docKatarzyna Bentkowska
download 
Reklamacja Transkrypt
Katarzyna Bentkowska
Studia i Materiaïy, 1/2016 (20): 24– 35 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.20.2 Znaczenie kosztów transakcyjnych dla ekspansji zagranicznej przedsiÚbiorstw Katarzyna Bentkowska* Autorka analizuje rolÚ, jakÈ odgrywajÈ koszty transakcyjne wbzagranicznej ekspansji przedsiÚbiorstw. Koszty transakcyjne nie sÈ wyodrÚbniane wbprzedsiÚbiorstwach ibczÚsto zarzÈdzajÈcy nie uĂwiadamiajÈ sobie ich wysokoĂci. Tymczasem ksztaïtowanie tej kategorii kosztów moĝe wpïywaÊ na wynik ekspansji. Jest ono uzaleĝnione od czynników zwiÈzanych zbograniczonÈ racjonalnoĂciÈ podmiotów, oportunizmem, specyficznoĂciÈ zaangaĝowanych aktywów, niepewnoĂciÈ ib czÚstotliwoĂciÈ zawierania transakcji. Oddziaïywanie tych czynników staje siÚ silniejsze, gdy przedsiÚbiorstwo wchodzi na rynek zagraniczny. Gïównych ěródeï wzrostu kosztów transakcyjnych moĝna upatrywaÊ wbrosnÈcym dystansie psychicznym oraz wbwiÚkszej niepewnoĂci prowadzenia dziaïalnoĂci na rynku zagranicznym. Koszty transakcyjne sÈ silnie zwiÈzane zb czÚsto analizowanymi barierami rozwoju ekspansji, poniewaĝ ich pokonywanie wymaga ponoszenia wysokich kosztów. Sïowa kluczowe: koszty transakcyjne, zagraniczna ekspansja, niepewnoĂÊ, dystans psychiczny. Nadesïany: 06.05.2015 | Zaakceptowany do druku: 09.08.2015 Transaction cost in enterprises’ international expansion The article analyses the transaction cost influence on enterprises international expansion. Enterprises do not separate transaction costs and often are not fully aware of their value. However this cost category may highly influence the outcome of their international expansion. It depends on factors connected with bounded rationality, opportunism, assets specificity, uncertainty and transaction frequency. The influence of these factors becomes more severe as the enterprise enters foreign markets. The main reasons responsible for transaction costs’ growth seem to be connected with increasing psychic distance and growing uncertainty of operating in foreign markets. Transaction cost are highly associated with often analyzed expansion barriers as overcoming these barriers incurs bearing high transaction cost. Keywords: transaction cost, international expansion, uncertainty, psychic distance. Submitted: 06.05.2015 | Accepted: 09.08.2015 JEL: D8, D23, F14 * Dr Katarzyna Bentkowska – Szkoïa Gïówna Handlowa, Instytut Rynków ibKonkurencji. Mailing address: ul. Prowansji 9, 05-500 Józefosïaw. 1. WstÚp Koszty transakcyjne odgrywajÈ coraz waĝniejszÈ rolÚ wbdziaïaniu przedsiÚbiorstw. Globalizacja ibnarastajÈca zïoĝonoĂÊ gospodarki sprawiajÈ, ĝe sÈ one konfrontowane zbrosnÈcym napïywem róĝnorodnych informacji, zwiÚkszajÈcÈ siÚ anonimowoĂciÈ na rynku ib rosnÈcÈ niepewnoĂciÈ. OczywiĂcie wbgospodarce nastÈpiïy takĝe zmiany umoĝliwiajÈce przedsiÚbiorstwom obniĝanie kosztów transakcyjnych. Na przykïad rozwój nowych kanaïów komunikacji ib szerokie wykorzystanie Internetu pozwalajÈ na szybszy ib tañszy dostÚp do partnerów. W ostatecznym bilansie dziaïanie czynników prowadzÈcych do ich wzrostu jest silniejsze. D.C.bNorth zauwaĝa, ĝe choÊ obserwujemy spadek kosztów produkcji, to wbmiarÚ rozwoju spoïeczeñstwa koszty transakcyjne zwiÈzane zbekonomicznÈ aktywnoĂciÈ wzrastajÈ (North, 1994). Koszty transakcyjne nie sÈ wyodrÚbniane wbprzedsiÚbiorstwach ibczÚsto zarzÈdzajÈcy nie uĂwiadamiajÈ sobie ich wysokoĂci. Zwraca na to uwagÚ np. W. Szymañski, piszÈc, ĝe wbpraktyce gospodarczej ĂwiadomoĂÊ roli kosztów transakcyjnych jest wciÈĝ maïa. Mimo sïabej ĂwiadomoĂci, roĂnie jednak ich praktyczny wpïyw na wiele decyzji przedsiÚbiorstw (Szymañski, 2011). Koszty transakcyjne sÈ trudne do oddzielenia do innych kosztów przedsiÚbiorstwa. Ponadto kategoria ta obejmuje nie tylko wymierne koszty finansowe przeznaczane na zawieranie transakcji (np. weryfikacja partnera przez wywiadowniÚ gospodarczÈ), ale teĝ czas poĂwiÚcany na róĝne czynnoĂci przy zawieraniu transakcji (np. poszukiwanie partnerów). Analizowanie kosztów transakcyjnych wiÈĝe siÚ wiÚc zbpowaĝnymi problemami, poniewaĝ duĝa ich czÚĂÊ ma charakter niewymierny. Ponadto wbliteraturze nie opracowano jednolitego podejĂcia do istoty kosztów transakcyjnych, powszechnie akceptowanej definicji, klasyfikacji elementów ani metodologii pomiaru. Utrudnia to prowadzenie badañ ib wyciÈganie dajÈcych siÚ porównywaÊ wniosków. Tymczasem