Bereza Kartuska

Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej
Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej
Miejsce Odosobnienia w Berezie
Kartuskiej – obóz dla więźniów
politycznych w Berezie Kartuskiej
istniejący w latach 1934–1939.
Historia obozu
Utworzony został 12 lipca 1934 w
Berezie
Kartuskiej
na
mocy
rozporządzenia
z
mocą
ustawy
prezydenta Ignacego Mościckiego z
dnia 17 czerwca 1934. w sprawie osób
zagrażających
bezpieczeństwu,
spokojowi i porządkowi publicznemu.
Radziecki pomnik postawiony na miejscu dawnego obozu w 1962. W tle ruiny budynku
Pomysłodawcą utworzenia obozu był
obozowej administracji.
premier Leon Kozłowski, a jego pomysł
zaakceptował
Józef
Piłsudski.
Rozporządzenie zezwalało na utworzenie wielu takich miejsc odosobnienia, ale utworzono tylko jedno – w Berezie.
Obóz mieścił się w budynku dawnych carskich koszar[1]. Obiekt ten nosił oficjalną nazwę "Miejsce Odosobnienia" i
był przeznaczony dla osób, "których działalność lub postępowanie daje podstawę do przypuszczenia, że grozi z ich
strony naruszenie bezpieczeństwa, spokoju, lub porządku publicznego". Określano go jako "nieprzeznaczony dla
osób skazanych lub aresztowanych z powodu przestępstw" oraz "burzycieli porządku publicznego i
bezpieczeństwa"[2].
Bezpośrednim impulsem, który skłonił Józefa Piłsudskiego do podjęcia decyzji o utworzeniu obozu, było zabójstwo
ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego popełnione przez Hryhorija Maciejkę, działacza Organizacji
Ukraińskich Nacjonalistów (OUN).
Osadzano w obozie na podstawie decyzji administracyjnej bez prawa apelacji na okres 3 miesięcy. Osadzenie mogło
być przedłużone na kolejne 3 miesiące (znane są przypadki osadzenia trwającego rok). Oprócz podejrzanych o
działalność wywrotową i przeciwników politycznych sanacji więziono w nim także przestępców gospodarczych lub
podejrzanych o takie przestępstwa, pospolitych przestępców – zwłaszcza recydywistów, a w końcowej fazie
istnienia – podejrzewanych o dywersję i szpiegostwo na rzecz III Rzeszy.
Więzienie w Berezie Kartuskiej organizowali: dyrektor Departamentu Politycznego w Ministerstwie Spraw
Wewnętrznych Wacław Żyborski oraz naczelnik Wydziału Narodowościowego w tymże departamencie płk Leon
Jarosławski. Nadzór nad nim ze względu na właściwość terytorialną sprawował wojewoda poleski płk Wacław
Kostek-Biernacki, często utożsamiany z jego komendantem. Faktycznie byli nim inspektorzy policji Bolesław
(niekiedy podawane jest imię Jan) Greffner z Poznania (do grudnia 1934), a po nim Józef Kamala-Kurhański.
Zdaniem Wojciecha Śleszyńskiego, autora pracy Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939 jednym z
celów obozu było złamanie psychiczne osadzonych (z reguły trwało to 3 miesiące, ale opornym można było
przedłużyć pobyt), aby już nigdy nie sprzeciwiali się władzom państwowym, prowadziły do tego zdaniem
Śleszyńskiego tortury psychiczne, ale także fizyczne nad osadzonymi[3]. Zdaniem P. Siekanowskiego obóz był
wzorowany na obozach niemieckich i obozach sowieckich, a za uchybienia w pracy więźniowie dostawali chłostę od
5 do 50 uderzeń w twarz[4].
1
Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej
Obóz zaczął funkcjonować 6 lipca 1934. Dnia tego przyjęto pierwszych pięciu więźniów: o godz. 20 przywieziono
dwóch endeków z Krakowa, a o godz. 21 trzech komunistów z Nowogródka. Pierwszymi osadzonymi działaczami
ONR byli: Zygmunt Dziarmaga, Władysław Chackiewicz, Jan Jodzewicz, Edward Kemnitz, Bolesław Piasecki,
Mieczysław Prószyński, Henryk Rossman, Włodzimierz Sznarbachowski i Bolesław Świderski.
Agnieszka Knyt podaje liczbę 3 tysięcy więźniów, którzy przewinęli się przez obóz do końca sierpnia 1939[5].
