Filozofia grecka w V

Filozofia grecka w V-IV wieku p.n.e.
Sofiści
Sofiści (czyli mędrcy) byli w Atenach V wieku p.n.e. ulicznymi filozofami-nauczycielami, którzy
uczyli, jak należy przemawiać podczas obrad zgromadzenia ludowego, by pozyskać jego uczestników.
Uchodzili w powszechnej opinii za wychowawców demagogów, czyli przywódców ludu.
W miejsce mitu sofiści postawili rozum i zasadę powątpiewania. Programowo odrzucali
rozważania nad istnieniem i istotą bogów. Kładli nacisk na retorykę i dialektykę – sztukę mówienia i
sztukę przekonywania. Uczyli, jak zrobić karierę w społeczeństwie demokratycznym. Twierdzili, że
każda sprawa ma dwie strony, że zawsze można znaleźć argumenty za i przeciw. Ich zdaniem każda
prawda jest względna, zależy od punktu widzenia.
Protagoras z Abdery
Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy: tych, które są, że są, tych, których nie ma, że ich nie ma – te
słowa Protagorasa z Abdery uchodzą do dziś za kwintesencję filozofii sofistów. Protagoras urodził się
ok. r. 490 p.n.e. w Tracji, większość swojego życia spędził jako wędrowny nauczyciel, kilkakrotnie
odwiedzając Ateny. Jako pierwszy z filozofów otwarcie głosił swoje wątpliwości co do istnienia
bogów: Odnośnie bogów, nie jestem w stanie stwierdzić, czy istnieją, czy też nie, ani jacy są pod
względem formy.
Zdaniem Protagorasa wszelkie instytucje trwają dopóty, dopóki cieszą się poparciem obywateli
polis. Obowiązujące prawo jest zmienną konwencją ludzką. Prawa należy się uczyć, prawo należy
bezwzględnie przestrzegać – mówił.
Prodikos
Ten sofista z wyspy Keos na archipelagu Cykladów, nauczający w Atenach, w rozważaniach na temat
religii szedł jeszcze dalej niż Protagoras. Twierdził mianowicie, że bogowie są niczym więcej jak
tylko personifikacją obiektów i zjawisk przyrody, takich jak słońce, księżyc, woda, ogień. Bogowie są
więc wytworami ludzkiej wyobraźni, wymyślonymi w celu zapewnienia porządku w życiu
społecznym. Prodikos uważany jest za pierwszego zdeklarowanego ateistę w historii filozofii.
Gorgiasz
Był głosicielem pluralizmu moralnego – inna jest moralność mężczyzny i kobiety, inna wolnego i
niewolnika. Norma moralna jest tylko ogólną regułą, którą trzeba zawsze rozważać w konkretnych
okolicznościach.
Sokrates (469-399 p.n.e.)
Z poglądami sofistów polemizował Sokrates, uważając je za amoralne. Utrzymywał, że prawda i
wartości mają charakter obiektywny, a filozofia jest nauką o dobru. Jego poglądy znamy jedynie z
pism Platona i Ksenofonta, gdyż nie pozostawił po sobie żadnych tekstów pisanych. Prawie całe życie
spędził w Atenach, opuszczając je tylko wtedy, gdy w szeregach hoplitów walczył w wojnie
peloponeskiej.
Koncepcja duszy
Według Sokratesa dusza ludzka nie jest ucieleśnionym duchem, lecz integralną częścią osobowości,
charakterem danego człowieka. Jej zadaniem jest odkrywanie dobra, co może się dokonywać tylko
poprzez rozum.
Sokrates przesunął obszar zainteresowania filozofii z poznawania świata fizycznego na kwestię
indywidualnego samopoznania. Pierwszym krokiem ku samopoznaniu jest doświadczanie życia,
następnie poddawanie tego doświadczenia pod osąd rozumu. W ten sposób człowiek zdobywa
indywidualną wiedzę, która jest podstawą mądrości. A mądrość jest tożsama z dobrem.
Sokrates podkreślał, że panowanie nad sobą jest warunkiem wewnętrznej wolności i autarkii, czyli
samowystarczalności. Od niego bierze początek filozoficzna refleksja nad przyjaźnią, której przypisał
wartość moralną: tylko ktoś dobry może być przyjacielem dobrego, źli mogą być dla siebie jedynie
nieprzyjaciółmi.
Sam odnosił się do swojej mądrości z dużym dystansem, mówiąc, że jest jedynym człowiekiem w
pełni zdającym sobie sprawę z własnej ignorancji.
Stosunek do polityki
Sokrates odczuwał silną niechęć do polityki jako sfery nieczystych machinacji. Krytykował
demokrację za procedurę losowania stanowisk, uważał, że powinny być one powierzane przy
uwzględnieniu kompetencji i osobistych walorów jednostek. Prawdziwym politykiem może być tylko
człowiek moralnie doskonały.