posiadanie ĂwiadomoĂci istnienia tej ukrytej czÚsto kategorii kosztów ibpodejmowanie prób ich ksztaïtowania mogÈ wpïywaÊ na sukces przedsiÚbiorstwa. S.b Kasiewicz zwraca uwagÚ, ĝe „zanim przedsiÚbiorcy zdecydujÈ siÚ utworzyÊ przedsiÚbiorstwo, powinni wiedzieÊ obistnieniu kategorii kosztów transakcyjnych” (Kasiewicz, 2004). Wydziaï ZarzÈdzania UW W ostatnich latach obserwujemy wzrost zainteresowania teoriÈ kosztów transkacyjnych. Nadal jednak wb rzeczywistych procesach decyzyjnych dochodzi do fragmentarycznych ib wybiórczych zastosowañ tej koncepcji (Gorynia ibMroczek, 2013). Ksztaïtowanie kosztów transakcyjnych staje siÚ szczególnie waĝne wb momencie, gdy przedsiÚbiorstwo podejmuje decyzjÚ ob rozszerzeniu dziaïalnoĂci poza rynek krajowy. Proces internacjonalizacji wiÈĝe siÚ zb koniecznoĂciÈ ponoszenia wyĝszych kosztów transakcyjnych niĝ wb przypadku dziaïania jedynie na rynku krajowym, abich optymalizowanie moĝe wpïynÈÊ na powodzenie ekspansji zagranicznej. Teoria kosztów transakcyjnych stanowi waĝnÈ perspektywÚ, pozwalajÈcÈ analizowaÊ miÚdzynarodowÈ ekspansjÚ przedsiÚbiorstw (Hennart, 2010). Koncepcja ta jest powiÈzana zb klasycznymi teoriami zagranicznej ekspansji przedsiÚbiorstw, np.bzbteoriÈ internalizacji czy paradygmatem OLI. Ekspansja jest tu wyjaĂniana m.in. ksztaïtowaniem kosztów transakcyjnych ib ich wpïywem na wïÈczanie do przedsiÚbiorstw kolejnych transakcji na rynku miÚdzynarodowym (Rymarczyk, 2004). DziÚki internacjonalizacji przedsiÚbiorstwa mogÈ unikaÊ pewnych kosztów transakcyjnych, poniewaĝ nie wykorzystujÈ mechanizmu rynkowego. Nie oznacza to oczywiĂcie, ĝe wb zwiÈzku zb rozwojem ekspansji uniknÈ one dodatkowych kosztów wynikajÈcych zb podjÚcia dziaïalnoĂci na zagranicznym rynku. Rola kosztów transakcyjnych wbekspansji zagranicznej jest teĝ widoczna wb wielu badaniach empirycznych zb tego zakresu. Jednym zb najczÚĂciej podejmowanych tu tematów jest wykorzystanie teorii kosztów transakcyjnych do wyboru odpowiedniej zb ekonomicznego punktu widzenia formy ekspansji zagranicznej (Gorynia ibMroczek, 2013). Liczne badania pokazujÈ, ĝe ksztaïtowanie kosztów transakcyjnych wpïywa na wybór formy wejĂcia na rynek zagraniczny (np. Klein, Frazier ib Roth, 1990; Peng ib York, 2001; Geyskens, Steenkamp ib Kumar, 2006; Hennart, 2010a; Mroczek 2014). Wybór odpowiedniej formy ekspansji wpïywa niewÈtpliwie na szanse jej powodzenia. Badania pokazujÈ np., ĝe firmy, które wykorzystujÈ formy wejĂcia wynikajÈce zbanalizy kosztów transakcyjnych osiÈgajÈ lepsze wyniki – zarówno finansowe, jak ib niefinansowe (np. Brouthers, 2002). Zwraca siÚ jednak uwagÚ, ĝe mimo rozwoju DOI 10.7172/1733-9758.2016.20.2 25 badañ wb tym zakresie, wb literaturze nadal brakuje narzÚdzi pozwalajÈcych zarzÈdzajÈcym na wybór odpowiednich form wejĂcia (Brouthers, 2013). Rola kosztów transakcyjnych moĝe zaznaczaÊ siÚ takĝe na etapie rozpoczynania ekspansji oraz przy podejmowaniu decyzji obewentualnym wzroĂcie zaangaĝowania wbdziaïanie na zagranicznych rynkach. Gdy przedsiÚbiorstwa chcÈ uniknÈÊ wzrostu ponoszonych kosztów transakcyjnych, mogÈ zrezygnowaÊ zb wejĂcia na nowe rynki lub silnie ograniczyÊ zaangaĝowanie wbinternacjonalizacjÚ. Koszty transakcyjne mogÈ wiÚc stanowiÊ barierÚ ekspansji. Modele opisujÈce rozwój internacjonalizacji nie poruszajÈ wyraěnie kwestii zwiÈzanych zb niÈ kosztów (Eriksson, Johanson, Majkgard ib Sharma, 1997), wb tym oczywiĂcie kosztów transakcyjnych. Tymczasem ich postrzeganie przez przedsiÚbiorstwa moĝe wywieraÊ znaczÈcy wpïyw na przebieg tego procesu. Celem opracowania jest pokazanie roli, jakÈ ksztaïtowanie kosztów transakcyjnych odgrywa wbekspansji przedsiÚbiorstw wbkontekĂcie barier internacjonalizacji. 2. Koncepcja kosztów transakcyjnych PojÚcie kosztów transakcyjnych jest stosunkowo nowe. PoczÈtkowo pojawiïo siÚ ono wbekonomii monetarnej wbodniesieniu do wyjaĂniania motywów trzymania przez podmioty gospodarcze pieniÈdza, zamiast przynoszÈcych wiÚksze zyski innych aktywów kapitaïowych (Klaes, 2000). Wzrost zainteresowania koncepcjÈ kosztów transakcyjnych ib jej szerokie wykorzystanie wb nowej ekonomii instytucjonalnej zapoczÈtkowaï R.b Coase. Zwróciï on uwagÚ na wystÚpowanie kosztów dziaïania „mechanizmu cenowego” zwiÈzanych zb organizacjÈ ib koordynacjÈ transakcji ib ich wpïywu na sposób zawierania transakcji (Coase 1937). JeĂli koszty organizacji transakcji na rynku przewyĝszajÈ koszty jej