Pobierz artykuł - eBooki

WSTĘP
Bywa tak, że impulsem do zainteresowania się jakimś tematem badawczym
są związane z nim rozległe studia, liczne publikacje, dyskusje w gronie fachowców itp. Może jednak być odwrotnie — jako bodziec posłuży brak badań, nieobecność nawet podstawowych opracowań danego zagadnienia. Temat mykw
niewątpliwie należy do tej drugiej kategorii. Gdy trzy lata temu z powodu moich
zainteresowań żydowskimi gender studies chciałam poszerzyć swoją wiedzę dotyczącą kobiecych rytualnych ablucji i tym samym „wejść w przestrzeń” mykwy, ze
zdumieniem stwierdziłam całkowity brak badań związanych z tym zagadnieniem
w Polsce1, a także uderzająco ubogi zasób publikacji na świecie. Stało się dla mnie
jasne, że w kontekście rozbudowanych w naszym kraju studiów dotyczących synagog i cmentarzy żydowskich problematyka mykw jest zmarginalizowana, mimo
że z punktu halachicznego rytualna łaźnia jest bardziej potrzebna do funkcjonowania tradycyjnej gminy żydowskiej niż bożnica czy cmentarz, i to przede wszystkim
mykwę władze gmin musiały zapewnić swoim członkom.
Ta sytuacja stała się punktem wyjścia do zorganizowania przez Zakład Studiów Żydowskich Uniwersytetu Wrocławskiego i Żydowską Gminę Wyznaniową
w dniach 25–26 maja 2011 roku we Wroclawiu konferencji pt. „Mykwa — przestrzeń, funkcja, prawo i motyw”, która miała zainicjować interdyscyplinarne badania nad mykwą jako przestrzenią kulturową i architektoniczną, związaną z obyczajem, prawem religijnym i państwowym. Organizatorzy konferencji podchodzili do
tematu mykwy w aspekcie badań interdyscyplinarnych łączących różne metodologie z mocnym zaakcentowaniem perspektywy genderowej. Planowany rozległy
zakres tematyczny konferencji miał odzwierciedlać możliwości, jakie stwarzają
badania nad mykwami, wskazane wówczas zostały następujące kierunki studiów:
— żydowskie prawo religijne związane z ablucjami,
— wymogi religijne wobec konstrukcji mykwy,
— tradycje i zwyczaje związane z rytuałem w mykwie,
— mykwa jako przestrzeń architektoniczna od starożytności po współczesność,
— badania archeologiczne nad mykwami,
1 Było to jeszcze przed ukazaniem się pionierskiej pracy Anny Jakimyszyn dotyczącej mykwy
w Krakowie, przełamującej milczenie wokół mykw; jest to jednak studium jednego przypadku. Anna
Jakimyszyn, Mykwa. Dzieje żydowskiej łaźni rytualnej przy ul. Szerokiej w Krakowie, Kraków 2012.
Mykwa — rytuał i historia, 2014
© for this edition by CNS
Mykwa.indb 11
2015-08-27 13:31:40
12
WSTĘP
— ochrona mykw jako zabytków w Polsce i na świecie,
— mykwa — przestrzeń kobiet?,
— funkcja rytualnej łaziebnej (balanit-tukerin) i jej rola oraz pozycja w gminie żydowskiej,
— rola przepisów związanych z rytualną czystością kobiet (nida) w kształtowaniu patriarchalnych relacji w obrębie społeczności żydowskiej,
— rola mykwy w chasydyzmie; mykwy chasydzkie,
— mykwa a żydowska modernizacja — motyw mykwy w literaturze, teatrze,
filmie i folklorze,
— temat mykw w księgach pamięci, poradnikach medycznych, responsach
rabinicznych,
— przepisy, normy, restrykcje państwowe dotyczące mykw i ich rola w polityce prowadzonej wobec Żydów,
— kwestia przestrzegania przepisów religijnych związanych z mykwą w czasie Zagłady; mykwy w gettach,
— żydowski feminizm wobec przepisów ablucji kobiet; alternatywne interpretacje kobiecych ablucji i współczesne nowe rytuały związane z mykwą.
Nie wszystkie ze wskazanych przez organizatorów aspektów badawczych
zostały zaprezentowane w czasie wystąpień. Nie było to zaskoczenie — wszak
rozwiniętych studiów nad mykwami w Polsce nie było i konferencja nie miała
odzwierciedlać stanu badań, lecz raczej stymulować do ich podjęcia. Badacze,
którzy zgłosili swój akces, postanowili w obrębie swoich studiów badawczych
poszukać możliwości uwzględnienia i opracowania zagadnień z szeroko rozumianą mykwą.
Niniejszy tom nie jest jednak tomem pokonferencyjnym. Jedynie część zebranych tu tekstów powstała na podstawie wygłoszonych we Wrocławiu w 2011
roku referatów. Niektóre pisane były później lub zostały udostępnione redaktorce
tomu w celu stworzenia jak najbardziej, na miarę obecnych — wciąż słabo rozwiniętych — badań, wieloaspektowego ujęcia tematów związanych z rytualną łaźnią
żydowską.
