„amerykanka” w dawnym obserwatorium

„AMERYKANKA”
W DAWNYM OBSERWATORIUM
215. rocznica założenia Obserwatorium Astronomicznego w Krakowie
W
1923 roku dyrektor Obserwatorium Astronomicznego
Uniwersytetu Jagiellońskiego profesor Tadeusz Banachiewicz (1882–1954) sprowadził do Krakowa
z Uniwersytetu Harvarda w Stanach Zjednoczonych teleskop refrakcyjny o obiektywie
równym 203 mm (8 cali). W Archiwum UJ
przetrwał brudnopis listu z 3 lipca 1923 roku,
którego polskie tłumaczenie brzmi:
J. Pollesch
Ze zbiorów Biblioteki Głównej Akademii Pedagogicznej w Krakowie
Prace te były bardzo owocne: Pracownicy OA UJ, pracując od
roku 1920, dokonali po dziś dzień z górą 100 000 ocen jasności
gwiazd zmiennych zaćmieniowych1. Doktor
Antoni Wilk (1876–1944) obserwował przy
pomocy „amerykanki” wszystkie cztery
odkryte przez siebie komety. Również odkryta w zamiejskiej stacji obserwacyjnej na
Łysinie kometa Orkisza była obserwowana
przy pomocy „amerykanki”.
Professor Harlow Shapley
W latach 60. jej rola stopniowo malała,
Harvard College Observatory
a większość obserwacji przeprowadzano
Cambridge, Massachusetts,
przy pomocy teleskopu typu Grubb, umieszUnited States of America
czonego w kopule zachodniej. W 1964 roku
w ramach obchodów 600-lecia Uniwersytetu
Wydział Filozoficzny Uniwersytetu
Jagiellońskiego przyjechał do Krakowa
Jagiellońskiego zdecydował na zebraniu
dyrektor Obserwatorium Uniwersytetu
dnia 22 czerwca 1923 roku o złożeniu Panu
Harvarda Harlow Shapley i odwiedził Obserdecznych podziękowań za Pana żywe zaserwatorium Astronomiczne, składając podinteresowanie potrzebami uniwersyteckiego
pis na postumencie „amerykanki”: Harlow
Obserwatorium i wypożyczenie 8-calowego
Shapley was here. To dzięki Shapleyowi po
teleskopu refrakcyjnego.
pierwszej wojnie światowej do Krakowa
Jako dziekan (rektor) Wydziału Filotrafiła „amerykanka”, a po drugiej wojnie
zoficznego (Uniwersytetu) mam zaszczyt
światowej, w 1948 roku, do Torunia sprowazakomunikować Panu tę decyzję, prosząc
dzono z Obserwatorium Harvardzkiego tejednocześnie o przyjęcie wyrazów mojej
leskop Henry’ego Drapera. Harlow Shapley
osobistej wdzięczności. Jestem szczęśliwy, „Amerykanka” za czasów, gdy była jednym stwierdził, że trzeciej wojny światowej nie
z głównych instrumentów Obserwatorium UJ
mogąc potwierdzić, iż przyjaźń obu naszych
będzie, bo on nie ma już więcej teleskopów
narodów przypieczętowana krwią w walce o wolność jest obecnie dla Polski... Jak dotychczas słowa dotrzymał.
umacniana pokojową pracą dla ogólnego dobra ludzkości.
Wraz z rozwojem miasta warunki do prowadzenia obserwacji
„Amerykanka”, jak ją od tamtej pory nazywano, zosta- w budynku przy ul. Kopernika pogarszały się. Staraniem ówła umieszczona w kopule
czesnego dyrektora OA prof.
wschodniej w Obserwatorium
Eugeniusza Rybki (1898–
Astronomicznym UJ, które
1988) założona w 1953 roku
wówczas mieściło się przy
przez prof. Banachiewicza
ul. Kopernika 25. Jako najstacja obserwacyjna w Forcie
większy ówczesny instrument
Skała została przekształcona
w Obserwatorium pozwow główną siedzibę Obserlił na poszerzenie zakresu
watorium UJ. Jej uroczyste
obserwacji o obiekty dużo
otwarcie nastąpiło w maju
słabsze. Badania skupiały
1964 roku. Obserwatorium
się wówczas na obserwastopniowo przenosiło się z ul.
cjach zakryć gwiazd przez
Kopernika do swej nowej sieKsiężyc i na wyznaczaniu
dziby na Bielanach. W 1976
minimów jasności blasku
roku „amerykanka” została
gwiazd zmiennych zaćmierozmontowana i przewieziona
niowych. Wyniki obserwacji
do Fortu Skała, ale nigdy nie
były regularnie podawane
była tam używana. Jesienią
w „Dodatku Astronomicz1976 roku krakowscy astronym do Roczników Obsernomowie z pomocą leśników,
watorium Krakowskiego”. „Amerykanka” po renowacji w kopule wschodniej, kwiecień 2007 r.
Straży Granicznej i mieszkań-
ALMA MATER
75
ców Bieszczad stworzyli Bieszczadzką Stację Obserwatorium
Astronomicznego UJ w Roztokach Górnych koło Cisnej.
