Retoryka i pe
Transkrypt
Retoryka i pe
Scenariusz lekcji do klasy I. Renesans Temat: Retoryka i perswazja w słuŜbie ojczyzny w „Pieśni o spustoszeniu Podola przez Tatarów” J.Kochanowskiego Faza wstępna lekcji wprowadza w kontekst historyczny, ma charakter uproszczonej dramy, w której uczniowie mają wczuć się w role posłów na sejm. Uczniowie otrzymują instrukcję. Instrukcja dla uczniów: Przeczytaj poniŜszą informację, wejdź w zaproponowaną Ci rolę szlachcica słuchającego mowy. Reaguj zgodnie ze swymi odczuciami, wywołanymi przez treść przemówienia. Jest rok 1575. Wschodnie rubieŜe Rzeczypospolitej zostały zaatakowane i srodze spustoszone przez najazd Tatarów. Wróg wziął w jasyr tysiące bezbronnych kobiet i dzieci. Domostwa poszły z dymem. W państwie bezkrólewie, bo Walezjusz przedłoŜył tron francuski nad polski. Panowie szlachta! Zebraliśmy się sejmować nad obecną sytuacją ojczyzny, dajmy więc posłuch mowie Jana Kochanowskiego. Po zapoznaniu klasy z zadaniem wcześniej przygotowany do tej roli uczeń wygłasza „Pieśń o spustoszeniu...”, kładąc nacisk na jej emocjonalny, zaangaŜowany charakter, akcentując najwaŜniejsze treści, zabarwiając tekst patosem bądź – wedle potrzeby – ironią. W trakcie przemowy pozwalamy uczniom na spontaniczne reakcje. Druga faza lekcji Jej celem jest określenie funkcji języka dominującej w wierszu oraz wychwycenie fragmentu będącego tezą wypowiedzi. Pytamy uczniów, do czego przekonuje nadawca wypowiedzi? Powinni wskazać fragment wiersza najkonkretniej określający cel przemówienia „Skujmy talerze na talery...”). Trzecia faza ma udowodnić perswazyjny charakter dzieła. Pytamy: Jakie cechy wiersza decydują o jego wybitnie perswazyjnym charakterze? NaleŜą do nich: stosowanie argumentów, budowa wypowiedzi, językowe środki perswazji. a) rodzaje argumentów; Uczniowie, wskazując stosowne fragmenty, odpowiadają na pytanie o uczucia, do których zaapelował wygłoszony tekst (powinni wymienić: litość, współczucie, gniew, wstyd, odwaga, zemsta).MoŜemy w klasie humanistycznej wprowadzić łacińskie nazwy niektórych argumentów, np. argumentum ad misericordiam, ad personam, ad vanitatem, ad populum. b) logiczna struktura wywodu; Wykorzystujemy definicję mowy ze Słownika terminów literackich z poleceniem, by uczniowie wskazali w utworze najwaŜniejsze części budowy klasycznej mowy. c) środki perswazyjne w „Pieśni...”; Proponujemy klasie sprawdzenie, jakie środki zostały w wierszu podporządkowane perswazji w zakresie fleksji, słownictwa, składni, frazeologii. Jest to najbardziej pracoochłonna część zajęć, którą warto zrealizować w grupa zadaniowych zgodnie z podziałem na typy środków perswazyjnych. Trzeba wówczas wcześniej przygotować karty pracy z poleceniami dla grup. grupa 1 – fleksja: • Jakie środki fleksyjne podporządkowane są kreowaniu adresata wypowiedzi oraz perswazyjnemu jej celowi? Polaku, Lachu – forma wołacza liczby pojedynczej; Autor: Małgorzata Niewiadomska Scenariusz lekcji do klasy I. Renesans zbójce nas wojują, nas półmiski trzymają – zaimek „my” odnoszący się do wspólnoty adresata i nadawcy wypowiedzi; skujmy, dajmy – 1.os. l.poj. grupa 2 – słownictwo: • Jakiego słownictwa uŜywa autor, kreśląc straty i winy polskie? (szukanie i wynotowanie stosownych fragmentów) wieczna sromota, nienagrodzona szkoda, łup Ŝałosny – przymiotniki podkreślające wielkość strat i ogrom winy, sromota – rzeczownik nacechowany stylistycznie, sromota to coś więcej niŜ zwykły wstyd, • Jakie środki słownikowe posłuŜyły kreowaniu ofiar najazdu, a jakie kształtują wizerunek wroga? (szukanie iu wynotowanie stosownych fragmentów) pohaniec sprosny, niewierny Turczyn psy zapuścił swoje, którzy zagnali piękne łanie twoje córy szlacheckie... psom bisurmańskim brzydkie ścielą łoŜe zbójce nas wojują, którzy ani miast ani wsi budują tak odbieŜałe stado więc drapają rozbójce wilcy Po wypisaniu cytatów prosimy uczniów o scharakteryzowanie tego słownictwa. Jest tu słownictwo pozytywnie wartościujące, pozytywnie nacechowane stylistycznie i emocjonalnie, które kreuje obraz szlachetnych, dobrych, niewinnych ofiar, z drugiej strony słownictwo negatywnie wartościujące, negatywnie nacechowane stylistycznie i emocjonalnie tworzące obraz najeźdźców – ludu barbarzyńskiego, dzikiego, pogańskiego, niecywilizowanego. Kontrast jako środek perswazji. grupa 3 – składnia: • Jakie rodzaje zdań zostały uŜyte w wierszu? (wypisanie