Wśród nich znajdowali się nie tylko działacze nielegalnych lub zdelegalizowanych przez rządy sanacyjne
Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), Komunistycznej Partii Polski (KPP), Obozu
Narodowo-Radykalnego (ONR), ale także ludzie związani ze Stronnictwem Ludowym (SL) i Polską Partią
Socjalistyczną (PPS). Przetrzymywany tam był m.in. przez kilkanaście dni publicysta Stanisław Mackiewicz, który
został tam osadzony za krytykę polityki zagranicznej państwa.
Obóz funkcjonował do momentu opuszczenia terenów województwa poleskiego przez organy władzy II
Rzeczypospolitej, po zajęciu tych obszarów przez Związek Radziecki w 1939, więźniowie zostali wypuszczeni przez
Armię Czerwoną.
Ciąg dalszy
W Anglii gen. Władysław Sikorski wykorzystał obóz na wyspie Bute do przetrzymywania swoich przeciwników
politycznych. Wacław Kostek-Biernacki, który sprawował organizację i nadzór nad Berezą był internowany w
Rumunii, po wojnie torturowany przez UB, skazany na śmierć, zmarł krótko po uwolnieniu.
Raport o stanie wyżywienia odosobnionych w dniu 20 stycznia 1939 roku[6]
Raport pracownika obozu A. Pruchniewicza z dnia 20 stycznia 1939 dostarcza informacji na temat
głodowych[potrzebne źródło] racji żywności w obozie, dzienny koszt wyżywienia jednego więźnia wynosił niespełna 50
groszy (dokł. 49,48 gr).
Stan ogólny: 483 (w szpitalu w Kobryniu 4)
Ogólny stan do wyżywienia 479
z tego pełnych racji 466
Post (chleb i woda) 13
Wydano
Śniadanie – Kawa
Kawa na 1 odosobnionego 25 gram na 446 odosobnionych 1,365 kg
Cukier na 1 odosobnionego 25 gram na 466 odosobnionych 1,365 kg
Chleb na 1 odosobnionego 700 gram na 466 odosobnionych 330,750 kg
Twaróg na 1 odosobnionego 50 gram na 466 odosobnionych 23,300 kg
Obiad – Zacierki
Mąka pytlowa na 1 odosobnionego 120 gram na 466 odosobnionych 55,920 kg
Kartofle na 1 odosobnionego 500 gram na 466 odosobnionych 230,000 kg
Słonina na 1 odosobnionego 40 gram na 466 odosobnionych 18,640 kg
Sól na 1 odosobnionego 30 gram na 466 odosobnionych 13,980 kg
Cebula na 1 odosobnionego 10 gram na 466 odosobnionych 46,660
Kolacja – Krupnik
Kartofle na 1 odosobnionego 1000 gram na 466 odosobnionych 466,000 kg
Słonina na 1 odosobnionego 15 gram na 466 odosobnionych 9,990 kg
2
Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej
Kasza pęczak na 1 odosobnionego 100 gram na 466 odosobnionych 46,600 kg
Koszt
Kosz wyżywienia 1 odosobnionego w dniu 20 stycznia wynosi 49,48 gr.
Życie po obozie
Zdaniem P. Siekanowskiego zwolnieni z Berezy musieli potępiać dotychczasową przeszłość polityczną i nie mogli
opowiadać nikomu ani opisywać o sytuacji panującej wewnątrz obozu pod karą ponownego uwięzienia. Po wyjściu
z Obozu wielu więźniów doznało dożywotniego uszczerbku na zdrowiu fizycznym i psychicznym m.in. zapalenie
stawów i inne przewlekle zapalenia, schizofrenię czy depresję[7]. Autor ten w swojej pracy podkreśla, że więźniowie
kryminaliści byli uprzywilejowani, żyli w lepszych warunkach, dostawali większe dawki żywności, mogli
rozmawiać między sobą, mieli dostęp do używek w zamian donosili na pozostałych więźniów, byli instruktorami
przy gimnastyce, pomocnikami lekarzy etc.[8]
Liczba ofiar
Według różnych szacunków przez 5 lat działalności Berezy Kartuskiej zanotowano od 4 do 20 przypadków śmierci.
Norman Davies podaje w swojej książce dotyczącej historii Polski pt. "Boże igrzysko" liczbę 17 ofiar
śmiertelnych[9]. Agnieszka Knyt z ogólnej liczby 3 tysięcy więźniów uwięzionych w Berezie do końca sierpnia 1939
podaje 13 zgonów[10]. Natomiast ukraiński historyk Viktor Idzio w swojej książce o UPA, podaje liczbę aż 300
ofiar[11].