organizacji wewnÈtrz przedsiÚbiorstwa, wystÚpuje ekonomiczne uzasadnienie dla jego powstania lub powiÚkszenia. PrzedsiÚbiorstwo moĝe byÊ powiÚkszane jedynie do okreĂlonych granic, poniewaĝ po przekroczeniu pewnej wielkoĂci bardziej efektywne dla kosztów transakcyjnych bÚdzie zorganizowanie kolejnych transakcji na rynku. R.bCoase nie wykorzystaï samego pojÚcia „koszty transakcyjne” ani go nie zoperacjo26 nalizowaï (Klaes, 2000a). Wb efekcie przez kilkadziesiÈt kolejnych lat koncepcja ta nie byïa szerzej wykorzystywana (Hardt, 2006). Do jej upowszechnienia przyczyniïy siÚ prace O.E. Williamsona, który wblatach 70. XX w. odwoïaï siÚ do kwestii sposobów organizacji transakcji ibkosztów transakcyjnych. Inne podejĂcie do pojÚcia kosztów transakcyjnych moĝna spotkaÊ wb pracach zwiÈzanych zb prawami wïasnoĂci, gdzie A.bAlchian ibH. Demsetz akcentowali rolÚ kosztów transakcyjnych wb ustanawianiu ib egzekwowaniu praw wïasnoĂci. Zwracali teĝ uwagÚ na wystÚpowanie kosztów pomiaru zaangaĝowania podmiotów wykonujÈcych transakcjÚ, czyli monitorowania wysiïku (Alchian ibDemsetz, 1972). W miarÚ rozwijania koncepcja kosztów transakcyjnych zyskiwaïa na znaczeniu ib byïa stosowana wb róĝnych badaniach. Z przeglÈdu badañ wynika, ĝe byïa ona wykorzystywana nie tylko wb obszarach zwiÈzanych zb ekonomiÈ, takich jak teoria organizacji, rachunkowoĂÊ, finanse, marketing czy biznes miÚdzynarodowy, ale takĝe wbnaukach politycznych, spoïecznych, prawnych (Richman ibMacher, 2006). Szerokie wykorzystanie tej koncepcji jest nadal utrudniane przez problemy interpretacyjne. Koszty transakcyjne rozumiane sÈ ogólnie jako koszty wynikajÈce zb niedoskonaïoĂci rynku, jednak dotychczas nie zostaïa wypracowana powszechnie akceptowana definicja tego pojÚcia (Wang, 2003). D.C. North pod tym pojÚciem rozumie koszty okreĂlania cech wymienianych dóbr, ochrony praw wïasnoĂci oraz zabezpieczania ib egzekwowania umów (North, 1994a). Zbkolei O.E.bWilliamson okreĂla je jako wzglÚdne koszty planowania, przystosowania ibmonitorowania wykonania transakcji przy wykorzystaniu róĝnych struktur zarzÈdzania transakcjÈ (Williamson, 1989). Definicje spotykane wbliteraturze sÈ jednak doĂÊ ogólne, co utrudnia operacjonalizacjÚ ib prowadzi do zaliczania do tej kategorii róĝnych rodzajów kosztów. Dla lepszego wyjaĂnienia znaczenia kosztów transakcyjnych dla przedsiÚbiorstw warto przytoczyÊ kilka klasyfikacji pokazujÈcych, na jak wielu pïaszczyznach powstajÈ te koszty. Jeĝeli chodzi ob przyczyny powstawania, moĝna wyróĝniÊ koszty koordynacji ibmotywacji (Milgrom ibRoberts, 1992). Koszty koordynacji – koszty czynnoĂci, które przedsiÚbiorstwo musi podjÈÊ, Studia i Materiaïy 1/2016 (20) by zawrzeÊ umowÚ. SkïadajÈ siÚ na nie zarówno koszty zwiÈzane zb poszukiwaniem partnerów, jak ibkoszty negocjowania umów, ustalania warunków transakcji ibich realizacji. SÈ to wiÚc m.in. koszty nawiÈzania kontaktów miÚdzy stronami, rozpowszechniania informacji ob ofercie firmy, znalezienia odpowiedniej oferty, pozyskania róĝnorodnych informacji ob warunkach rynkowych, poznania ib realizacji prawa, przeprowadzenia badañ majÈcych na celu np. poznanie gustów klientów. Do kosztów koordynacji naleĝÈ takĝe koszty wykorzystania usïug róĝnego rodzaju firm doradczych czy koszty zwiÈzane zbwymianÈ walut. MogÈ byÊ tu zaliczone takĝe utracone korzyĂci zbpowodu nieznalezienia optymalnej oferty ibrezygnacji zbzawarcia transakcji. PoszukujÈce odpowiednich ofert podmioty ponoszÈ czÚsto znaczÈce koszty ib mogÈ zrezygnowaÊ zb poszukiwania optymalnej transakcji. DecydujÈc siÚ na zawarcie mniej korzystnej transakcji, tracÈ przy tym potencjalne korzyĂci (Milgrom ibRoberts, 1992a). Koszty motywacji – koszty czynnoĂci, które przedsiÚbiorstwo musi podjÈÊ, aby zabezpieczyÊ siÚ przed skutkami wystÚpowania asymetrii informacji, zachowañ oportunistycznych ibniedoskonaïoĂci umów. NiekompletnoĂÊ ib asymetria informacji powodujÈ, ĝe strony transakcji nie dysponujÈ wiedzÈ pozwalajÈcÈ na okreĂlenie, czy warunki umowy sÈ dla nich akceptowalne (np. wïaĂciciel uĝywanego samochodu zna jego wady ib zalety, ab potencjalny nabywca samochodu ma trudnoĂci ze zweryfikowaniem jego oferty). Obawa przed zachowaniami oportunistycznymi moĝe doprowadziÊ do ustalenia kosztownych zabezpieczeñ, ab nawet do rezygnacji zb zawierania transakcji. Umowy sÈ niedoskonaïe ibniekompletne, co wynika zbfaktu, ĝe próba ustalenia wbkontrakcie wszystkich moĝliwych