przykładowych typów zdań) Zdania w trybie rozkazującym kierowane do jednostkowego adresata, np. „zetrzy sen z oczu”, „nie ustępuj kroku”, kierowane do wspólnoty nadawcy i adresata, np. „Skujmy talerze na talery”; zdania pytające, np. „Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?”; wykrzyknienia, np. „śal się mocny BoŜe!” frazeologia (takŜe grupa 3): Gra słów – „skujmy talerze na talery”, trawestacja przysłowia „mądry Polak po szkodzie”: „omył tę zmazę”. figury retoryczne oraz tropy (grupa 4): Jaką funkcję pełnią figury retoryczne oraz tropy wzmacniające perswazyjność wiersza? Figury retoryczne: • apostrofy, np. Polaku!, cny Lachu! – przykuwają uwagę odbiorcy, apelują do poczucia wspólnoty narodowej, odwołują się do dumy narodowej; • wykrzyknienia – podnoszą temperaturę wypowiedzi, wyraŜają zaangaŜowanie mówcy, zapalają emocje odbiorców, • pytania retoryczne – zasiewają wątpliwości („Jakiego serca Turkowi dodamy/jeśli tak lekkim ludzim nie zdołamy?”), zmuszają do refleksji nad własną postawą („Inszy to darmo po drogach miotali/a my nie damy, bychmy w cale trwali?”) • wyliczenia – wykazują bogactwo argumentacji i wagę spraw („Jedny za Dunaj Turkom zaprzedano/drugie do hordy dalekiej zagnano...”) • powtórzenia – wzmacniają wymowę waŜnych fragmentów, wbijają się w pamięć, np. „Zbójce (niestety), zbójce nas wojują”, „a nas nierządne, ach, nierządne, jedzą” – celem tych powtórzeń jest poruszenie sumienia adresata; „Skujmy, talerze na talery, skujmy”, „Dajmy, a naprzód dajmy!” – celem powtórzeń jest tu nakłonienie do opodatkowania się na rzecz wojska, przekonanie o potrzebie dzielenia się bogactwem z ojczyzną; Autor: Małgorzata Niewiadomska Scenariusz lekcji do klasy I. Renesans Tropy: • alegorie – np. alegoria stada bez pasterza z biblijnym rodowodem • metafory – „obróć myśli swoje”, „zetrzy sen z oczu” • ironia – „Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?/Biedne półmiski, czego te czekają?” • metonimia – półmiski zastępują tu biesiady Faza czwarta – podsumowująca: Prosimy uczniów o sformułowanie pięciozdaniowego wniosku z pracy lekcyjnej, uwzględniającego wszystkie wyszczególnione w toku pracy elementy wskazujące na perswazyjny i retoryczny charakter wiersza Jana Kochanowskiego. W tej części lekcji naleŜy teŜ zdefiniować pojęcia retoryki i oratorstwa z odwołaniem do omówionego utworu. MoŜna teŜ wykonać ćwiczenie polegające na zgromadzeniu synonimów ze zwróceniem uwagi na róŜnice znaczeniowe: retoryka, oratorstwo, krasomówstwo retor, mówca, krasomówca, orator mowa, przemowa, przemówienie, oracja, perora Zadanie domowe (powinno kształcić kompetencje nadawcze): Np.: Demostenes twierdził, Ŝe korzeń wykształcenia jest gorzki, ale owoce słodkie. Przygotuj pięciominutowe wystąpienie, w którym przekonasz słuchaczy o słuszności twierdzenia staroŜytnego mówcy. MIEJSCE PERSWAZJI JĘZYKOWEJ W KSZTAŁCENIU LITERACKIM Teksty literackie: Platon Obrona Sokratesa (fragmenty, np. Sokrates zastanawia się, skąd wzięły się pomówienia, rozmowa z Meletosem o „psuciu młodzieŜy”, mowa o poŜytkach, jakie mają Ateńczycy z Sokratesa) Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów, Wy, którzy rzeczą pospolitą władacie, Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy, Nie porzucaj nadzieje Piotr Skarga Kazania sejmowe (fragmenty, np. Kazanie o miłości ku ojczyźnie) Wacław Potocki Wojna chocimska (fragment Mowa Chodkiewicza) Ignacy Krasicki Pijaństwo (przemowa obrońcy trzeźwości) Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (agitacja księdza Robaka z księgi Dyplomatyka i łowy, agitacja Gerwazego z księgi Rada) Henryk Sienkiewicz Potop (fragmenty, np. przemowa Opalińskiego pod Ujściem, obrona Polaków przez królową Marię Ludwikę, przemowa księcia Janusz Radziwiłła do Kmicica) Tadeusz RóŜewicz List do ludoŜerców, Dytyramb na cześć teściowej Zbigniew Herbert Obrona Templariuszy, w: Barbarzyńca w ogrodzie Literatura przedmiotu: H. Lemmerman, Komunikacja werbalna. Szkoła retoryki, Wrocław 1997, Wydawnictwo Astrum W. Pisarek, Słowa między ludźmi, Warszawa 1986, Wydawnictwo Radia i Telewizji M. Wańkowicz, Karafka La Fontaine’a, Kraków 1984, Wydawnictwo Literackie Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 1976, Zakład Narodowy im. Ossolińskich M. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1998, Wydawnictwo Wiedza Powszechna Autor: Małgorzata Niewiadomska