Autoreferat - Wydział Neofilologii

Załącznik nr 2
do wniosku o przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego
AUTOREFERAT
dr Tomasz Wicherkiewicz
Pracownia Polityki Językowej i Badań nad Mniejszościami
Katedry Orientalistyki
Wydziału Neofilologii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
Autoreferat
1.
Imię i nazwisko:
2.
Posiadane dyplomy, stopnie naukowe:
Tomasz Stanisław Wicherkiewicz
1991 - magister językoznawstwa i informacji naukowej, Instytut Językoznawstwa
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu - dyplom z wyróżnieniem; na podstawie
pracy ‘Краткiй очеркъ экономическаго быта айновъ на о.Сахалинѣ’ i ‘樺太アイヌの状
態’ Bronisława Piłsudskiego. Komparatywna analiza tekstów z ustaleniem ich genezy i
chronologii (promotor: prof. dr hab. Alfred F. Majewicz);
1998 - doktor nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa porównawczego, Wydział
Neofilologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, na podstawie rozprawy
doktorskiej: Languages, Culture and People of Wilamowice in the Light of Literary Output by
Florian Biesik – an Ethnolinguistic Study (promotor: prof. dr hab. Alfred F. Majewicz – UAM w
Poznaniu; recenzenci: prof. dr hab. Maria Katarzyna Lasatowicz – Uniwersytet Opolski, prof.
dr hab. Norbert Morciniec – Uniwersytet Wrocławski, prof. dr hab. Jadwiga Zieniukowa –
Instytut Slawistyki PAN). Praca opublikowana w 2003 r. jako: The Making of a Language. The
Case of the Idiom of Wilamowice, Southern Poland. Berlin-New York: Mouton de Gruyter.
3.
Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych:
1990-1991
- asystent-stażysta w Instytucie Językoznawstwa Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu;
1991-1992
- asystent w Katedrze Językoznawstwa Orientalnego i Porównawczego
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu;
1992-1994 – asystent w Katedrze Orientalistyki i Bałtologii Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu;
2
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
1994-1999 – asystent w Katedrze Orientalistyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w
Poznaniu;
1999-2005 – adiunkt w Katedrze Orientalistyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w
Poznaniu;
1999-2002 - zastępca kierownika Katedry Orientalistyki UAM ds. dydaktycznych;
2005-2008 – adiunkt w Instytucie Orientalistycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w
Poznaniu;
od 2002 r. – kierownik Pracowni Polityki Językowej i Badań nad Mniejszościami UAM;
2008-2013 – adiunkt w Katedrze Orientalistyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w
Poznaniu;
od 2013 r. – starszy wykładowca w Katedrze Orientalistyki Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu.
3
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
Pracę naukową rozpocząłem na stanowisku asystenta-stażysty zaproponowanym mi
na IV roku studiów przez mojego mistrza naukowego (podówczas doc. dra hab.) Alfreda F.
Majewicza i przy wsparciu władz ówczesnego Instytutu Językoznawstwa Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu. Należałem wówczas do pierwszego pokolenia lingwistów
wykształconym w owym Instytucie i dzięki weń panującej, a niezwykle stymulującej wolności
intelektualnej mogłem - podobnie jak inni przedstawiciele tego pokolenia - rozwijać swoje
zainteresowania badawcze nie tylko w ramach kanonu językoznawstwa jako dyscypliny
naukowej, ale i w kierunkach, które dopiero miały doń dołączyć, często jako
interdyscyplinaria: etnolingwistyce, badaniach nad mniejszościami językowymi, polityce
językowej i in.
Jako że studia prowadziłem w zakresie językoznawstwa i informacji naukowej,
pierwszym zadaniem naukowym stały się analiza i przedstawienie fragmentu dorobku
Bronisława Piłsudskiego (w ramach wieloletniego i wciąż trwającego projektu naukowego
prof. A.F. Majewicza) w badaniach nad ludami i językami Sachalinu. Jego wynik stanowiła
moja praca magisterska pt. „Краткiй очеркъ экономическаго быта айновъ на о.
Сахалинѣ” i „樺太アイヌの状態” Bronisława Piłsudskiego - komparatywna analiza tekstów
z ustaleniem ich genezy i chronologii, opublikowana w 1993 r.1 Do tematyki dorobku
naukowego Bronisława Piłsudskiego powracałem i później, m.in. jako sekretarz III
International Conference on Bronisław Piłsudski and His Scholarly Heritage2 oraz
współpracując z prof. A. F. Majewiczem na różnych etapach projektu edycji The Collected
Works of Bronisław Piłsudski.
Przedtem zaś, jeszcze w trakcie moich studiów, dano mi możliwość na owe czasy
jedyną w swoim rodzaju – współprzygotowania i wygłoszenia (z prof. A.F. Majewiczem)
referatu na 4th International Conference on Minority Languages3 (ICML), stanowiącej
wówczas jedyne a obecnie najbardziej prestiżowe forum wymiany wyników badawczych w
dziedzinie badań nad językami mniejszości. Przedstawiony nań w czerwcu 1989 roku i
1
Stęszew: International Institute of Ethnolinguistics and Oriental Studies.
2
Kraków-Zakopane 1999.
Materiały konferencyjne opublikowano jako: Majewicz, Alfred F. & Tomasz Wicherkiewicz (ed.) 2001.
Proceedings of the 3rd International Conference on Bronisław Piłsudski and His Scholarly Heritage. CracowZakopane 1998. Linguistic and Oriental Studies from Poznań. Monograph Supplement 7.
3
w stolicy niderlandzkiej Fryzji – Ljouwert/Leeuwarden.
4
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
opublikowany rok później referat “National Minority Languages in Media and Education in
Poland”4 do tej pory stanowi referencyjny i często cytowany raport wyjściowy nt. sytuacji
języków mniejszościowych w Polsce u progu transformacji społeczno-politycznych. Równie
często, jako źródłowy, przytaczany jest raport naukowy "Minority Rights Abuse in
Communist Poland and Inherited Issues"5. Dzięki uczestnictwie w i kontaktom naukowym
nawiązanym podczas ICML mogłem u progu kariery naukowej wkroczyć w międzynarodowy
krąg badawczy rozwijającej się dopiero dyscypliny minority studies, co zaowocowało
trwającymi do tej pory europejskimi projektami badawczymi, współpracą naukową i jej
rezultatami (w dużej mierze mogę dzięki nim uważać się za ważnego współautora polskiej i
regionalnej polityki wobec języków mniejszościowych). W następnych konferencjach tego
cyklu uczestniczyłem już regularnie, dwukrotnie przedstawiając nań wykłady plenarne; sam
zaś współorganizowałem (z Uniwersytetem Gdańskim i Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim)
VI ICML w 1996 roku6. Opublikowany we współredakcji z prof. B. Synakiem tom
pokonferencyjny7 należy do często cytowanych/odnoszonych publikacji w dziedzinie badań
nad językami mniejszości w skali międzynarodowej (Harzing’s Publish or Perish Citation Index
12: h-index: 1, g-index-1, hc-index: 1, hI-norm: 1).
Przygotowując współautorski referat/artykuł na IV ICML rozpocząłem regularnie od
tamtej pory prowadzone badania terenowe nad społecznościami posługującymi się językami
mniejszości w Polsce, z czasem rozszerzone na mniejszościowe języki Europy i niektórych
4
Majewicz, Alfred F. & Tomasz Wicherkiewicz 1990. “National Minority Languages in Media and Education in
Poland”, in: Durk Gorter et al. (ed.) Fourth International Conference on Minority Languages. Vol.II: Western
and Eastern European Papers. Clevedon-Philadelphia: Multilingual Matters, 149-174.
5
Majewicz, Alfred F. & Tomasz Wicherkiewicz 1998. "Minority Rights Abuse in Communist Poland and Inherited
Issues", Acta Slavica Japonica 16: 54-73.
Dostępny w Internecie: http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/publictn/acta/16/alfred/alfred.html
Dostęp do wszystkich cytowanych stron internetowych sprawdzono w ostatniej dekadzie maja 2014 r.
