Jan Brejski - Mariusz Kardas

Jan Brejski (1863-1934)
Poseł na sejm RP i wojewoda pomorski, działacz
niepodległościowy, filomata. Ur. 28 II 1863 r. w Pączewie
k/Starogardu Gdańskiego w zamożnej rodzinie chłopskiej, s.
Antoniego i Marii z Lewickich. Miał 4 braci i 3 siostry. Po
ukończeniu 3-klasowej szkoły powszechnej w Pączewie w
1980 r. rozpoczął edukację w gimnazjach w Pelplinie,
Chełmnie i Starogardzie, skąd był wydalany za działalność
patriotyczną. Gdy został wydalony z gimnazjum
starogardzkiego za założenie kółka filomackiego przeniósł się
do Krakowa, gdzie w 1988 r. uzyskał maturę w gimnazjum św.
Anny. Absolwent Wydziału Humanistyczny Uniwersytetu
Jagiellońskiego.
W trakcie studiów krakowskich rozpoczął swoja przygodę z
dziennikarstwem pracując dla chadeckiego czasopisma Głos
Narodu, krakowskiego dziennika Polskiego Stronnictwa
Chrześcijańskiej Demokracji, okresowo jej najważniejszego organu prasowego. W latach 90tych pracował na terenie Niemiec. Wraz z ks. Franciszkiem Lissem i ks. Józefem
Szotowskim, księżmi Diecezji Chełmińskiej stał się liderem pracy polonijnej na terenie
Nadrenii/Westfalii. Po przejęciu 1 IV 1893 r. wraz z bratem gazety Wiarus Polski (razem z
drukarnią i księgarnią), czasopisma emigrantów polskich w Westfalii i Nadrenii wydawanego
od 1890 przez księdza F. Lissa w Bochum (który musiał się wycofać z działalności
publicystyczno-narodowej na skutek nakazu władzy biskupiej), został jego redaktorem
naczelnym. Pismo to było instrumentem łączącym i inspirującym do „pracy u podstaw”
środowisko Polskie, a wydawane było z rozmachem w dziennym nakładzie 9000
egzemplarzy. Obok Wiarusa Brejski wydawał też dodatek do tego dziennika, tygodnik
Posłaniec Katolicki, a także miesięcznik Szkółka Narodowa i 3 razy w tygodniu pismo
Ojczyzna (nakład 60 egz.). Był również wydawcą tygodnika Dzień Boży i Tygodnika
Mariańskiego (nakład 5000 egz.).
Jan Brejski nie ograniczał swej działalności na niwie budzenia świadomości narodowej na
drodze tylko publicystycznej. Był założycielem lub inicjował powstanie wielu organizacji
polonijnych m.in. Związku Polaków (w 1894 r.), Zjednoczenia Zawodowego Polskiego dla
Pracowników Przemysłowych (w 1902 r.), Towarzystwa Wiecowego w Chełmnie (w 1899 r.)
obejmującego swoim zasięgiem Pomorze i Warmię, polskich towarzystw robotniczych w tym
Narodowego Stronnictwa Robotniczego (w 1917 r) oraz ok. 100 towarzystw śpiewaczych,
gniazd sokolich i towarzystw kościelnych. Wszystkie te organizacje miały budzić i umacniać
świadomość społeczną i gospodarczą emigracji. Narodowe Stronnictwo Robotnicze domagało
się równouprawnienia dla polskich przybyszów we wszystkich dziedzinach życia publicznego
jak również uznania ich potrzeb religijnych i oświatowych. Pod wpływem działalności m.in.
Jana Brejskiego, a zwłaszcza wydawanej przez niego prasy powstały liczne nieoficjalne
szkółki i kółka samokształceniowe oraz różnego rodzaju stowarzyszenia. Między innymi w
wyniku jego pracy w polskim środowisku emigracyjnym w Niemczech rozwinęły się
umiejętności organizacyjne wielu działaczy polskiego wychodźstwa. Był jednym z
propagatorów Wystawy Przemysłowej, która doszła do skutku z inicjatywy Banku
Przemysłowców w 1913 r. z udziałem 129 wystawców.
W latach 1894-1922 po nabyciu przez jego rodzinę Gazety Toruńskiej od I. Danielewskiego,
pracował jako jej redaktor. Miał ogromny wpływ na profil wydawniczy tego pierwszego
pisma codziennego w języku polskim na Pomorzu Gdańskim. Rozwinął jej mutację Gazetę
Codzienną na teren Warmii. Od 1897 r. redagował także czasopismo Przyjaciel. W 1902 r.
wykupił je i uruchomił nową drukarnię, doprowadzając do powstania spółki wydawniczej,
która w 1913 r. przyjęła nazwę „Drukarnia Gazet”. Stworzył w ten sposób swoisty koncern
wydawniczy dominujący w czasopiśmiennictwie polskim zarówno na terenie zachodnich
Niemiec, jak i na terenie Pomorza Nadwiślańskiego.
