu ochrony różnorodności przyrodniczej,
-
dostosowanie
sposobów
zagospodarowania
lasów
wodochronnych
do
potrzeb
maksymalizacji funkcji, dla których uznane zostały za ochronne.
W niniejszym programie nie wskazuje się miejsc budowy zbiorników małej retencji.
W uroczyskach będących integralną częścią Puszczy Knyszyńskiej zadaniem głównym
powinno być zachowanie bądź odtworzenie naturalnego charakteru lasów. Pozostała część
lasów nadleśnictwa jest położona w sąsiedztwie innych gruntów własności i ingerencje
w układ systemu wodnego, muszą być uzgadniane z właściwymi terytorialnie władzami,
a całość inwestycji prowadzona przy współudziale wszystkich zainteresowanych.
147
8.6. Kształtowanie granicy polno – leśnej
Racjonalna gospodarka leśna i ochrona przyrody możliwa jest do prowadzenia tylko
w zwartych, rozgraniczonych kompleksach leśnych, o dobrze wykształconej strefie
ekotonowej na styku dwóch biocenoz: lasu i pola. Kompleksami leśnymi, na których
gospodarka leśna jest szczególnie utrudniona, są kompleksy o powierzchni do 5 ha.
Przeważającą część gruntów nadleśnictwa stanowi zwarty, dobrze rozgraniczony w terenie,
kompleks główny Puszczy Knyszyńskiej. Umożliwia to prowadzenie prawidłowej,
proekologicznej gospodarki leśnej, powiązanej z efektywną ochroną zasobów przyrody.
Największe rozczłonkowanie dotyczy południowej i zachodniej części obrębu Knyszyn.
W stosunku do najmniejszych działek należy dążyć w miarę możliwości do ich
grupowania w większe kompleksy, przez:
-
zamianę lub sprzedaż małych działek,
-
komasację działek będących w szachownicy,
-
wykupywanie enklaw położonych wśród gruntów nadleśnictwa,
-
sukcesywne rozgraniczanie działek ewidencyjnych.
Bardzo istotną sprawą jest też właściwy przebieg i stan granicy polno-leśnej. Projekt
takiego przebiegu powinien stanowić część miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego lub decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (Ustawa
o Lasach z dn. 28.09.1991 r.). Należy dążyć do jego opracowania, w oparciu o takie czynniki
jak: zwartość kompleksów leśnych, unikanie ostrych załamań granicy lasu, najkorzystniejszy
wpływ na krajobraz.
W pełni ukształtowana, nie zdegradowana granica kompleksu leśnego stanowi mniej
lub bardziej rozległą, strukturalnie zróżnicowaną strefę kontaktu dwóch diametralnie różnych
środowisk: lasu i pola. Szerokość strefy ekotonowej jest oczywiście zmienna zarówno
w czasie jak i w przestrzeni i zależy od całego kompleksu czynników biotycznych
i abiotycznych. Charakterystyczną właściwością ekotonu jest efekt styku. Polega on na tym,
że w strefie przejściowej liczba gatunków jak i zagęszczenie osobników jest wyższe niż
w sąsiadujących ze sobą biocenozach. Wykształcenie się specyficznych układów
ekologicznych w obrębie strefy ekotonowej jest efektem wzajemnego kontaktu sąsiadujących
ze sobą środowisk. Środowiska te pozostają ze sobą w stanie równowagi dynamicznej
z jednej strony wykazują szereg tendencji izolacyjnych. Z drugiej zaś strony ich najbardziej
ekspansywne elementy starają się poprzez ciągłą penetrację skolonizować strefę ekotonu.
148
Zewnętrzne obrzeże lasu powinno stanowić łagodne przejście od terenu bezleśnego do
środowiska leśnego, o szerokości mniej więcej 10 – 30 m. Powinno składać się z trzech
przeszukujących się wzajemnie stref: krzewiastej, drzewiasto-krzewiastej i drzewiastej.
Strefa drzewiasta – wewnętrzny pas ekotonu leśnego, charakteryzuje się stopniowym
rozluźnieniem zwarcia drzewostanów, występowaniem gatunków drzew górnego piętra
z
dobrze
rozwiniętymi
systemami
korzeniowymi,
silnymi
ugałęzionymi
pniami,
występowaniem dolnego piętra drzewostanu, podszytu i podrostu. Postulowana szerokość
strefy 10 – 20 m.
Strefa drzewiasto-krzewiasta – środkowy pas ekotonu leśnego, tworzony przez gatunki
drzew dolnego piętra drzewostanu. Charakteryzuje się jeszcze luźniejszym zwarciem
i nierównomiernym rozmieszczeniem drzew, występujących często w zmieszaniu
jednostkowym. Charakterystyczny jest bujny wielogatunkowy podszyt i podrost. Postulowana
szerokość strefy – około 5 m.
Strefa krzewiasta – zewnętrzny pas ekotonu leśnego zbudowany z szeregu gatunków
krzewów w zmieszaniu grupowym – szerokość strefy 3 – 5 m.
Szerokość stref ekotonowych równą 10 – 15 m można uznać za optymalną. Szerokość
zakładanych buforów winna być uzależniona od wystawy granicy lasu i zasobności siedliska.
Im bardziej ubogie i zdegradowane siedlisko, tym szerokość strefy ekotonowej winna być
większa.
Na wystawie południowej strefy powinny być szersze ze względu na silniejszą presję
zbiorowisk terenów otwartych na las. Przy wystawie północnej zakładane strefy mogą mieć
mniejszą szerokość.
Przy zakładaniu i kształtowaniu stref ekotonowych należy szczególną uwagę zwrócić na
dobór właściwych gatunków drzew i krzewów oraz formy zmieszania i więźbę.
Dobór gatunków drzew i krzewów. Do kształtowania stref ekotonowych powinno
wykorzystywać się wyłącznie gatunki drzew i krzewów rodzimego pochodzenia,
dostosowane do lokalnych warunków siedliskowych, co w praktyce oznacza konieczność
wykorzystywania gatunków liściastych (np. Db, Kl, Wz, Lp, róża dzika, głóg, jabłoń dzika,
żarnowiec miotlasty, kruszyna pospolita, trzmielina brodawkowata). Z gatunków iglastych
powinno korzystać się raczej rzadko, wykorzystując je dla kontrastu lub dla lepszego
spełnienia pewnych funkcji (np. ochrona przed hałasem, lub ograniczenie widoczności).
Formy zmieszania. Naturalnie ukształtowane strefy ekotonowe są bogate pod względem
składu gatunkowego. Jako orientacyjną wielkość można przyjąć na żyznych siedliskach
od 6 do 10 gatunków drzew i krzewów, lokalnie nawet więcej. Przy wprowadzaniu krzewów
149
zaleca się zmieszanie grupowe przy zastosowaniu 5 do 10 sadzonek jednego gatunku.
W przypadku drzew strefy drzewiasto-krzewiastej dopuszcza się jednostkową formę
zmieszania z zastosowaniem różnych gatunków. W strefie drzewiastej forma zmieszania
powinna być zgodna z przyjętym Gospodarczym Typem Drzewostanu.
Więźba. Przy planowaniu więźby należy kierować się następującymi wskazaniami:

Strefa krzewiasta: przy zastosowaniu mniejszego materiału sadzeniowego pożądane jest
zagęszczenie więźby do 1 x 1m; z reguły jednak krzewy powinno się sadzić w więźbie
1,5 x 1,5 m.

Strefa drzewiasto-krzewiasta: krzewy powinno się sadzić jak podano wyżej.
W przypadku drzew osiągających mniejsze rozmiary i przy zastosowaniu grupowej
formy zmieszania, zalecana więźba to 2 x 1,5 m. W przypadku wprowadzenia drzew
osiągających większe wymiary końcowe winno stosować się luźne więźby:

-
drzewa iglaste: 6 x 6 m,
-
drzewa liściaste: 10 x 10 m.
Strefa drzewiasta: więźba sadzenia tak jak przewidują Zasady Hodowli Lasu dla danego
gatunku drzewa i siedliska.
Zalecenia praktyczne.

Przy zakładaniu stref ekotonowych należy dążyć do jak najszerszego wykorzystania
odnowień naturalnych. Nie powinno się stosować środków chemicznych w celu
zwalczania “niepożądanego” odnowienia naturalnego;

Przy zakładaniu stref ekotonowych często można wykorzystać pędy odroślowe różnych
gatunków. Przestoje i pozostałości poprzedniego drzewostanu, szczególnie sosna, dąb,
miejscami także modrzew, stanowią pożądany składnik strefy drzewiasto-krzewiastej
i strefy drzewiastej. Roli takiej nie spełnia świerk;

Strefy ekotonowe najlepiej zakładać równocześnie z drzewostanami, do których
należą.
W przypadku stosowania grodzenia przed zwierzyną należy nimi objąć także strefę
ekotonową;

Strefy ekotonowe powinny mieć strukturę piętrową. Przepuszczając w głąb część mas
powietrza, zmniejszą niebezpieczeństwo wiatrołomów;

Po przejściu fazy młodnika, późniejsze wykształcenie strefy ekotonowej na ogół nie jest
możliwe, a z gospodarczego punktu widzenia niezbyt sensowne.
150
Pielęgnowanie nowo założonych stref ekotonowych polega na ochronie ich przed
konkurencją roślinności zielnej. Przy pielęgnowaniu młodnika głównym zadaniem jest
doprowadzenie do luźno zbudowanego, piętrowo ukształtowanego brzegu lasu, mającego
charakter trwałego zadrzewienia. W tym celu w strefie krzewiastej potrzebne są z reguły 1 lub
2 zabiegi o charakterze regulacyjnym. W strefie drzewiasto-krzewiastej, a jeszcze bardziej
w strefie drzewiastej należy dążyć do zwiększenia stabilności i odporności pojedynczych
drzew, poprzez częste powtarzanie silnych zabiegów pielęgnacyjnych prowadzących do
obniżenia stosunku wysokości do pierśnicy. Zabiegi o takim charakterze powinny sięgać na
taką głębokość drzewostanu, aby doprowadzić do powstania wystarczająco odpornej strefy
ochronnej.
W przypadku kształtowania granicy polno-leśnej należy zadbać o to, aby nie dopuścić
do negatywnego wpływu ściany drzewostanu na graniczące z nią uprawy (ocienianie,
wytwarzanie rozległych systemów korzeniowych, występowanie gatunków przenoszących
choroby upraw rolniczych). Szczególnie w przypadku granicy polno-leśnej należy dążyć do
układu trzystrefowego. Po stronie strefy graniczącej bezpośrednio z polem powinny znaleźć
się nisko rosnące krzewy jak np. róża dzika, jeżyna i malina, następnie uprawy i młodniki,
a dalej starsze drzewostany.
8.7. Ochrona różnorodności biologicznej
Teren zasięgu działania Nadleśnictwa Knyszyn jest miejscem, w którym środowisko
przyrodnicze charakteryzuje się dużą różnorodnością i bogactwem form. Składają się na to:
urozmaicona powierzchnia, sieć rzek, tereny bagienne i lasy. Tereny te posiadają
niezaprzeczalne walory krajobrazowe i rekreacyjne. Mimo wielu zniszczeń wojennych
i negatywnych procesów, jakie zachodziły w gospodarce polskiej po zakończeniu II wojny
światowej, udało się zachować środowisko w dobrej, a w niektórych jego elementach
w bardzo dobrej kondycji. Osiągnięcia w tej mierze były możliwe dzięki:
-
systematycznej rozbudowie i doskonaleniu podstaw prawnych ochrony przyrody oraz
efektywnego zarządzania zasobami środowiska,
-
poparciu, jakiego udzieliło społeczeństwo dla intensywnych działań na rzecz
odwrócenia negatywnych trendów i przywracania środowiska do pożądanego stanu,
-
wysiłkowi finansowemu całego społeczeństwa i poszczególnych sektorów gospodarki.
Ochrona różnorodności biologicznej realizowana jest na podstawie obowiązujących
w Lasach Państwowych zarządzeń i instrukcji. Zagadnienie to zostało szczegółowo
151
omówione m. in. w „Instrukcji ochrony lasu” z 2004 r. W celu zachowania trwałości lasu
i ciągłości jego funkcji dąży się do ochrony różnorodności biologicznej przez następujące
działania:
-
wyznaczenie i pozostawienie w lesie drzew dziuplastych oraz o małej przydatności
użytkowej do ich biologicznej śmierci i naturalnego rozkładu,
-
odtworzenie i zachowanie cennych elementów środowiska przyrodniczego takich jak:
torfowiska, bagna, łąki śródleśne, murawy kserotermiczne, cieki, zbiorniki wodne, wydmy
i inne, oraz wnioskowanie o nadanie im statusu użytków ekologicznych,
-
działania stwarzające lub poprawiające warunki egzystencji w środowisku leśnym
organizmów chronionych, zagrożonych oraz uważanych za pożyteczne, np. mrówek
i innych drapieżnych owadów, parazytoidów, płazów, gadów, ptaków, nietoperzy
i innych,
-
zwiększenie naturalnej bazy żerowej oraz utrzymywanie liczebności zwierzyny na takim
poziomie, przy którym wyrządzane szkody są gospodarczo znośne,
-
kształtowanie ekotonów,
-
ochrona runa leśnego,
-
stosowanie metody ogniskowo-kompleksowej i ognisk biocenotycznych.
8.7.1.
Wytyczne do organizacji gospodarstwa leśnego, regulacji użytkowania
zasobów oraz wykonywania prac leśnych
Podstawowymi celami zrównoważonego rozwoju gospodarki leśnej są:

zachowanie całej naturalnej zmienności przyrody leśnej i funkcjonowania ekosystemów
leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego, z uwzględnieniem kierunków ewolucji
w przyrodzie poprzez:

utrzymywanie w stanie zbliżonym do naturalnego i odtwarzanie śródleśnych zbiorników
wodnych,

dbałość o zachowanie w dolinach rzek pozostałości lasów łęgowych, olsów
i innych naturalnych zbiorowisk, jako ostoi rzadkich gatunków roślin i zwierząt,

pozostawianie w stanie nienaruszonym śródleśnych nieużytków,

w lasach ochronnych dbanie o stałe utrzymanie roślinności drzewiastej,

indywidualizowanie zasad postępowania gospodarczego;

restytucja
metodami
zdegradowanych
hodowli
i
i zniekształconych
ochrony
w
lasu
celu
zbiorowisk
zapewnienia
przyrodniczych
szybszego
niż
152
w procesach naturalnych tempa przywracania zgodności biocenozy z biotopem, przy
wykorzystaniu w miarę możliwości sukcesji naturalnej, w tym przebudowy
drzewostanów rębnych, bliskorębnych oraz młodszych poprzez:

odnowienia podokapowe oraz wyprzedzające, z wykorzystaniem głównie jesionu,

odsłanianie
wartościowych
podrostów
jesionu,
świerka
i
innych
gatunków
lasotwórczych;

ochrona i zachowanie różnorodności biologicznej oraz bogactwa genetycznego
zbiorowisk dziko żyjących roślin, zwierząt i mikroorganizmów poprzez:

zwiększanie udziału starych drzew w lasach oraz związanych z nimi roślin, zwierząt
i mikroorganizmów,

zachowanie w stanie naturalnym różnych typów biocenoz oraz biotopów leśnych
i nieleśnych,

kształtowanie stref ekotonowych,

rezygnację ze stosowania środków chemicznych w lasach z wyjątkiem sytuacji
zagrażających istnieniu lasu;

wzmożenie korzystnego wpływu lasu na środowisko przyrodnicze oraz harmonizowanie
społecznego i gospodarczego rozwoju regionu przez racjonalne użytkowanie
i odnawianie zasobów leśnych, bez umniejszania produkcyjnej zasobności lasów, to
jest:

zagospodarowania lasów w sposób zapewniający maksymalizację korzystnego ich
wpływu na klimat, wodę, glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz równowagę
przyrodniczą,