6
Była to pierwsza w tym cyklu konferencja w Europie (Środkowo)wschodniej – przyczyniła się walnie do
podniesienia międzynarodowego i glottopolitycznego statusu kaszubszczyzny.
7
Synak, Brunon & Tomasz Wicherkiewicz (ed.) 1997. Language Minorities and Minority Languages in the
Changing Europe. Proceedings of the 6th International Conference on Minority Languages, Gdańsk, 1-5 July
1996. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
5
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
rejonów Azji (zwłaszcza Syberii i Chin)8. Prowadzone kwerendy i zebrane w ich ciągu
materiały umożliwiały i umożliwiają mi kontynuację tematów badawczych, oraz
podejmowanie nowych projektów, np. w dziedzinie dokumentacji i rewitalizacji zagrożonych
języków. To również dzięki tym doświadczeniom badawczym w 2002 r. powstała w UAM kierowana przeze mnie do tej pory - pierwsza w Polsce jednostka organizacyjna o profilu
badań nad mniejszościami i ich językami w kontekście polityki jezykowej: Pracownia Polityki
Językowej i Badań nad Mniejszościami. W ramach Pracowni powstała (gotowa już jako tekst)
praca doktorska mgr Justyny Walkowiak nt. Personal Name Policy – from Theory to Practice9.
Promotorem pomocniczym tej rozprawy decyzją Rady Wydziału Neofilologii UAM został
piszący te słowa. Wcześniej – w zgodzie z obowiązującymi w Republice Czeskiej i w
Królestwie Niderlandów przepisami dotyczącymi tytułów akademickich – pełniłem funkcję
recenzenta interdyscyplinarnej dysertacji doktorskiej mgra Adama Horálka (Univerzita
Karlova v Praze) pt. Etnicita Číny - kdo je Hui a kdo Dungan?, a także rolę współopiekuna
filologicznej pracy doktorskiej mgr Hanny Toby nt. On the Low German influence on
Kashubian dialects (Rijksuniversiteit Groningen).
Podczas owych pierwszych badań terenowych (w czasach, gdy większość informacji zbierano
podczas kwerend bibliotecznych i terenowych, nie zaś ze światowej sieci WWW) trafiłem
m.in. do miasteczka Wilamowice koło Bielska-Białej w poszukiwaniu śladów miejscowego
dialektu germańskiego10 używanego – jak donosiły szczątkowe informacje prasowe – przez
osadników flamandzkich/holenderskich. Do rąk moich trafił wtedy rękopis poematów
pisanych przez Floriana Biesika w języku wilamowskim, którego ojcem literatury sam Biesik
zamierzał zostać. Za radą kilku autorytetów naukowych (w tym promotora późniejszej pracy
doktorskiej prof. Alfreda F. Majewicza) z monografii owego manuskryptu uczyniłem temat
swojej rozprawy doktorskiej, podejmując przedtem studia wybranych kierunków
(staro)germanistycznych w ramach pobytu stypendialnego na Rijksuniversiteit Groningen w
Niderlandach. Dysertację nt. Language, Culture and People of Wilamowice in the Light of
Literary Output of Florian Biesik. An Ethnolinguistic Study przedstawiłem do publicznej
8
o czym bardziej szczegółowo wspominam dalej.
9
ze studium przypadku nt. polityki językowej wobec polskich imion i nazwisk w Republice Litewskiej.
10
O którym wiadomo było jedynie z międzywojennych publikacji językoznawczych: opracowań gramatycznych
A. Kleczkowskiego (1920, 1921), słownikowych H. Mojmira (1930-1936) i kilku tekstów F. Biesika zebranych
przez H. Andersa (1933).
6
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
obrony na macierzystym Wydziale Neofilologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w
Poznaniu, uzyskując zań w roku 1998 r. stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie
językoznawstwa porównawczego. Poddaną redakcji i uzupełnieniom rozprawę opublikowano
w 2003 r. w wydawnictwie Mouton de Gruyter11 jako The Making of a Language. The Case of
the Idiom of Wilamowice, Southern Poland. Publikacja ta jest wciąż jednym z najczęściej
cytowanych źródeł dotyczących etnolektu Wilamowic (a jako angielskojęzyczna – głównym);
wedle samych Wilamowian12 zaś stała się impulsem działań restytucyjnych dla wilamowskiej
świadomości pochodzenia, tożsamości lokalnej, a przede wszystkim rewitalizacyjnych wokół i
na rzecz samego mikrojęzyka wilamowskiego. W następnych latach uzupełniłem niszę badań
nad etnolektem wilamowskim, jego etno- i socjolingwistycznymi aspektami o kilka
następnych publikacji. Szczególnej satysfakcji dostarcz(ył)a autoreferentowi w tej mierze
działalność Tymoteusza Króla (ur. 1993), który stał się pierwszym w najnowszej historii
etnolektu neomówcą-rewitalizatorem. Do podjęcia kompleksowego w tej mikroskali
(miasteczka) programu dokumentacji, rewitalizacji i rewizualizacji artefaktów miejscowej
kultury i języka skłonić go miała lektura mojej monografii (1999/2003) oraz prac (np. z 2000,
2001), w których zapowiadałem rychły zanik języka i kultury Wilamowic. Nie muszę
dodawać, iż moja mylna prognoza w tym względzie stała się źródłem wielkiego
ukontentowania dla samego jej autora i innych badaczy mikrojęzyków.
Badania w Wilamowicach i nad ich etnolektem przyniosły rezultat w postaci
kilkunastu artykułów i/lub referatów wygłoszonych na konferencjach międzynarodowych i
gościnnie na uczelniach europejskich na temat historii języka, kontaktów językowych
germańsko-słowiańskich, w dziedzinie Sprachinselforschung13, socjo- i etnolingwistyki. Ich
podsumowanie stanowił artykuł przygotowany we współautorstwie z prof. dr hab. J.
Zieniukową i przedstawiony na III International Congress of Dialectologists and Geolinguists
w Lublinie jako:
Wicherkiewicz, Tomasz & Jadwiga Zieniukowa 2003. „Sociolinguistic Changes in the
Borderland Area of Małopolska (Lesser Poland/Polonia Minor) and Silesia in the 20th
11
Berlin – New York. W serii Trends in Linguistics – Documentation 19 (red. tomu Werner Winter).
12
Ze względu na etno-językową odrębność (przodków) Wilamowian, autor konsekwentnie proponuje pisownię
tegoż etnonimu z wielkiej litery.
13
subdyscyplina germanistyki zajmująca się badaniami nad (niemieckimi/germańskimi) kolonizacyjnymi
enklawami oraz peryferiami językowymi.
7
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
Century”, w: Stefan Warchoł (red.) Proceedings of the Third International Congress of
Dialectologists and Geolinguists. Vol.II. Lublin: Maria Curie-Skłodowska University Press, 449457.14
Przedtem uczestniczyłem jako współredaktor (również z J. Zieniukową) części
poświęconej sytuacji językowej w szeroko zakrojonym projekcie badawczo-wydawniczym,
którego rezultat stanowi monumentalna monografia interdyscyplinarna: Barciak, Antoni
(red.) 2001. Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura oraz społeczeństwo miasta i
gminy. Wilamowice: Urząd Gminy Wilamowice15.
Na
początku
roku
2014
z
mojej
współinicjatywy
powołano
Accademia
Willamowicziana/Wymysiöeryśy Akademyj, wśród celów której znajduje się koordynacja
międzynarodowych już badań zespołowych nad Wilamowicami jako enklawą językową,
wspieranie i opiniowanie programów jej rewitalizacji oraz planowania językowego, a także
stworzenie
bazy
danych
lingwistycznych,
etnograficznych,
etnologicznych
i
etnolingwistycznych. W tej mierze szczególnie istotna jest współpraca z Wydziałem Artes
Liberales Uniwersytetu Warszawskiego, m.in. w ramach projektu: Ginące języki.