sytuacji ibwarunków jest najczÚĂciej niemoĝliwa. Prowadzi to do zwiÚkszenia niepewnoĂci stron co do osiÈgniÚcia zaplanowanego efektu. Koszty motywacji obejmujÈ wiÚc m.in. koszty zwiÈzane zb weryfikowaniem wiarygodnoĂci partnerów, korzystaniem zb usïug wywiadowni gospodarczych, zabezpieczaniem transakcji (np. poprzez zawieranie umowy wb formie notarialnej), wykupywaniem ubezpieczeñ. Druga klasyfikacja kosztów transakcyjnych uwzglÚdnia pïaszczyzny ich powstawania. Zgodnie zb niÈ wyróĝniamy koszty Wydziaï ZarzÈdzania UW prowadzenia wymiany poprzez rynek (tzw. koszty rynkowe) oraz koszty koordynacji dziaïania firmy (tzw. koszty zarzÈdzania). Przykïadem kosztów rynkowych mogÈ byÊ koszty znalezienia partnera, natomiast koszt zarzÈdzania stanowi np. szkolenie pracowników, ich nadzorowanie. Do kosztów transakcyjnych zaliczane sÈ jeszcze tzw.b koszty polityczne zwiÈzane zb tworzeniem, utrzymaniem, wykorzystaniem ibzmianami instytucji (Furubotn ibRichter, 2005). Przykïadem mogÈ tu byÊ koszty wprowadzenia pewnego przepisu. Dla wyboru optymalnej formy zarzÈdzania transakcjÈ konieczne jest jednoczesne analizowanie zmian rynkowych kosztów transakcyjnych ibwewnÚtrznych kosztów zarzÈdzania (Hennart, 2010b). Kolejna klasyfikacja wyróĝnia koszty transakcyjne wbzaleĝnoĂci od momentu ich powstawania, tj. koszty ex ante ib koszty ex post. Pierwszy rodzaj obejmuje koszty doprowadzenia do zawarcia umowy, abwiÚc koszty poszukiwania informacji, koszty negocjacji ibpodjÚcia decyzji. Do drugiego rodzaju zaliczane sÈ koszty monitorowania ib egzekucji umowy (Rao, 2003). Te dwie kategorie kosztów sÈ powiÈzane, co powoduje, ĝe obniĝajÈc jednÈ zb nich, naleĝy uwzglÚdniÊ efekty, jakie taka decyzja wywrze na caïkowite koszty (np. juĝ przy ustalaniu umowy strony podejmujÈ próby ochronienia siÚ przed oportunistycznym zachowaniem partnera ibjeĂli nie ustalÈ odpowiednich zabezpieczeñ ex ante, bÚdÈ zmuszone ponosiÊ wiÚksze koszty monitorowania ib egzekucji umowy ex post). 3. Koszty transakcyjne wbinternacjonalizacji 3.1. ½ródïa powstawania kosztów transakcyjnych wbinternacjonalizacji W literaturze czÚsto podkreĂla siÚ, ĝe koszty transakcyjne zwiÈzane zb dziaïaniem na rynkach zagranicznych sÈ wyĝsze niĝ koszty dziaïania wb kraju (Czinkota, 1996). ChoÊ teoria kosztów transakcyjnych wb tradycyjnym ujÚciu nie porusza kwestii internacjonalizacji, moĝna wb niej szukaÊ przyczyn wzrostu kosztów transakcyjnych wb przedsiÚbiorstwach wchodzÈcych na rynki zagraniczne. O.E.b Williamson, wĂród czynników ksztaïtujÈcych koszty transakcyjne, wymie- DOI 10.7172/1733-9758.2016.20.2 27 Rysunek 1. Czynniki wpïywajÈce na ksztaïtowanie kosztów transakcyjnych Cechy podmiotów Ograniczona racjonalność Oportunizm Koszty transakcyjne Specyficzność zaangażowanych aktywów Częstotliwość zawierania Niepewność Cechy zawieranych transakcji ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Williamson (1998, s. 56–64). nia czynniki zwiÈzane zb podmiotami tj.b ograniczonÈ racjonalnoĂÊ ib oportunizm oraz czynniki zwiÈzane zb charakterem zawieranych transakcji, tj. specyficznoĂÊ zaangaĝowanych aktywów, czÚstotliwoĂÊ zawierania transakcji oraz niepewnoĂÊ (Williamson, 1998). Ograniczona racjonalnoĂÊ podmiotów powodowana jest brakiem dostÚpu do informacji, ich skomplikowaniem oraz trudnoĂciami wb przetwarzaniu (Rao, 2003a). Podmioty, wb momencie podejmowania decyzji, majÈ dostÚp do ograniczonej wiedzy, ab zdobycie dodatkowych informacji wymaga poniesienia kosztów. Nawet jeĂli dany rodzaj informacji jest dostÚpny, konieczne staje siÚ rozwaĝenie, czy jest to opïacalne ib czy prowadzi do zwiÚkszenia efektywnoĂci dziaïania. Ponadto wb przypadku pozyskania zbyt duĝej iloĂci informacji, nie bÚdzie moĝliwe ich wykorzystanie ib przychody zb informacji spadnÈ (Arrow, 1985). Oportunizm oznacza dÈĝenie ludzi do realizacji wïasnych interesów ib szukanie doraěnych osobistych korzyĂci. Zachowania oportunistyczne wiÈĝÈ siÚ najczÚĂciej zb „subtelnymi formami podstÚpu”, mogÈ jednak obejmowaÊ takĝe oszustwo, kïamstwo czy kradzieĝ (Williamson, 1998). Oportunizm powoduje, ĝe strony transakcji starajÈ siÚ minimalizowaÊ swój wkïad, co zwiÚksza niepewnoĂÊ co do rezultatu 28 ich dziaïañ. Groěba wystÈpienia zachowañ oportunistycznych wymusza koniecznoĂÊ monitorowania stron transakcji. PostÚpujÈce wb sposób oportunistyczny podmioty ujawniajÈ informacje wb sposób niekompletny lub znieksztaïcony, dÈĝÈc do