stałe utrzymywanie zapasu produkcyjnego w lasach na poziomie zapewniającym
odnawianie i kumulację zasobów.
Podstawą doskonalenia gospodarki leśnej nadleśnictwa winno być rozpoznanie
warunków geologicznych, hydrologicznych, klimatycznych, glebowych i siedliskowych.
W celu poprawy stanu środowiska przyrodniczego w trakcie wykonywania prac leśnych
szczególną uwagę należy zwracać na:
-
pozostawianie w lesie jak największej biomasy (części stojących drzew martwych,
połamanych, wykrotów, gałęzi, igliwia i kory), o ile nie jest to sprzeczne z zasadami
ochrony lasu,
-
wytyczanie i wykorzystywanie stałych szlaków zrywkowych,
-
stosowanie maszyn i urządzeń napędzanych przez silniki spalinowe z katalizatorami,
153
-
stosowanie bio-oleii jako smarów silnikowych,
-
unikanie niszczenia runa i ściółki leśnej między innymi poprzez wykonywanie zrywki
zimą przy pokrywie śnieżnej lub przy użyciu urządzeń zabezpieczających,
-
ochronę stanowisk gatunków chronionych, rzadkich i cennych podczas trzebieży
i innych zabiegów, między innymi poprzez zwracanie uwagi na miejsca obalania drzew,
przebieg szlaków zrywkowych itp.
Ponadto należy:
-
przy zwalczaniu zagrożeń ograniczyć do minimum stosowanie preparatów chemicznych
na korzyść biologicznych, a przy konieczności użycia preparatów chemicznych
stosować środki najmniej szkodliwe dla środowiska,
-
w zabezpieczaniu upraw i młodników preferować środki mechaniczne,
-
prowadzić monitoring techniczny i biologiczny w celu właściwego prognozowania
zagrożeń, a w drzewostanach szczególnie narażonych na czynniki chorobowe prowadzić
kontrolę stanu sanitarnego,
-
dążyć do utrzymania liczebności szkodników na poziomie nie zagrażającym
występowaniu szkód istotnych (gradacji),
-
w razie konieczności stosować biotechniczne metody ochrony lasu, między innymi
wykorzystywać pułapki feromonowe używane do zwalczania i prognozowania
pojawienia się szkodników wtórnych,
-
prowadzić aktywną ochronę drapieżnej entomofauny, mogącej w określonych
warunkach sprzyjać walce ze szkodnikami owadzimi.
Zaleca się, aby powyższe zasady uwzględniane były w uproszczonych planach
urządzania lasów poszczególnych wsi w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa.
8.8. Założenia w zakresie stosowania obcych gatunków drzew i krzewów
Obce gatunki drzew i krzewów można stosować w różnych obiektach przeznaczonych
dla potrzeb turystyki i wypoczynku, powinno to jednak być uzależnione od ich charakteru
oraz położenia w terenie.
Parki leśne – tereny przeznaczone dla wypoczynku czynnego i biernego, spełniające
również funkcje dydaktyczne; powinny być położone w pobliżu miast, przy drogach
publicznych, w brzeżnych partiach lasu, na terenie starszych drzewostanów o urozmaiconym
składzie gatunkowym, jeżeli to możliwe w sąsiedztwie zbiorników wodnych. W przebudowie
i dostosowaniu tych drzewostanów dla potrzeb wypoczynku obce gatunki drzew i krzewów
mogą odegrać znaczną rolę. Na terenie parków leśnych jest pożądane zakładanie ścieżek
154
dydaktycznych, które mają na celu przybliżenie społeczeństwu problematyki leśnej. Zadania
dydaktyczne mogą być realizowane przez umożliwienie, ułatwienie i zachęcenie ludzi do
poznawania flory krajowej i obcej, pokazanie na stosunkowo niewielkim obszarze
różnorodności i bogactwa świata roślinnego, zmienności drzew i krzewów pod względem
pokroju, budowy korony, barwy, kształtu liści, rodzajów kwiatów i owoców. W parku
leśnym, na wydzielonym niewielkim obszarze można przedstawić typowe drzewa i krzewy
Ameryki Północnej, czy też Azji Wschodniej, w formie zestawów obejmujących 20 – 30
gatunków. Parki leśne są najbardziej odpowiednim terenem do nasadzeń gatunków
egzotycznych na szerszą skalę.
Parkingi śródleśne – wydzielone miejsca przy drogach publicznych, usytuowane
w pobliżu terenów odwiedzanych przez ludność; są obiektami odpowiednimi do stosowania
obcych gatunków drzew i krzewów, zarówno w postaci grupowej jak i pojedynczej.
Miejsca postoju przy drogach leśnych – odcinki dróg leśnych u styku z drogami
publicznymi; to tereny, na których udział gatunków obcych nie jest pożądany, podobnie jak
w miejscach biwakowania (powierzchniach leśnych położonych przy wodnych szlakach
turystycznych).
Punkty widokowo-wypoczynkowe – wydzielone miejsca przy drogach publicznych,
wraz z parkingiem dla pojazdów, usytuowane w miejscach odznaczających się dużymi
walorami krajobrazowymi – mogą być obsadzane drzewami i krzewami z dopuszczalnym
udziałem obcych gatunków. Posadzone drzewa i krzewy powinny stanowić dyskretną oprawę
dla rozległego pejzażu (jezioro, dolina rzeki). Są pożądane gatunki o różnorodnej barwie liści
jesienią, krzewy o ozdobnych owocach. Udział gatunków obcych powinien być w tym
przypadku ograniczony.
Drogi leśne – dostępne dla ruchu turystycznego, szczególnie drogi prowadzące do
obiektów odwiedzanych przez ludność, mogą być obsadzane również obcymi gatunkami
drzew. Są tu pożądane takie gatunki jak: kasztanowiec, dąb czerwony i klony.
Poza terenami o charakterze turystyczno-rekreacyjnym, obce gatunki drzew i krzewów
powinny znaleźć szerokie zastosowanie w ozdabianiu osad administracji leśnej,
usytuowanych zarówno w lesie, jak i poza lasem. Celowość uprawy egzotów w tych
obiektach nie jest kwestionowana i gatunki te są od dawna sadzone przy siedzibach
nadleśnictw, leśniczówkach czy osadach leśnych. Ponieważ osady administracji leśnej są
obiektami wyraźnie wyodrębnionymi, ogrodzonymi, zazwyczaj oddzielonymi od lasu polem
lub drogą, dobór gatunków ozdobnych może być szerszy. Powinno się zachować pewną
równowagę między gatunkami liściastymi i iglastymi oraz raczej ograniczać pospolicie
155
uprawiane w miastach krzewy ozdobne na rzecz gatunków innych, bardziej odpowiednich dla
otoczenia leśnego. Należy popierać utrzymywanie przy siedzibach nadleśnictw małych
parków z licznymi gatunkami drzew i krzewów, krajowych i obcych. W doborze gatunków
dla osad leśnych mogą się znaleźć również krzewy i drzewa o efektownych kwiatach jak:
azalie i różaneczniki, magnolie, hortensje.
Przy upiększaniu cmentarzy śródleśnych, miejsc straceń, pomników walk i męczeństwa
udział obcych drzew i krzewów jest bardzo pożądany. Mogą tu znaleźć zastosowanie gatunki
i odmiany z rodziny cyprysowatych – żywotniki, jałowce – w towarzystwie choiny i jedlicy
oraz zimozielonych gatunków liściastych (mahonia, bukszpan). Połączenia kolumnowych
form jałowców, żywotników i cisów z płaskimi lub ścielącymi się odmianami jałowca
chińskiego i sabińskiego czy irgi są często stosowane na cmentarzach.
8.9. Zadania dotyczące ochrony środowiska
Omawiany teren jest objęty „Programem Ochrony Środowiska Województwa
Podlaskiego na lata 2007 – 2010”. Zmierza on do zachowania walorów środowiska
naturalnego oraz poprawy jego stanu na obszarach zdegradowanych poprzez:
-
zachowanie oraz odtwarzanie rodzimego bogactwa przyrodniczego i walorów
krajobrazowych,
-
ochronę zasobów i poprawę jakości wód podziemnych, racjonalne użytkowanie kopalin,
gleb i powierzchni ziemi,
-
ochronę zasobów wód powierzchniowych, poprawę ich jakości i zapobieganie
zanieczyszczeniu,
-
poprawę stanu czystości terenów i zapobieganie zanieczyszczeniu powierzchni ziemi,
-
poprawę jakości powietrza atmosferycznego,
-
zmniejszenie dyskomfortu pracy i zamieszkiwania na terenach zurbanizowanych,
-
ograniczanie ryzyka wystąpienia poważnych awarii oraz sprawne usuwanie
ich skutków,
-
wzrost wiedzy społeczeństwa o stanie środowiska naturalnego, jego zagrożeniach
oraz sposobach przeciwdziałania zagrożeniom,
-
wzrost świadomości ekologicznej mieszkańców oraz poprawa komunikacji społecznej
w zakresie ochrony i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych województwa.
156
8.10. Założenia ochronne w zakresie rekreacji i turystyki
Zakłada się, że rozwój turystyki krajoznawczej, edukacyjnej i specjalistycznej odbywać
się będzie przy maksymalnym poszanowaniu wartości przyrodniczych i kulturowych danego
regionu. W tym celu należy podjąć następujące działania:

promować formy “turystyki łagodnej”, głównie różnych form wędrówek pieszych
i rowerowych o charakterze przyrodniczym i krajobrazowym z nastawieniem na
edukację ekologiczną,

w celu ograniczenia szkód w środowisku przyrodniczym, ruch turystyczny należy
kanalizować na wybranych szlakach i wydzielonych, atrakcyjnych fragmentach lasu,

formy użytkowania turystycznego muszą być uzależnione od reżimów ekologicznych
i pojemności środowiska przyrodniczego,

turystyka i jej formy w rezerwatach przyrody powinny odbywać się na warunkach
określonych przez obowiązujące plany ochrony lub ustanowione zadania ochronne,

z ruchu turystycznego należy wyłączyć niektóre szczególne fragmenty lasu, jak np.
ostoje i miejsca koncentracji zwierzyny, ostoje rzadkich ptaków, skupiska roślin
chronionych, szczególnie cenne zbiorowiska roślinne itp.,

przy planowaniu turystycznym należy preferować nieduże obiekty i urządzenia
turystyczne, dostosowane formą do otoczenia przyrodniczego i kulturowego,
nawiązujące do architektury regionalnej.
9.
Turystyka i rekreacja
Opisywane tereny nie są jednorodne pod względem przydatności dla ruchu
turystycznego. Przeważająca część lasów Nadleśnictwa Knyszyn, położona jest w zachodniej
i północno-zachodniej części Puszczy Knyszyńskiej. Teren ten staje się miejscem o coraz
większym natężeniu ruchu turystycznego. Magnesem przyciągającym tu ludzi jest
niewątpliwie wysoka wartość przyrodnicza i naturalność Puszczy, ale także dogodny dojazd
oraz istniejąca już infrastruktura turystyczna. Z kolei południowo-zachodnie i północne
krańce nadleśnictwa, to tereny przylegające do parków narodowych: Biebrzańskiego
i Narwiańskiego, a przez to atrakcyjne zwłaszcza dla miłośników ptaków.
Ponadto,
w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa znajduje się szereg ciekawych zabytków architektury
takich jak Twierdza Osowiec, czy miasto Tykocin.
Niewątpliwymi atrakcjami są już istniejące na terenie nadleśnictwa:
157
-
ścieżka przyrodniczo – dydaktyczna, przebiegająca przez oddziały 166, 167, 191, 216,
217, 218, 244, 193, 169, 168, 144 na terenie obrębu Knyszyn. Jej długość to 4 km.,
a początek i koniec znajdują się na parkingu leśnym w oddziale 144. Ścieżka przebiega
m.in. przez rezerwat „Krzemianka”, obok neolitycznej kopalni krzemienia, lasy
gospodarcze i ochronne.
-
Skansen pszczelarski w leśnictwie Krzemianka, w którym znajdują się zasiedlone przez
pszczoły barcie w pniach starych puszczańskich drzew
Szlaki turystyczne:
-
Królowej Bony - przebiegający z Knyszyna (miejsce wydania pierwszej ustawy leśnej
przez króla Zygmunta) przez górę "Królowej Bony", miejscowości Chraboły, Kopisk,
rezerwat "Krzemianka" i dalej do Czarnej Wsi Kościelne
-
Królewski - przechodzący przez miejscowości Knyszyn, Chraboły, Obrubniki, Jurowce
-
Pogranicza - z Knyszyna obiegający północny skraj Puszczy Knyszyńskiej
Inne atrakcje
-
wiaty turystyczne z miejscami na ognisko w leśnictwach Szelągówka, Przewalanka,
Krzemianka
Miejsca atrakcyjne pod względem turystyki i rekreacji przedstawia „Mapa przeglądowa
walorów przyrodniczych Nadleśnictwa Knyszyn”
10. Edukacja i promocja
Stała i powszechna edukacja leśna ma na celu:
-
upowszechnianie w społeczeństwie wiedzy o środowisku leśnym oraz o wielofunkcyjnej
i zrównoważonej gospodarce leśnej,
-
podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie racjonalnego i odpowiedzialnego
korzystania z wszystkich funkcji lasu,
-
budowanie zaufania społecznego dla działalności zawodowej leśników.
Do niedawna program ochrony przyrody pełnił podstawową rolę jako kompendium
wiedzy o walorach przyrodniczo-leśnych nadleśnictwa przeznaczone między innymi do
szerokiej prezentacji społeczeństwu. W dniu 9 maja 2003 r. Dyrektor Generalny Lasów
Państwowych wydał Zarządzenie nr 57 w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej
społeczeństwa w Lasach Państwowych. W myśl tego dokumentu edukacja leśna
społeczeństwa ma stać się jednym z podstawowych zadań realizowanych przez Lasy
158
Państwowe, wynikającym z założeń polityki leśnej Państwa i przyjętych „Kierunków rozwoju
edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych”.
Cele edukacji leśnej mają być realizowane w oparciu o następujące treści:
-
budowę i funkcjonowanie ekosystemów leśnych,
-
znaczenie lasu: ekologiczne, produkcyjne i społeczne,
-
zagrożenia i ochronę lasów,
-
ochronę przyrody,
-
zadania leśników i leśnictwa.
Podstawowym zadaniem na szczeblu lokalnym ma być sporządzenie w każdym
nadleśnictwie programu edukacji leśnej społeczeństwa i wcielanie w życie wszystkich jego
postanowień. Podstawą prawną opracowania tego programu są ustalenia zawarte
w załączniku nr 2 do Zarządzenia nr 57 Dyrektora Generalnego LP. W każdym nadleśnictwie
w ramach sporządzania programu edukacji leśnej musi być także powołana komisja programu
edukacji leśnej, która określi podstawowe założenia do wykonania programu.
Program edukacji leśnej w nadleśnictwie powinien zawierać:
-
charakterystykę przyrodniczo-leśnych walorów nadleśnictwa,
-
inwentaryzację istniejących obiektów edukacji leśnej nadleśnictwa,
-
charakterystykę działalności edukacyjnej prowadzonej przez nadleśnictwo w minionym
okresie,
-
inwentaryzację obiektów edukacji przyrodniczej innych podmiotów znajdujących się na
obszarze działania nadleśnictwa,
-
wyszczególnienie potencjalnych partnerów w edukacji leśnej społeczeństwa,
-
charakterystykę istniejących wydawnictw o nadleśnictwie.
W myśl zarządzenia nr 57 w edukację leśną społeczeństwa ma być zaangażowany
każdy pracownik nadleśnictwa zaliczony do Służby Leśnej.
Program edukacji leśnej społeczeństwa jest w wielu miejscach zbieżny z programem
ochrony przyrody. Obydwa te opracowania powinny się uzupełniać w prezentacji
społeczeństwu ogromu nakładów, jakie Lasy Państwowe ponoszą dla ochrony środowiska
przyrodniczego oraz wyników tych działań. W tym celu oba opracowania powinny zostać
udostępnione jak najszerszemu ogółowi naszego społeczeństwa. Najodpowiedniejszym do
tego medium w dzisiejszych czasach jest internet.
159
Program Ochrony Przyrody opracował:
Taksator
Starszy Inspektor Nadzoru i Kontroli
mgr inż. Przemysław Bielecki
mgr inż. Adam Majer
Dyrektor Oddz. BULiGL
Kierownik brygady
w Białymstoku
mgr inż. Krzysztof Wojciuk
mgr Jerzy Małyszko
160
11. Literatura

Bieńkowska K., i inni, 1998. Operat ochrony wartości kulturowych i krajobrazowych
Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Opracowanie wstępne do planu ochrony
PKPK. Białystok, Supraśl, maszynopis.

Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddz. Białystok, 1996. Plan urządzenia
gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Knyszyn na okres 1.01.1995 – 31.12.2006. Program
ochrony przyrody. Białystok, maszynopis.

Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddz. Białystok, 2006. Charakterystyka gleb
i siedlisk Nadleśnictwa Knyszyn. Białystok, maszynopis.

Czarnecki Z. i inni, 1990. Ptaki Europy. Agencja ELIPSA, Warszawa.

Czerwiński A., red., 1995. Puszcza Knyszyńska. Monografia przyrodnicza. Zespół Parków
Krajobrazowych, Supraśl.

Czerwiński A., 1999. Plan Ochrony Rezerwatu Przyrody „Las Cieliczański” na okres
01.01.1999 – 31.12.2018. Białystok, maszynopis.

Jasionowski I., 2000. Plan Ochrony Rezerwatu Przyrody „Kulikówka” na okres
01.01.2001 – 31.12.2020. Białystok, maszynopis.

Czerwiński A., 2002. Plan Ochrony Rezerwatu Przyrody „Antoniuk” na okres 01.01.2003
– 31.12.2022. Białystok, maszynopis.

Darmochwał T., red., 2002. Województwo Podlaskie zaprasza. Informator turystyczny
2003. Agencja „TD”, Białystok.

Darmochwał T., 2003. Północne Podlasie, Wschodnie Mazowsze. Przewodnik. Agencja
„TD”, Warszawa.

Dyrektor Generalny Lasów Państwowych, 2003. Zasady hodowli lasu. DGLP, Warszawa.

Gumiński R., 1948. Próba wydzielenia dzielnic rolniczo-klimatycznych w Polsce, Przegl.
Meteor.-Hydrol. 1.

Głowaciński Z., red., 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt – Kręgowce. Państwowe
Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.

Instytut Badawczy Leśnictwa, 2004. Instrukcja wykonywania wielkoobszarowej
inwentaryzacji stanu lasu. Warszawa, maszynopis.

Inspekcja
Ochrony
Środowiska.
Wojewódzki
Inspektorat
Ochrony
Środowiska
w Białymstoku, 1994. Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego. Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Białystok.
161

Inspekcja
Ochrony
Środowiska.
Wojewódzki
Inspektorat
Ochrony
Środowiska
w Białymstoku, 2004. Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach
2002 – 2003. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Białystok.

Inspekcja
Ochrony
Środowiska.
Wojewódzki
Inspektorat
Ochrony
Środowiska
w Białymstoku, 2005. Ocena stanu czystości rzeki Supraśl w 2004 roku. Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Białystok.

Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.

Makomaska-Juchniewicz M., Tworek S., red., 2003. Ekologiczna sieć Natura 2000.
Problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Departament
Leśnictwa, 1996. Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie.
Wydawnictwo Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa.

Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, 2004. Plan Ochrony Parku Krajobrazowego
Puszczy Knyszyńskiej im. Profesora Witolda Sławińskiego. Białystok, maszynopis.

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., 2003. Flora Polski. Rośliny chronione. MULTICO OF,
Warszawa.

Polska Akademia Nauk, 2001. Polska Czerwona Księga Roślin – paprotniki i rośliny
kwiatowe. PAN, Kraków.

Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, 2002. Projekt ochrony stanowisk
granicznika płucnika w Polsce północno-wschodniej. Białystok, maszynopis.

Prusinkiewicz Z., 1994. Leksykon ekologiczno-gleboznawczy. Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa.

Ptasiewicz Z., i inni, 2001. Ramowy program rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone
Płuca na lata 2001 – 2010. Rada Naukowa Porozumienia Zielone Płuca Polski, Białystok
– Bydgoszcz / Toruń – Gdańsk – Olsztyn – Warszawa.

Sadowski M., Galiński W., 1997. Zagrożenia lasów wynikające z przewidywanych zmian
klimatycznych. [W:] Kongres Leśników Polskich, 24-26.04.1997. Materiały i Dokumenty,
Tom I: 451 – 458, Warszawa.

Staręga W., Bozik K., 1998. Operat ochrony fauny i gospodarka łowiecka w Parku
Krajobrazowym Puszczy Knyszyńskiej. Białystok, maszynopis.