Kompleksowe modele badań i rewitalizacji, kierowanego przez dr Justynę Olko-Bajer,
finansowanego grantem w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (kod
projektu: 12H 12 0189 81), w którym pełnię funkcję współwykonawcy16. W ramach tego
projektu powstaje m.in. pierwszy podręcznik i szkolny słownik tego języka (we
współautorstwie referenta ze wspomnianym rodzimym użytkownikiem języka T. Królem); w
czerwcu 2014 r. zorganizowano w Wilamowicach międzynarodową konferencję poświęconą
rewitalizacji języków zagrożonych wyginięciem, w której udział wzięły światowej skali
autorytety naukowe w tej dziedzinie. Od jesieni 2014 roku planowane jest wprowadzenie
nauczania wilamowskiego i edukacji regionalnej do programu szkolnego. Dzięki
zorganizowanej przeze mnie w październiku 2013 r. na zaproszenie Kancelarii Sejmu wraz z
sejmową Komisją Mniejszości Narodowych i Etnicznych konferencją Europejskie i regionalne
14
Oświadczenie dot. współautorstwa w załączniku
15
Tamże rozdziały (współ)autorskie: “Piśmiennictwo w etnolekcie wilamowskim” (s.520-538) oraz (z Jadwigą
Zieniukową) “Sytuacja etnolektu wilamowskiego jako enklawy językowej” (s.489-519).
16
W ramach powstającego jako wynik projektu portalu internetowego napisałem m.in. artykuł: Wicherkiewicz,
Tomasz 2013. „Pochodzenie języka wilamowskiego – poglądy i badania”, dostępny na:
www.revitalization.al.uw.edu.pl/eng/Wilamowicean?view=8
8
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
instrumenty
ochrony
języków
zagrożonych
oraz
ekspertyzom
o
charakterze
glottopolitycznym mojego autorstwa rosną szanse na oficjalne uznanie wilamowskiego za
język regionalny/mniejszościowy w Polsce.
Prowadzone przeze mnie od ćwierćwiecza w Wilamowicach badania oraz efekty
działań na rzecz rewitalizacji wilamowskiego mikrolektu znalazły wdzięczność społeczności
miasteczka w postaci zaproponowanego mi honorowego obywatelstwa Miasta i Gminy
Wilamowice.
To również wieloletni cykl etnolingwistycznych badań w Wilamowicach stał się
bodźcem do podjęcia od 2011/2012 roku nowego nurtu zainteresowań badawczych –
technologią i metodologią dokumentacji języków zagrożonych. Jest to kolejna dyscyplina
pośród dziedzin badawczych bliskich referentowi, w której polskie językoznawstwo stawia
konstytutywne kroki. Tekst wprowadzający do tej dyscypliny badawczej opublikowałem we
współautorstwie jako:
Nau, Nicole & Tomasz Wicherkiewicz 2013. „Dokumentacja i archiwizacja zagrożonych
języków”, w: Stanisław Puppel & Teresa Tomaszkiewicz (red.) Scripta manent – res novae.
Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 273-282.17
Przyswojenie i zajęcie się problematyką dokumentacji zagrożonych języków w
praktyce umożliwiły mi ostatnimi laty dwa zakrojone na szeroką skalę projekty o zasięgu
międzynarodowym. W latach 2011-2014 brałem udział w projekcie Innovative Networking in
Infrastructure for Endangered Languages, finansowanym przez Unię Europejską w ramach 7.
Programu Ramowego (Grant Agreement N° 284415), wykonywanym we współpracy
pomiędzy Universität zu Köln (Niemcy), Max Planck Institute for Psycholinguistics (Nijmegen,
Niderlandy), Magyar Tudományos Akadémia Nyelvtudományi Intézet18 (Budapeszt, Węgry) i
moim macierzystym Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; całością projektu
kierował prof. dr Nikolaus Himmelmann, koordynatorką w UAM była prof. dr Nicole Nau.
Podstawowym zadaniem polskiego partnera projektu było przygotowanie, ewaluacja,
testowanie i edycja materiałów i metod służących popularyzacji wśród uczniów europejskich
szkół ponadpodstawowych zainteresowań i wiedzy o zróżnicowaniu językowym regionów,
krajów i świata, zagrożeniach, wobec jakich owo zróżnicowanie się znajduje i metod im
17
Oświadczenie dot. współautorstwa w załączniku
18
Instytut Językoznawstwa Węgierskiej Akademii Nauk
9
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
zapobiegania – nie tylko poprzez działania w skali makroplanowania językowego czy
oficjalnej polityki jezykowej/polityk językowych, ale też dzięki inicjatywom samych (młodych)
użytkowników czy rewitalizatorów, przy szczególnej roli tzw. neomówców19. Prócz udziału w
pracach i wynikach zespołowych projektu20 (w 2013 r.) przygotowałem i opublikowałem
tamże dwa rozdziały autorskie: „Pismo”/“Writing”21 oraz „Ginące języki, etniczność,
tożsamość i polityka”/“Endangered Languages, Ethnicity, Identity and Politics”22, jak i blok
materiałów
dydaktycznych
dla
szkół
prowadzących
naukę
języków
mniejszościowych/regionalnych dotyczący (możliwości wspierania) zagrożonych języków
etnicznych tychże mniejszości. W ramach projektu uczestniczyłem również jako wykładowca
w szkole letniej23 na temat Technological Approaches to the Documentation of Lesser-Used
Languages we wrześniu 2013 r. w Gnieźnie. Dalekosiężną intencją wykonawców projektu
jest również jak najszersza popularyzacja lingwistyki jako dyscypliny badawczej/akademickiej
poprzez ukazanie fascynującego zróżnicowania językowego (otaczającego) świata.
W latach 2012-2014 kierowałem projektem Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej.
Baza dokumentacji zagrożonych języków finansowanym w ramach I edycji Narodowego
Programu Rozwoju Humanistyki (kod projektu: 0085/FNiTP/H11/80/2011). W skład
kierowanego przeze mnie zespołu wchodzili specjaliści z Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Warszawskiego i Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego, z którymi współpraca dostarczyła mi nie tylko wielkiej satysfakcji (po raz
pierwszy kierowałem naukowym zespołem), ale pozwoliła na jeszcze bardziej pogłębione (w
teorii,
a
zwłaszcza w
praktyce)
zapoznanie
się
z
technologicznymi
aspektami
dokumentowania (zagrożonych) języków. Głównym zadaniem tego projektu było utworzenie
bazy dokumentacji zagrożonych (odmian) języków stanowiących językowe dziedzictwo
19
To termin, którego wprowadzenie do polskojęzycznej socjolingwistyki proponuje autor jako odpowiednik
ang. new speaker, czyli (nowego pokolenia) nierodzimych mówców zagrożonego języka, którzy nauczyli się go
jako obcego (L2), nie nabywszy go w procesie akwizycji języka (L1).
20
którego rezultatem będą portale internetowe w językach polskim [http://pl.languagesindanger.eu],
angielskim [http://languagesindanger.eu], niemieckim, węgierskim i niderlandzkim
21
http://pl.languagesindanger.eu/book-of-knowledge/writing
oraz
http://languagesindanger.eu/book-of-
knowledge/writing
22
http://languagesindanger.eu/book-of-knowledge/endangered-languages-ethnicity-identity-and-politics oraz
http://pl.languagesindanger.eu/book-of-knowledge/endangered-languages-ethnicity-identity-and-politics
23
http://innet-project.eu/sites/default/files/INNET-Gniezno-TWicherkiewicz.pdf
10
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
Rzeczypospolitej. Zespół projektu zgromadził, opracował i zestawił w formie portalu
internetowego:
www.inne-jezyki.amu.edu.pl
informacje
na
temat
oraz
materiały
dokumentujące wymierające odmiany językowe24, świadczące o niknącej różnorodności
językowej Polski i kontaktów językowych. Powstała baza dokumentacji stanowi narzędzie
archiwizowania skatalogowanych i anotowanych z pomocą specjalistycznych programów
zasobów
językowych,
stanowiących
punkt
wyjścia
dla
językoznawczego
oraz
kulturoznawczego opisu i badań. W dalszej perspektywie – tam gdzie istnieje taka
konieczność, możliwość i zainteresowanie samych grup użytkowników objętych projektem
odmian językowych – zasoby te mogą się okazać pomocne dla działań rewitalizacyjnych.