W tomie Mykwa — rytuał i historia temat mykw ukazany jest zatem w ujęciu halachicznym (artykuł wprowadzający rabina Rapoporta), architektonicznym
(Jerzy Kichler), archeologicznym (Bartłomiej Stawiarski), folklorystycznym
(Piotr Grącikowski), feministycznym (Aleksandra Przeździecka-Kujałowicz), historycznym, opartym na badaniach archiwalnych (Tamara Włodarczyk), w tym
dwa studia przypadku (Anna Jakimyszyn). Oprócz tego znajdziemy też teksty
wprowadzające problematykę mykw w powiązaniu z kwestią chasydzką (Marek
Tuszewicki), pamięcią zbiorową zapisaną na kartach ksiąg pamięci (Joanna Lisek)
oraz zagadnień związanych z procesami modernizacji żydowskiej (Agata Rybińska). Niestety, nie udało się pozyskać żadnego tekstu na temat działania mykw
w getcie — wydaje mi się, że ma to związek nie tylko z brakiem źródeł, lecz
także w ogóle niedostatecznie rozwiniętymi w Polsce badaniami nad żydowską
Mykwa — rytuał i historia, 2014
© for this edition by CNS
Mykwa.indb 12
2015-08-27 13:31:40
WSTĘP
13
kulturą ortodoksyjną w XX wieku. Nie podjęto też badań dotyczących motywu
mykw w literaturze. Te tematy wciąż czekają na opracowanie. Szkoda też, że nie
znalazł się tu artykuł, który poruszałby problem ochrony mykw. Uważam, że jest
to szczególnie ważne z powodu wielkiego zaniedbania w tej dziedzinie w Polsce.
W Niemczech, Francji i Czechach sytuacja wygląda inaczej — stare, niejednokrotnie jeszcze średniowieczne mykwy otoczono tam nie tylko ochroną. Dzięki pracom archeologicznym odzyskano je i udostępniono do zwiedzania, a dziś
cieszą się dużym zainteresowaniem ze strony turystów i lokalnej społeczności.
Wydaje się, że mykwy są szczególnie atrakcyjne jako zabytki ze względu na brak
podobnych obiektów w kulturach otaczających Żydów aszkenazyjskich. O ile
synagogi często w swej architekturze przypominają kościoły, o tyle mykwy wymagały własnych rozwiązań konstrukcyjnych z powodu skomplikowanych przepisów halachicznych dotyczących zasad ich budowania. W Polsce z pewnością są
wiekowe, dobrze zachowane pod ziemią mykwy, nie ma jednak projektów historyczno-archeologicznych, które skupiłyby się na ich zlokalizowaniu i odkopaniu.
Istniejące obiekty przedstawiają często opłakany stan, na przykład doskonale zachowana po wojnie zabytkowa mykwa we Wrocławiu dopiero niedawno znalazła
się na liście zabytków, wcześniej zostawszy poważnie zdewastowana w trakcie
remontu sąsiadującej z nią synagogi.
Mykwa to jednak nie tylko zabytek. Społeczność żydowska w Polsce po
1989 roku obrała w większości kierunek konserwatywny. Teoretycznie więc
konserwatywne gminy w Polsce potrzebują mykw, w praktyce jednak temat ten
jest zaniedbany i kobiety żydowskie tylko w Warszawie, Krakowie i Łodzi mogą
dokonywać obowiązujących je z punktu widzenia halachicznego rytualnych
ablucji. Warto przy okazji zauważyć, że na świecie obecnie obserwujemy odkrycie mykw przez kobiety z bardziej postępowych odłamów judaizmu. Dla nich
wizyta w mykwie nie jest wyjściem ze stanu nieczystości, lecz bardziej formą
kobiecego doświadczenia religijnego archetypicznie łączącego się z wodą jako
źródłem życia i odnowy. Przykładem takiego nowego podejścia nieortodoksyjnego do tematu mykwy jest projekt zrealizowany przez Janice Rubin, Leę Lax
i Charlesa Wiesa w 2001 roku pt. Mikvah Project, http://www.mikvahproject.
com, którego celem było zebranie opowieści kobiet żydowskich dotyczących
ich doświadczeń związanych z mykwą oraz wykonanie szeregu artystycznych
zdjęć w przestrzeniach mykw. Wydaje się, że społeczność żydowska w Polsce
nie do końca wykorzystuje potencjał mykwy jako — czy to halachicznie, czy
feministycznie rozumianej — sfery odradzania, rozwijania kobiecych doświadczeń religijnych.
Niniejszy tom zaopatrzony został w aneks, w którym znalazły się archiwalne
zdjęcia mykw, jidyszowe pieśni mykwowe oraz tłumaczenie z języka hebrajskiego
współczesnego poradnika dla balanit (inaczej tukerin, pracownicy mykwy, która
czuwa, aby rytualne ablucje kobiet odbyły się we właściwy sposób, a także pomaga Żydówkom odwiedzającym mykwę).
Mykwa — rytuał i historia, 2014
© for this edition by CNS
Mykwa.indb 13
2015-08-27 13:31:40
14
WSTĘP
Chciałam serdecznie podziękować wszystkim osobom, które włączyły się
w pracę nad tym tomem, przede wszystkim autorom artykułów za gotowość podjęcia tematu mykwy w swych badaniach oraz za okazaną mi cierpliwość i wyrozumiałość w pracach nad redakcją tomu. Szczególne wyrazy podziękowania kieruję
też do Darka Dekierta za jego tłumaczenie poradnika balanit, które udostępnił
nam na potrzeby tomu.
Zdaję sobie sprawę, że niniejsza książka tylko w niewielkim zakresie zapełni
lukę w badaniach nad tematyką mykw w Polsce, mam nadzieję jednak, że pokaże
ona, jak fascynujące tematy można rozwijać, wychodząc od marginalizowanej,
przemilczanej przestrzeni rytualnej łaźni żydowskiej. Liczę, że stanie się to zachętą i inspiracją do dalszych badań.
Joanna Lisek
Mykwa — rytuał i historia, 2014
© for this edition by CNS
Mykwa.indb 14
2015-08-27 13:31:40