Szafer W., Pawłowski B., 1972. Regiony geobotaniczne. [W:] Narodowy Atlas Polski.
Ark. 38. Instytut Geografii PAN, Warszawa.
162

Trampler T. i inni, 1990. Regionalizacja przyrodniczo-leśna. Państwowe Wydawnictwo
Rolnicze i Leśne, Warszawa.

Ministerstwo Środowiska, 2002. Natura 2000 Standardowy Formularz Danych dla
Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) dla Obszarów Spełniających Kryteria Obszarów o
Znaczeniu Wspólnotowym (OZW) i dla Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO) –
Puszcza Knyszyńska. Warszawa, materiały internetowe.

Ministerstwo Środowiska, 2002. Natura 2000 Standardowy Formularz Danych dla
Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) dla Obszarów Spełniających Kryteria Obszarów
o Znaczeniu Wspólnotowym (OZW) i dla Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO) –
Bagienna Dolina Narwi. Warszawa, materiały internetowe.

Ministerstwo Środowiska, 2002. Natura 2000 Standardowy Formularz Danych dla
Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) dla Obszarów Spełniających Kryteria Obszarów
o Znaczeniu Wspólnotowym (OZW) i dla Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO) –
Dolina Górnej Narwi. Warszawa, materiały internetowe.

Zarząd Województwa Podlaskiego, 2003. Program Ochrony Środowiska Województwa
Podlaskiego na lata 2003 – 2006. Białystok, materiały internetowe.

Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, 2005. Puszcza Knyszyńska. Mapa turystyczna
w skali 1:85000. Supraśl.