Stało się tak już w przypadku znacznego wskutek oddziaływania projektu wzrostu prestiżu
rodzimych odmian językowych wśród społeczności hałcnowskiej oraz – pośrednio –
mazurskich staroobrzędowców. Zasoby opracowane w ramach projektu obejmują (znakiem *
zaznaczono te części projektu, których byłem autorem lub współautorem, oprócz pomysłu
całości, kierowania wszystkimi częściami projektem oraz redakcji ostatecznego rezultatu):
1. poszerzone informacje faktograficzne na temat historii, rozprzestrzenienia, stanu
zagrożenia, społeczności mówców, standaryzacji, kontaktów językowych, subodmian, stanu
badań nad i literatury nt. następujących (kompleksów) odmian językowych:
- polskiego jidysz (głównie w diasporze),
- łatgalskiego (z b. Inflant Polskich),
- wilamowskiego (z Wilamowic) *,
- hałcnowskiego (wraz z germańską bielsko-bialską enklawą językową) *,
- litewskich gwar i standardu,
- białoruskich gwar i standardu,
- ukraińskich gwar i standardu,
- łemkowskich gwar i prób ich standaryzacji,
- odmian gwarowych podlaskich i poleskich,
- rosyjskich gwar staroobrzędowców Suwalszczyzny i Mazur,
- odmian pogranicza polsko-słowackiego: spiskich i orawskich,
- lasko-morawskich odmian pogranicza polsko-(morawsko-)czeskiego,
- czeskich odmian Kotliny Kłodzkiej i Zelowa (wraz z nieistniejącym Kucowem),
24
bez dialektów i gwar języka polskiego oraz kaszubskiego
11
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
- niemieckich dialektów Śląska *,
- wysokoniemieckich odmian Polski Centralnej, Galicji, Wielkopolski i Prus,
- dialektów dolnoniemieckich (wraz z plautdietsch - konfesjolektem menonitów),
- odmian językowych romani,
- karaimskiego,
- diachronicznej sytuacji jezykowej polskich Ormian i polskich Tatarów;
2. skompletowana w lingwistyczno-terenowej fazie projektu, a następnie opracowana i
udostępniona w tym samym portalu baza danych i zasobów językowych: mówionych,
opowiadanych, śpiewanych, drukowanych, rękopiśmiennych i ikonograficznych *, z czterech
(pierwszych) kompleksów językowych z powyższej listy: polskiego jidysz, łatgalskiego,
wilamowskiego * i hałcnowskiego. W trakcie trwania projektu udało się odnaleźć np.
wszystkich siedmiu ostatnich użytkowników hałcnowskiego * 25;
3. zdigitalizowane teksty pisane (z tłumaczeniami i transliteracją) oraz cyfrowe lub
zdigitalizowane
nagrania
dźwiękowe
i/lub
audiowizualne
wypowiedzi
i
sytuacji
komunikacyjnych (większość z transliteracją, transkrypcją, anotacjami i tłumaczeniem) w
w/w czterech językach *;
4. fotodokumentację zabytków języka oraz kultury materialnej związanej z czterema w/w
językami *. Wykonano również wstępne analizy lingwistyczne zgromadzonego materiału
(fonetyka, prozodia, kontakty językowe).
Dane opracowano z zastosowaniem technologii relacyjnych baz danych. Wszystkie zasoby
oraz metadane zostały gromadzone na ogólnodostępnym centralnym serwerze bazy danych,
z informacjami i instrukcjami dotyczącymi możliwości korzystania z zasobów bazy danych. Do
wyników projektu zaliczyć należy również publikacje artykułów, referaty wygłoszone na
konferencjach międzynarodowych w Polsce i za granicą, zaawansowaną rozprawę doktorską
na temat hałcnowskiego systemu językowego w świetle dokumentacji w/w projektu,
dyplomowe prace magisterskie i planowaną doktorską na temat pozostałości śląskich
dialektów niemieckich, kontaktu językowego ukraińsko-łemkowsko-polskiego w Strzelcach
Krajeńskich, oraz socjolingwistycznej sytuacji pogranicza białorusko-ukraińsko-polskiego na
25
W trakcie trwania trakcie zmarło kilku wiekowych informatorów. Projekt stanowił zatem ostatnią w wielu
wypadkach możliwość konsultowania się z rodzimymi użytkownikami i uzupełniania dokumentacji tekstów
pisanych.
12
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
Polesiu. Otwarty charakter bazy danych zagrożonych języków pozwala na jej uzupełnianie i
rozbudowę. W trakcie licznych prezentacji projektu w filologicznych środowiskach
naukowych oraz mniejszościowych spotkał się on z wymiernym zainteresowaniem, zwłaszcza
ze strony kadry naukowej i potencjalnych środowisk informatorów, gotowych do
współudziału w razie jego kontynuacji (dokumentacji czeskiej gwary Zelowa, odmian
podlaskich, poleskich i niestandardowych odmian niemieckich). W przypadku większości
odmian działania te należałoby podjąć niezwłocznie, ze względu na odchodzące szybko
ostatnie pokolenie użytkowników tych odmian, oraz przy zachowaniu ustalonych i
zastosowanych w trakcie tegoż pionierskiego w skali polskiej projektu standardów
metodologicznych i technicznych. Na projekcie tym wzorować się zamierza zespół badawczy
z Ukrainy (Baza dokumentacji zagrożonych języków turkijskich Ukrainy). Sam projekt zaś i
jego rezultaty zostały przez ekspertów NPRH ocenione jako wyróżniające.
W latach 2013-2015 uczestniczę również jako współwykonawca w projekcie Piąty
tom Collected Works of Bronisław Piłsudski (CWBP-5): Materials for the Study of the Nivhgu
Language and Folklore - przygotowanie do publikacji i do zakończenia całości
pięcio(~sześcio)tomowej edycji kierowanym przez prof. zw. dra hab. Alfreda F. Majewicza, a
finansowanym w ramach programu OPUS Narodowego Centrum Nauki (nr grantu:
2012/07/B/HS2/00461)
Od roku 2014 biorę udział (jako wykonawca) w dwóch projektach finansowanych
grantami Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki:
- kierowanym przez prof. UAM dra hab. Macieja Karpińskiego (Wydział Neofilologii
UAM w Poznaniu) pt. Język pogranicza - pogranicze języka. Parajęzykowe aspekty
komunikacji międzykulturowej (nr 12H 13 0524 82),
- kierowanym przez mgra Bartłomieja Chromika (Wydział Artes Liberales
Uniwersytetu Warszawskiego) pt. Dokumentacja językowego i kulturowego dziedzictwa
Wilamowic (nr rej. 0002/NPRH3/H11/82/2014).
Badania terenowe, wywiady z użytkownikami języków, ankiety socjolingwistyczne,
kwerendy zbiorów bibliotecznych, folklorystycznych, ikonograficznych, współpraca z
organizacjami mniejszościowymi oraz badania krajobrazu/pejzażu językowego (language
landscape) pozostały na zawsze bliską mojemu zapałowi badawczemu metodą pozyskiwania
informacji w postaci faktów lingwistycznych, etnolingwistycznych, informacji o charakterze
etnicznym, etnograficznym, tożsamościowym. Ponieważ stanowiły one element/sposób
13
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
zdobywania wiedzy do moich publikacji naukowych, eksperckich i popularyzatorskich, a nie
wynik naukowy sam w sobie, wspomnę tu tylko, iż oprócz wszystkich językowych
społeczności mniejszościowych/regionalnych w Polsce, prowadziłem owe badania (na różną
skalę zakrojone) w regionach: Łatgalii (Łotwa), Żmudzi (Litwa), Võromaa-Setomaa (Estonia),
Meklemburgii, Szlezwiku-Holsztyna i Bremy oraz Łużyc (Niemcy), Lowlands (Szkocja), Asturii,
Aranu oraz Galicji, Katalonii i Kraju Basków (Hiszpania), Mirandy (Portugalia),
Prowansji/Okcytanii (Francja), Walonii (Belgia), Lombardii (Włochy), Wojwodiny (Serbia),
Krymu (Ukraina), Tbilisi, Samcche-Dżawachetii, Kartlii i Kachetii (Gruzja), Sachalinu,
Dagestanu i Ałtaju (Federacja Rosyjska), oraz Junnanu (Chiny).