Proces Sokratesa
W r. 399 p.n.e. Sokrates stanął przed sądem ateńskim pod zarzutami deprawowania młodzieży oraz
lekceważenia bogów czczonych przez polis. Prawdziwym powodem procesu był fakt, iż
indywidualizm Sokratesa nie mieścił się w granicach wyznaczonych przez zasady życia społecznego
ówczesnych Aten. Filozof gardził opinią publiczną, co było sprzeczne z kanonami demokracji.
Oskarżano go o elitaryzm.
Sąd uznał go winnym stosunkiem głosów 280:220. Werdykt ten nie musiał oznaczać kary śmierci,
lecz Sokrates odmówił wyznaczenia sobie alternatywnej kary. Śmierć nastąpiła w wyniku wypicia
cykuty (conium maculatum).
Platon (427-347 p.n.e.)
Platon pochodził z rodziny arystokratycznej. Był uczniem Sokratesa, stworzył jednak własny system
filozoficzny. Uważany jest za prekursora nurtu idealistycznego w filozofii.
Koncepcja idei
Punktem wyjścia rozważań Platona było przyjęcie założenia, że wartości nie są względne (jak
utrzymywali sofiści), lecz mają charakter absolutny. Takie idee, jak na przykład piękno, odwaga,
sprawiedliwość, istnieją jako byty wieczne. Problem polega tylko na tym, w jaki sposób ludzki umysł
może te wartości zidentyfikować.
Według Platona świat rzeczywisty jest jedynie bladym odbiciem doskonałego świata idei. Jedynym
źródłem, dzięki któremu możemy ten świat idei poznać, jest rozum, a nie zmysły, informujące nas
tylko o świecie rzeczywistym. Metodą poznania nie może więc być empiria, lecz dedukcja i myślenie
aprioryczne. Każda idea może być uchwycona w procesie długotrwałych rozważań i refleksji nad jej
naturą. Celem filozofa jest zrozumienie idei. Świat realny jest tylko odbiciem, mniej lub bardziej
wiernym, doskonałego świata idei. Idee tworzą hierarchię, na której szczycie znajduje się idea dobra.
Model państwa idealnego
Zdaniem Platona w państwie idealnym powinni rządzić filozofowie, gdyż tylko oni potrafią właściwie
rozpoznawać idee. Dusza ludzka składa się z trzech elementów: rozumu, ducha motywującego do
działania oraz zmysłów. Tylko u filozofów dominuje rozum, a więc oni powinni tworzyć elitę
sprawującą władzę. Akademia – szkoła filozofów założona przez Platona w Atenach, w gaju
Akademosa – miała wychowywać przyszłych władców.
W państwie idealnym powinny istnieć trzy warstwy społeczne: filozofowie sprawujący rządy,
wojownicy strzegący bezpieczeństwa (u nich dominuje duch) i lud zajmujący się działalnością
produkcyjną (w przypadku tej grupy najważniejszą rolę odgrywają zmysły).
Państwo idealne to takie, w którym szczęście jednostki jest zależne od szczęścia polis jako całości.
A szczęście polis zależy od dobrego rządu, czyli takiego, który wprowadza w życie idee
sprawiedliwości i dobra.
Zasadniczą rolę w państwie idealnym miał odgrywać system edukacji. Według Platona przyszli
filozofowie, zarówno mężczyźni, jak i kobiety, powinni być wybierani w młodym wieku spośród ludzi
ducha. Mieli być poddani najpierw programowi ćwiczeń fizycznych oraz kształcenia w dziedzinie
sztuki, następnie nauce matematyki i dialektyki. Dopiero w wieku 35 lat filozofowie mogli zacząć
pełnić obowiązki państwowe, przy czym najwyższe stanowiska mogli piastować od 50 roku życia.
W państwie idealnym miały być zakazane poezja i muzyka, jako dziedziny sztuki oddziałujące na
emocje, a nie na rozum. Miała obowiązywać cenzura mitów, gdyż niektóre mity Platon uznawał za
niemoralne. Wśród filozofów i wojowników Platon przewidywał równouprawnienie kobiet, życie we
wspólnocie majątkowej, wspólne wychowywanie dzieci. Małżeństwa miały być zastąpione przez
luźne związki dobierane ze względu na pożądane cechy przyszłego potomstwa. Zakazany byłby
homoseksualizm.
W państwie idealnym nie byłoby miejsca na debatę publiczną na temat spraw ważnych dla polis,
gdyż elita rządząca realizowałaby wieczne i absolutne idee, niepodlegające przecież dyskusji.
Klasyfikacja państw realnych
Platon podkreślał, że w państwach realnie istniejących nie rządzi rozum, kierujący się ideą dobra.