Agencja „TD”, Wydawnictwo Turystyczne, 2006. Okolice Białegostoku. Mapa
turystyczna w skali 1:100 000. Warszawa.
Źródła Internet:
www.wrotapodlasia.pl
www.powiatzambrobski.com
http://natura2000.mos.gov.pl
www.kobidz.pl
www.wios.bialystok.pl
www.bialystok.uw.gov.pl
http://epodlasie.wipb.pl
www.pkpk.pl
www.bialystok.lasy.gov.pl
Zdjęcia wykonali:
Nr 17-20 Andrzej Leonowicz
Nr 3-11, 13-16 Przemysław Bielecki
163
Załączniki
164
165
Załącznik nr 1.
166
167
168
Załącznik nr 2
Gatunki roślin i grzybów występujące na terenie Nadleśnictwa Knyszyn podlegające
ochronie ścisłej:
 Krzewy i krzewinki
 barwinek pospolity (Vinca minor),
 bluszcz pospolity (Hedera helix),
 brzoza niska (Betula humilis),
 wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum),
 Rośliny zielne
 arnika górska (Arnica montana),
 buławik czerwony (Cephalantera rubra),
 goździk piaskowy (Dianthus arenarius),
 gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis),
 grążel żółty (Nuphar luteum),
 kruszczyk błotny (Epipactis palustris),
 kruszczyk szerokolistny (Epipactis latifolia),
 listera jajowata (Listera ovata),
 lilia złotogłów (Liliun martagon),
 podkolan biały (Planthatera bifolia),
 podkolan zielonawy (Planthathera chlorantha),
 rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia),
 sasanka łąkowa (Pulsatilla pratensis),
 sasanka otwarta (Pulsatilla patens),
 sasanka Tekli (Pulsatilla teklae),
 storczyk plamisty (Orchia maculata),
 orlik pospolity (Aquilegia vulgaris),
 pomocnik baldaszkowy (Chimaphila umbellata),
 pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna),
 wielosił błękitny (Polemonium coeruleum),
 tajęża jednostronna (Goodyera repens),
 widłak cyprysowaty (Diphasium tristachym),
 widłak goździsty (Lycopodium clavatum),
169
 widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum),
 widłak spłaszczony (Lycopodium complanatum),
 widłak wroniec (Lycopodium selago),
 Grzyby
 smardzowate (Morchellaceae),
 szmaciak (Sparassis),
 soplówka (Hericium),
 sromotnikowate (Phallaceae),
 Porosty
 brodaczkowate (Usneaceae),
 chrobotek (Cladina),
Rośliny podlegające ochronie częściowej
 Krzewy i krzewinki
 porzeczka czarna (Ribes nigrum),
 kruszyna pospolita (Frangula alnus),
 bagno zwyczajne (Ledum palustre),
 mącznica lekarska (Arctostaphyllos uva-ursi),
 kalina koralowa (Viburnum opulus),
 Rośliny zielne
 kopytnik pospolity (Asarum europaeum),
 pierwiosnka lekarska (Primula officinalis),
 marzanka wonna (Asperula odorata),
 kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium),
 konwalia majowa (Convallaria maialis),
 turzyca piaskowa (Carex arenaria),
 Porosty
 płucnica islandzka (Cetraria islandica),
170
Załącznik nr 3
Zwierzęta występujące na terenie Nadleśnictwa Knyszyn podlegające ochronie prawnej.
 Owady
 tęczniki (Calosoma),
 bielgacze (Carabus),
 kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo),
 mieniak tęczowy (Apatura iris),
 paź królowej (Papilio machon),
 trzmiele (Bombus),
 Mięczaki
 ślimak winniczek (Halix pomatia),
 Płazy
 traszki (Triturus),
 kumaki (bombina),
 ropuchy (bufo),
 rzekotka drzewna (Hyla arborea),
 żaby (Rana),
 Gady
 jaszcurki (Lacertilia),
 węże (Serpeents)
 Ptaki
 brodzące (Ciconiformes),
 blaszkodziobe (Anseriformes),
 jastrzębiowe (Accipitriformes),
 sokoły (Falconiformes),
 żurawiowe (Gruniformes),
 siewkowce (Charadrii),
 kuraki (Galliformes),
 gołębiowe (Clumbiformes),
 kukułka (Cuculus canorus),
 lelek kozodój (Caprimulgus),
 jerzyk (Aprus apus),
171
 sowy (Strigiformes),
 kraskowe (Coraciliformes),
 dzięcioły (Piciformes),
 wróblowe (Passeriformes),
 Ssaki
 jeże (Erimaceus),
 kret (Talpa europaea)
 ryjówkowate (Soricidae),
 nietoperze (Chiroptera),
 wiewiórka (Scirius vulgaris),
 bóbr europejski (Castor fiber),
 popielicowte (Gliridae),
 wilk (Canis lupus),
 wydra (Lutra lutra),
 gronostaj (Mustela erminea),
 łasica (Mustela nivalis),
 ryś (Lynx lynx),
172
Załącznik nr 4
Wykaz Bagien w Nadleśnictwie Knyszyn
Stan na: 2008-01-01
Obręb Knyszyn
Pow: 44,00
Adres leśny
Pow
Rodzaj
pow.
01-28-1-01-8
-h -00
3,37
BAGNO
01-28-1-02-10
-h -00
0,48
BAGNO
01-28-1-01-17
-d -00
1,48
BAGNO
01-28-1-01-18
-b -00
3,46
BAGNO
01-28-1-01-30
-g -00
0,73
BAGNO
01-28-1-06-44
-j -00
1,05
BAGNO
01-28-1-06-45
-r -00
0,50
BAGNO
01-28-1-02-52
-h -00
1,95
BAGNO
01-28-1-02-53
-d -00
4,63
BAGNO
01-28-1-04-65
-a -00
1,45
BAGNO
01-28-1-04-67
-d -00
0,25
BAGNO
01-28-1-02-73
-c -00
0,30
BAGNO
01-28-1-02-73
-d -00
0,74
BAGNO
01-28-1-02-78
-c -00
0,77
BAGNO
01-28-1-02-94
-h -00
2,04
BAGNO
01-28-1-06-115 -h -00
2,22
BAGNO
01-28-1-06-116 -h -00
1,75
BAGNO
01-28-1-04-156 -i -00
0,90
BAGNO
01-28-1-06-162 -i -00
1,90
BAGNO
01-28-1-06-164 -d -00
1,27
BAGNO
01-28-1-04-178 -c -00
1,16
BAGNO
01-28-1-04-179 -b -00
0,30
BAGNO
01-28-1-06-186 -c -00
0,40
BAGNO
01-28-1-05-191 -b -00
1,08
BAGNO
01-28-1-06-211 -d -00
0,31
BAGNO
01-28-1-06-211 -i -00
4,22
BAGNO
01-28-1-06-212 -g -00
2,54
BAGNO
01-28-1-06-240 -c -00
0,72
BAGNO
01-28-1-06-241 -a -00
2,03
BAGNO
Pow
Rodzaj
pow.
Obręb Trzcianne
Pow: 148,24
Adres leśny
01-28-2-07-12
-c -00
0,41
BAGNO
01-28-2-07-13
-b -00
0,64
BAGNO
01-28-2-07-13
-d -00
0,30
BAGNO
01-28-2-14-18
-s -00
0,37
BAGNO
01-28-2-14-18
-t -00
0,81
BAGNO
01-28-2-14-18
-w -00
0,81
BAGNO
01-28-2-14-18
-z -00
0,20
BAGNO
01-28-2-14-18
-bx -00
0,07
BAGNO
173
01-28-2-09-59
-c -00
1,44
BAGNO
01-28-2-09-61
-b -00
0,15
BAGNO
01-28-2-09-64
-k -00
0,46
BAGNO
01-28-2-10-79
-d -00
0,50
BAGNO
01-28-2-10-79
-g -00
1,96
BAGNO
01-28-2-10-83
-b -00
9,23
BAGNO
01-28-2-09-85
-w -00
0,06
BAGNO
01-28-2-09-85
-y -00
0,08
BAGNO
01-28-2-09-87
-d -00
0,56
BAGNO
01-28-2-11-90
-c -00
2,01
BAGNO
01-28-2-11-90
-f -00
0,46
BAGNO
01-28-2-11-90
-g -00
0,33
BAGNO
01-28-2-11-90
-h -00
6,56
BAGNO
01-28-2-11-90
-i -00
3,56
BAGNO
01-28-2-11-90
-j -00
0,75
BAGNO
01-28-2-11-90
-k -00
1,47
BAGNO
01-28-2-11-90
-m -00
0,14
BAGNO
01-28-2-11-90
-r -00
0,46
BAGNO
01-28-2-11-90
-t -00
0,07
BAGNO
01-28-2-11-90
-x -00
0,30
BAGNO
01-28-2-11-92
-c -00
0,80
BAGNO
01-28-2-11-99
-j -00
0,27
BAGNO
01-28-2-11-99
-k -00
0,33
BAGNO
01-28-2-11-106 -j -00
0,26
BAGNO
01-28-2-11-106 -n -00
1,48
BAGNO
01-28-2-11-108 -b -00
1,18
BAGNO
01-28-2-11-109 -c -00
0,65
BAGNO
01-28-2-11-114 -d -00
0,68
BAGNO
01-28-2-11-115 -c -00
2,99
BAGNO
01-28-2-11-116 -g -00
0,58
BAGNO
01-28-2-11-124 -f -00
0,62
BAGNO
01-28-2-11-138 -d -00
1,00
BAGNO
01-28-2-11-138 -f -00
0,26
BAGNO
01-28-2-11-138 -i -00
1,42
BAGNO
01-28-2-11-148 -f -00
0,40
BAGNO
01-28-2-11-152 -f -00
2,68
BAGNO
01-28-2-11-160 -i -00
1,53
BAGNO
01-28-2-11-160 -m -00
0,74
BAGNO
01-28-2-11-162 -d -00
0,58
BAGNO
01-28-2-11-165 -d -00
0,38
BAGNO
01-28-2-11-166 -f -00
0,63
BAGNO
01-28-2-11-166 -h -00
1,88
BAGNO
01-28-2-10-170 -g -00
0,43
BAGNO
01-28-2-10-170 -i -00
0,88
BAGNO
01-28-2-10-170 -j -00
0,09
BAGNO
01-28-2-12-201 -y -00
0,62
BAGNO
01-28-2-12-203 -g -00
0,44
BAGNO
01-28-2-12-208 -g -00
5,42
BAGNO
01-28-2-12-212 -b -00
1,07
BAGNO
01-28-2-12-213 -k -00
3,48
BAGNO
01-28-2-12-213 -o -00
0,26
BAGNO
01-28-2-13-235 -t -00
13,53
BAGNO
174
01-28-2-13-235 -x -00
0,33
BAGNO
01-28-2-13-237 -d -00
4,07
BAGNO
01-28-2-13-237 -g -00
0,22
BAGNO
01-28-2-13-237 -h -00
0,56
BAGNO
01-28-2-13-237 -i -00
0,26
BAGNO
01-28-2-13-238 -a -00
4,03
BAGNO
01-28-2-13-238 -d -00
1,21
BAGNO
01-28-2-13-238 -f -00
0,24
BAGNO
01-28-2-13-238 -h -00
3,73
BAGNO
01-28-2-13-238 -j -00
0,32
BAGNO
01-28-2-13-238 -l -00
0,30
BAGNO
01-28-2-13-239 -b -00
0,38
BAGNO
01-28-2-13-239 -g -00
0,60
BAGNO
01-28-2-13-239 -j -00
0,51
BAGNO
01-28-2-13-239 -l -00
0,80
BAGNO
01-28-2-13-239 -m -00
0,61
BAGNO
01-28-2-13-239 -o -00
1,09
BAGNO
01-28-2-13-240 -b -00
0,63
BAGNO
01-28-2-13-240 -c -00
0,57
BAGNO
01-28-2-13-240 -d -00
1,53
BAGNO
01-28-2-13-240 -k -00
1,40
BAGNO
01-28-2-13-250 -a -00
43,13
BAGNO
175
Załącznik nr 5
Grunty do naturalnej sukcesji
Stan na: 2008-01-01
Obręb Knyszyn
Pow: 9,73
Pow
Siedlisko
Rodzaj
pow.
Funkcja
lasu
-h -00
0,38
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-1-01-111 -g -00
0,52
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-1-01-111 -h -00
1,08
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-1-01-132 -c -00
0,63
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-1-01-132 -o -00
0,73
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-1-06-160 -j -00
2,86
OL
SUKCESJA
OCHR
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
OL
01-28-1-06-207 -i -00
0,36
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
S
01-28-1-05-219 -k -00
1,79
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
O
01-28-1-05-245 -f -00
1,38
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
O
Pow
Siedlisko
Rodzaj
pow.
Funkcja
lasu
GTD
Gospodarstwo
S
Adres leśny
01-28-1-01-88
Budowa
pionowa
GTD
Gospodarstwo
S
S
S
S
S
S
Obręb Trzcianne
Pow: 104,15
Adres leśny
Budowa
pionowa
01-28-2-07-14
-h -00
0,30
BMŚW
SUKCESJA
GOSP
SO
01-28-2-07-14
-k -00
0,28
BMŚW
SUKCESJA
GOSP
SO
S
01-28-2-07-16
-i -00
0,57
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
O
01-28-2-07-16
-kx -00
0,06
BMŚW
SUKCESJA
GOSP
SO
S
01-28-2-14-24
-g -00
0,87
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
S
01-28-2-14-25
-a -00
1,48
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
S
01-28-2-14-27
-f -00
2,36
BMŚW
SUKCESJA
OCHR
ŚW SO
S
01-28-2-14-29
-b -00
2,10
BMŚW
SUKCESJA
OCHR
ŚW SO
S
01-28-2-14-30
-g -00
1,43
BMŚW
SUKCESJA
OCHR
ŚW SO
S
01-28-2-14-34
-g -00
1,91
BMŚW
SUKCESJA
OCHR
ŚW SO
S
01-28-2-14-34
-j -00
0,94
LMŚW
SUKCESJA
OCHR
ŚW DB SO
S
01-28-2-14-35
-a -00
1,29
BMŚW
SUKCESJA
OCHR
ŚW SO
S
01-28-2-14-37
-f -00
2,94
BMŚW
SUKCESJA
OCHR
ŚW SO
S
01-28-2-09-85
-p -00
0,27
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
S
01-28-2-10-171 -j -00
0,36
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
O
01-28-2-12-199 -i -00
1,09
LW
SUKCESJA
OCHR
S
01-28-2-13-226 -h -00
2,43
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-226 -j -00
1,39
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-226 -k -00
1,66
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-227 -b -00
0,83
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-228 -f -00
0,99
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-228A -c -00
1,11
LMB
SUKCESJA
GOSP
01-28-2-13-229 -h -00
1,13
LMB
SUKCESJA
OCHR
DB OL JS
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
S
S
S
S
S
S
S
176
01-28-2-13-229 -j -00
0,45
LMW
SUKCESJA
GOSP
DB ŚW
S
01-28-2-13-231 -i -00
2,92
BMŚW
SUKCESJA
OCHR
O
01-28-2-13-232 -a -00
3,44
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-232 -c -00
3,30
BMŚW
SUKCESJA
OCHR
SO ŚW
BRZ OL
ŚW
SO ŚW
01-28-2-13-232 -o -00
0,82
LMW
SUKCESJA
OCHR
DB ŚW
S
S
O
01-28-2-13-232 -r -00
2,77
LMB
SUKCESJA
OCHR
BRZ OL
S
01-28-2-13-232 -s -00
0,21
LMW
SUKCESJA
OCHR
DB OL ŚW
S
01-28-2-13-233 -g -00
0,79
LMW
SUKCESJA
OCHR
DB ŚW
S
01-28-2-13-233 -h -00
0,70
LMB
SUKCESJA
OCHR
BRZ OL
S
01-28-2-13-233 -o -00
2,47
BMŚW
SUKCESJA
GOSP
SO ŚW
GZ
01-28-2-13-233 -s -00
0,60
BMŚW
SUKCESJA
GOSP
SO ŚW
GZ
01-28-2-13-235 -h -00
0,54
LMW
SUKCESJA
OCHR
SO DB ŚW
O
01-28-2-13-235 -i -00
1,14
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
O
01-28-2-13-235 -n -00
2,23
LMW
SUKCESJA
OCHR
SO DB ŚW
O
01-28-2-13-240 -o -00
1,02
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
O
01-28-2-13-241 -b -00
1,52
OL
SUKCESJA
OCHR
OL
O
01-28-2-13-242 -c -00
1,28
OL
SUKCESJA
OCHR
O
01-28-2-13-242 -f -00
0,73
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-242 -g -00
1,16
OL
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-243 -b -00
1,94
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-244 -b -00
4,66
LMW
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-244 -d -00
11,52
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-245 -d -00
4,70
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-245 -h -00
3,59
LMB
SUKCESJA
OCHR
01-28-2-13-246 -b -00
2,10
LMB
SUKCESJA
OCHR
OL
BRZ OL
ŚW
OL
BRZ OL
ŚW
DB OL ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
ŚW
BRZ OL
01-28-2-13-246 -d -00
6,42
LMB
SUKCESJA
OCHR
BRZ OL
S
01-28-2-13-246 -f -00
6,44
LMB
SUKCESJA
OCHR
BRZ OL
S
01-28-2-13-246 -i -00
1,06
LMB
SUKCESJA
OCHR
BRZ OL
S
01-28-2-13-246 -l -00
1,32
LMB
SUKCESJA
OCHR
S
01-28-2-13-248 -b -00
4,52
LMB
SUKCESJA
REZ CZ
BRZ OL
BRZ OL
ŚW
S
O
S
O
S
S
S
S
S
177
LEKSYKON
178
179
abiotyczne składniki ekosystemów – nieożywione elementy biogeocenoz stwarzające
warunki bytowania dla żywych organizmów i same podlegające różnego typu modyfikacjom
pod ich wpływem: promieniowanie różnego rodzaju, atmosfera, gleby i wody (bez
organizmów), rzeźba terenu, klimat, emisje przemysłowe i inne skutki działalności człowieka,
czynniki akustyczne itp.
antropogeniczny – stworzony przez człowieka
antropogenizacja – pojawianie się w jakimś tworze naturalnym cech i właściwości
wynikających z działalności człowieka.
antropopresja – całość planowanych i bezplanowych działań ludzkich wywołujących
zamierzone i niezamierzone zmiany w środowisku, genetyczne zmiany w populacjach
organizmów itp.
Arenosois (arenosole) – wg klasyfikacji FAO-UNESCO słabo rozwinięte gleby piaskowe.
asocjacja roślinna ~ zespół roślinny
azot ogółem (azot ogólny) – sumaryczne określenie wszystkich związków azotowych
w glebie.
bagno – teren trwale podmokły, porosły roślinnością przystosowaną do bardzo wilgotnych
warunków, z czasem przekształcającą się w torf.
bielicowanie ~ proces bielicowania
biocenoza – względnie trwały, naturalny lub sztuczny zespół populacji roślinnych
(fitocenoza) i zwierzęcych (zoocenoza), żyjących we wspólnym biotopie (siedlisku)
i powiązanych wzajemnie licznymi zależnościami: trwałość biocenozy zależy między innymi
od sprawnego funkcjonowania mechanizmów samoregulacyjnych (homeostaza).
biochora – termin ekologiczny oznaczający zespół jednorodnych biotopów; przykładem
biochory może być pustynia, step, jezioro itp.
biogeocenoza ~ ekosystem
biogrupa – grupa drzew wyodrębniająca się w lesie jako zwarta, powiązana ekologicznymi
współzależnościami, zespołowa jednostka biologiczna.
biomasa – ogólna masa osobnika albo osobników jednego gatunku, grupy gatunków lub całej
biocenozy przypadająca na jednostkę powierzchni lub objętości danego biotopu: wyraża się
180
w formie tzw. świeżej lub suchej masy (g/m2, kg/ha, g/m3 itd.). Biomasa roślin nazywa się
fitomasą, a biomasa zwierząt – zoomasą.
biosfera – warstwa Ziemi zamieszkana przez żywe organizmy; obejmuje wszystkie gleby
(pedosferę) i dolną część atmosfery (troposferę); nie wymaga sztucznych środków do
podtrzymania życia.
biotop ~ siedlisko
biotyczne składniki ekosystemów – żywe elementy biogeocenoz, tj. roślinność, fauna (także
człowiek) i drobnoustroje działające wzajemnie na siebie i na siedlisko.
błota – obszary, miejsca grząskie, trwale podtopione, zarosłe kępami hydrofilnej roślinności,
między którymi prześwieca lustro wolnej wody.
bonitacja drzewostanu – wskaźnik zdolności produkcyjnej drzewostanu. Najczęściej
bonitację wyraża się przez porównanie wysokości danego drzewostanu z ujętą w tabelach
przeciętną wysokością drzewostanu wzorcowego tego samego gatunku i w tym samym
wieku.
borealny – odnoszący się do północy, północny; np. klimat półkuli północnej między 600
a 400 N.
borowacenie ~ pinetyzacja
borowina (humolit) – nie odwodniony torf leczniczy; odznacza się wysokim stopniem
humifikacji obumarłej roślinności bagiennej, dużą zawartością związków bitumicznych,
wosków i ciał żywicznych, a także substancji o działaniu hormonalnym, typu folikuliny
i hipotensyjnym.
bory – grupa typów lasu z dominacją drzewostanów iglastych niskiej bonitacji na ubogich,
kwaśnych glebach bielicoziemnych, ze słabo rozwiniętym podszytem, ubogim runem
krzewinkowym (borówki, wrzos) z dużym udziałem mchów i/albo porostów; zależnie od
stosunków wilgotnościowych wyróżnia się bory suche, świeże, wilgotne i bagienne
(te ostatnie na torfowiskach wysokich).
brunatnienie ~ proces brunatnienia
buczyna – cienisty las bukowy, często naturalnego pochodzenia, z małą domieszką innych
gatunków drzew i słabo rozwiniętymi warstwami podrostu, podszytu i runa.
butwienie – biochemiczny rozkład materii organicznej (drewna, leśnej ściółki, papieru itp.)
w warunkach tlenowych.
byliny – wieloletnie (trwałe) rośliny zielne, tracące na zimę pędy nadziemne, a odradzające
się wiosną z przeżywających części podziemnych (korzeni, bulw, cebul, kłączy, rozłogów).
181
cespityzacja – naturalny lub protegowany działalnością człowieka proces zwiększania się
udziału roślinności trawiastej w fitocenosie.
cetyna – 1. gałązki sosnowe (z igliwiem) wydrążone przez korniki (cetyńce) i, po odłamaniu
przez wiatr, wchodzące w skład ściółki leśnej, w silnie uszkodzonych drzewostanach
sosnowych cetyna może stanowić znaczny procent rocznego opadu leśnego. 2. gałązki
świerka ścięte przez wiewiórki. 3. uiglone gałązki sosnowe, świerkowe lub jodłowe
pozyskiwane po ścięciu drzew na cele przemysłowe; wysoce szkodliwy proceder powodujący
ubożenie gleb leśnych w składniki pokarmowe w stopniu porównywalnym z wygrabianiem
ściółki leśnej.
cetyńce – dwa gatunki korników (cetyniec większy i cetyniec mniejszy) odbywające żer
uzupełniający lub regeneracyjny wewnątrz cienkich gałązek sosnowych i przyczyniające się
do opadania ~ cetyny.
chloroza – choroba roślin polegająca na nieprawidłowym tworzeniu się lub zaniku chlorofilu,
przy czym chloroplasty ulegają rozpadowi; chore rośliny stopniowo żółkną. Przyczyny
chlorozy mogą być różne, np. brak w glebie związków żelaza, magnezu, azotu lub innych
składników pokarmowych. Chloroza może być też wywołana nadmiarem wapnia w glebie.
chrobotek (Cladonia) – rodzaj porostów o plechach krzaczkowatych lub pałeczkowatych;
obejmuje około 20 gatunków. Chrobotki występują głównie w suchych borach, na
wrzosowiskach i torfowiskach wysokich.
ciek – nazwa nadawana wszelkim powierzchniowym wodom płynącym (rzeki, strumienie,
potoki, kanały, rowy).
cięcie – usuwanie (wycinanie) drzew w lesie.
ciężkonasienne rośliny – rośliny, których nasienie ma dużą masę, (np. dęby, buki)
rozsiewające się zwykle tylko w niedalekiej odległości od egzemplarzy rodzicielskich.