Kontrowersje
Już wkrótce po powstaniu był nazywany obozem koncentracyjnym, a po wojnie jego istnienie było wykorzystywane
w celach propagandowych przez komunistów, by wykazać, że przedwojenne rządy sanacyjne były "reżimem
faszystowskim"[12]. Termin "polskie obozy koncentracyjne" na określenie Berezy Kartuskiej chętnie
wykorzystywała w swoich publikacjach propaganda PRL[13] uzasadniając tym tezę o antydemokratycznym i
represyjnym charakterze kapitalistycznego systemu politycznego II Rzeczypospolitej oraz dyktatorskim zapędom
Józefa Piłsudskiego.
Profesor Timothy Snyder z Yale University uznaje obóz w Berezie za obóz koncentracyjny, tak samo Biblioteka
Kongresu Stanów Zjednoczonych czy noblista Czesław Miłosz[14][15][16]. Polsko-brytyjski historyk Tadeusz
Piotrowski z University of New Hampshire także nazywa Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej obozem
koncentracyjnym, zastrzegając jednak, iż tworzenie podobnych obozów było normą w tamtych czasach, za przykład
podając obozy założone przez Amerykanów dla Japończyków podczas II wojny światowej czy przez
Kanadyjczyków dla Ukraińców podczas I wojny światowej[17].
Określenie to pojawiało się także w prorządowej prasie, "Gazeta Polska" (nr 168, 19 VI 1934) w ten sposób
opisywała Berezę Kartuską:
Wiemy co natomiast musi być w Polsce, bo my tak chcemy. Musi być porządek. Musi być powaga i
będzie. Obozy koncentracyjne. Tak. Dlaczego? Dlatego, że widać owych osiem lat pracy nad wielkością
Polski, osiem lat przykładu i osiem lat osiągnięć, osiem lat krzepnięcia – nie wystarczyło dla wszystkich
W 2007 doszło do incydentu w Paryżu, kiedy to miejscowi francuscy politycy lewicowi umieścili na tablicy
upamiętniającej komunistycznego żydowskiego działacza Arona Skrobka informację o tym że przebywał on w
"polskim obozie koncentracyjnym", jakim miało być ich zdaniem więzienie w Berezie. Skutecznie przeciw temu
zaprotestowała ambasada Rzeczypospolitej w Paryżu[18].
3
Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej
4
Przypisy
[1] Leszek Żebrowski": Przedmowa. [w:] P. Siekanowski: Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939. Warszawa 1991. s. 7-8
[2] „Słowo”, nr 188, 13 lipca 1934
[3] Wojciech Śleszyński Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939. Białystok 2003. s. 86
[4] P. Siekanowski: Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939. Warszawa 1991
[5] Agnieszka Knyt: Bereza Kartuska. [w:] "Karta" nr 59/2009
[6] Cytat raportu za:Wojciech Śleszyński, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939, Białystok 2001, s. 40-41
[7] P. Siekanowski, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991, s. 27-46
[8] P. Siekanowski, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991, s. 32
[9] Boże igrzysko. Historia Polski (wydanie V, Znak 1999)
[10] Agnieszka Knyt: Bereza Kartuska. [w:] "Karta" nr 59/2009
[11] Viktor Idzio: Ukrainska Povstanska Armiya: zhidno zi svidchennia nimetskykh ta radianskykh arkhiviv. Lwów 2005. s. 6. ISBN
966-665-268-4
[12] Wojciech Śleszyński, Aspekty prawne utworzenia obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej i reakcje środowisk politycznych. Wybór
materiałów i dokumentów (http:/ / kamunikat. fontel. net/ www/ czasopisy/ bzh/ 20/ 15. htm), Беларускі Гістарычны Зборнік – Białoruskie
Zeszyty Historyczne nr 20
[13] Hanna i Tadeusz Jędruszczak: "Ostatnie lata II Rzeczypospolitej 1935-1939". Książka i Wiedza 1970, s. 11. Cytat: "W 1934 r. utworzono
obóz koncentracyjny w Berezie Kartuskiej".