„Amerykanka” stała się głównym instrumentem stacji. Na
pamiątkę budowy w fundamencie postumentu zamurowano
butelkę po radzieckim szampanie z kartką, na której była data
i opis całego przedsięwzięcia.
W latach 1976–1986 dr Maciej Winiarski wykonał przy
pomocy „amerykanki” długą serię pomiarów sławnych pyłowych księżyców Kordylewskiego2. Przy pomocy teleskopu
amerykańskiego kontynuowano pomiary gwiazd zmiennych
A. Woszczyna
A. Woszczyna
strumentu i korygowanie błędów ustawienia lunety głównej
związanych z niedokładnością prowadzenia i wpływem
atmosfery (refrakcja). Sporo trosk przysporzyła nieczynna
sztolnia pod postumentem teleskopu, w której pierwotnie
znajdował się zawieszony na stalowej lince ciężar. Jego powolne opadanie zapewniało ruch teleskopu, który obserwował
ruchomą sferę niebieską. Zalana betonem sztolnia zmusiła
do zastanowienia się nad innym niż grawitacyjny napędem
teleskopu. Rozważano wprowadzenie napędu elektrycznego,
który byłby jednak elementem całkowicie nowym. Dlatego
„Amerykanka” w Bieszczadzkiej Stacji OA UJ, sierpień 2003 r.
zaćmieniowych. Do celownicy dokręcony był fotometr
wykonany w warsztacie Obserwatorium. Wyniki tych obserwacji wykorzystywane były w „Dodatku Międzynarodowym do Roczników Obserwatorium Astronomicznego”,
zawierających efemerydy gwiazd zmiennych zaćmieniowych.
Z końcem lat 90. stacja w Roztokach została zlikwidowana,
a w 2003 roku „amerykanka” została rozmontowana i przywieziona do krakowskiego Obserwatorium.
W 2006 roku jednostki Uniwersytetu: Muzeum, Obserwatorium Astronomiczne oraz Instytut Botaniki podjęły decyzję
o odnowieniu „amerykanki” i przywróceniu jej do kopuły
wschodniej w Kolegium Śniadeckiego. Renowacja trwała od
połowy 2006 roku do marca 2007 roku. Prace renowacyjne
prowadzili dr Maciej Winiarski oraz mechanicy Mirosław
Suchan i Mirosław Pyzik z Obserwatorium Astronomicznego UJ. Każdy element teleskopu – tak części metalowe, jak
i optyka – wymagały sprawdzenia, gruntownego oczyszczenia
i odnowienia. Części metalowe zostały pomalowane na szary
kolor, taki, jaki miała „amerykanka” pierwotnie. Każdy element był następnie przewożony z warsztatu Obserwatorium
i osobno montowany w kopule wschodniej. W dobrym stanie
zachowały się części optyczne, w tym trzy wymienne okulary
umocowane w uchwycie rewolwerowym wykonanym przed
wojną przez mistrza Biedę w Zakładzie Aparatury Naukowej
UJ. Do lunety głównej przymocowany był szukacz, dodatkowa lunetka o dużym polu widzenia, ale małym powiększeniu,
służąca do szybkiego odszukania żądanego obiektu na niebie,
oraz celownica – luneta o małym polu widzenia, ale dużym
powiększeniu, która pozwala na precyzyjne ustawienie in-
76
ALMA MATER
spróbowano umieścić ciężar przy ścianie obok teleskopu. Tym
sposobem udało się „puścić grawitację bokiem” i uchronić
oryginalny mechanizm. Cierpliwości wymagało również
ustawienie teleskopu – scentrowanie trzech lunet, ustawienie osi godzinowej teleskopu w południku i w deklinacji
oraz uregulowanie chodu zegara, aby obserwowany obiekt
nie „uciekał” z pola widzenia lunety głównej. Odświeżeniu
poddano również samą kopułę – naprawiono przeciekający
dach, pomalowano pomieszczenia obu kopuł, zainstalowano
oświetlenie awaryjne.
Dzieje Obserwatorium dotyczą nie tylko obserwacji ciał
niebieskich. Od czasów założyciela „gwiazdarni”, Jana Śniadeckiego, datuje się ciągłe pomiary meteorologiczne. Zakład
Klimatologii UJ przygotował w kopule zachodniej ekspozycję
dotyczącą tych, nieprzerwanych od 1792 roku, badań.
9 maja br. w 215. rocznicę założenia Obserwatorium
Astronomicznego w Krakowie otwarta została ekspozycja
w kopule wschodniej i zachodniej Kolegium Śniadeckiego.
Dyrekcja Muzeum UJ składa serdeczne podziękowania za
pomoc Instytutowi Botaniki, który obecnie gospodarzy
w budynku dawnego Obserwatorium Krakowskiego, pracownikom Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UJ, a szczególnie
jego dziekanowi profesorowi Kazimierzowi Krzemieniowi
za pomoc i finansowe wsparcie.
Anna Karolina Zawada
1
2
Janusz Pagaczewski, Urania, Rocznik XIX (1948).
Maciej Winiarski, Photographic Observations of the Cloud in the Neighbourhood of Libration
Points L5 of the Earth-Moon System, „Earth, Moon, and Planets” 47, 1989, s. 193–215.