czwartorzęd – najmłodszy okres ery kenozoicznej; rozpoczął się około 1,8 mln lat temu
i trwa do dziś; dzieli się na plejstocen – czyli epokę lodowcową i na holocen – czyli epokę
polodowcową. W czwartorzędzie na Ziemi pojawił się człowiek – stąd niektórzy nazywają
czwartorzęd antropogenem.
czynniki abiotyczne – czynniki środowiskowe wyjąwszy organizmy żywe (w tym
człowieka).
czynniki biotyczne – wszystkie organizmy (łącznie z człowiekiem), których działalność
życiowa wpływa na procesy kształtowania i przekształcania środowiska.
czyszczenia – w leśnictwie – zespół zabiegów pielęgnacyjnych wykonywanych
w drzewostanach I klasy wieku (do 20 lat) w celu regulowania zwarcia, składu gatunkowego
182
i prawidłowego rozwoju drzewostanów; czyszczenia polegają na usuwaniu drzew zbędnych
i charakteryzujących się niepożądanymi cechami hodowlanymi.
dąbrowa – las dębowy naturalnego pochodzenia.
decesja torfowiska (subsydencja) – osiadanie, zmniejszanie się miąższości złoża torfu po
jego osuszeniu wskutek fizycznego zagęszczania i biochemicznego rozkładu (mineralizacji
i humifikacji) torfu.
defoliacja – pozbawienie rośliny ulistnienia spowodowane najczęściej przez żery owadów
lub stosowanie specjalnych preparatów chemicznych (defoliantów).
degeneracja zbiorowiska roślinnego
– zniekształcenie (głównie antropogeniczne)
naturalnych lub półnaturalnych zbiorowisk roślinnych polegające na przejściowym
rozchwianiu ich struktury i organizacji oraz zmianie składu florystycznego i utracie swoistych
cech.
degradacja – 1. w geomorfologii – obniżenie powierzchni terenu wskutek wietrzenia i erozji.
2. w biochemii – stopniowy rozkład związku organicznego z udziałem enzymów
w organizmie lub środowisku.
dendrologia – dział botaniki: nauka o drzewach i krzewach.
dendrometria – dział biometrii zajmujący się pomiarami drzew i drzewostanów na podstawie
badań kształtu drzew i struktury drzewostanów.
deniwelacja – różnica wysokości między punktem najwyższym (wierzchołkiem, załomem)
rozpatrywanego wycinka terenu, a jego punktem najniższym (podnóżem, dnem).
diagram – wykres przedstawiający w układzie współrzędnych zależności między
ilościowymi charakterystykami rozpatrywanych zjawisk.
dolina – forma powierzchni Ziemi, silnie wydłużone obniżenie terenu zwykle pochylone
w jednym kierunku.
domieszki biocenotyczne – odpowiednio dobrane rośliny (zwykle gatunki krzewów i drzew
nie wchodzących w skład drzewostanu głównego), które wprowadza się pojedynczo lub
grupowo do zbyt monotonnego drzewostanu w celu urozmaicenia składu gatunkowego
biocenozy leśnej, zwiększenia jej odporności na niekorzystne warunki środowiska,
przyspieszenia
rozkładu
ściółki
i
usprawnienia
biologicznego
obiegu
składników
odżywczych, stworzenia korzystnych warunków bytowania pożytecznemu ptactwu oraz
innym pożądanym w lesie zwierzętom itd.
dominacja – przewaga, najczęściej ilościowa, jednego gatunku (czynnika, elementu) nad
pozostałymi.
183
dorzecze – obszar, z którego wody spływają do danego systemu rzecznego i, jeśli ten system
nie jest bezodpływowy, odpływają zeń rzeką główną; dorzecze składa się z reguły z szeregu
zlewni.
drągowina – drzewostan w wieku 20 – 40 lat, silnie przyrastający na wysokość, zwykle
charakteryzujący się dużym ~ zwarciem.
drenowanie – wykonywanie prac ziemnych oraz instalowanie urządzeń mających na celu
szybkie odprowadzenie nadmiaru wody glebowej lub powierzchniowej i poprawę
przewiewności gleby.
drewno (ksylem) – tkanka roślin naczyniowych, na którą składają się elementy przewodzące
(martwe), miękiszowe i wzmacniające; transportuje wodę i składniki mineralne z korzeni do
innych organów; jest główną częścią trwałej substancji roślin drzewiastych. Drewno zawiera
około 50% węgla, 43% tlenu, 6,1% wodoru, 0,04-0,26% azotu i 0,03 – 1,20% składników
mineralnych (popielnych). Pod względem chemicznym drewno jest konglomeratem
wielocząsteczkowych związków organicznych. W skład drewna wchodzi celuloza,
hemicelulozy, lignina oraz żywice, woski, tłuszcze, garbniki, alkaloidy i in.
drzewo – wieloletnia roślina wytwarzająca zdrewniały nadziemny pęd główny i koronę
z pędów bocznych; drzewa są podstawowym składnikiem fitocenoz leśnych i wywierają
znaczny (często decydujący) wpływ na funkcjonowanie całej biosfery.
drzewostan – 1. część fitocenozy lasu składająca się z roślin drzewiastych, które razem
rosnąc wzajemnie na siebie wpływają i odgrywają przeważnie przewodnią rolę
w kształtowaniu stosunków ekologicznych w całym ekosystemie. 2. w urządzaniu lasu
– podstawowa jednostka przyrodniczo-gospodarcza, wyodrębniona podczas leśnych prac
taksacyjnych i wymagająca odrębnego traktowania.
drzewostan główny – ogół drzew tworzących górne piętro w drzewostanie jednowiekowym,
stanowiących główny cel produkcji drzewnej w danym fragmencie lasu.
drzewostan w klasie odnowienia (KO) – drzewostan podlegający przebudowie rębniami
złożonymi, w którym co najmniej 30% powierzchni zostało odnowione naturalnie lub
sztucznie pożądanymi gatunkami drzew leśnych o pełnej przydatności hodowlanej.
drzewostan w klasie do odnowienia (KDO) - drzewostan podlegający przebudowie rębniami
złożonymi, w którym nie występuje wartościowe, młode pokolenie drzew leśnych na
wymaganej powierzchni.
drzewostan nasienny – drzewostan, którego pochodzenie i dobra jakość pozwala oczekiwać,
że z pozyskanych w nim nasion otrzyma się wartościowe potomstwo, zapewniające w danych
warunkach siedliskowych trwałą, jakościowo i ilościowo zadowalającą produkcję drewna.
184
drzewostan negatywny – termin używany w praktyce leśnej, określający drzewostan
o małym przyroście i / albo złej jakości biologicznej i technicznej.
drzewostan podrzędny – 1. drzewostan złożony z drzew, których korony pozostają pod
sklepieniem drzewostanu głównego i spełniają podrzędną rolę w produkcji masy drzewnej.
2. część drzewostanu przeznaczona do usunięcia podczas trzebieży.
dynamika roślinności – zmienność w czasie populacji roślinnych i fitocenoz rozpatrywanych
jako składniki biocenoz i ekosystemów.
dział wodny (wododział) – linia rozgraniczająca dorzecza dwóch rzek, mórz lub oceanów,
wyznaczona na podstawie ukształtowania terenu.
dzielnica przyrodniczo-leśna – jednostka terytorialna, wyróżniana w ramach krainy
przyrodniczo-leśnej na podstawie ilościowych różnic fizjograficzno-ekologicznych, które
powodują konieczność swoistego traktowania lasów występujących w tej jednostce.
ekologia – 1. nauka o ekosystemach (naturalnych i sztucznych), ich wewnętrznej strukturze,
funkcjonowaniu i ewolucji. 2. nauka o wzajemnych związkach między organizmami, bądź ich
zespołami, a środowiskiem.
ekosystem (biogeocenoza) – układ ekologiczny, utworzony przez współżyjące ze sobą
organizmy roślinne i zwierzęce (biocenozę) łącznie z ich siedliskiem (biotopem), w którym
wszystkie części składowe są ze sobą powiązane licznymi zależnościami, warunkują się
wzajemnie i funkcjonują kompleksowo.
ekoton – różnej szerokości strefa przejściowa między dwoma układami ekologicznymi
(ekosystemami, biocenozami itp.) a także pomiędzy dwiema strefami klimatyczno-glebowymi
(pedoekoton).
ekotop ~ siedlisko
ekotyp – populacja (lub populacje) danego gatunku, ukształtowana (wyselekcjonowana) pod
wpływem długotrwałego działania określonych warunków środowiska i wykazująca wysoki
stopień przystosowania do nich.
enklawa – teren otoczony obszarem o innym charakterze albo należącym do innego
właściciela.
eutroficzny – termin określający duże (lecz nie toksyczne) stężenie składników
pokarmowych w środowisku życia organizmów (np. eutroficzna gleba, eutroficzne siedlisko),
także bujnie rozwiniętą roślinność wskazującą na takie warunki.
eutrofizacja – wzbogacenie (niekiedy nadmierne) w wyniku procesów naturalnych lub
(częściej) antropogenicznych jakiegoś środowiska (np. jeziora) w składniki pokarmowe.
Nadmierna chemizacja rolnictwa, zwłaszcza zbyt obfite nawożenie azotowe i fosforowe,
185
powoduje przedostawanie się do jezior dużych ilości tych pierwiastków, co z kolei staje się
przyczyną wielu niekorzystnych zjawisk w ekosystemie jeziora (zakwity fitoplanktonu,
ubytki tlenu, zanikanie niektórych cenniejszych gatunków ryb itd.).
facja – 1. w gleboznawstwie – odmiana jakiegoś typu glebowego, np. bielica przybałtycka.
2. w geologii – sposób wykształcenia osadu tego samego wieku, zależny od środowiska
sedymentacji. 3. w fitosocjologii – najniższa jednostka w systematyce fitosocjologicznej
ustalona na podstawie ilościowego panowania w danym zespole jakiegoś gatunku lub formy
życiowej rośliny, np. facja borówkowa w zespole boru świeżego lub facja trawiasta w zespole
buczyny pomorskiej.
filogeneza – rozwój rodowy organizmów żywych i poszczególnych ich szczepów.
fitocenologia ~ fitosocjologia
fitocenoza – roślinna część biocenozy, każde zbiorowisko roślinne.
fitogeografia – geografia roślin, dział botaniki, a zarazem geografii, zajmujący się
wyjaśnieniem przyczyn powodujących obecne rozmieszczenie na Ziemi poszczególnych
gatunków roślin oraz ich skupień (zbiorowisk).
fitomelioracje – zabiegi mające na celu trwałą poprawę niekorzystnych warunków
środowiska, dokonywane za pomocą zalesiania, zadrzewiania lub uprawy specjalnych roślin.
fitosocjologia (fitocenologia) – dział botaniki zajmujący się badaniem zbiorowisk roślinnych.
fizjografia – zbiór przyrodniczych wiadomości o danym obszarze; przyrodniczy opis danego
obszaru lub obiektu.
fizjologia – nauka o funkcjach żywych ustrojów, ich narządów, tkanek i komórek oraz
o prawach, które tymi funkcjami rządzą. Ze względu na odrębność przedmiotu i metod
badania rozróżnia się fizjologię roślin oraz fizjologię zwierząt i człowieka.
flora – ogół gatunków roślinnych występujących w danym środowisku geograficznym
i w danym okresie historii Ziemi.
florystyka – dział fitogeografii zajmujący się inwentaryzację flory, tj. ustaleniem dla
poszczególnych terenów listy jednostek systematycznych z podaniem ich stanowisk (miejsc
występowania).
fluktuacja – niestałość, zmienność, wahania zachodzące w przebiegu pewnych procesów, nie
wykazujące jednak wyraźnej tendencji kierunkowej (np. sezonowe wahania pH gleby,
wilgotności itp.).
fluktuacja w fitocenozach – proces nieustannych zmian o różnym czasie trwania,
występujących mozaikowo w zbiorowisku roślinnym, nie powodujących jednak zmian
w zbiorowisku jako całości; fluktuacja zachodzi z zachowaniem właściwej danemu typowi
186
zbiorowiska; struktury, funkcji i charakteru powiązań wewnętrznych z pozostałymi
komponentami oraz z siedliskiem i środowiskiem. Fluktuacja wyraża się głównie
zastępowaniem osobników starszych przez młodsze tego samego gatunku lub gatunków
o podobnych wymaganiach ekologicznych. Zewnętrznym wyrazem fluktuacji w fitocenozach
leśnych są luki w drzewostanie i odpowiadające im przejściowe zmiany strukturalne
w niższych warstwach zbiorowiska leśnego.
fotogrametria – technika zajmująca się odtwarzaniem kształtu, wymiarów i położenia
utworów przestrzennych na podstawie zdjęć fotograficznych, stosowana zwłaszcza w pracach
geodezyjnych i topograficznych.
fotointerpretacja – analiza zdjęć lotniczych, polegająca na rozpoznawaniu na nich pod
stereoskopem szczegółów geomorfologicznych, budowy geologicznej, rodzaju gleb,
występowania wód gruntowych, składu roślinności, zasięgu emisji przemysłowych itp.
fotomapa – mapa jakiegoś obszaru sporządzona na podstawie zdjęć lotniczych lub
satelitarnych.
gatunki borealne – gatunki roślin występujące w północnych częściach Europy, Azji
i Ameryki Płn., związane z pasem naturalnych lasów iglastych; w Polsce nieliczne relikty
plejstoceńskie.
generacja – pokolenie; termin odnosi się głównie do istot żywych, lecz jest też używany
w znaczeniu przenośnym do tworów przyrody nieożywionej, których geneza wiąże się
z
okresowymi
nawrotami
warunków
sprzyjających
określonym
procesom
(np. wydmotwórczym).
genetyka – nauka biologiczna zajmująca się badaniem dziedziczności i zmienności żywych
organizmów.
geobotanika – dział botaniki obejmujący geografię roślin, fitosocjologię i ekologię roślin.
geodezja – nauka o pomiarach Ziemi, wykonywanych w celu wyznaczenia kształtu
i wymiarów jej części lub całości, sporządzania map i planów geodezyjnych oraz
wykorzystania ich do różnych prac inżynierskich i gospodarczych. Do metod, którymi
posługuje się geodezja należą miernictwo, fotogrametria i teledetekcja.
geofity – jedna z form życiowych roślin wg klasyfikacji Raunkiaera; gatunki, których pączki
odnowieniowe przetrzymują niesprzyjającą porę roku (zima, okres suszy) pod ziemią, np.
rośliny kłączowe, bulwiaste, cebulkowe itp.
geologia – nauka o budowie i dziejach Ziemi, a głównie skorupy ziemskiej oraz o procesach,
którym ona podlega, tzn. o zespołach zjawisk, dzięki którym ulega przeobrażeniom.
geomorfologia – nauka o formach i kształtowaniu się powierzchni Ziemi.
187
gleba – integralny składnik wszystkich ekosystemów lądowych i niektórych płytkowodnych
utworzony w powierzchniowych warstwach litosfery, specyficznie przekształconych (i nadal
przekształcanych) pod wpływem roślinności i pozostałych czynników glebotwórczych; do
najważniejszych funkcji gleby należy jej uczestnictwo w produkcji i rozkładzie biomasy,
w magazynowaniu próchnicy, przepływie energii, retencji i obiegu pierwiastków
pokarmowych i wody, a także uczestnictwo w procesach samoregulacyjnych, zapewniających
ekosystemom mniejszą lub większą odporność na działanie czynników destrukcyjnych; gleba
służy jako środowisko życia podziemnych organów roślin oraz różnorodnej mikroflory
i fauny, którym stwarza określone warunki odżywcze, wodne, tlenowe, termiczne itd.
o swoistej dynamice dobowej, sezonowej i wieloletniej. W procesie rozwoju gleby tworzy się
profil glebowy zróżnicowany na poziomy genetyczne, których rodzaj, morfologia,
właściwości i wzajemny układ są odbiciem minionych i współczesnych wpływów zmiennego
w czasie i przestrzeni środowiska geograficznego (glebotwórczego) i należą do kryteriów
rozpoznawczych, wykorzystywanych w systematyce (typologii) gleb.
gleba porolna – gleba użytkowana aktualnie jako leśna, lecz nosząca w sobie ślady dawnego
użytkowania rolniczego, np. ostro odcinający się w profilu poziom próchniczny o głębokości
odpowiadającej niegdysiejszej uprawie mechanicznej.
grabina – drzewostan z panującym grabem, powstający na żyznych siedliskach na skutek złej
gospodarki leśnej.
gradacja – w entomologii i ekologii, masowy pojaw szkodliwych owadów w wyniku
korzystnego dla danego gatunku układu czynników ekologicznych.
grąd – wielogatunkowy i wielowarstwowy las liściasty (głównie dębowo-grabowy).
Rozróżnia się grądy niskie (wilgotniejsze) na glebach glejowych, murszowych itp. oraz grądy
wysokie (świeże), na glebach brunatnych, płowych itp.; grądy są znacznie zróżnicowane
siedliskowo i geograficznie. Grądami nazywa się też łąki wprowadzone na wymienione
siedliska leśne po usunięciu drzewostanu.
grobla – 1. niewysoki wał ziemny sypany w celu zatrzymania wody w stawach i innych
zbiornikach lub nasyp komunikacyjny, przecinający jezioro, bagno itp. 2. wszelki nasyp
ziemny stykający się z wodą.
grunt do naturalnej sukcesji – zaliczone (według ewidencji gruntów) do gruntów leśnych:
bagno, torfowisko, mszar, naturalny zbiornik wodny, płat nieużytkowanej roślinności itp.
grunt leśny – teren przeznaczony w planie zagospodarowania przestrzennego na cele leśne.
Do gruntów leśnych zaliczamy: ~ grunty zalesione, ~ grunty niezalesione i ~ grunty związane
z gospodarką leśną.
188
grunt nieleśny – teren przeznaczony w planie zagospodarowania przestrzennego na cele inne
niż leśne, np. budowlane, rolne itp.
grunt niezalesiony – grunt leśny w produkcji ubocznej (plantacja krzewów, choinek lub
~ poletko łowieckie), czasowo pozbawiony drzewostanu i przewidziany do ~ odnowienia
(~ halizna, ~ płazowina lub ~ zrąb), ~ grunt do naturalnej sukcesji lub grunt przeznaczony do
wyłączenia z produkcji (grunt leśny przeznaczony na cele nieleśne).
grunt zalesiony – grunt leśny porośnięty ~ drzewostanem lub zajęty pod plantację topolową,
drzew leśnych szybko rosnących lub ~ plantację nasienną.
grunt związany z gospodarką leśną – grunt leśny na którym znajdują się: budynki i budowle
Lasów Państwowych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, inne obiekty liniowe
przebiegające przez las (np. rowy lub linie energetyczne), ~ szkółki leśne, składnice drewna
i parkingi leśne.
halizna – powierzchnia leśna pozbawiona drzewostanu przez czas dłuższy niż 2 lata lub
uprawa leśna o zbyt niskim zadrzewieniu lub jakości.
herbicydy – środki chwastobójcze; grupa związków chemicznych działających toksycznie na
rośliny; ze względu na sposób działania dzielą się na selektywne (wybiórcze) – niszczące
niektóre gatunki roślin bez uszkadzania innych, i totalne (nieselektywne) – niszczące wszelką
roślinność.
hodowla – 1. nauka o ulepszaniu genetycznych cech roślin uprawnych i doskonaleniu
pogłowia zwierząt udomowionych oparta na zasadach dziedziczności 2. zabiegi pielęgnacyjne
stosowane w uprawie roślin i chowie zwierząt.
hydrofity (wodorosty) – rośliny bytujące stale w środowisku wodnym; są związane z dnem
lub unoszone biernie; mogą być całkowicie zanurzone w wodzie albo mieć nieznaczną część
pędów wynurzoną.
hydrologia – nauka zajmująca się opisem występowania i obiegu wody w przyrodzie oraz
metodami obliczeń charakterystyk niezbędnych do rozwiązywania zagadnień wodnomelioracyjnych, projektowania zabiegów przeciwerozyjnych, zaopatrywania w wodę
gospodarki komunalnej, rolnictwa, przemysłu itd.
humus ~ próchnica.
igliwie – organy asymilacyjnie (igły) drzew iglastych, zwłaszcza po opadnięciu na
powierzchnię gleby.
insektycydy – środki chemiczne stosowane w ochronie roślin przeciw owadom i do
dezynsekcji pomieszczeń.
189
inwentaryzacja – sporządzanie spisu z natury np. typów gleb występujących na jakimś
obszarze, zbiorowisk roślinnych itd.
jar (kanion, parów) – dolina rzeczna o wąskim dnie i stromych zboczach.
jezioro dystroficzne – zbiornik wodny z wodą ubogą w tlen i mineralne składniki odżywcze,