[14] Timothy Snyder, The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999., 2004. (http:/ / books. google. com/
books?id=xSpEynLxJ1MC& pg=PA167& lpg=PA167& dq=snyder+ kartuska& source=web& ots=1QrrUqqs7h&
sig=77wi9cHPW-l1hlvYeoYVoAGRq24)
[15] Library of Congress Subject Headings. (http:/ / books. google. com/ books?id=gHAqAAAAMAAJ& dq=bereza+ kartuska+ concentration+
camp+ library)
[16] Czesław Miłosz, The History of Polish Literature, Nowy Jork, Macmillan, 1969, p. 383: "Pilsudski soon revealed himself as a man of whims
and resentments... He founded a concentration camp, where he sent several members of the Diet." (http:/ / books. google. com/
books?id=11MVdBYUX5oC& pg=PA383& dq="whims+ and+ resentments"& sig=rcBrQw2F3MDMAodBJvZNiLpT4j0)
[17] Tadeusz Piotrowski, Poland's Holocaust: Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide in the Second Republic,
1918–1947, McFarlandMcFarland, 1998, ISBN 0-7864-0371-3, Google Print, p.193 (http:/ / books. google. com/ books?id=hC0-dk7vpM8C&
printsec=frontcover& hl=pl#v=onepage& q& f=false,M1)
[18] Tomasz Stańczyk: Wyklęta Bereza (http:/ / www. historia. uwazamrze. pl/ artykul/ 932393. html). [w:] "Uważam Rze. Historia", nr 6,
wrzesień 2012, s. 80
Bibliografia
1. Andrzej Garlicki: Bereza, polski obóz koncentracyjny, Gazeta Wyborcza nr 93.5703 z 19–20 kwietnia 2008
2. Agnieszka Knyt: Bereza Kartuska, [w:] "Karta" nr 59/2009
3. Wojciech Śleszyński: Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939 (http://pbc.biaman.pl/dlibra/
docmetadata?id=4525&from=publication&). Białystok 2003. ISBN 83-918161-0-9
4. Piotr Siekanowicz: Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–39. Warszawa 1991.
5. Ireneusz Polit: Miejsce odosobnienia w Berezie Kartuskiej, wyd. Adam Marszałek, 2003;
6. Obóz w Berezie Kartuskiej miał być dowodem na „faszyzację” Polski – z Tomaszem Greniuchem, doktorantem
historii na KUL-u rozmawia Tomasz Kwiatek (http://www.ngopole.pl/2011/07/04/
„oboz-w-berezie-kartuskiej-mial-byc-dowodem-na-„faszyzacje”-polski”-–-z-tomaszem-greniuchem-doktorantem-historii
)
Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej
Linki zewnętrzne
• Bereza Kartuska – Polski Sanacyjny Obóz Koncentracyjny (http://www.eioba.pl/a86034/
bereza_kartuska_polski_sanacyjny_oboz_koncentracyjny) (Rozdział Wspomnienia z Berezy. Łódź: Książka i
Wiedza, 1958. s. 413-461)
• Wojciech Śleszyński: Aspekty prawne utworzenia obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej i reakcje środowisk
politycznych. Wybór materiałów i dokumentów (http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/bzh/20/15.
htm). Białoruskie Zeszyty Historyczne, nr 20, Białystok 2003
• Zdzisław Julian Winnicki: Bereza Kartuska – jak było naprawdę? (http://kresy24.pl/15563/
bereza-kartuska-jak-bylo-naprawde)
5
Źródła i autorzy artykułu
Źródła i autorzy artykułu
Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=37208520 Autorzy: Adalbertus, Artur Andrzej, Azymut, Bacus15, Bastian, Belfer00, Beno,
BeŻet, Birczanin, Bladyniec, Bocianski, Bogomolov.PL, Bukaj, Cathy Richards, Chesterx, Dandys, Dobry05, DumnyPolak, Ency, Falangista1933, Fedek6, Freedon Nadd, Hermod, Histeryk 13,
Jakubkaja, Joanna M. Dziewulska, Kenaj79, Krzysiu210, LTD200, Litwin Gorliwy, Lonio17, Maikking, Marek z Kresów, Margoz, Maria.Z., Maromaro, Mat86, Mathiasrex, Mintho, Mpfiz,
NarodowyKonserwatysta, Nutaj, Orio, Palkin, Pantelejmon, Paterm, Paweł5586, PawełMM, Pawski, Pbk, Pedroekwilibrysta, Pernambuko, Piotr 1960, Piotrus, Rklisowski, Rogra, Romuald
Wróblewski, Sagi2007, Sloggi, Sobol2222, SpiderMum, Steffanos12, Stiepan Pietrov, StrumykNR, Szwedzki, Taw, Teukros, Tow.molibden, Vearthy, Vikom, Warschauer, Xx236, Zetpe0202,
68 ,‫ אדם דובז'ינסקי‬anonimowych edycji
Źródła, licencje i autorzy grafik
Plik:Bereza concentration camp + monument.jpg Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Bereza_concentration_camp_+_monument.jpg Licencja: Creative Commons
Attribution-Sharealike 3.0,2.5,2.0,1.0 Autorzy: Christian Ganzer, Hamburg
Licencja
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0
//creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/
6