W latach 2010-2013 z poważnych przyczyn zdrowotnych, a pomimo usilnego im
przeciwdziałania, musiałem ograniczyć swoją aktywność naukową, a przez to opóźnić proces
zdobywania stopnia doktora habilitowanego.
Podsumowując część niniejszego autoreferatu dotyczącą curriculum oraz dorobku
naukowego wymienię raz jeszcze te dziedziny językoznawstwa i jego interdyscyplinarna,
które mój życiorys akademicki współkształtowały – były i są to: badania nad mniejszościami
(językowymi)26, socjolingwistyka języków „rzadziej używanych”27, polityka językowa oraz
planowanie językowe, etnolingwistyka w szerokim ujęciu, badania nad żywotnością i
rewitalizacją języków, badania pejzażu językowego28, dokumentacja zagrożonych języków.
Intencją
referenta,
poza
dalszym
akademickim
rozwojem,
możliwością
kontynuowania i rozszerzania zakresu badań i dociekań naukowych w opisanych wyżej
dziedzinach językoznawstwa i jego interdyscyplinariach, jest (również za sprawą niniejszego
przewodu) podniesienie do rangi uznanych w Polsce dyscyplin naukowych (tak jak stało się
to w nauce światowej):
- studiów w zakresie polityki językowej i planowania językowego oraz
- badań nad mniejszościami językowymi w ujęciu interdyscyplinarnym,
- dokumentacji i studiów nad rewitalizacją języków zagrożonych wymarciem.
26
minority studies
27
Odpowiednik terminu lesser-used languages, obejmującego języki mniejszościowe, diasporowe (np. języki
żydowskie, cygańskie), regionalne/kolateralne (stanowiące przedmiot monografii mojego autorstwa),
zminoryzowane języki oficjalne (jak np. irlandzki lub białoruski) oraz czasami także języki migowe.
28
language landscape
14
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
Zamierzeniem moim jest również kontynuacja możliwości wdrażania i weryfikowania
doświadczeń naukowych z praktyką owych dziedzin w szeroko rozumianych „politykach
wobec języków”29.
Nieodłączną część mojego akademickiego curriculum stanowiła i stanowi praca
dydaktyczna, zarówno w wymiarze uniwersyteckim, jak i pozaakademickim. W jej ramach
prowadziłem kursowe zajęcia z następujących przedmiotów:
- wstęp do językoznawstwa,
- językoznawstwo typologiczne,
- akwizycja języka,
- antropologia lingwistyczna,
- wprowadzenie do polityki językowej,
- sytuacja i polityka językowa na obszarze (post-)radzieckim,
- lektura niemieckojęzycznych tekstów naukowych,
- Lesser-Used Languages in Europe,
- Minority Language Policy in Europe,
- Ethnicity & Language(s).
Poza macierzystym UAM prowadziłem również liczne cykle zajęć i pojedyncze
wykłady, seminaria i lekcje na rozmaitych poziomach szkolnictwa30.
Zagraniczna współpraca naukowa, w okresie po uzyskaniu stopnia doktora,
obejmowała: pobyt stypendialny w ramach programu Roman Herzog-Stipendien
(finansowanego przez Hertie-Stiftung w ramach Alexander von Humboldt-Stiftung) na
Uniwersytecie
w
Bielefeld
(1998-2000),
współorganizację
kilku
konferencji
międzynarodowych31, udział z referatem w takich kilkudziesięciu oraz wykłady gościnne na
29
Przy czym, w terminologii stosowanej przez autora referatu, „polityka językowa” odnosi się do szeroko
rozumianej language policy, zaś „polityka wobec języka/języków” do pragmatycznie stosowanej politics of
language(s).
30
szczegółowe zestawienie w załączonym WYKAZIE OPUBLIKOWANYCH PRAC NAUKOWYCH ORAZ INFORMACJI O
OSIĄGNIĘCIACH DYDAKTYCZNYCH, WSPÓŁPRACY NAUKOWEJ I POPULARYZACJI NAUKI
31
W tym, oprócz wspomnianej IV ICML, pierwszej Międzynarodowej Konferencji nt. Języków Regionalnych w
łatgalskiej Rzeżycy/Rēzekne w 2004 r.
15
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
zaproszenie32, udział w (innych niż wymienione wcześniej) programach współpracy
międzynarodowej33, z których największej satysfakcji i cennych doświadczeń (w tym
naukowych) dostarczyły dwa:
- projekt EUROMOSAIC III (2003-2004)34– którego wynik stanowił raport otwarcia nt.
sytuacji języków mniejszościowych/regionalnych dla Komisji Europejskich u progu
rozszerzenia Unii Europejskiej o nowe państwa (w projekcie tym i raporcie odpowiedzialny
byłem za część poświęconą Polsce),
- wspólny projekt Federacji Rosyjskiej, Unii Europejskiej i Rady Europy Национальные
меньшинства в России: развитие языков, культуры, СМИ и гражданского общества /
Minorities in Russia: Developing Languages, Culture, Media and Civil Society35 (w tym
projekcie współodpowiedzialny byłem za programy dotyczące sytuacji językowej w
Dagestanie i na Ałtaju, obejmowały one badania i wywiady w terenie, konsultacje z
podmiotami i uczestnikami regionalnej polityki językowej Rosji, oraz sporządzenie
cząstkowych i końcowych raportów).
Wymiar zarówno międzynarodowy, jak krajowy, regionalny i lokalny miała i ma
odgrywająca
niebagatelną
rolę
w
moim
życiorysie
zawodowym
działalność
ekspercka/doradcza i organizacyjna – w tych samych dziedzinach, którymi zajmuję się
naukowo. Bardziej szczegółowo odniosłem się doń w załączonym WYKAZIE
OPUBLIKOWANYCH
PRAC NAUKOWYCH ORAZ INFORMACJI O OSIĄGNIĘCIACH DYDAKTYCZNYCH, WSPÓŁPRACY NAUKOWEJ I
POPULARYZACJI NAUKI –
w autoreferacie pozwolę sobie jedynie na wzmiankę o najistotniejszych
jej aspektach i rezultatach:
32
szczegółowe zestawienie w załączonym WYKAZIE OPUBLIKOWANYCH PRAC NAUKOWYCH ORAZ INFORMACJI O
OSIĄGNIĘCIACH DYDAKTYCZNYCH, WSPÓŁPRACY NAUKOWEJ I POPULARYZACJI NAUKI
33
Wymieniono je również w załączonym WYKAZIE OPUBLIKOWANYCH PRAC NAUKOWYCH ORAZ INFORMACJI O OSIĄGNIĘCIACH
DYDAKTYCZNYCH, WSPÓŁPRACY NAUKOWEJ I POPULARYZACJI NAUKI.