często o brunatnym zabarwieniu spowodowanym dużą zawartością kwasów humusowych.
kambiofagi – owady żerujące w łyku.
kartografia – nauka o mapach, zasadach ich sporządzania i korzystania z nich, a także
praktyczna umiejętność wykonywania map.
katastrofa ekologiczna – drastyczne pogorszenie warunków środowiska powodujące
zniszczenie na dużym obszarze większości biocenoz typowych dla danego terenu i poważnie
ograniczające warunki bytowania tam ludzi; może być wywołana przez czynniki abiotyczne
(np. huragany, powodzie), antropogeniczne (np. pożary, imisje przemysłowe) lub biotyczne
(np. masowe pojawy szkodników).
kępa – 1. w leśnictwie – fragment lasu, odmienny wiekowo i / lub gatunkowo od
otaczającego go drzewostanu, który ze względu na niewielką powierzchnię nie został
wyodrębniony jako oddzielne wydzielenie leśne. 2. mała wyniosłość w terenie, zwłaszcza
bagnistym. 3. skupisko drzew, krzewów. 4. wyspa na rzece lub jeziorze, porosła drzewami
i krzewami.
kłoda – 1. pień drzew liściastych zanikający w koronie wskutek rozgałęzienia konarów.
2. odcinek ~ strzały długości 2,7 – 6,0 m.
kora – nazwa potoczna używana na określenie tkanek występujących na zewnątrz miazgi
w późniejszym okresie rozwoju roślin nasiennych; ma znaczenie ochronne. Ściśle biorąc jest
to kora wtórna, która składa się z dwu zasadniczych części; z wewnętrznej warstwy tkanek
żywych (łyko, felloderma i fellogen) oraz z zewnętrznego pokładu tkanek martwych,
obejmującego korek lub korowinę. Zawartość suberyny przyczynia się do zwiększenia
odporności kory wtórnej na rozkład.
kornik drukarz – groźny szkodnik wtórny atakujący świerk, jeden z najbardziej szkodliwych
owadów leśnych mający tendencję do częstych gradacji.
korona drzewa – górna, rozgałęziona część drzewa.
korzeń – osiowy, bezlistny organ roślin naczyniowych, rosnący zwykle pod powierzchnią
ziemi; służy roślinie do pobierania wody i soli mineralnych oraz umocowuje ją w glebie.
Zespół korzeni jednej rośliny zwie się systemem korzeniowym; rozróżnia się dwa zasadnicze
typy systemów korzeniowych: palowy i wiązkowy; pierwszy odznacza się obecnością
190
korzenia głównego, z mniej lub bardziej licznymi rozgałęzieniami; drugi składa się z wielu
wydłużonych korzeni równorzędnych, zwykle przybyszowych
kotlina – zagłębienie powierzchni Ziemi otoczone wzniesieniami; najczęściej okrągłe lub
podłużne o wklęsłym lub płaskim dnie.
kraina – 1. część powierzchni Ziemi, kontynentu, kraju, stanowiąca pewną odrębną całość
pod względem geograficznym, etnograficznym, historycznym. 2. Jednostka podziału
geobotanicznego lub zoogeograficznego świata, wydzielona na podstawie analizy jej
specyfiki.
kraina przyrodniczo-leśna – najwyższa rangą jednostka rejonizacji przyrodniczo-leśnej;
wielki zwarty obszar o wyrównanych granicach, o zbliżonych warunkach fizjograficznych,
w którego obrębie osiąga swe optimum pewien typ siedliskowy lasu, charakterystyczny tylko
dla tego obszaru.
krzew – roślina drzewiasta rozgałęziająca się na wiele równorzędnych pędów bezpośrednio
nad ziemią; nie tworzy typowego pnia. W lasach krzewy są podstawowymi składnikami
podszytu.
krzewinka – wieloletnia roślina o drewniejących, obficie rozgałęzionych pędach,
o wysokości nie przekraczającej zwykle 50 cm.
krzewy podszytowe – ważny składnik ekosystemów leśnych usprawniający biologiczny
obieg składników pokarmowych w lesie i wpływający dodatnio na zdrowotność
drzewostanów. Szczególnie ważna jest rola krzewów w ubogich siedliskach borowych, dla
których jednak dobór odpowiednich gatunków, dobrze znoszących trudne warunki edaficzne
i świetlne, jest ograniczony (~ podszyt).
kserofit (suchorośl) – roślina zdolna do rozwoju na glebach o skrajnym niedostatku wody.
ksylofagi – owady żerujące w drewnie.
kurhan – mogiła przeważnie z czasów przedhistorycznych, usypana z ziemi w formie kopca;
także wysoki kopiec usypany na pamiątkę jakiegoś wydarzenia lub na czyjąś cześć. Gleby
przykryte kurhanami są cennymi obiektami badań paleopedologicznych.
larwa – młodociana forma zwierzęca, różniąca się budową i sposobem życia od osobnika
dorosłego (imago).
las – najbardziej skomplikowany wśród wszystkich ekosystemów lądowych, w którym
współżyją, tworząc biocenozę, różne organizmy roślinne i zwierzęce; las wyróżnia się
wybitnym udziałem drzew rosnących zwarcie i odgrywających w nim rolę głównych
edyfikatorów.
191
lasy ochronne – lasy szczególnie chronione na podstawie zarządzenia Ministra Środowiska,
gdyż: chronią glebę przed zmywaniem lub wyjaławianiem, chronią zasoby wód
powierzchniowych i podziemnych lub regulują stosunki hydrologiczne, stanowią wyłączone
drzewostany nasienne lub ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej, maja
szczególne znaczenie przyrodniczo-naukowe lub dla obronności i bezpieczeństwa państwa, są
położone w granicach administracyjnych miast itp.
lądowacenie – powstawanie albo poszerzanie terenu wolnego od przykrycia wodą wskutek
odkładania się osadów mineralnych i / albo organicznych lub obniżania się lustra wody
zatapiającej teren.
legenda – zbiór przyjętych na mapie umownych znaków wraz z objaśnieniami do nich.
lekkonasienne rośliny – rośliny (także drzewa, np. wierzby, topole, brzozy) produkujące
nasiona, których mała masa i / albo specyficzna budowa umożliwia rozsiewanie z wiatrem na
duże odległości; często są to rośliny pionierskie.
lesistość – procent powierzchni leśnej w stosunku do ogólnej powierzchni geograficznej
danego terenu.
leśnictwo – 1. oparta na naukowych podstawach dziedzina działalności ludzkiej, skierowana
ku trwałemu korzystaniu z naturalnych sił wytwórczych funkcjonujących w lesie
i uwzględniająca rozliczne zadania, jakie ekosystemy leśne pełnią w globalnej gospodarce
przyrody. 2. leśna jednostka gospodarczo-administracyjna, wchodząca w skład nadleśnictwa
(niekiedy samodzielna), obejmująca zwykle obszar 1000 – 3000 ha.
leżanina – uschnięte i leżące na ziemi części drzew (lub całe drzewa), które wskutek długiego
przelegiwania w lesie zmurszały i nadają się najwyżej na opał.
listowie – zbiorowa nazwa organów asymilacyjnych (liści) drzew i krzewów liściastych.
lizawka – 1. miejsce (odsłonięta powierzchnia gleby lub ściany wykopu, przeważnie
o południowej wystawie) z wykwitami soli chętnie zlizywanej przez zwierzynę;
rozpoznawalne dzięki charakterystycznym zagłębieniom o obłych kształtach (ślady
zlizywania). 2. urządzenie do zadawania zwierzynie soli mineralnych wykonane zwykle
w formie korytek lub słupków.
luka – wolna przestrzeń między koronami drzew w drzewostanie; zależnie od wielkości
i kształtu zmienia w mniejszym lub większym stopniu warunki świetlne, cieplne
i wilgotnościowe gleby znajdującej się pod tą przerwą.
łąka – teren pokryty zwartą roślinnością, złożoną z licznych gatunków rodzimych trwa i ziół,
tworzącą ruń łąkową, użytkowaną na paszę (siano, zielonki) dla zwierząt gospodarskich,
rzadziej do okresowego wypasu; systemy korzeniowe roślin łąkowych tworzą mniej lub
192
bardziej zwartą darń, która jest jedną z najistotniejszych cech łąki trwałej. Darń wpływa na
swoisty proces glebotwórczy, zwany procesem darniowym.
łęg – ekosystem leśny o bogatej wielogatunkowej fitocenozie na żyznych glebach (głównie
madach) z przepływającą wodą, w dolinach rzek i strumieni.
łodyga – organ roślin należących do grupy osiowców; jest głównym elementem przestrzennej
budowy tych roślin określającym rozmieszczenie innych organów; łodygi są najczęściej
nadziemne, rzadziej podziemne (rozłogi), mogą być jednoroczne lub wieloletnie (trwałe),
zielne lub zdrewniałe itd.
łozowisko – zarośla wierzbowe (z przewagą wierzby szarej).
łyko (kambium) – tkanka przewodząca w wewnętrznej, żywej warstwie kory drzew;
przewodzi wyprodukowane w liściach węglowodany i białka do pnia i korzeni.
makroelementy (makroskładniki, makropierwiastki) – pierwiastki chemiczne pobierane
przez rośliny w dużych ilościach; do najważniejszych należą: N, P, K, Ca, Mg, S; niedostatek
w glebie przyswajalnych form któregokolwiek z tych pierwiastków odbija się ujemnie na
produkcji roślinnej; brakujące ilości powinny być uzupełnione odpowiednim nawożeniem.
makroklimat – klimat dużego obszaru, np. strefy, kontynentu, kraju, regionu.
makroregion – w planowaniu przestrzennym jest to rozległy obszar, na którym dominuje
określony typ działalności gospodarczej.
makrorelief (makrorzeźba terenu) – wielkie formy rzeźby powierzchni Ziemi, np. grzbiet
górski, płaskowyż, równina, dolina itp.
mapa geonorfologiczna – graficzne odwzorowanie ukazujące w odpowiedniej skali,
za pomocą umownych znaków, formy powierzchni Ziemi ukształtowane na danym obszarze
w wyniku określonych procesów geologicznych (geomorfologicznych).
mapa gleb – graficzne odwzorowanie w dogodnej skali przestrzennego rozmieszczenia gleb
(lub wybranych cech gleb) danego obszaru przedstawione za pomocą umownych znaków;
mapy gleb wykonuje się na podstawie rozpoznania terenowego z wykorzystaniem, tam gdzie
to możliwe, zdjęć lotniczych i satelitarnych. Zależnie od treści i podziałki rozróżnia się mapy
przeglądowe, szczegółowe, typologiczne, uziarnienia, agrochemiczne, zasobności gleb,
bonitacyjne, hydrologiczno-glebowe, erozji gleb itd.; o użyteczności mapy glebowej
decydują: 1) skala, odpowiednia do celu i do przestrzennego zróżnicowania gleb danego
obszaru; 2) właściwy dobór wyróżnionych na mapie jednostek podziału; 3) wierność,
tj. zgodność ze stanem faktycznym w terenie treści i zarysu konturów pokazanych na mapie;
4) przejrzystość, uzyskiwana przez logiczny układ znaków, ułatwiający orientację
w legendzie; 5) czytelność, wynikającą z odpowiedniego graficznego opracowania mapy.
193
mapa hipsometryczna – graficzne odwzorowanie ukazujące w dogodnej skali wysokościowe
zróżnicowanie określonego obszaru.
mapa typów i podtypów gleb – graficzne odwzorowanie w dogodnej skali rozmieszczenia
na danym obszarze podstawowych jednostek genetycznej systematyki gleb.
mchy (Musci) – klasa mszaków; obejmuje ok. 13400 gatunków (w Polsce rośnie ok. 630)
występujących w różnych siedliskach na całej kuli ziemskiej. W zależności od podłoża, na
którym rosną, rozróżnia się mchy naziemne, nadrzewne, naskalne, napiaskowe, popielisk,
runa leśnego, torfowiskowe, wodne itp.
mikrorelief – drobne szczegóły rzeźby terenu na powierzchni głównych form rzeźby Ziemi.
młodnik – rosnące razem młode pokolenie drzew leśnych w okresie od osiągnięcia zwarcia
koron (ok. 10 rok życia) do początku okresu wydzielania się drzew i zasychania bocznych
gałęzi.
mokradło (moczar) – siedlisko aktualnie uwodnione w takim stopniu, że decyduje to
o występowaniu w nim hydrofilnej roślinności oraz o postępującej akumulacji glebowej
materii organicznej. Mokradła można podzielić na: 1) ombrogeniczne – w miejscach
gromadzenia się wód opadowych na trudno przepuszczalnym podłożu; 2) topogeniczne
– w miejscach gromadzenia się wód tworzących podziemne zbiorniki; 3) soligeniczne
– w miejscach wypływania wód gruntowych; 4) fluwiogeniczne – w dolinach rzecznych, pod
wpływem wód powierzchniowych, tworzących zalewy.
monofagi – organizmy odżywiające się tylko jednym rodzajem pokarmu (gatunkiem rośliny
lub zwierzęcia).
morena
–
nagromadzenie
różnoziarnistego
materiału
skalnego
transportowanego
i osadzonego przez lodowiec.
mszar (rojst) – miejsce podmokłe (zabagnione), porosłe mchami, karłowatymi drzewami
i krzewinkami jagodowymi.
murawa – 1. potocznie niskie zbiorowisko trawiaste, często pochodzenia sztucznego
(np. w parkach). 2. w fitosocjologii – niektóre zbiorowiska trawiaste o nieskomplikowanej
strukturze, często kserofilne, nie będące łąkami (np. murawy piaskowe).
mursz – materiał organiczny powstały z przetworzenia torfu po zwiększeniu aeracji złoża
wskutek obniżenia poziomu wód gruntowych; mursz może powstawać także bez
poprzedzającej fazy torfienia wskutek specyficznego rozkładu materiału roślinnego w glebach
semihydrogenicznych, charakteryzujących się dużymi okresowymi zmianami warunków
aeracji w górnych częściach profilu; charakterystyczna jest obecność dość znacznych ilości
materii organicznej nie związanej w kompleksach ilasto-humusowych.
194
nalot – młode pokolenie drzew powstałe z samosiewu, nie przekraczające jeszcze średniej
wysokości runa leśnego.
nekrofagi – organizmy żywiące się ciałami obumarłych zwierząt.
neolit – młodsza epoka kamienia; w podziale epok znajduje się między mezolitem a epoką
brązu. Na naszych ziemiach ok. 4-1,7 mln lat p.n.e.
niecka – łagodne, zwykle dość płytkie zagłębienie terenu, z którego wywiewany jest (albo
był) piasek na sąsiednie pola wydmowe.
nieużytek – teren nie zagospodarowany lub nie nadający się do zagospodarowania ani
rolnego ani leśnego. Większość tzw. nieużytków może być traktowana jako “użytki
ekologiczne” spełniające ważne funkcje ochronne w krajobrazie.
nisza ekologiczna – 1. pozycja, jaką osobnik lub populacja zajmuje w biocenozie
i wynikająca z niej funkcja, jaką spełnia w organizacji układu ekologicznego. 2. specyficzny
układ warunków siedliska, do których przystosowana jest dana populacja.
nitrofile (nitrofity) – organizmy preferujące siedliska szczególnie bogate w przyswajalne
związki azotu.
nizina – część powierzchni Ziemi położona nisko w stosunku do wyżyn i gór; jako górną
granicę przyjmuje się najczęściej wysokość 200 m n.p.m.
niż – termin określający bardzo rozległe niziny, np. Niż Środkowoeuropejski, Niż
Zachodniosyberyjski itp.
niżówka – okres niskich stanów wód powierzchniowych wywołany wyczerpaniem się
zasobów wodnych w dorzeczu wskutek długotrwałej suszy.
obligatoryjny – obowiązujący, wiążący, nie dopuszczający wyboru.
obszary chronionego krajobrazu – tereny z mało zniekształconym środowiskiem
przyrodniczym, atrakcyjne krajobrazowo, przeznaczone głównie do zagospodarowania
turystycznego; ich zadaniem jest odciążenie obszarów o unikalnych wartościach
przyrodniczych; zakres ochrony przewiduje zakaz lokalizacji zakładów przemysłowych
i innych obiektów uciążliwych dla środowiska i niekorzystnie wpływających na krajobraz.
ochrona gatunkowa – działalność mająca na celu zachowanie rzadkich lub zagrożonych
wyniszczeniem gatunków roślin lub zwierząt.
ochrona przyrody – zorganizowana oraz indywidualna działalność mająca na celu
zapobieganie niekorzystnym zmianom stosunków przyrodniczych na naszej planecie
– w szczególności działania na rzecz zachowania rzadkich i cennych tworów przyrody, ich
skupień i zespołów w postaci pomników przyrody, rezerwatów, parków krajobrazowych,
parków narodowych itp. oraz dbałość o ochronę gatunkową roślin i zwierząt, o racjonalną
195
gospodarkę zasobami przyrody (minerały, gleby, wody, powietrze, rośliny, zwierzęta), a także
racjonalne
użytkowanie
i
kształtowanie
krajobrazu
uwzględniające
stosunki
geomorfologicznej i walory estetyczne.
oczka – niewielkie, przeważnie okrągławe, płytkie (do kilku metrów) zagłębienia terenowe,
zwykle wypełnione wodą lub podmokłe; powstały wskutek wytopienia brył martwego lodu
u schyłku plejstocen u lub w początkowej fazie holocenu; występują najliczniej w zasięgu
ostatniego zlodowacenia (vistulianu). Oczka mają duże znaczenie ekologiczne w krajobrazach
rolniczych i powinny podlegać ochronie, lecz są często zasypywane przez rolników dążących
do powiększenia areału swych gleb uprawnych.
oczyszczalnia ścieków – zespół urządzeń służących do uzdatniania wody skażonej
zanieczyszczeniami komunalnymi lub przemysłowymi.
odczyn gleby – cecha roztworu glebowego wyrażona stosunkiem stężeń jonów wodorowych
(ściślej hydronowych H30+) do wodorotlenowych OH-; przy przewadze jonów wodorowych
odczyn jest kwaśny, przy przewadze jonów wodorotlenowych – zasadowy. W przypadku
równowagi stężeń obydwu rodzajów jonów odczyn jest obojętny. Jednostką pomiarową
odczynu jest pH.
odkrywka glebowa – prostokątny wykop w glebie odsłaniający jej morfologię
i umożliwiający pobranie z charakterystycznych poziomów i warstw próbek do analiz
laboratoryjnych; przynajmniej jedna ściana wykopu, tzw. ściana czołowa, musi być zbliżona
do pionu. Rozróżnia się zasadnicze odkrywki glebowe (o głębokości ok. 1,5 – 2,0 m)
i odkrywki pomocnicze, zasięgowe (do 0,5 m), służące do wyznaczania zasięgów
w kartografii gleb.
odnowienia – zakładanie ~ upraw leśnych na powierzchniach po usuniętych drzewostanach
(powtórne wprowadzenie lasu na grunt leśny).
odłóg – pole nie uprawiane przez długi czas, porosłe dziką roślinnością.
odrost korzeniowy – pęd nadziemny powstały z pączka przybyszowego, tworzącego się na
korzeniu po wycięciu pędu nadziemnego lub okaleczeniu korzenia drzewa macierzystego.
odrośl – pęd rośliny drzewiastej powstały z pączka śpiącego lub przybyszowego na pniu lub
na korzeniu.
okrajek – strefa ekotonowa między lasami i zaroślami a zbiorowiskami nieleśnymi.
okres wegetacji (okres wegetacyjny) – pora wzrostu i wzmożonej aktywności roślin
(zwłaszcza wieloletnich); występuje na przemian z okresami spoczynku i jest przejawem
periodyczności procesów życiowych roślin. W okresie wegetacji rośliny przechodzą kolejne
196
stadia fenologiczne – rozwijanie się pączków zimujących i liści, kwitnienie, owocowanie,
obumieranie i opadanie liści.
ols (oles) – zbiorowisko leśne na torfowiskach niskich lub na glebach organiczno
-mineralnych z drzewostanami olszy II – III bonitacji, słabo rozwiniętą dolną warstwą drzew,
ubogim podszytem; w runie występują gatunki szuwarowe, mokrych łąk oraz pojedyncze
gatunki borowe; rozróżnia się ols porzeczkowy (Ribo nigri-Alnetum) oraz ols torfowcowy
(Sphagno squarrosi-Alnetum).
opad leśny – źródło próchnicy w glebach leśnych; resztki pochodzenia roślinnego lub
zwierzęcego podczas opadania na powierzchnię gleby lub bezpośrednio po opadnięciu; także
świeżo obumarłe podziemne części roślin i martwe organizmy glebowe oraz ich metabolity.
organizmy wskaźnikowe (bioindykatory) – rośliny lub zwierzęta o bardzo wąskiej
amplitudzie ekologicznej; ich obecność lub brak pozwala na charakterystykę warunków
życiowych panujących w danym środowisku.
ostoja (refugium) – obszar, na którym gatunek znajduje dogodne warunki przeżycia w okresie
krytycznych dla niego zmian środowiska.