zatajenia ibpogmatwania rzeczywistego obrazu sytuacji. Dotyczy to przede wszystkim informacji na temat podejmowanego wysiïku wïasnego. SpecyficznoĂÊ zaangaĝowanych wbtransakcjÚ aktywów wpïywa na poziom kosztów oraz na poziom ryzyka zwiÈzanego zbzachowaniem oportunistycznym. JeĂli jedna ze stron transakcji dokona inwestycji wbwysokim stopniu powiÈzanych zb danÈ transakcjÈ (np.b kupi specjalistyczny sprzÚt), ich wykorzystanie wb innej transakcji bÚdzie trudne lub niemoĝliwe. W przypadku zerwania umowy strony poniosïyby znaczÈce straty. Doprowadzenie do zawarcia transakcji wymagajÈcej inwestycji wbrzadko spotykane aktywa bÚdzie wiÚc trudniejsze. Przy koniecznoĂci zaangaĝowania wbtransakcjÚ tego typu aktywów oportunistyczne zachowanie jednej ze stron jest bardziej dotkliwe niĝ przy transakcjach niewymagajÈcych takich inwestycji, np. przy zakupie powszechnie dostÚpnych towarów (Milgrom ibRoberts, 1992). CzÚstotliwoĂÊ zawierania transakcji – gdy transakcja powtarza siÚ czÚsto, wb podobnych warunkach, strony tworzÈ Studia i Materiaïy 1/2016 (20) pewne rutyny uïatwiajÈce doprowadzanie do jej zawarcia. JeĂli natomiast transakcje sÈ nietypowe, partnerzy muszÈ ustaliÊ dokïadne warunki ich przeprowadzenia. Koszty negocjacji ib zawarcia kontraktu sÈ wiÚc niĝsze przy masowych transakcjach ibzawieraniu typowych umów, np. wbhandlu zboĝem, podczas gdy zawarcie kontraktu na zakup specjalistycznych urzÈdzeñ pociÈga za sobÈ obwiele wiÚksze koszty (Gruszecki, 2002). Duĝa czÚstotliwoĂÊ zawierania transakcji prowadzi do zacieĂnienia kontaktów miÚdzy stronami ibnawiÈzania partnerskich, dïugookresowych wiÚzi. Moĝe to prowadziÊ nawet do wyeliminowania koniecznoĂci zawierania formalnych umów, poniewaĝ obie strony znajÈ oczekiwania partnerów ib majÈ podstawy, ĝeby oczekiwaÊ ich realizacji. NiepewnoĂÊ oznacza sytuacjÚ, kiedy nie sÈ znane ani moĝliwe scenariusze wystÚpujÈce wbprzyszïoĂci, ani prawdopodobieñstwa ich wystÈpienia. Moĝe odnosiÊ siÚ ona do róĝnorodnych aspektów wpïywajÈcych na dziaïanie podmiotów, np. gustów klientów, warunków produkcji, zmian regulacji (Arrow, 1985). NiepewnoĂÊ poïÈczona zb wysokim poziomem skomplikowania transakcji prowadzi do powstania trudnoĂci przy negocjowaniu umowy, poniewaĝ nie jest moĝliwe dokïadne przewidzenie wszystkich przyszïych zdarzeñ. W efekcie trudniejsze staje siÚ doprowadzenie do zawarcia umowy ib optymalizacja zwiÈzanych zbniÈ kosztów. Internacjonalizacja przedsiÚbiorstwa powoduje zmiany znaczenia zarówno cech podmiotów podejmujÈcych decyzje, jak ibcech determinujÈcych charakter zawieranych transakcji. OdnoszÈc siÚ do zidentyfikowanych przez Williamsona czynników ksztaïtujÈcych koszty transakcyjne (Williamson, 1998), za gïówne ěródïa zwiÚkszenia tych kosztów przy rozpoczÚciu ekspansji moĝna uznaÊ: 1. Wzrost trudnoĂci wb podejmowaniu racjonalnych decyzji – wb miarÚ zwiÚkszania zaangaĝowania wb internacjonalizacjÚ przedsiÚbiorstwo potrzebuje coraz wiÚkszej iloĂci informacji. Na rynku zagranicznym funkcjonujÈ odmienne regulacje prawne, wymagania odnoĂnie do produktów, zwyczaje handlowe itp., które przedsiÚbiorstwo musi poznaÊ. Inne sÈ teĝ oczekiwania klientów, do których trzeba dostosowaÊ ofertÚ. Istotnym czynnikiem utrudnia- Wydziaï ZarzÈdzania UW jÈcym dziaïanie na rynku zagranicznym ibwymuszajÈcym pozyskiwanie informacji jest bariera kulturowa ib jÚzykowa. Informacje stajÈ siÚ wiÚc coraz trudniejsze do zdobycia. JednoczeĂnie ich przetworzenie ib wykorzystanie zaczyna byÊ bardziej skomplikowane. Prowadzi to do zwiÚkszenia odczuwalnoĂci ograniczonej racjonalnoĂci podmiotów przyb podejmowaniu decyzji ib wzrostu kosztów. 2. Wzrost niepewnoĂci przy rozszerzaniu dziaïalnoĂci na zagraniczne rynki – przedsiÚbiorstwo wchodzi na rynek, którego uwarunkowania sÈ inne niĝ wb kraju, zawiera transakcje zb nowymi klientami, których przyzwyczajenia ibgusty mogÈ byÊ inne niĝ klientów krajowych. Zostaje takĝe naraĝone na wystÈpienie wiÚkszej liczby zagroĝeñ, przed którymi musi siÚ zabezpieczyÊ. Chodzi tu np. ob ryzyko zmiany kursu walutowego, ale teĝ obogólne ryzyko prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej, zwiÈzane np. zb wprowadzeniem niekorzystnych dla przedsiÚbiorstwa regulacji na rynku zagranicznym. Jest wiÚc zmuszone do uwzglÚdniania wiÚkszej iloĂci zmieniajÈcych siÚ czynników, ab dodatkowo ograniczona racjonalnoĂÊ powoduje, ĝe jest to trudne. W efekcie dziaïanie na rynku zagranicznym wiÈĝe siÚ ze zwiÚkszonÈ niepewnoĂciÈ, która prowadzi do wzrostu kosztów transakcyjnych. 