34
www.uni-mannheim.de/edz/pdf/dg4/EDUC106A_EN.pdf
http://bookshop.europa.eu/en/euromosaic-iii-pbNC7406031/downloads/NC-74-06-031-ENC/NC7406031ENC_002.pdf;pgid=y8dIS7GUWMdSR0EAlMEUUsWb0000Lsab9OuA;sid=SF0M7ZqZICYM_8sXXGq
SSvi8BT4Sn51KTo4=?FileName=NC7406031ENC_002.pdf&SKU=NC7406031ENC_PDF&CatalogueNumber=NC74-06-031-EN-C
35
www.jp.coe.int/cead/jp/default.asp?ProjectObjectiveID=2266&SA=0&SE=0
16
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
- członkostwo w Radzie Języka Kaszubskiego – (2008-2010);
- ekspertyzy dla Rady Europy dotyczące Europejskiej karty języków regionalnych lub
mniejszościowych w Polsce, Estonii, Gruzji, Macedonii, Kosowie, Rosji, Ukrainie;
- członkostwo Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego (od 2012 r. Rady Głównej Nauki i
Szkolnictwa Wyższego) w latach 2010-2013, z wyboru przez kurię doktorów;
- ekspertyzy dla Parlamentu Europejskiego, Sejmu i Senatu RP, Ministerstwa
Administracji36, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych;
- współorganizacja konferencji nt. Europejskich i regionalnych instrumentów ochrony
języków zagrożonych zorganizowana w Sejmie Rzeczypospolitej Polskiej na zaproszenie
Kancelarii Sejmu RP, Biura Analiz Sejmowych i Komisji Sejmowej ds. Mniejszości Narodowych
i Etnicznych (listopad 2013).
Ogólnie za lata objęte niniejszym wnioskiem wskaźnik Harzing’s Publish or Perish Citation
Index wynosi 56 (h-index: 4, g-index-6, hc-index: 2, hI-norm: 3)
36
w postaciach: Ministerstwa Spraw Wewenętrznych i Administracji oraz Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji
17
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
Publikacja stanowiąca osiągnięcie naukowe:
Wicherkiewicz, Tomasz 2014. Regionalne języki kolateralne Europy – porównawcze studia
przypadku z polityki językowej. Poznań: Wydawnictwo Rys.
Repertorium i krajobraz języków używanych w Europie przełomu tysiącleci okazują
się bardziej dynamiczne (w znaczeniu tempa i zakresu zmian językowych sensu stricto oraz
stopnia zróżnicowania językowego sensu largo z perspektywy geolingwistycznej,
glottopolitycznej i etnopolitycznej), niż przedstawia go większość dotychczasowych
klasyfikacji językowych o charakterze naukowym, nie wspominając o rozmaitego
autoramentu opracowaniach popularnych (w tym tzw. „wiedzy ogólnej” i „opinii publicznej”)
lub zestawieniach wykorzystywanych i tworzonych przez albo dla polityków, w tym
polityków językowych. Polityka językowa, leżąca w centrum akademickich i pragmatycznych
zainteresowań autora, odnosi się bardzo często nie do opartych o akademickie analizy
modeli badawczych i interpretacyjnych rzeczywistości, a do klasyfikacyjnych tej
rzeczywistości uproszczeń. Są one bowiem potrzebne nie do opisu liniowo i hierarchicznie
nieklasyfikowalnej z natury, bo nieciągłej (kontynualnej) rzeczywistości jezykowej, a do
uzasadnienia decyzji o charakterze politycznym, a zatem z założenia arbitralnych i rzadko
uwzględniającym możność poznawczego wątpienia.
Nie stanowi pod tym względem wyjątku również znaczna część wniosków i debat
prowadzonych przez językoznawców reprezentujących tzw. „filologie narodowe”37, czyli
badania literatury i języka własnego („tytularnego”) państwa-narodu, którzy zdają się
najczęściej skłonni do upraszczania różnorodności językowej (Europy) i wtłaczania jej do
wąskich klasyfikacji języków o prestiżu państwowo-narodowym przeciwstawianych
pozostałej ciżbie języków „innych”38.
37
Przy uwzględnieniu wszelkich zastrzeżeń co do metodologicznej aktualności stosowania terminu „filologie” w
odniesieniu do wiązki dyscyplin naukowych o rozmytych granicach i kryteriach.
38
Pojęcie „Other Languages” trafiło już do typologii sytuacji językowych w Europie, m.in. dzięki tytułowi pracy:
Extra, Guus & Durk Gorter (red.) 2001. The Other Languages of Europe:Demographic, Sociolinguistic and
Educational Perspectives. Multilingual Matters.
European Centre for Modern Languages/Centre européen pour les langues vivantes w kilku projektach/pracach
stosuje określenie „Other Languages” jako zbiorcze dla:
- autochtonicznych języków mniejszościowych,
18
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
Utrzymywana jest w ten sposób wizja Europy jako stosunkowo jednolitej matrycy
językowej powielającej struktury polityczno-narodowe (administracyjne i nierzadko
ideologiczne) – w myśl narzucanego wciąż przez wiele agend rządowych, w tym i narodowe
instytucje planowania językowego, postrzeganie ustalonych od dawna jednostek
geopolitycznych jako niezmiennych. Jednostki te – oparte na ideologicznych konstruktach
Völker/Nationen autorstwa Johanna Gotfrieda Herdera, a pod wieloma względami
przeniesione na składniki wizji świata języków narodowych w koncepcjach Wilhelma von
Humboldta (jak starano się wykazać w przedstawianej monografii). Wizje takiego świata –
początkowo w wymiarze europejskim, a z czasem wraz z kolonialną i postkolonialną
ekspansją ideologii z politycznego centrum kontynentu na jego peryferie, a z czasem i cały
glob – wzmocniła rewolucja francuska i jej idea oraz polityczna pragmatyka nation-état.
Nałożenie się filozoficzno-językowych interpretacji świata wg organicznego nacjonalizmu,
polityczno-prawnego dziedzictwa Wielkiej Rewolucji, oraz nowożytnego językoznawstwa
europejskiego - zwłaszcza ideologii językowej i etnolingwistycznej wizji świata Humboldta
oraz teorii i praktyki hierarchizacji języków w postaci rozłącznych drzew genealogicznych
Schleichera – stworzyło w obrazie językowego świata języków wyobrażenie poukładanego
raz na zawsze repertuaru narodowych języków Europy i nieuporządkowanego świata
języków „egzotycznych” poza nią. To założenie skłoniło autora do przyjrzenia się szczególnej
w praktyce europejskiej polityki jezykowej (o)pozycji języków: z jednej strony języków
„narodowych” [langues nationales], z drugiej zaś odmian o statusie określanym jako „języki
mniej/rzadziej używane” [dla których w monografii dyskutowane są teki zbiorcze terminy,
jak lesser-used languages, the other languages], obejmujących języki regionalne i regiolekty,
dialekty i poddialekty, lekty w ogóle, gwary, patois i in.
Potrójna równoległość: langue ↔ nation ↔ état [↔ langue (nationale)]
kształtowała etno- i glottopolityczną historię nowożytnej Europy aż po schyłek XX wieku,
pokrywając kontynent siatką granic polityczno-administracyjnych, które skutecznie
zastępowały ważne w jej językowej historii wiązki izoglotyczne, jak m.in. linie: benracka
(Benrather Linie), Uerdingen (Uerdinger Linie), Spiry (Speyrer Linie), Joreta (ligne Joret),
- autochtonicznych języków regionalnych,
- alochtonicznych języków imigrantów,
- języków migowych autochtonicznych społeczności głuchych, głuchoniemych i słabosłyszących.