otulina – pas lasu (niekiedy innych zbiorowisk roślinnych) izolujący specjalne obiekty leśne,
jak rezerwaty, powierzchnie doświadczalne, drzewostany i plantacje nasienne przed
wpływami powierzchni otwartej lub przyległych drzewostanów o odmiennym przeznaczeniu
i sposobie zagospodarowania.
palowy system korzeniowy – układ korzeni, charakterystyczny np. dla dębu i sosny,
w którym korzeń główny wnika pionowo w glebę na znaczną głębokość.
park krajobrazowy – obszar o szczególnie wyróżniającym się krajobrazie oraz estetycznych,
historycznych i kulturowych walorach środowiska; parki krajobrazowe są tworzone dla
ochrony środowiska
przed nieracjonalną eksploatacją gospodarczo-turystyczną, dla
zachowania ważnych naukowo wartości przyrodniczych oraz zachowania ekologicznej
równowagi w środowisku.
park narodowy – obszar o powierzchni powyżej 500 ha, mający szczególne wartości
przyrodnicze; skupiający osobliwości przyrody żywej i nieożywionej o wielkim znaczeniu
naukowym, wyróżniający się malowniczością krajobrazu i szczególnymi walorami, dla
których ochrona tych obszarów leży w specjalnym interesie publicznym.
pasożytnictwo – swoisty rodzaj współżycia organizmów, w którym przedstawiciele jednego
gatunku – pasożyty wykorzystują przez czas dłuższy lub stale osobniki drugiego gatunku
– żywicieli jako środowisko życia i źródło pokarmu; skutki pasożytnictwa są dla organizmu
żywicielskiego ujemne i prowadzą najczęściej do rozwoju choroby.
197
pastwisko – teren pokryty zwartą roślinnością złożoną z trwa (głównie niskich,
luźnokępkowych), wieloletnich roślin motylkowych i różnych ziół, użytkowany w ciągu 130
– 180 dni okresu wegetacyjnego, głównie do wypasu zwierząt gospodarskich.
pasy Kienitza (pasy przeciwpożarowe) – system przeoranych pasów gleby mineralnej
zakładany zwykle w obrzeżach drzewostanów wzdłuż dróg publicznych i linii kolejowych,
dzielący partie drzewostanu na izolowane kwatery, oczyszczone z leżaniny i ściółki; ma to na
celu niedopuszczenie ewentualnego pożaru do wnętrza lasu.
patogen – biotyczny czynnik chorobotwórczy.
pęd – oś rośliny, główna część ciała roślin naczyniowych. Na rozwiniętym pędzie znajduje
się pączek wierzchołkowy i pączki boczne, z których w następnym roku wyrastają nowe
pędy.
pędraki – larwy chrząszczy, głównie z rodzin Scarabaeidae i Lucanidae, charakteryzujące
się miękkim, białawym, łukowato wygiętym ciałem; wiele z nich żyje w próchnicznej glebie
czyniąc duże szkody przez podgryzanie korzeni drzew i roślin uprawnych.
pielenie – usuwanie chwastów z korzeniami w celu ułatwienia rozwoju roślinom
pielęgnowanym.
pielęgnowanie gleby – ogół zabiegów mających na celu utrzymanie gleby w stanie
sprawności (spulchnianie, odchwaszczanie, wprowadzanie podszytów w lesie itp.).
pierśnica – średnica drzewa stojącego, mierzona na wysokości 1,3 m nad powierzchnią ziemi
(w przybliżeniu na wysokości piersi dorosłego człowieka).
pinetyzacja (borowacenie) – forma degeneracji fitocenoz leśnych polegająca na
wprowadzaniu drzew iglastych (głównie z rodziny sosnowatych) do drzewostanów siedlisk
bogatych (grądowych) lub na wyeliminowaniu drzew liściastych z siedlisk borów i lasów
mieszanych.
plantacja – 1. obszar ziemi wykorzystany pod uprawę na wielką skalę roślin mających
znaczenie handlowe, przemysłowe itp. 2.
rośliny uprawiane masowo (przeważnie
w monokulturze) w celach handlowych, przemysłowych itp.
plantacja nasienna – uprawa ze szczepów, dostarczająca nasion drzew leśnych o wysokiej
wartości genetycznej.
płat roślinności – jednorodny pod względem fitosocjologicznym fragment terenu pokrytego
roślinnością.
płaskowyż – obszar równinny położony na znacznej wysokości, odgraniczony wyraźnym
stopniem od sąsiadujących terenów niżej położonych.
198
płazowina – drzewostan w wieku powyżej 20 lat o bardzo niskim zadrzewieniu zatracający
cechy zbiorowiska leśnego.
pło – kożuch z żywych oraz z częściowo torfiejących roślin, rozrastający się od brzegów
i pływający na powierzchni wody w niektórych zarastających jeziorach.
podkład topograficzny – odpowiedniej skali mapa topograficzna, na którą, za pomocą
celowo dobranych symboli, nanosi się wyniki gleboznawczych prac kartograficznych.
podpiętrzenie wód gruntowych – sztuczne podniesienie poziomu wód gruntowych.
podrost – młode pokolenie drzew o wysokości ponad 50 cm, wyrastające w lesie pod osłoną
starego drzewostanu i rokujące ze względu na swój skład i stan nadzieję na utworzenie
w przyszłości górnej warstwy drzewostanu.
podszyt – dolna warstwa w drzewostanie, złożona z gatunków krzewiastych i drzewiastych
o wysokości do 4 m (~ krzewy podszytowe), która nigdy nie utworzy górnej warstwy
drzewostanu.
podtyp gleby – jednostka systematyki gleb niższa od typu; wyróżniana jest głównie
w przypadkach, gdy w rozpatrywanej glebie występują obok dominujących cech jednego typu
– słabiej zaznaczone cechy innego typu glebowego. Gleby wykazujące wyłącznie cechy
jednego typu (typologicznie czyste) zalicza się do szczególnego podtypu “właściwych”.
podtyp próchnicy leśnej – w klasyfikacji próchnic leśnych jednostka taksonomiczna niższa
od typu; wyróżniana jest głównie na podstawie form akumulacji humifikowanej materii
organicznej, odpowiadających warunkom wilgotnościowym panującym w danym siedlisku
leśnym.
pokrój rośliny – całokształt zewnętrznych cech morfologicznych rośliny, nadający
charakterystyczny wygląd zarówno jej samej, jak też zespołom, w których skład wchodzi.
pokrywa glebowa (pokrywa roślinna) – żywa roślinność porastająca daną glebę.
poletko łowieckie – teren na którym uprawia się rośliny stanowiące później pokarm zwierząt
leśnych w okresie zimowym.
pomnik przyrody – prawnie chroniony pojedynczy twór przyrody żywej i nieożywionej lub
skupisko takich tworów o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historycznopamiątkowej lub krajobrazowej; do pomników przyrody zaliczane są m. in. okazałe,
zabytkowe drzewa, grupy drzew, aleje, głazy narzutowe, skały, jaskinie, wywierzyska itp.
populacja – 1. w biologii – zespół osobników jednego gatunku żyjący na określonym
obszarze lub w swoistym środowisku; populacja nie jest tylko zbiorem osobników, lecz
wykazuje właściwości będące funkcją grupy np. zagęszczenie, rozrodczość, śmiertelność,
199
strukturę wiekową, rozmieszczenie w przestrzeni, typ wzrostu, trwałość itd. 2. w matematyce
– zbiorowość podlegająca opisowi statystycznemu.
poziom próchniczny (poziom akumulacyjny) – najbliższy powierzchni poziom genetyczny
mineralnej części gleby, wzbogacony i zabarwiony próchnicą pochodzącą z rozkładu
podziemnych części roślin, a w glebach leśnych także z przemieszczenia do gleby mineralnej
produktów humifikacji próchnicy nadkładowej.
poziom wody gruntowej (lustro wody gruntowej, zwierciadło wody gruntowej) – górna
powierzchnia, pod którą gleba lub grunt są nasycone wodą. Położenie punktów w wodzie
podziemnej, w których ciśnienie hydrauliczne jest równe ciśnieniu atmosferycznemu.
pożar górny – pożar leśny trawiący cały las (drzewa z koronami).
pożar gruntowy – pożar leśny trawiący całą próchnicę nadkładową i wnikający do
poziomów niżej leżących, np. pożar torfowiska. Od pożaru przyziemnego różni się m. in. tym,
że płomienie mogę nie być widoczne na powierzchni i że w małym stopniu zależy od wiatru.
pożar przyziemny – pożar leśny trawiący runo i część próchnicy nadkładowej; w znacznym
stopniu zależy od siły i kierunku wiatru.
pożarzysko (pogorzelisko, wypalenisko) – teren po pożarze lasu; rozróżnia się pożarzyska ze
zniszczonym drzewostanem i pożarzyska z żywym drzewostanem.
pradolina – szeroka dolina o mniej więcej równoleżnikowym przebiegu związania z okresem
dłuższego postoju lodowca i wyżłobiona przez wody topnienia odpływające wzdłuż jego
czoła. Pradoliny występują na wszystkich obszarach objętych wielkimi zlodowaceniami
czwartorzędowymi.
proces bagienny – zespół zjawisk, obejmujących m. in. procesy glejowe, akumulację materii
organicznej, torfienie itd., które przebiegają w glebach hydrogenicznych, charakteryzujących
się stale wysokim stanem wód gruntowych.
proces bielicowania (bielicowanie) – proces glebotwórczy charakterystyczny dla mało
aktywnych biologicznie, ubogich w składniki pokarmowe gleb piaskowych w borach
iglastych klimatu wilgotnego, umiarkowanego i chłodnego; polega na wypłukiwaniu
z górnych części gleby (poziomy eluwialne) niektórych produktów rozkładu minerałów
glebowych w formie rozpuszczalnych w wodzie kompleksowych połączeń (chelatów)
z ruchliwymi frakcjami związków humusowych, których źródłem jest kwaśna próchnica
nadkładowa typu mor; przemieszczaniu w dół i wytrącaniu w środkowej części profilu
(poziom iluwialny) ulegają głównie tlenki i wodorotlenki glinu i żelaza, a także krzemionka,
fosfor, mangan i inne. Górne poziomy, zubożone w te składniki, ulegają charakterystycznemu
wybieleniu (stąd polska nazwa procesu i typu gleby), a poziom wzbogacony uzyskuje barwę
200
rdzawą, akwowordzawą do czarnej i zostaje zwykle mniej lub bardziej silnie
zorsztynizowany.
proces brunatnienia (brunatnienie) – proces glebotwórczy charakterystyczny dla czynnych
biologicznie, bogatych w składniki odżywcze gleb wielogatunkowych lasów liściastych
umiarkowanie wilgotnej strefy klimatycznej; polega na dość intensywnym rozpadzie
pierwotnych krzemianów i glinokrzemianów z wydzieleniem zawartego w nich żelaza, które
w postaci nierozpuszczalnych wodorotlenków i kompleksów z kwasami próchnicznymi
osadza się na powierzchni cząstek glebowych, nadając środkowej części profilu glebowego
charakterystyczną brunatną barwę. Intensywny biologiczny obieg składników mineralnych
pod wpływem bogatej biocenozy leśnej zapobiega ich wypłukiwaniu poza profil glebowy
i przeciwdziała naturalnej w wilgotnym klimacie tendencji do bielicowania gleb.
proces darniowy – proces glebotwórczy, który rozwija się pod wpływem gęstej roslinności
trawiastej i powoduje m. in. powstawanie w górnej części profilu glebowego ciemnego
poziomu próchnicznego o znacznej nieraz miąższości. Najbardziej typowo proces ten
przebiega w czarnoziemach stepowych.
proces eluwialny (proces wymywania) – ogólna nazwa obejmująca przemieszczanie
roztworów i drobnych zawiesin w głąb profilu glebowego charakterystyczne dla
autogenicznych i niektórych semihydrogenicznych gleb klimatu wilgotnego.
proces glejowy – biochemiczny proces redukcji różnych glebowych związków mineralnych
(żelaza, manganu itp.) przebiegający w warunkach utrudnionego dostępu powietrza
(nadmierne uwilgotnienie gleby). Oglejone poziomy glebowe mają charakterystyczne,
niebieskozielonkawe zabarwienie (lub wykazują plamistość o tym zabarwieniu), które
pochodzi od związków żelaza zredukowanego do formy dwuwartościowej. Substancje,
których rozpuszczalność wzrasta na niższych stopniach utlenienia (np. związki żelaza,
manganu itp.) mogą być w wyniku oglejenia wymywane z gleby lub w pewnych warunkach
mogą się skupiać w konkrecje.
proces iluwialny (proces wmywania) – proces wytrącania się, koagulacji itp. w środkowych
i dolnych partiach profilu związków wypłukiwanych z poziomów nadległych.
proces płowienia – proces powstawania i ewolucji gleb płowych; obejmuje wymywanie
węglanów,
lessiważ,
powstawanie
oglejenia
kontaktowego,
powstawanie
poziomu
próchnicznego i in.
proces torfienia (proces torfotwórczy) – złożony proces powolnych przemian chemicznych
i strukturalnych, jakim przy ograniczonej mineralizacji i humifikacji podlegają szczątki roślin
bagiennych w warunkach stałego nadmiernego uwilgotnienia i braku dostępu powietrza.
201
Produkty tego procesu tworzą organiczne złoża zwane torfem. Zależnie od składu
chemicznego wód podtapiających (zalewających) torfowisko i od składu roślinności
torfotwórczej powstaje wysokopopielny torf niski, średniopopielny torf przejściowy lub
niskopopielny torf wysoki.
program – zbiór instrukcji i informacji określający całkowicie i jednoznacznie ciąg
czynności, które należy wykonać, aby zadany proces (obliczeniowy, technologiczny)
przebiegał w sposób zaplanowany i doprowadził do pożądanego wyniku.
próchnica – szczątki, głównie roślinne, nagromadzone w glebach (w lesie także na ich
powierzchni) znajdujące się w różnych stadiach rozkładu (humufikacji, mineralizacji).
Zależnie od rozpatrywanych właściwości stosowane są różne określenia próchnicy np.:
próchnica nasycona, próchnica kwaśna, próchnica iluwialna, próchnica nadkładowa itd.
W gleboznawstwie rolniczym terminem próchnica określa się zwykle wyłącznie dobrze
zhumifikowaną, bezpostaciową materię organiczną.
przebudowa drzewostanu – zabiegi gospodarcze w lesie mające na celu zmianę
zniekształconego składu gatunkowego drzewostanu odpowiednio do dobrze rozpoznanych
właściwości siedliska.
przedplon – w leśnictwie uprawa poprzedzająca odnowienie lasu właściwymi gatunkami
drzew, przygotowująca dla nich odpowiednie warunki.
przełom – dolina rzeki wąska, o stromych zboczach, przecinająca grzbiet górski lub inną
wyniosłość terenu, wznoszącą się w poprzek rzeki.
przygotowanie gleby – przedsiewna uprawa gleby stwarzająca wysianym nasionom (lub
sadzonkom) jak najlepsze warunki rozwoju; polega na odchwaszczeniu i spulchnieniu gleby
oraz, w miarę potrzeby, na jej odkwaszeniu (zwapnowaniu) i zaopatrzeniu w niezbędne
składniki pokarmowe.
puszcza – las pierwotny lub do niego zbliżony o znacznej powierzchni (w Polsce np. Puszcza
Białowieska, Puszcza Augustowska).
rabunkowa gospodarka – pospieszne pozyskiwanie najłatwiej dostępnych bogactw natury
(lub innych) bez oglądania się na szkody wyrządzane środowisku; jedynym celem jest
zdobycie największych doraźnych korzyści materialnych.
reducenci (destruenci) – heterotroficzne drobnoustroje mineralizujące biomasę w łańcuchu
pokarmowym.
regeneracja zbiorowiska roślinnego – proces odbudowy struktury i funkcji tych części
zbiorowiska, które wcześniej uległy ~ degeneracji; proces dokonuje się siłami wewnętrznymi
biocenozy, a więc za pomocą propagul (diaspory) pochodzących z tego samego zbiorowiska.
202
We wczesnych fazach procesu regeneracji charakterystyczne jest mozaikowe lub pasowe
wystąpienie pionierskich gatunków lekkonasiennych, które później ustępują na rzecz
przejściowych, a potem ostatecznych (trwałych) składników zbiorowisk.
regionalizacja przyrodniczo-leśna – hierarchiczny system podziału kraju na jednostki
przyrodniczo-leśne: krainy, dzielnice i mezoregiony na podstawie warunków klimatycznych,
rzeźby terenu, podłoża geologicznego i gleb, zasięgów najważniejszych gatunków drzew
leśnych, rozmieszczenia wielkich kompleksów leśnych oraz siedlisk i zbiorowisk roślinnych.
W Polsce przyjęty jest podział na 8 krain i 59 dzielnic przyrodniczo-leśnych.
regresja – w geobotanice pojęcie rozumiane jako kierunkowy proces zaniku danego
zbiorowiska roślinnego (np. leśnego) wraz z całą biocenozą w granicach całej biochory pod
działaniem czynników zewnętrznych (naturalnych lub antropogenicznych). Regresja wyraża
się stopniowym lub gwałtownym uproszczeniem struktury pionowej i poziomej układów
bardziej złożonych, trwałych, przez układy prostsze, nietrwałe, o odmiennej funkcji.
rekultywacja – zespół działań technicznych mających na celu przywrócenie zniszczonym lub
zdegradowanym terenom (glebom, krajobrazom) ich pierwotnej sprawności i wartości
biologicznej, estetycznej itd.; obejmuje m. in. melioracje zdegradowanych lub zniszczonych
gleb, zalesianie nieużytków. itp.
relikt – zabytek, szczątek; rzecz, zjawisko lub organizm, który, mimo zmian środowiska,
przetrwał jako przeżytek z dawnych epok do dni dzisiejszych.
reper – 1. trwale oznakowany w terenie punkt odniesienia, którego wysokość została
oznaczona drogą precyzyjnej niwelacji. 2. dokładnie scharakteryzowany obiekt wzorcowy
umożliwiający identyfikację innych analogicznych obiektów.
restytucja zasobów przyrody – system przedsięwzięć podejmowanych w celu przywrócenia
normalnego stanu ekologicznego elementom przyrody zniszczonym przez nieracjonalną
gospodarkę.
resztki organiczne – szczątki martwych roślin i zwierząt; są w glebie źródłem próchnicy.
rezerwat biosfery – obszar obejmujący ekosystemy lądowe, przybrzeżne, morskie lub ich
wzajemną kombinację, który uzyskał międzynarodowe uznanie w ramach programu
UNESCO “Człowiek i Biosfera” (MAB).
rezerwat przyrody – obszar chroniony ze względu na godne zachowania szczególne walory
natury, wartości naukowe i kulturalne, dydaktyczne lub inne; ochroną objęty jest w nim
całokształt miejscowej przyrody, bądź tylko pewne jej elementy, jak rzadkie rośliny lub
zwierzęta, osobliwe zjawiska geologiczne, typowo ukształtowane gleby, krajobraz itp.
Rozróżnia się rezerwaty przyrody ścisłe, których obszar jest całkowicie wyłączony spod
203
gospodarczej ingerencji człowieka, oraz rezerwaty częściowe, na których dozwolone,
a czasem nawet konieczne. są niektóre zabiegi gospodarcze, mające na celu zabezpieczenie
trwałości tych obiektów. Pierwszym leśnym rezerwatem przyrody na świecie jest chroniony
od 1826 r. rezerwat cisowy Wierzchlesie w Borach Tucholskich na Pomorzu.
roślinność – ogół zbiorowisk roślinnych występujących na określonym terenie.
rozlewisko – teren zalany wodą; zbiornik wody powstały w miejscu nisko położonym,
zwykle przy rzece lub jeziorze, na skutek wiosennej powodzi, długotrwałych opadów itp.
rów melioracyjny – sztuczne koryto o przekroju trapezowym, wykopane w ziemi dla
regulowania stosunków wodnych w glebie przez odwodnienie lub nawodnienie.
równina – forma terenu w postaci rozległej płaszczyzny poziomej lub lekko nachylonej.
ruda darniowa (ruda łąkowa, rudawiec) – odmiana limonitu osadzona w terenach
podmokłych przez wody gruntowe bogate w rozpuszczone związki żelaza w strefie wysokich
potencjałów redoks; tworzy czarnobrunatne grudy lub zwarte, trudne do przebicia warstwy.
rzeźba terenu (refief) – nierówności powierzchni terenu, różnych rozmiarów (makro-, mezo-,
mikro-) odchylenia od powierzchni płaskiej.
sadzonka – młoda roślina lub część rośliny (pędu, korzenia, liścia) odcięta od rośliny
macierzystej, przeznaczona do sadzenia.
samosiejka – młoda roślina pochodząca z samosiewu.