3. Wzrost znaczenia potencjalnych zachowañ oportunistycznych – rozpoczynajÈc dziaïalnoĂÊ na zagranicznym rynku, przedsiÚbiorstwo pozyskuje nowych partnerów, których wiarygodnoĂÊ jest trudniejsza do zweryfikowania. JednoczeĂnie monitorowanie ich dziaïañ jest utrudnione przez odlegïoĂÊ geograficznÈ. Ponadto istnienie bariery jÚzykowej ibkulturowej utrudnia nawiÈzanie ib utrzymanie kontaktów. W przypadku opóěnieñ wbuzyskaniu zapïaty od zagranicznego partnera przedsiÚbiorstwo ma wiÚksze trudnoĂci wb jej egzekwowaniu ib wiÈĝÈ siÚ zb tym wiÚksze koszty. Ryzyko wystÈpienia zachowañ oportunistycznych przy zawieraniu transakcji zb zagranicznym partnerem wzrasta, co pociÈgab zab sobÈ wzrost kosztów transakcyjnych. 4. WiÚkszÈ specyficznoĂÊ zaangaĝowanych wb transakcjÚ aktywów – rozpoczÚcie ekspansji zagranicznej wiÈĝe siÚ DOI 10.7172/1733-9758.2016.20.2 29 zb koniecznoĂciÈ podjÚcia wb przedsiÚbiorstwie pewnych dziaïañ majÈcych na celu dostosowanie firmy ib jej produktów do wymagañ zagranicznego rynku ib zagranicznego klienta. Przykïadowo przedsiÚbiorstwo pozyskuje certyfikaty, tïumaczy instrukcje na jÚzyki obce, zmienia produkt, dostosowujÈc go do konkretnych wymagañ klienta albo nawet dokonuje inwestycji na rynku zagranicznym. Zerwanie umowy przez zagranicznego partnera po wprowadzeniu tych dostosowañ staje siÚ dla niego bardziej dotkliwe. 5. Relatywnie mniejszÈ czÚstotliwoĂÊ zawierania transakcji niĝ na rynku krajowym – wb momencie gdy przedsiÚbiorstwo rozpoczyna ekspansjÚ na rynki zagraniczne, czÚstotliwoĂÊ zawierania transakcji jest niewielka ibzbreguïy, przynajmniej na pierwszym etapie, niĝsza niĝ na rynku krajowym. PrzedsiÚbiorstwo nie ma wtedy doĂwiadczenia, nie dysponuje kontaktami zbzagranicznymi partnerami, nie ma wypracowanych procedur zawierania transakcji. Jest wiÚc bardziej naraĝone na ponoszenie wyĝszych kosztów transakcyjnych. Znaczenie zdobycia takiego doĂwiadczenia potwierdza S.b Reid, piszÈc, ĝe jeĂli firma ma moĝliwoĂÊ wystandaryzowania warunków wymiany zbpartnerem, moĝe zredukowaÊ koszty transakcyjne (Reid, 1983). Autor zauwaĝa ponadto, ĝe zwiÈzane ekspansjÈ koszty transakcyjne mogÈ odgrywaÊ szczególnie istotnÈ rolÚ wïaĂnie na etapie rozpoczynania dziaïalnoĂci eksportowej. Powyĝsza analiza pokazuje, ĝe oddziaïywanie wszystkich czynników determinujÈcych ksztaïtowanie kosztów transakcyjnych staje siÚ silniejsze przy rozszerzeniu dziaïalnoĂci na rynki zagraniczne ibprowadzi do wzrostu kosztów transakcyjnych przedsiÚbiorstwa. W literaturze moĝna znaleěÊ próby wyjaĂnienia przyczyn wzrostu kosztów transakcyjnych wb ekspansji. Przykïadowo A.M.bAbdel-Latif ibJ.bNugent wyodrÚbniajÈ dwie grupy przyczyn: róĝnice jÚzykowe, kulturowe, zróĝnicowanie gustów klientów, charakter konkurencji, róĝne regulacje prawne, bariery administracyjne itp. oraz trudnoĂci wb egzekwowaniu umów zawartych zb zagranicznymi partnerami, wyĝsze ryzyko nieuzyskania zapïaty (Abdel-Latif ib Nugent, 1996). Podobne wyjaĂnienie 30 przedstawia Ch.b Fischer, wyróĝniajÈc: dystans psychiczny ib wynikajÈce zb niego wiÚksze trudnoĂci przy komunikowaniu siÚ zbzagranicznym partnerem ibnegocjowaniu umów oraz wyĝsze niĝ wbprzypadku rynku krajowego ryzyko zwiÈzane zbdziaïaniem na rynkach zagranicznych, wynikajÈce zbwystÚpowania wiÚkszej liczby niemoĝliwych do kontrolowania czynników (Fischer, 2004). L.bKim, J.B.bNugent ibS.J.bYhee jako ěródïa powstawania wyĝszych kosztów transakcyjnych przy zawieraniu transakcji miÚdzynarodowych wymieniajÈ.: róĝnice jÚzykowe, kulturowe, prawne, róĝnice dochodów klientów, dostÚp do ěródeï informacji, charakter konkurencji oraz trudnoĂci wbegzekwowaniu umów zbzagranicznym partnerem (Kim,bNugent ibYhee, 1997). BazujÈc na powyĝszych obserwacjach, moĝna przyjÈÊ zaïoĝenie, ĝe czynniki wpïywajÈce na powstawanie wyĝszych kosztów transakcyjnych zaliczajÈ siÚ do dwóch grup. ObejmujÈ one: • czynniki zwiÈzane zb dystansem psychicznym; • czynniki zwiÈzane zb wiÚkszÈ niepewnoĂciÈ prowadzenia dziaïalnoĂci na rynku zagranicznym. 