W młodzieńczych latach gimnazjalnych poznał siłę pieśni polskiej, jako jednego z
głównych elementów podtrzymywania polskiej świadomości w środowiskach emigracyjnych.
Wysyłając w 1884 r. z Chełmna swemu koledze Lechowi Szopińskiemu do Ameryki
„Orfeusza” czyli zbiór najulubieńszych pieśni polskich, wydany w Pelplinie nakładem ks.
Ignacego Zielińskiego Brejski napisał w dedykacji: „Bracie! Ilekroć na drugiej półkuli
opadnie Cię tęsknota za lubą Ojczyzną, zanuć piosenkę narodową! - Nucąc w wolnej
Ameryce wspaniałe hymny wolności racz sobie przypomnieć braci w ziemi łez, krzyżów i
mogił! - Proś Boga, aby nam wnet zawitała jutrzenka swobody! - My myślą i sercem
będziemy z Bracią, która się tuła w obczyźnie! - O Tobie, Drogi Leonie! pamiętać będzie do
śmierci szczery przyjaciel”. Siła tych słów przekładała się na konkretną pracę narodową, w
której J. Brejski kładł nacisk na organizowanie towarzystw śpiewaczych i wspierał polskie
wydawnictwa muzyczne.
W latach 1903-1905 był posłem do sejmu pruskiego i członkiem Koła Poselskiego
Polskiego z okręgu toruńsko-chełmińsko-wąbrzeskiego. Ponownie wybrany z okręgu
kościerzyńsko-starogardzko-tczewskiego posłował w latach 1908-1911. Od 1916 r. stał na
czele Komitetu Wykonawczego w Bochum zrzeszającego wszystkie polskie organizacje i
stowarzyszenia w Niemczech. Był inicjatorem powstania i w latach 1913-1921 członkiem
Rady Narodowej w Poznaniu, obejmującej swym zasięgiem cały zabór pruski oraz Warmię i
Mazury. Za swoja działalność narodową był wielokrotnie szykanowany, a nawet więziony
przez władze pruskie. Był aktywnym członkiem założonego w 1905 r. Towarzystwa
Dziennikarzy i Literatów Polskich na Rzeszę Niemiecką oraz członkiem zarządu
wyłonionego z niego zimą 1914 r. „Koła Redaktorów”, którego zadaniem było
reprezentowanie interesów dziennikarzy. W okresie I wojny światowej aktywnie działał w
środowiskach polskich skupisk robotniczych na terenie Niemiec. Był inicjatorem powstania
Banku Robotniczego w Bochum w 1917 r. i wspomnianego już Narodowego Stronnictwa
Robotniczego w październiku 1917 r. Wraz z ukonstytuowaniem się w listopadzie 1918 r.
Rady Ludowej w Tczewie Jan Brejski znalazł się w jej składzie obok m.in. Maksymiliana
Arczyńskiego, Władysława Orcholskiego, Konstantego Krzmienieckiego, Jakuba
Jurczyńskiego, Jana Struczyńskiego, Franciszka Domiana. Natomiast w grudniu tegoż roku
wszedł jako reprezentant Narodowego Stronnictwa Robotniczego do Naczelnej Rady
Ludowej, która została wyłoniona w wyniku obrad Polskiego Sejmu Dzielnicowego w
Poznaniu. Manifestując swój negatywny stosunek do postawy kół Narodowej Demokracji
wycofał się wkrótce z prac NRL.
Po uzyskaniu niepodległości, został posłem do Sejmu Ustawodawczego RP z Listy
Narodowego Stronnictwa Robotniczego. Od 6 IX 1919 r. pełnił funkcję podsekretarza stanu
w ministerstwie b. Dzielnicy Pruskiej kierując pracami departamentów: pracy i opieki
społecznej, robót publicznych i aprowizacji. Pod naciskiem skonfliktowanych z nim
poznańskich kół endeckich podał sie do dymisji w kwietniu 1920 r. W 1919 r. w trakcie
konferencji Paryskiej osobiście zabiegał na drodze dyplomatycznej o włączenie w granice
odradzającego się państwa polskiego całego Pomorza oraz Warmii i Mazur. Był
współredaktorem petycji wysłanej w dniu 24 IV 1919 r. do przywódców państw Ententy
obradujących w Wersalu podnoszącej kwestię polskości Pomorza.
