Pas kontuszowy - Wirtualne Muzea Małopolski

Pas kontuszowy
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Wytwórca manufaktura pod kierownictwem Jana Madżarskiego Czas powstania ok. 1780 Miejsce powstania Słuck, Polska Wymiary długość: 447 cm, szerokość: 36 cm Numer inwentarzowy MNK­XIX­2289 Muzeum Muzeum Narodowe w Krakowie Oddział Gmach Główny Galeria Rzemiosła Artystycznego Tematy stroje Technika broszowanie Materiał jedwab, nić srebrna Data pozyskania 1920, dar Feliksa Jasieńskiego Prawa do obiektu Muzeum Narodowe w Krakowie Prawa do wizerunków cyfrowych domena publiczna Digitalizacja Muzeum Narodowe w Krakowie Tagi techniki zdobnicze, orientalizm, strój, strój kontuszowy, tkanina, barok, Ormianie, sarmatyzm, manufaktura, 2D Pasy noszone przez szlachtę Rzeczypospolitej na kontuszach mają wschodnią genezę. W Polsce stały się popularne dzięki pośrednictwu Ormian, którzy najpierw sprowadzali je z Persji i Turcji, a później zainicjowali ich produkcję w warsztatach zakładanych w Polsce. Najlepiej znana była manufaktura w Słucku. Poza tą miejscowością warsztaty persjarskie czynne były w: Lipkowie, Gdańsku, Krakowie, Grodnie, Kobyłce, Korcu i Nieświeżu. W celu zaspokojenia dużego zapotrzebowania na pasy kontuszowe, w II połowie XVIII wieku tkano je także we Francji, w Lyonie.
Kompozycja pasa kontuszowego składa się z długiej części środkowej, ozdobnych zakończeń, zwanych głowami oraz wąskich obrzeżeń, tzw. szlaczków. Całe pole środkowe jest podzielone na wąskie, poprzeczne paski czyli pólka. Głowy najczęściej ozdabiają dwa motywy gałązki kwiatowej. W narożnikach głów często umieszczano sygnatury warsztatowe.
Splot złożony, zwany taqueté façonné crocheté z zastosowaniem broszowania.
Opracowanie: Joanna R. Kowalska (Muzeum Narodowe w Krakowie), © wszystkie prawa zastrzeżone
Aktywność — ponazywaj elementy pasa słuckiego, wykorzystując słowa zawarte w zdaniu poniżej.
Pas otoczony szlaczkiem wciąż ma dwie głowy.
Pasy i opaski
Pas kontuszowy uznawano za najbardziej malowniczy element stroju szlacheckiego. Pasy stały się popularne od połowy XVI wieku, ale szczególne znaczenie zyskały w wieku XVIII (wtedy też zmienił się sposób ich wiązania — zaczęto bardziej eksponować zakończenia).
Początkowo korzystano ze sprowadzanych pasów perskich i tureckich, za które płacono wysoką kwotę (równowartość 250 zł).
Z czasem, wzorując się na pasach wschodnich, zaczęto produkować je w Polsce — początkowo na importowanych krosnach i z importowanych materiałów. Pierwsze manufaktury powstawały w latach 40. XVIII wieku na dworach magnackich — w Stanisławowie, gdzie osiedlili się tkacze ormiańscy, i Brodach.
Najsłynniejszą polską persjarnią bardzo szybko stała się manufaktura słucka założona na terenie dóbr Radziwiłłowskich (kierowanie nią powierzono Janowi Madżarskiemu). Wkrótce wyroby tamtejszych tkaczy zyskały taką popularność, że pas słucki stał się synonimem pasa polskiego. Rozpoznawalność marki zapewniały oryginalne wzory i kompozycje (w zbiorach WMM można zobaczyć pas kontuszowy słucki z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie).
Jeden pas ma dwie głowy
Końce pasa, które szczególnie eksponowano podczas jego zakładania, nazywano głowami. Stąd każdy pas ma dwie głowy…
Pasy miały zwykle 3 metry długości, ich szerokość dochodziła do 40 cm.
Na dwóch końcach tkano te same wzory, nadając im różne barwy (tak jak w przypadku pasa słuckiego — strony pasa były jak negatyw i pozytyw).
Dodatkowo, kolory wykorzystane w jednej połowie na drugiej stosowano w odwrotnym układzie, dzięki czemu uzyskiwano układ czterostronny: po złożeniu pasa wzdłuż uzyskiwano cztery różne pasy. Na brzegach tkaninę ozdabiano szlaczkiem, który okalał zarówno głowy, jak i wciąż (środkową część) pasa.
Skąd się wziął fenomen pasa?
Pasy na żupanie szlacheckim pełniły funkcję klejnotu. Opracowano specjalną technikę sprasowywania nici złotych lub srebrnych, dzięki czemu uzyskiwano połysk lustra litego pasa — takie tkaniny były szczególnie pożądane, uznawano je za bogate.
Choć rozmaitość wzorów była wyrazem inwencji persjarskich mistrzów, w głowach pasa umieszczano zwykle karumfil (z tureckiego: goździki — dwie rozkrzewione gałązki goździka). Co ciekawe, chociaż wzory miały proweniencję persko­turecko­ormiańską, szybko zyskały miano typowo polskich, reprezentatywnych dla stylu narodowego.
Dzięki takim elementom strój szlachecki wyróżniał się na tle stroju europejskiego tego czasu. Ta odmienność była doskonale widoczna podczas zagranicznych wystąpień — jednym z takich świadectw są ryciny Stefano Della Belli, który z niezwykłą precyzją odtworzył wjazd polskich posłów w XVII wieku.
Historia mody to ślady przenikających się wpływów. I tak jak pasy były typowym elementem stroju szlacheckiego, tak w stroju ludowym utrwalił się zwyczaj zakładania szerokich opasków bacowskich.
Zobacz rzeźbę górala z opaskiem w zbiorach Wirtualnych Muzeów Małopolski.
Dowiedz się więcej o opasku w stroju bronowickim.
Aktywność — nazwij elementy pasa słuckiego, wykorzystując słowa zawarte w zdaniu poniżej.
Pas otoczony szlaczkiem wciąż ma dwie głowy.
Opracowanie: Redakcja WMM, CC­BY 3.0 PL
Broszowanie
Broszowanie (franc. brocher) to technika polegająca na wprowadzeniu do tkaniny dodatkowego wątku metalowego (złotego lub srebrnego) lub jedwabnego, tzw. broszującego. Wątek ten przechodził przez szerokość tkaniny wyłącznie w miejscu występowania ornamentu, dzięki czemu powstawał na niej wzór.
Rezultaty takiej misternej pracy można zobaczyć w zbiorach Wirtualnych Muzeów Małopolski: spódnica taftowa podhalańska, pas kontuszowy oraz Komplet późnorenesansowych szat liturgicznych (ornat, kapa, dalmatyka, stuła).
Opracowanie: Redakcja WMM, CC­BY 3.0 PL
Tagi: Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, Muzeum Narodowe w Krakowie, strój, sztuka ludowa, tkanina, sarmatyzm, strój kontuszowy, strój odświętny