3.2. Koszty transakcyjne jako bariera zagranicznej ekspansji przedsiÚbiorstwa W badaniach empirycznych nadal niewiele jest analiz pokazujÈcych, jak wzrost kosztów transakcyjnych zwiÈzanych zbdziaïaniem na zagranicznym rynku wpïywa na podejĂcie przedsiÚbiorstw do internacjonalizacji ib czy stanowi on istotnÈ barierÚ ekspansji. Znaczenie kosztów transakcyjnych jako bariery pokazuje np. badanie przyczyn rzadkiego wchodzenia firm ubezpieczeniowych zbUSA na rynki zagraniczne – za jednÈ zb najwaĝniejszych przyczyn tego zjawiska uznano wysokie koszty transakcyjne (Schroath ib Korth, 1989). Podobnie wyglÈda sytuacja wb odniesieniu do eksportu – zwiÈzane zb nim wysokie koszty transakcyjne mogÈ prowadziÊ do maïego zainteresowania przedsiÚbiorców tego rodzaju dziaïalnoĂciÈ (Abdel-Latif ibNugent, 1996). Pomocne wb analizowaniu znaczenia kosztów transakcyjnych wb internacjonalizacji mogÈ byÊ badania dotyczÈce barier wb ekspansji. W literaturze opisywane sÈ róĝne rodzaje barier ib problem ten jest czÚsto podejmowany wb badaniach. Róĝne Studia i Materiaïy 1/2016 (20) prace zawierajÈ inne ich klasyfikacje – przykïadowo L.C.bLeonidou wyróĝniabdwie gïówne grupy, tj. bariery wewnÚtrzne ibzewnÚtrzne (Leonidou, 2004): • bariery wewnÚtrzne: – informacyjne (np. brak informacji pozwalajÈcych na analizowanie rynku zagranicznego), – operacyjne (np. ograniczone moĝliwoĂci poĂwiÚcania czasu menedĝerów na dziaïalnoĂÊ eksportowÈ, brak Ărodków finansowych na jej podjÚcie), – marketingowe (np. dopeïnienie wymogów odnoĂnie pakowania ibznakowania produktów, utrudniony dostÚp do kanaïów dystrybucji); • bariery zewnÚtrzne: – formalne (np. trudne procedury eksportowe), – rzÈdowe (np. brak programów wsparcia eksportu), – Ărodowiskowe (np. bariery taryfowe, ryzyko walutowe). Nie ma tu odwoïania do kosztów transakcyjnych, jednak wbpraktyce wiele zbprzedstawionych barier jest zbnimi powiÈzanych. Z powstawaniem kosztów transakcyjnych wiÈĝÈ siÚ takie bariery jak np. trudnoĂci zb dostÚpem do informacji, trudnoĂci zb nawiÈzaniem kontaktu zb klientami, brak odpowiednich zasobów wb przedsiÚbiorstwie, niezbÚdne dostosowania do wymogów zagranicznego rynku czy ograniczenia wb handlu. KoniecznoĂÊ pokonywania tych barier czÚsto pociÈga za sobÈ ponoszenie kosztów transakcyjnych, wiÚc prace potwierdzajÈce rolÚ barier wb ekspansji, poĂrednio potwierdzajÈ takĝe waĝne znaczenie kosztów transakcyjnych. Jak dotÈd prowadzonych byïo niewiele badañ empirycznych bezpoĂrednio analizujÈcych koszty transakcyjne jako barierÚ ekspansji, jednak niektórzy autorzy wspominajÈ czasem ob ich zwiÈzku zb kosztami transakcyjnymi. Przykïadowo Ch.b Fischer, analizujÈc znaczenie kosztów transakcyjnych jako bariery rozwoju eksportu dzieli je na szeĂÊ grup obejmujÈcych (Fischer, 2004): • przeszkolenie pracowników zaangaĝowanych wbdziaïalnoĂÊ eksportowÈ, • udziaï wbtargach, • problemy zblogistykÈ, • ustalanie warunków umów eksportowych, prowadzenie dokumentacji zwiÈzanej zbeksportem oraz zarzÈdzanie ryzykiem walutowym, Wydziaï ZarzÈdzania UW • pozyskanie informacji ob rynkach zagranicznych, • wsparcie eksportu przez rzÈd. Inne grupy barier wb eksporcie przestawiajÈ G.b Anastassopoulos ib W.B.b Traill, którzy takĝe wiÈĝÈ je zb kosztami transakcyjnymi. Jako najwaĝniejsze bariery wymieniajÈ oni (Anastassopoulos ib Traill, 1998): • taryfowe ib pozataryfowe ograniczenia handlowe, • koszty dostosowania produktu do lokalnych wymogów, • niepewnoĂÊ wynikajÈcÈ zbbraku informacji ob rynku zagranicznym ib potrzebach klientów, • ryzyko zwiÈzane zb wykorzystaniem poĂredników. W powyĝszych pracach widaÊ podobieñstwa do klasyfikacji barier wb zagranicznej ekspansji, co potwierdza, ĝe koszty transakcyjne naleĝy traktowaÊ jako barierÚ eksportu. RolÚ kosztów transakcyjnych wb zagranicznej ekspansji poĂrednio potwierdza S.b Singh, piszÈc, ĝe bariery zwiÈzane ze sprzedaĝÈ towarów na rynkach zagranicznych sÈ inne niĝ bariery na rynku krajowym (Singh, 1996). Skoro pokonywanie barier wiÈĝe siÚ zbponoszeniem kosztów transakcyjnych, moĝna analogicznie zakïadaÊ, ĝe koszty transakcyjne sprzedaĝy na rynkach zagranicznych bÚdÈ siÚ ksztaïtowaÊ inaczej niĝ koszty transakcyjne sprzedaĝy na rynku krajowym. Do najczÚĂciej pojawiajÈcych siÚ wb innych badaniach barier wb ekspansji zagranicznej zwiÈzanych zb kosztami transakcyjnymi naleĝÈ: trudnoĂci wb znalezieniu partnera (np. Barnes, Chakrabarti ibPalihawadana, 2006; Byford ibHenneberry, 1996; Leonidou ib Katsikeas, 1996), bariera jÚzykowa (np. Barker ib Kaynak, 1992), brak informacji ob rynkach zagranicznych (np. Al-Aali, 1995; Barnes, Chakrabarti ib Palihawadana, 2006a), koniecznoĂÊ wprowadzenia pewnych dostosowañ wb produkcie (np. Barnes, Chakrabarti ib Palihawadana, 2006; Leonidou ibKatsikeas, 1996a), ryzyko walutowe (np. Byford ibHenneberry, 1996a; Al-Aali, 1995a), trudnoĂci wb zabezpieczeniu otrzymania zapïaty ibjej egzekwowaniu (np. Barker ibKaynak, 1992a; Byford ibHenneberry, 1996), bariery handlowe (np. Barker ib Kaynak, 1992b), brak odpowiednio wykwalifikowanych pracowników (np. Barker ibKaynak, 1992c) czy trudne procedury DOI 10.7172/1733-9758.2016.20.2 31 eksportowe (np. Al-Aali, 1995; Leonidou ibKatsikeas, 1996). 