samosiew – 1. proces samoczynnego (bez udziału człowieka) obsiewania się roślin; rozróżnia
się samosiew górny – gdy młode pokolenie rozwija się bezpośrednio pod roślinami
macierzystymi oraz samosiew boczny – gdy młode rośliny wyrastają w pewnej odległości od
roślin macierzystych z nasion przyniesionych np. przez wiatr. 2. młode pokolenie roślin,
wyrosłe z nasion, które dostały się do gleby bez udziału człowieka.
sandr – rozległy, płaski stożek napływowy, lekko nachylony w stronę dystalną, znajdujący
się bezpośrednio przed moreną czołową; zbudowany z piasków i żwirów osadzonych przez
wody topniejącego lodowca.
saprofagi – organizmy zwierzęce pożerające szczątki martwych roślin i zwierząt.
sieć hydrograficzna – układ rzek, strumieni, kanałów, jezior itp. w rozpatrywanym regionie.
siedlisko (biotop, ekotop) – kompleks abiotycznych warunków zewnętrznych (dla biotopów
lądowych: klimat, warunki glebowe, położenie względem biotopów sąsiednich), w których
istnieje określona biocenoza.
siedlisko eutroficzne – biotop zasobny w składniki odżywcze.
siedlisko mezotroficzne – biotop średnio zasobny w składniki odżywcze.
siedlisko oligotroficzne – biotop ubogi w składniki odżywcze.
204
siedliskoznawstwo leśne – dyscyplina zajmująca się badaniem funkcjonowania leśnych
biotopów (naturalnych i zagospodarowanych) oraz poznawaniem przyrodniczych warunków
produkcji leśnej.
siew – umieszczenie nasion w przygotowanej glebie.
siewka – młoda roślina wyrosła z rozsianego nasienia.
stanowisko dokumentacyjne – nie wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do
udostępnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsce występowania
formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości, tworów mineralnych lub fragment
eksploatowanego i nieczynnego wyrobiska powierzchniowego lub podziemnego.
stanowisko reliktowe – miejsce, na którym jakiś dziś rzadki gatunek rośliny lub zwierzęcia
zachował się bez przerwy od czasu, gdy był bardziej rozpowszechniony.
starodrzew – 1. w znaczeniu biologicznym drzewostan, który zbliża się do kresu swego
życia; tworzą go zwykle drzewa okazałych rozmiarów, często wykazujące osłabienie wzrostu
i owocowania. 2. w leśnictwie – drzewostan przeszłorębny, którego wiek przekroczył przyjętą
kolej rębu.
starorzecze – łukowato wygięty zbiornik wodny będący pozostałością po odciętym zakolu
rzeki meandrujacej.
staw – 1. niewielki śródlądowy zbiornik wód powierzchniowych, przeważnie sztuczny.
2. część składowa nazw jezior górskich w Tatrach i Sudetach.
strzała – nadziemna część drzewa bez gałęzi, regularnie wykształcony pień, którego oś
biegnie bez rozgałęzień i ostrych skrętów od podstawy aż do wierzchołka; strzałę
wykształcającą głównie gatunki iglaste, spośród liściastych – olcha.
sukcesja pierwotna – proces inicjacji i rozwoju zbiorowiska roślinnego (i całej biocenozy)
na siedliskach wolnych dotychczas od organizmów żywych, ich szczątków lub innej formy
materii organicznej w granicach potencjalnej biochory i względnie jednorodnego siedliska.
Może być: 1) kreatywna – gdy pionierska roślinność wkracza na teren wolny dotąd od
organizmów żywych i rozwija się aż do stadium terminalnego; 2) replikatywna – gdy rozwój
zbiorowiska roślinnego zostaje pemanentnie powstrzymywany (np. wskutek erozji) i musi co
pewien czas rozpoczynać się od nowa.
sukcesja wtórna – proces inicjacji i rozwoju zbiorowiska roślinnego (i całej biocenozy) na
siedliskach wcześniej zasiedlonych w granicach całej, lub części, potencjalnej biochory za
pomocą propagul pochodzących z zewnątrz. Może być: 1) tworząca (kreatywna) – gdy
prowadzi do powstania w danym położeniu zbiorowiska końcowego (terminalnego)
odmiennego od tego, które występowało tam pierwotnie (np. po odwodnieniu);
205
2) odtwarzająca – prowadząca do restytucji zbiorowiska końcowego występującego uprzednio
w danym położeniu.
system korzeniowy – 1. całość podziemnych organów danej rośliny lub grupy roślin.
2. specyficzny dla danego gatunku układ korzeni w przestrzeni glebowej.
szata roślinna – ogół roślin okrywających (porastających) Ziemię, albo jakąś jej część
(kontynent, krainę itp.).
szkodniki pierwotne – gatunki szkodników atakujące zupełnie zdrowe drzewa.
szkodniki nękające – gatunki szkodników, których atak nie zabija danego drzewa, ale je
osłabia.
szkodniki wtórne – gatunki szkodników atakujące drzewa osłabione działaniem innych
czynników np. obniżeniem poziomu wód gruntowych, zanieczyszczeniami przemysłowymi
lub atakiem szkodników pierwotnych bądź nękających.
szkółka leśna – teren przeznaczony do produkcji sadzonek drzew i krzewów leśnych.
szuwar – zbiorowisko roślinności bagiennej składające się z dużych bylin jednoliściennych
(wielkich turzyc, pałki, tataraku, trzciny, oczeretu itd.) zakorzeniających się na dnie płytkich
wód.
szyja korzeniowa – miejsce na pniu rosnącego drzewa tuż przy ziemi, stanowiące przejście
między pniem a karpą. Termin stosowany także, choć rzadziej, w odniesieniu do roślin
zielnych.
szyszka – drewniejący kwiatostan drzew iglastych złożony z osi i osadzonych na niej łusek
nasiennych i okrywowych.
ścieki
–
zużyte
wody
zanieczyszczone
różnymi
substancjami
rozpuszczalnymi
i nierozpuszczalnymi, organicznymi i nieorganicznymi, odprowadzane do gruntu, do rzek,
jezior albo do oczyszczalni ścieków; wykorzystywane też do nawożącego nawadniania gleb
rolnych i leśnych.
ściółka leśna – nadziemna część opadu leśnego; świeżo zrzucone na powierzchnię gleby
nadziemne części roślin (liście, igliwie, gałązki, fragmenty kory, szyszki itp.) oraz ciała
i ekstrementy owadów i innych zwierząt żyjących w lesie, nie wykazujące jeszcze
morfologicznie uchwytnych śladów rozkładu i nie zintegrowane z poziomem podściółki
(drobne elementy ściółki mogą być zwiewane przez wiatr).
śniegołom – 1. łamanie się gałęzi i wierzchołków drzew, a niekiedy nawet pni, wskutek
obciążenia przez obfity opad mokrego śniegu. 2.
nadmiernego obciążenia korony mokrym śniegiem.
drzewo lub gałęzie złamane wskutek
206
taksacja – 1. w urządzaniu lasu – prace terenowe przy sporządzaniu planu urządzenia lasu
w skład których wchodzą: wyznaczenie granic wyłączeń taksacyjnych, sporządzenie opisu
taksacyjnego wyłączeń, inwentaryzacja zasobów drzewnych i zaprojektowanie wskazań
2. w gleboznawstwie – zespół czynności wykonywanych w terenie
gospodarczych.
i laboratorium niezbędnych do prawidłowej oceny bonitacji gleb jakiegoś obszaru; często
taksacja obejmuje również pomiary umożliwiające wykonanie odpowiednich map
bonitacyjnych.
topografia – 1. przestrzenny układ obiektów terenowych i relief jakiejś okolicy. 2. dział
geodezji zajmujący się metodami sporządzania zdjęć i map powierzchni Ziemi
(miernictwo).
torf – 1. organiczny produkt powolnych, strukturalnych i chemicznych przemian, jakim
podlegają obumarłe rośliny bagienne w warunkach dużego uwilgotnienia i trwałej
anaerobiozy; torf zawiera, oprócz pewnej ilości substancji humusowych, sporo słabo
rozłożonych resztek roślinnych i składników popielnych. Według składu botanicznego masy
torfowej wyróżnia się torf niski mechowiskowy, turzycowiskowy, szuwarowy lub olesowy
oraz torf wysoki mszarny, wrzosowiskowy lub bórbagnowy. 2.
grunt pochodzenia
organicznego, odznaczający się dużą nasiąkliwością, słabą nośnością, nieodporny na działanie
mrozu, nieprzydatny jako materiał budowlany i podłoże pod budowle. 3. niskiej jakości
materiał opałowy (po wysuszeniu).
torfienie – proces powstawania torfu z obumarłej roślinności torfotwórczej.
torfowisko – podmokły teren porośnięty roślinami bagiennymi, których resztki ulegają
z czasem procesowi torfienia i tworzą złoże torfu; górna, biologicznie czynna warstwa torfu
jest glebą torfową. Według stosunków hydrologicznych i składu botanicznego roślinności
torfotwórczej torfowiska dzieli się na wysokie, niskie i przejściowe.
trzcinniczysko – teren silnie zachwaszczony trzcinnikiem (Calamagrostis epigeios).
trzebieże
–
w
leśnictwie
–
zespół
zabiegów
pielęgnacyjnych
wykonywanych
w drzewostanach powyżej I klasy wieku, polegający na wybraniu w drzewostanie określonej
liczby tzw. drzew dorodnych i dalszym ich prowadzeniu, m. in. poprzez usuwanie drzew
hamujących ich rozwój (tzw. drzew szkodliwych). Rozróżniamy trzebieże wczesne
(w II klasie wieku) i późne (w drzewostanach starszych).
typ siedliskowy lasu – uogólnione pojęcie grupy siedlisk o podobnej przydatności do
produkcji leśnej; podstawowa jednostka klasyfikacji typologicznej w Polsce.
uprawa – 1. w leśnictwie – najmłodsza faza rozwojowa lasu trwająca od momentu
posadzenia sadzonek lub wysiania nasion do osiągnięcia zwarcia przez młode drzewka (wiek
207
ok. 10 lat). 2. cykl zajęć od zasiewu (sadzenia) roślin użytkowych do chwili zbioru plonów.
3. rośliny hodowane na określonej przestrzeni.
uprawa gleby – 1. działanie na glebę środkami technicznymi w celu poprawienia jej
właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych. 2. przygotowanie gleby pod zasiew
lub sadzenie roślin.
uroczysko – kompleks leśny o powierzchni od kilku do kilkuset ha lub część większego
kompleksu leśnego, odróżniany od innych kompleksów dzięki naturalnym granicom i
lokalnej nazwie ludowej.
użytek ekologiczny – zasługująca na ochronę prawną pozostałość ekosystemów, mająca
znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów zbiorowisk, jak:
naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne “oczka wodne”, kępy drzew i krzewów,
bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne,
skarpy, kamieńce oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt,
w tym miejsca ich sezonowego przebywania lub rozrodu.
wąwóz – sucha dolina o wąskim dnie i stromych, urwistych zboczach, powstała wskutek
erozji w średnio spoistych utworach (glinach, lessach).
wiatrołom – drzewo złamane przez wiatr.
wiatrował (wykrot, wywrot) – drzewo wywalone z korzeniami przez wiatr. Najczęściej
wywalane są drzewa o płaskim (talerzowym) systemie korzeniowym (np. świerki) na glebach
płytkich lub podmokłych.
wierzchówka ~ woda gruntowa.
woda gruntowa – podparta woda grawitacyjna zdolna do tworzenia swobodnej powierzchni
(zwierciadła) w naturalnych lub sztucznych rozcięciach terenu (wykopach, rowach, studniach
itp.) sięgających do warstwy wodonośnej; woda gruntowa występująca płytko i okresowo
zanikająca nosi nazwę wierzchówki lub wody zaskórnej.
wprowadzanie podszytu – siew lub sadzenie pod okapem drzewostanu gatunków drzew
i / albo krzewów chroniących glebę przed degradacją i wzmagających jej aktywność
biologiczną.
wrzosowisko – bezleśna formacja roślinna, której głównym składnikiem są niewielkie,
kseromorficzne krzewinki – w Polsce przede wszystkim wrzos zwyczajny, w zachodniej
Europie również wrzosiec, janowiec, żarnowiec i in.; wrzosowiska występują w klimacie
umiarkowanym i wilgotnym, na glebach ubogich i kwaśnych; typowym zjawiskiem są gęsto
splątane, zdrewniałe wieloletnie pędy, tworzące na powierzchni gleby rodzaj grubego
wojłoku. Wrzosowiskom przypisuje się znaczną rolę w bielicowaniu gleb.
208
współrzędne – liczby lub uporządkowane układy liczb określające położenia tworów
geometrycznych (np. punktów, prostych, płaszczyzn) na prostych, na płaszczyznach,
w przestrzeni, na powierzchniach, jak też położenia układów mechanicznych w różnych
chwilach czasu. Najprostszymi układami współrzędnych są układy kartezjańskie na
płaszczyźnie i w przestrzeni trójwymiarowej.
wydma – piaszczyste wzniesienie o różnym kształcie, usypane przez wiatr; rozróżnia się
wydmy nadmorskie i śródlądowe, a także wydmy wędrujące i ustalone oraz – zależnie od
formy; wydmy paraboliczne, podłużne, poprzeczne i barchany.
wydma paraboliczna – U-kształtna wydma, której forma została spowodowana szybszym
przesuwaniem się części środkowej w stosunku do obydwu ramion; na terenie Polski wydmy
paraboliczne zostały usypane przez wiatry wiejące z sektorów zachodnich; obecnie są
w większości utrwalone przez roślinność (bory sosnowe).
wykrocisko – spowodowana wiatrowałem okrągława lub półksiężycowata płytka wyrwa
w glebie wraz z niewielkim wzgórkiem utworzonym z materiału glebowego osypującego się
spomiędzy wyrwanych z gleby korzeni (tarcza korzeniowa); jest jedną z form oddziaływania
roślinności leśnej na gleby i na rzeźbę terenu.
zabagnienie – spowodowane silnym zawilgoceniem gleby trwałe obniżenie jej potencjału
oksydacyjno-redukcyjnego, któremu towarzyszy oglejenie oraz gromadzenie się w glebie i na
jej powierzchni słabo rozłożonych resztek hydrofilowej roślinności; w skrajnych przypadkach
dochodzi do powstawania torfowisk.
zabiegi agrotechniczne – uprawa gleby polegająca na spulchnianiu, odwracaniu i mieszaniu
określonej warstwy oraz na kształtowaniu powierzchni gleby, niszczeniu chwastów itp.
zachwaszczenie gleby – forma degradacji siedliska; pojawienie się na glebie uciążliwych
(trudnych do zwalczenia) chwastów jednorocznych i wieloletnich, stanowiących silną
konkurencję dla roślin uprawnych i utrudniających uprawę gleby.
zadarnienie – 1. naturalne porośnięcie gleby roślinami trawiastymi, w leśnictwie
niepożądana cecha utrudniająca naturalne i sztuczne odnowienie lasu. 2. celowe
doprowadzenie do pokrycia gleby trawami.
zadrzewienie – w leśnictwie – ważna cecha każdego drzewostanu, w uprawach i młodnikach
określana na podstawie pokrycia powierzchni przez młode drzewka, a w starszych
drzewostanach przez porównanie zasobności danego drzewostanu z odpowiednią zasobnością
tabelaryczną
209
zadrzewienia śródpolne – pojedyncze drzewa i krzewy lub ich skupienia nie będące
zbiorowiskami leśnymi, wraz z zajmowanym terenem i pozostałymi składnikami jego szaty
roślinnej (także fauny).
zagajnik – potoczna nazwa młodego, niewielkiego powierzchniowo lasu, niekiedy odnoszona
również do młodników śródpolnych.
zalesienia – zakładanie ~ upraw leśnych na terenach nieleśnych (np. gruntach porolnych).
zapust – nieodnowiona powierzchnia leśna porastająca dziko rosnącymi, nie pielęgnowanymi
młodymi drzewami (zwykle gatunków lekkonasiennych – brzozą, sosną itp.).
zarośla – potoczna nazwa gęstych zbiorowisk krzewiastych (kosówki, wierzby itp.).
zdjęcie fitosocjologiczne – dokładny opis roślinności występującej na powierzchni
reprezentującej dane zbiorowisko; opis dokonywany zwykle rutynowo metodą BraunBlanqueta, zawiera spis gatunków roślin wraz z podaniem warstwy, w której dany gatunek
występuje oraz jego ilościowości, towarzyskości, a czasem również żywotności.
zespół roślinny (fitoasocjacja) – podstawowa jednostka systematyki fitosocjologicznej; typ
zbiorowiska roślinnego wyróżniający się właściwą sobie, powtarzalną kombinacją
zasadniczych gatunków, wśród których szczególnie ważną rolę odgrywają tzw. gatunki
charakterystyczne, występujące wyłącznie (lub prawie wyłącznie) w danym zespole.
zgryzanie – odcinanie zębami przez zwierzęta roślinożerne pędów młodych drzew i krzewów
w celu zdobycia pokarmu lub ścierania siekaczy; najwięcej zgryzają jelenie, sarny i zające;
najczęściej zgryzane są siewki i sadzonki sosny, jodły, świerka, jesionu, dębu, klonu.
zlewnia – obszar, z którego wszystkie wody powierzchniowe i podziemne spływają do
jednego miejsca (rzeki lub zbiornika). Rozróżnia się zlewnie powierzchniowe i zlewnie
podziemne. Obszar zlewni może, ale nie musi pokrywać się z obszarem dorzecza.
zlodowacenie – tworzenie się wielkich lodowców pokrywających znaczne obszary Ziemi.
Ostatni, kilkufazowy okres, w którym lądolód ze Skandynawii pokrył wielką część Europy,
łącznie z Polską, zwany jest epoką lodowcową (plejstocen).
zmrozowisko – zastoisko zimnego powietrza; teren, który ze względu na swą topografię
(utrudniony odpływ zimnego powietrza) szczególnie sprzyja powstawaniu wczesnych
jesiennych i późnych wiosennych przymrozków przygruntowych, bardzo niekorzystnie
wpływających na roślinność.
zoocenoza – wielogatunkowy zespół zwierząt zasiedlających określone środowisko; składnik
biocenozy istniejący w ekosystemie tylko w powiązaniu z pozostałymi elementami
środowiska.
210
zrąb zupełny – powierzchnia leśna, z której drzewostan został usunięty całkowicie w jednym
cięciu.
zrywka drewna – w leśnictwie przemieszczanie (przeciąganie) pni drzew od miejsca ścinki
przy pniu do dróg dostępnych dla środków transportowych.
zwarcie drzewostanu – rodzaj i stopień wypełnienia przestrzeni w drzewostanie przez
korony drzew; wyróżnia się 3 rodzaje zwarcia: poziome, pionowe i schodkowe,
a w przypadku zwarcia poziomego 5 stopni; silne, pełne, umiarkowane, przerywane i luźne.
Powyższy leksykon opracowano głównie na podstawie: “Leksykonu ekologiczno-gleboznawczego”
(Prusinkiewicz Z., 1994), Instrukcji urządzania lasu, Ustawy o lasach oraz Ustawy o ochronie przyrody.
211
Dokumentacja
fotograficzna
212
213
Fot. 1 Tablica informacyjna Nadleśnictwa Knyszyn
Fot. 2 Siedziba Nadleśnictwa Knyszyn w Mońkach
214
Fot. 3 Tablica informacyjna rezerwatu „Wielki Las”
Fot. 4 Rezerwat „Wielki Las”
215
Fot. 5 Rezerwat „Krzemianka”
Fot. 6 Kładka w Rezerwacie „Krzemianka”
216
Fot. 7 Rezerwat „Krzemianka”
Fot. 8 Ścieżka dydaktyczna w rezerwacie „Krzemianka”
217
Fot. 9 Dąb bartny w skansenie pszczelarskim.
Fot. 10 Punkt obserwacyjny w skansenie pszczelarskim.
218
Fot. 11 Pomnik przyrody nr 678 Sosna zwyczajna
Fot. 12 Rzeka Czarna
219
Fot. 13 Pomnik Stefana Czarnieckiego, Tykocin
Fot. 14 Kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej, Tykocin
220
Fot. 15 Siedlisko Natura 2000 w okolicach wsi Piaski.
Fot. 16 „Święte drzewo”, jedno z wielu Puszczy Knyszyńskiej
221
Fot. 17 Twierdza Osowiec
Fot. 18 Twierdza Osowiec
222
Fot 19. Drzewa porastające forty Twierdzy Osowiec
Fot 20. Cmentarz na terenie Twierdzy
223
Kronika
224
225
Data
Opis wydarzenia
226
Data
Opis wydarzenia
227
Data
Opis wydarzenia
228
Data
Opis wydarzenia
229
Data
Opis wydarzenia
230
Data
Opis wydarzenia
231
Data
Opis wydarzenia
232
Data
Opis wydarzenia
233
Data
Opis wydarzenia
234
Data
Opis wydarzenia
235
Data
Opis wydarzenia
236
Data
Opis wydarzenia
237
Data
Opis wydarzenia
238
Data
Opis wydarzenia
239
Data
Opis wydarzenia
240
Data
Opis wydarzenia
241
Data
Opis wydarzenia