19
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
izoglosy zachodnioiberyjskie (asturlleonés-castellano-portugalego), linia La Spezia-Rimini
(linea Massa-Senigallia), Jirečka, Röstigraben, Brünig-Napf-Reuss-Linie, Skåne–Smålands
isogloss i inne. Kontynualna rzeczywistość językowa została w ten sposób dopasowana do
granic politycznych, co najwyraźniej – w opozycji do kontinuów językowych – zaznacza
granica niemiecko-niderlandzka albo fragmenty granicy hiszpańsko-portugalskiej na
terytorium asturoleońskim. Te uproszczenia geolingwistycznej struktury Europy przyczyniły
się do zubożenia jej różnorodności językowej, nie tylko pod względem ilościowym, ale i
jakościowym, skutkując osłabieniem potencjału wielu odmian językowych i przyspieszającym
wzrostem (stopnia) zagrożenia języków na skalę dotąd nie notowaną w historii kontynentu (i
świata). Postulowany przez autora model potrójnej równoległości przyczynił się również do
zmiany pragmatycznej typologii ekolingwistycznej39 żywotności poszczególnych (odmian)
języków, wzmacniając ich hierarchiczne potencjalne poszeregowanie na następujące typy :
‒ języki narodowe ≈ państwowe, o oficjalnym statusie; w skali ekolingwistycznej
na ogół bezpieczne i politycznie silne40, o w pełni rozwiniętym
instrumentarium planowania językowego, w szczególności za sprawą
akademii/rad językowych lub innych organów regulacji/normalizacji korpusu (i
statusu) języków; języki te często stanowią wyznaczniki i ośrodki
narodotwórcze, a dla innych wspólnot odmian językowych41 na swoim
terytorium funkcjonują jako Dachsprachen42 43,
39
Skalę 5 stopni zagrożenia jezyków przyjęło i określiło UNESCO (Ad Hoc Expert Group on Endangered
Languages)
określając
ją
w
dokumencie
Language
Vitality
and
Endangerment.
Paris
2003;
http://www.unesco.org/culture/ich/doc/src/00120-EN.pdf) oraz stosując konsekwentnie m.in. w UNESCO
[Interactive] Atlas of the World’s Languages in Danger [Moseley, Christopher (red.) 2010. Atlas of the World’s
Languages
in
Danger.
Paris:
UNESCO
Publishing;
http://www.unesco.org/culture/languages-atlas;
http://unesdoc.unesco.org/images/0019/001924/192416e.pdf)
Bardziej kompletną i wieloczynnikową (wg 7 grup parametrów) skalę żywotności/zagrożenia języków
zaproponował M. Paul Lewis [2006. „Evaluating Endangerment: Proposed Metadata and Implementation”, w:
Kendall A. King i in.. (red.). Sustaining linguistic diversity: Endangered and minority languages and language
varieties. Washington DC: Georgetown University Press, 35-49].
40
W wymiarze zarówno language policy, jak i politics of language
41
zarówno Abstand-, jak i Ausbausprachen
42
w terminologii i rozumieniu Heinza Klossa (por. np. tegoż: 1978. Die Entwicklung neuer germanischer
Kultursprachen seit 1800., Düsseldorf: Schwann.
20
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
‒
oficjalne
języki
państwowe
o
statusie
i
pozycji
zminoryzowanych,
zdominowane przez silniejsze odeń Dachsprachen 44,
‒ języki uznane za odrębne z powodu językowego dystansu45 dzielącego je od
innych
języków;
często
peryferyjne
i
uważane
z
perspektywy
glottochronologicznej za archaiczne (o lokalizacji starszej od nowszych
języków oficjalnych), zminoryzowane w wymiarach socjopolitycznych;
‒ języki, których odrębny status uzna(wa)ny został/jest46 dzięki procesowi
ausbauizacji (≈ rozwoju, rozbudowy)47 odmian o socjopolitycznie niskim
statusie i prestiżu (stąd uważanych potocznie często za „dialekty”); odmiany
te zazwyczaj wymagają i/lub rozwijają intensywnie rozmaite strategie
planowania językowego (zarówno statusu, jak i korpusu). Pod wieloma
względami to temu typowi przyporządkowane mogą być „regionalne języki
kolateralne” w rozumieniu definicji autora;
‒
mikrojęzyki (najczęściej enklawy lub peryferia językowe, o najmniejszych
liczebnością społecznościach mówców48; o ustalonym najczęściej
Abstand-
lub
Ausbausprache,
jednak
o
krańcowo
słabej
statusie
pozycji
ekolingwistycznej ,
‒ języki mniejszości narodowych, tzn. używane przez podgrupy mówców
(najczęściej o charakterze transgranicznym) języka uznanego za oficjalny
języka (państwa-narodu) w innym kraju49 - jako takie nie wymagają w
dziedzinie planowania korpusu języka, ich status zaś bywa przedmiotem
dwustronnych międzypaństwowych polityk (językowych);
43
Odrębną kategorią pragmatyczną należałoby objąć tzw. języki międzynarodowe, posiadające np. status
roboczych języków instytucji międzynarodowych, jak angielski, francuski, rosyjski i in.
44
np. białoruski w Białorusi, irlandzki w Irlandii, maltański na Malcie
45
Abstand(sprachen) w nomenklaturze Heinza Klossa
46
Oboczność form werbalnych podyktowana jest postępującymi procesami podnoszenia statusu języków (które
określa się nierzadko jako in statu nascendi)
47
48
wg nomenklatury Heinza Klossa
nie zaś w rozumieniu mikrojęzyków literackich wg definicji Aleksandra M. Duliczenki (np. Дуличенко
Александр Д. 1981. Славянские литературные микроязыки. Вопросы формирования и развития. Tallinn)
49
W terminologii międzynarodowej określanego jako „kin-state”
21
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
‒
lekty50 – obejmujące dialekty, regiolekty, ich odmiany, gwary, oraz rzadziej w
Europie spotykane socjolekty -
bez uznanego statusu językowego i/lub
socjopolitycznego.
Opierając dyskusję na tak zakreślonej typologii sytuacji języków w Europie, omawiana
monografia
przedstawia
tła
historycznojęzykowe,
genealogiczne,
geograficzne,
geolingwistyczne i dialektologiczne tytułowych regionalnych języków kolateralnych, również
z interdyscyplinarnych perspektyw glottopolityki, socjolingwistyki, taksonomii i klasyfikacji
języków. W pierwszych rozdziałach rozprawy przedstawiono i omówiono kwestie wstępne,
terminologiczne i metodologiczne badań nad kolateralnością języków, tj.:
‒
wzajemne
zależności
pomiędzy
pojęciami
„języka”,
„narodu”
i
„nacjonalizmów”, jak też pojęciami i zjawiskami zeń powiązanymi, jak m.in.
„etniczność”, „wspólnota”51, „wspólnoty komunikatywne”52;
‒
opozycyjną dychotomię “język” – “dialekt” oraz związane zeń kryteria
klasyfikowania odmian językowych z różnych perspektyw socjolingwistycznych
i pozajęzykowych;
‒
pojęcie i charakterystykę “literackich mikrojęzyków”53 i ich odniesienie do
proponowanej taksonomii jezyków kolateralnych;
‒
trychotomię Ausbausprache – Abstandsprache – Dachsprache autorstwa
Heinza Klossa i jej odniesienia i zastosowania praktyczne.
Kolejna część monografii zawiera pragmatyczne omówienie sytuacji języków
kolateralnych, odnoszących się do wcześniej zarysowanych problemów terminologicznodefinicyjnych:
50
Autor jest zwolennikiem następującego pojmowania pojęcia lekt „…some scholars feel the need for a more
open-ended term which signifies any linguistic variety, whether defined by its geographical distribution or by its
use by people from different social classes, castes, ages, genders, and so on. Lect is intended to cover all such
varieties (geographical dialect, sociolect, idiolect--the language characteristic of a single individual--and so on)"
(za: Campbell, Lyle 2004. Historical Linguistics: An Introduction. MIT Press, s. 191)
51
Zwłaszcza w odniesieniu do „wspólnot wyobrażonych” Benedicta Andersona (1991. Imagined communities:
reflections on the origin and spread of nationalism. London: Verso).
52
(lub „komunikacyjne”) w rozumieniu Ludwika Zabrockiego (1963. Wspólnoty komunikatywne w genezie i
rozwoju języka niemieckiego: Prehistoria języka niemieckiego. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
53
Wzmiankowane wcześniej литературные микроязыки / Mikrosprachen.
22
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
‒
kompleksu języków oïl w północnej Francji, południowej Belgii, na Wyspach
Normandzkich i w zachodniej jako geopolitycznego modelu kategorii języków
kolateralnych;
‒
polityki Francji wobec jezyków regionalnych jako glottopolitycznego modelu
referencyjnego;
‒
limburskiego kompleksu językowego (w Belgii, Niderlandach oraz Niemczech)
jako studium przypadku odległości lingwistycznej pomiędzy językami
kolateralnymi, jej względnego charakteru i mierzalności;
‒
żmudzkiego na Litwie jako „subnarodowej” odmiany języka kolateralnego.