W maju 1920 r. został wybrany na Pomorzu w okręgu grudziądzkim posłem z ramienia
NSR. Podjął się sprawowania funkcji prezesa sejmowego klubu posłów NSR, ale już we
wrześniu z niej zrezygnował. Występował z postulatem zjednoczenia narodowego ruchu
robotniczego, które nastąpiło w maju 1920 r. W wyniku połączenia NSR z Narodowym
Związkiem Robotniczym powstała nowa formacja polityczna, tj. Narodowa Partia
Robotnicza, której został przewodniczącym klubu parlamentarnego. W sytuacji zaostrzającej
się walki politycznej na terenach plebiscytowych Warmii i Mazur w czerwcu 1920 r. w
imieniu posłów NPR był inicjatorem uchwały sejmowej o niemożności przeprowadzenia
plebiscytu w istniejących warunkach terroru i braku równouprawnienia Polaków. Wniosek
został przyjęty i rząd interweniował w poselstwie brytyjskim w Warszawie. W sierpniu
1920r., po zakończeniu plebiscytu optował za utworzeniem Komitetu Pomocy Uchodźcom
prześladowanym po plebiscycie i zmuszonym do opuszczenia obszarów plebiscytowych na
Warmii, Mazurach i Powiślu. Był kandydatem stronnictw ludowo-narodowych na
centrolewicowego premiera, jednak pomimo próby podjętej w dniach 16-18 VII 1920 r. nie
udało mu się stworzyć rządu.
Od 27 VII 1920 r. piastował urząd wojewody pomorskiego zastępując Stefana
Łaszewskiego. Prowadził politykę odniemczania Pomorza. Starał się przeprowadzić
reorganizację administracji woj. pomorskiego. Ze szczególną stanowczością występował
przeciwko tendencjom odśrodkowym ujawniającym się w początkowym okresie integracji z
ziemiami b. Królestwa Polskiego. Ostro reagował na postawę kół nacjonalistycznych wobec
zabójstwa prezydenta Gabriela Narutowicza. Był zwalczany przez koła endeckie oraz część
duchowieństwa katolickiego, będącą pod ich wpływem. W swoich działaniach m.in. wspierał
wszelkie akcje na rzecz Mazurów nakierowując swoją uwagę na obszar pogranicza, a
zwłaszcza Działdowszczyzny. Jego sekretarzem i doradcą został dr Adolf Szymański znany
działacz i znawca problematyki Mazurskiej. Dnia 24 V 1924 r. w wyniku zatargu z
premierem Władysławem Grabskim o stosunek do problematyki polsko-gdańskiej (był
zwolennikiem twardego egzekwowania polskich praw w Wolnym Mieście Gdańsku) odszedł
z zajmowanego stanowiska.
W 1921 r. (według innych źródeł w październiku 1926 r. porzucił ideę narodową na rzecz
przekonań ludowo-narodowych. Stał sie zwolennikiem Polskiego Stronnictwa Ludowego
„Piast” przekazując jej Gazetę Toruńską, która na pewien czas stała się organem prasowym
tego stronnictwa na Pomorzu.
W 1926 r. w trakcie przewrotu majowego opowiedział się za Józefem Piłsudskim. Jako jego
zwolennik, wraz z braćmi Ignacym i Izydorem, doprowadził do rozłamu ludowców na
Pomorzu i w 1927 r. utworzył pro sanacyjne Zjednoczenie gospodarcze. W kolejnym roku
kandydował z listy tego ugrupowania do sejmu, lecz nie dostał mandatu. Po przegranej w
wyborach wycofał się z życia politycznego. Wyjechał następnie do Francji, gdzie w Lille
kontynuował do 1930 r. wydawanie dla polskiej emigracji zarobkowej Wiarusa Polskiego.
Cały czas pozostawał niekwestionowanym przywódcą Polonii niemieckiej. Mając na nią
ogromny wpływ optował za wstrzymaniem reemigracji Polaków z państwa niemieckiego.
Przyjmował, zgodnie zresztą z opcją państwową, że lepiej jest zachować liczną polonię w
Niemczech, aby - wobec tego, że w granicach państwa Polskiego po 1918 r. znalazła się
mniejszość niemiecka - mieć możliwość reperkusji, tzn. szachowania strony niemieckiej
mniejszością polską w Niemczech, tak jak Niemcy szachowali państwo Polskie mniejszością
niemiecką. Powrót wszystkich polaków powodowałby – jego zdaniem - dysproporcję w tej
materii, bijącą w polską państwowość.
Za swoją działalność był kilkakrotnie odznaczony, m.in. Komandorią Orderu Polonia
Restituta.
Ciężka choroba żołądka zmusiła go do powrotu do Torunia i poddaniu się ciężkiej operacji
w klinice swojego brata dr Izydora Brejskiego. Zmarł 10 XII 1934 r. w Toruniu i został
pochowany na cmentarzu św. Jakuba.
Wybrana Bibliografia:
PSB t. II, s. 426; M. Piskorski, Wojewodowie pomorscy w latach 1919-1926. Stefan Łaszewski-Jan Brejski-Stanisław
Wachowicz, (mpis); B. Woźniczka-Paruzel, Jan Brejski (1863-1934) – redaktor, wydawca, polityk , „Nowości”, Toruń 1993,
nr 161, s. 67; Słownik Biograficzny Działaczy Ruc hu Ludowego, Warszawa 1989; Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej,
pod red. J. Majchrowskiego, Warszawa 1994; T. Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do
1945 roku), Warszawa 1983; W. Pepliński, Brejski Jan [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego , pod red. S.
Gierszewskiego, t. I A-F, Gdańsk 1992 i inne.
Oprac. Mariusz Kardas