Ustroje państwowe sklasyfikował od najlepszego do najgorszego. Najlepsza jego zdaniem była
timokracja, czyli rządy ludzi kierujących się odwagą – przykładem takiego ustroju miała być
zmilitaryzowana Sparta. Drugim w kolejności ustrojem była oligarchia, czyli rządy ludzi bogatych,
motywowanych do działania głównie przez chciwość. Na trzecim miejscu Platon umieścił demokrację,
charakteryzującą się anarchią, korupcją i niekompetencją. Najgorszym ustrojem jest tyrania,
opierająca się na strachu i zbrodni.
Nieudany eksperyment na Sycylii
Około r. 388 p.n.e. Platon wybrał się na Sycylię, prawdopodobnie z zamiarem poznania istniejącej tam
wspólnoty pitagorejskiej. Poznał tam Diona, szwagra władcy Surakuz Dionizjosa I. Dion stał się
miłośnikiem filozofii Platona.
Około 20 lat później władzę w Syrakuzach objął Dionizjos II, syn Dionizjosa I. Duży wpływ na
młodego władcę miał Dion, który postanowił uczynić z niego króla-filozofa, realizującego platońską
wizję państwa idealnego. Na Sycylię powtórnie przybył Platon, by doradzać Dionizjosowi II.
Eksperyment jednak się nie powiódł i zarówno Platon, jak i Dion musieli opuścić wyspę.
Arystoteles (384-322 p.n.e.)
Arystoteles urodził się na pograniczu grecko-macedońskim w Stagirze, jego ojciec Nikomachos był
osobistym lekarzem króla macedońskiego Amyntasa III. Przez 20 lat Arystoteles studiował w
Akademii Platońskiej, w r. 347 p.n.e. opuścił Ateny, by nauczać najpierw w Assos, mieście leżącym
na południowo-zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, a później w Mytilene na wyspie Lesbos.
Następnie przez trzy lata w stolicy Macedonii, Pelli, był wychowawcą Aleksandra Macedońskiego.
Potem przebywał w rodzinnej Stagirze, a w r. 335 p.n.e. powrócił do Aten, gdzie założył Liceum –
własną szkołę filozofów, będącą jednocześnie pierwszym na świecie instytutem badawczym. W r. 323
p.n.e. zamieszkał na wyspie Eubei, gdzie rok później zmarł.
Zainteresowania badawcze
Arystoteles był zwolennikiem empirycznej metody poznawania świata: gromadzenia faktów i analizy,
na końcu ostrożnego formułowania wniosków, niewychodzących poza materiał empiryczny.
Jego zainteresowania były niezwykle szerokie: wniósł ogromny wkład w rozwój logiki, uważa się
go za twórcę zoologii jako nauki, prowadził badania i obserwacje w dziedzinie biologii, chemii, fizyki
i astronomii. Był autorem prac z językoznawstwa, wiedzy o sztuce, etyki, prawa, polityki. Wprowadził
termin metafizyka na określenie swych rozważań dotyczących istoty bytu.
Zoon politikon
Człowiek jest istotą społeczną (zoon politikon) – stwierdził Arystoteles w dziele Polityka.
Sformułowanie to wskazywało na fakt, iż człowiek może rozwinąć cechy ludzkie tylko we wspólnocie
z innymi ludźmi, w warunkach polis. Wyrzucony poza nawias wspólnoty, człowiek uległby degradacji
do poziomu zwierzęcia.
Celem człowieka jest osiągnięcie eudajmonii, czyli szczęśliwości, polegającej na doskonałości
moralnej oraz życiu w harmonii z innymi. Aby taki stan osiągnąć, konieczne jest odpowiednie
wychowanie, kładące nacisk na walory intelektualne i etyczne.
Arystoteles, mimo głębi myśli, był człowiekiem swego czasu – i jako taki przeciwny był zarówno
przyznaniu praw publicznych kobietom, jak i zniesieniu niewolnictwa.
Ustroje państwowe
Arystoteles twierdził, że państwo jest rezultatem naturalnego rozwoju: od rodziny, poprzez wspólnotę
wiejską, do polis. Państwo musi mieć priorytet nad interesami jednostkowymi.
Stosując metodę empiryczną, Arystoteles przestudiował ustroje 158 greckich poleis i na podstawie
tej analizy opracował własną klasyfikację ustrojów państwowych. Do ustrojów dobrych zaliczył:
królestwo – rządy jednego władcy, w interesie ogółu społeczeństwa, arystokrację – rządy
najcnotliwszych oraz politeję – rządy ogółu obywateli przy przewadze klasy średniej. Za ustroje złe
uznał: tyranię – rządy uzurpatora, sprawowane w jego własnym interesie, oligarchię – rządy bogatych,
którymi kieruje chciwość oraz demokrację – rządy ludu, przeobrażające się często w ochlokrację, czyli
rządy tłumu zmanipulowanego przez demagogów.