Na podstawie tych przypadków omówiono następne zagadnienia metodologiczne i
pojęciowe:
‒
odległości lingwistycznej i jej mierzalności jako kryterium korateralności;
‒
dziedzin polityki językowej, polityk języka/języków i planowania językowego;
‒
wymiaru glottopolitycznego Europejskiej karty języków regionalnych lub
mniejszościowych oraz modeli planowania językowego w jej kontekście;
‒
kryteriów kolateralności językowej;
‒ języków regionalnych w europejskiej i narodowych politykach językowych;
‒
definicji modelu regionalnych języków kolateralnych;
‒
kryteriów zagrożenia języków kolateralnych.
Jak wskazuje autor rozprawy, na językowej mapie Europy znaleźć można dziesiątki
przykładów języków, których społeczności użytkowników starają się o podniesienie ich
statusu językowego. Odmiany te – zwane w monografii tytułowymi „regionalnymi językami
kolateralnymi” – stanowią nową kategorię socjopolityczną i charakteryzują się zespołem
następujących cech definicyjnych zaproponowanych przez jej autora na podstawie
wieloletnich jego studiów, badań i praktyki glottopolitycznej::
− relacją endogenności i autochtoniczności pomiędzy językiem i jego terytorium
(= regionem) - aczkolwiek jak potwierdzają indywidualne historię języków,
dochodzić mogło do znacznych przesunięć tych terytoriów;
− z poprzedniego względu wynika, iż to terytorialność stanowi prymarny aspekt
tożsamości grupowej mówców języków kolateralnych, zyskując często wymiar
symboliczny
(a
nawet
„wyobrażony”)
na
skutek
niemożności
niewystarczalności odniesień do terytorium jakiegoś państwa-narodu;
23
lub
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
− bliska odległość językowa i pokrewieństwo genetyczne z dominującym
językiem większości, funkcjonującym jako Dachsprache i stanowiącym
tytularny język państwa-narodu;
− historia (lub przynajmniej jej okresy) równoległego rozwoju języka
kolateralnego i dominującego języka państwa-narodu;
− geopolityczna perferyjność języka kolateralnego w stosunku do dominującego
Dachsprache;
− przeważająca rola czynników Ausbau (a nie Abstand) w procesach i
planowaniu językowej dyferencjacji w stosunku do języka dominującego
(Dachsprache);
− niekiedy wyższy w przeszłości niż obecnie status i prestiż języka kolateralnego,
np. jako języka międzyetnicznego, nośnika kultury wyższej itp. i często
związana z tym bogaty dorobek twórczości literacka w poprzednich stadiach
jego rozwoju – często zapomniany lub ignorowany ze względu na obecny niżej
postrzegany status jako niepełnowartościowej, wiejskiej, peryferyjnej,
niewykształconej lektalnej odmiany języka dominującego,
− kodyfikacja, standaryzacja i normalizacja języków kolateralnych zwykle
znajduje się z powyższych przyczyn in statu (re)nascendi – w ciągu ostatnich
dekad nabierając charakteru elementu działań rewitalizacyjnych dla
zagrożonych (korpusów) języków kolateralnych;
− języki kolateralne funkcjonują zwykle w dwoistej formie: jako mówione
kontinua/zespoły dialektalne oraz jako przede wszystkim pisane standardy
literackie; te pierwsze stanowią osnowę formowania regionalnej tożsamości,
te drugie zaś – narzędzie podnoszenia socjopolitycznego statusu językowa;
− brak lub słabo rozbudowane/zaznaczane poczucie odrębności narodowej54, a
często dezaprobata wobec traktowania jako mniejszość narodowa wewnątrz
społeczności posługujących się językami kolateralnymi – w miejsce tychże
programowe lub faktyczne wspieranie i rozwój tożsamości określanej jako
54
pod tym względem należy oczywiście wziąć pod uwagę narodotwórcze postulaty i działania pewnych nurtów
działaczy śląskich, kaszubskich lub szkockich, których przyczyny, rolę oraz wpływ na planowanie językowe
omówił autor w monografii.
24
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
podwójna lub „zagnieżdżona”55, wyrażane przez idee (i budowane wokół nich
ideologie) „subnarodu”, „wspólnoty regionalnej”, „społeczności języka
regionalnego”, „endogennych wspólnot językowych”, i in.
− silne poczucie tożsamości regionalnej56, przekładające się nierzadko na
bardziej dynamiczny rozwój tożsamości lokalnych, niż identyfikację z całym
kompleksem kolateralnego języka.
Studia przypadku przedstawiane są w monografii dwakroć - wpierw jako wspomniane
już modele ilustrujące pewne fenomeny glottopolityczne i/lub socjolingwistyczne. Zasadnicza
jednak część pracy poświęcona jest wybranym konstelacjom języków kolateralnych spośród
tych, które autor analizował badawczo w terenie, w formie kwerend źródłowych oraz
opartych nań komparacji. Badania takie obejmowały kolateralne kompleksy językowe w
regionach: aragoński, arański i asturyjski w Hiszpanii, pikardyjski i okcytański we Francji,
kaszubski i śląski w Polsce, łatgalski w Łotwie, limburski w Niderlandach, liguryjski,
lombardzki i wenecki we Włoszech, dolnoniemiecki w Niemczech i dolnosaksoński w
Niderlandach, mirandyjski w Portugalii, megrelski i swański w Gruzji, rusiński w Polsce,
Słowacji, Wojwodinie, żmudzki w Litwie, scots w Szkocji i Irlandii Północnej, võro i seto w
Estonii, waloński w Belgii. Z tego repertorium dobrano pięć przypadków do szczegółowych
studiów stanowiących trzon rozprawy:
‒
dolnoniemiecki z dolnosaksońskim
‒
scots z ulsterskim scots
‒
kaszubski
‒
łatgalski
‒
asturyjski z mirandyjskim.
Poszczególne
studia-rozdziały zostały podobnie
skonstruowane
i zawierają
relewantne informacje o i analizy etno- i geopolitycznej historii omawianych wspólnot
językowych, założeń oraz wymiaru literackiego standaryzacji języków, struktury i
podpodziałów dialektalnych, postaw wobec języków i dialektów57, planowania językowego,
zwłaszcza w odniesieniu do statusu i prestiżu języków, elementów planowania korpusów
55
ang. embedded
56
wspierane przez wzrost znaczenia polityki regionalnej instytucji europejskich końca XX i przełomu XX/XXI w.
57
W rozumieniu ang. language attitudes
25
Tomasz Wicherkiewicz, zał. 2
języków,
tła
i
aspektów
politycznych
nacjonalizmów
językowych,
perspektyw
rozwoju/zachowania58 i rewitalizacji jezyków kolateralnych, symbolizm językowy, pejzaż
językowy, dziedziny użycia języka, nauczanie/akwizycja, środki masowego przekazu itd.
Szczególną uwagę zwraca autor na polityczne, socjolingwistyczne i lingwistyczne aspekty
Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych (przytoczonej w całości w
aneksie do pracy) jako kluczowego instrumentu polityki językowej wobec języków
kolateralnych w Europie i w poszczególnych państwach-stronach tej konwencji.
Na moim autorskim modelu definicji, kształtowania się i funkcjonowania regionalnych
języków kolateralnych opierano się (zarówno lingwiści i socjolingwiści, jak i aktywiści i
politycy) w kilkunastu przypadkach wysiłków/strategii na rzecz podniesienia statusu
politycznego i socjolingwistycznego tychże języków Włoch, Hiszpanii i Belgii jak i omawianych
w
monografii
stanowiącej
podstawę
niniejszego
wniosku
języków:
łatgalskiego,
kaszubskiego, dolnoniemieckiego, asturyjskiego, võro, walońskiego, megrelskiego i
swańskiego.
Tomasz Wicherkiewicz
58
Ang. language maintenance
26