3.2.1. ½ródïa powstawiania kosztów transakcyjnych wbeksporcie –bwyniki badañ IlustracjÚ ib uzupeïnienie prowadzonej tu analizy mogÈ stanowiÊ wnioski zbbadañ przeprowadzonych wĂród dziaïajÈcych wbPolsce przedsiÚbiorstw branĝy spoĝywczej prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ eksportowÈ1. Miaïy one na celu pokazanie, wb jakich obszarach powstajÈ koszty transakcyjne stanowiÈce gïówne bariery ekspansji ibjakie sÈ ich ěródïa. Analizowane wb badaniu ěródïa moĝna odnieĂÊ do zidentyfikowanych na podstawie teoretycznych rozwaĝañ dwóch gïównych grup czynników wpïywajÈcych na powstawanie wyĝszych kosztów transakcyjnych przy zawieraniu transakcji na rynku zagranicznym niĝ na rynku krajowym, tj.: • czynników zwiÈzanych zbdystansem psychicznym: – trudnoĂci wb dostÚpnie do informacji obrynku zagranicznym, – trudnoĂci wb znalezieniu partnera na rynku zagranicznym, – bariera kulturowa ib jÚzykowa (trudnoĂci wb komunikowaniu siÚ zb zagranicznym partnerem, inne zwyczaje handlowe itp.), – odmienne regulacje prawne, – odmienne gusty klientów, – koniecznoĂÊ dostosowania produktów do odmiennych wymogów rynku zagranicznego, – wystÚpowanie barier taryfowych, – skomplikowane procedury/dokumentacja zwiÈzana zbeksportem; • czynników zwiÈzanych zb wiÚkszÈ niepewnoĂciÈ prowadzenia dziaïalnoĂci na rynku zagranicznym: – ryzyko walutowe, – zwiÚkszone ryzyko prowadzenia dziaïalnoĂci na rynku zagranicznym (np. wiÚksze ryzyko nieotrzymania zapïaty, trudnoĂci wbegzekwowaniuzapïaty). Siïa oddziaïywania tych ěródeï niewÈtpliwie zaleĝy od obszaru geograficznego, do którego kierowany jest eksport. Róĝne obszary charakteryzujÈ siÚ innym natÚĝeniem roli dystansu psychicznego czy ponoszonego ryzyka. W badaniu nie analizowano problemu wb rozbiciu na róĝne rynki eksportowe ibtakie zróĝnicowanie nie bÚdzie tu widoczne. PrzedsiÚbiorstwa uczestniczÈce wbbadaniu ankietowym byïy proszone ob wskazanie gïównych ěródeï powstawania kosztów transakcyjnych; rozkïad ich odpowiedzi przedstawiony zostaï na rysunkub2. NajczÚĂciej wskazywane ěródïo powstawania kosztów transakcyjnych przy prowa- Rysunek 2. Gïówne ěródïa powstawania kosztów transakcyjnych przy prowadzeniu dziaïalnoĂci eksportowej – odpowiedzi wb%* Ryzyko walutowe 64,7 Trudności w znalezieniu partnera na rynku zagranicznym Zwiększone ryzyko prowadzenia działalności na rynku… 43,5 39,4 Odmienne regulacje prawne 37,3 Konieczność dostosowania produktów do wymogów rynku… Skomplikowane procedury/dokumentacja związana z eksportem 33,4 24,2 Odmienne gusty klientów 21,2 Trudności w dostępnie do informacji o rynku zagranicznym 15,2 Bariera kulturowa/językowa 11,1 Występowanie barier taryfowych Inne 9,1 1,0 ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie wyników badania ankietowego – * kaĝda firma miaïa wskazaÊ trzy gïówne przyczyny powstawania kosztów transakcyjnych. 32 Studia i Materiaïy 1/2016 (20) dzeniu dziaïalnoĂci eksportowej stanowi ryzyko walutowe, wybrane przez 64,7% firm. Wyniki badania pokazujÈ, ĝe wszelkie kwestie zwiÈzane zbryzykiem stanowiÈ istotne obciÈĝenie dla przedsiÚbiorstw, poniewaĝ na trzeciej pozycji znalazïo siÚ jeszcze „zwiÚkszone ryzyko prowadzenia dziaïalnoĂci na rynku zagranicznym”, gromadzÈc wskazania prawie 40% firm. WidaÊ wiÚc, ĝe obawa przed ryzykiem, koniecznoĂÊ zabezpieczenia przed nim czy ewentualnie powstajÈce straty znaczÈco przyczyniajÈ siÚ do powstawania kosztów transakcyjnych. ZwiÚkszone ryzyko przy prowadzeniu dziaïalnoĂci na rynku zagranicznym powstaje takĝe wb wyniku zachowañ oportunistycznych, które sÈ trudniejsze do kontrolowania. ChoÊ wbkwestionariuszu zawarte zostaïy jedynie dwie przyczyny powstawania kosztów transakcyjnych zwiÈzane zb wiÚkszÈ niepewnoĂciÈ prowadzenia dziaïalnoĂci na rynku zagranicznym, zostaïy one bardzo wysoko ocenione przez przedsiÚbiorców. Jest to wynik zgodny zbteoriÈ kosztów transakcyjnych, w której szczególnie akcentowana jest rola niepewnoĂci jako cechy determinujÈcej charakter transakcji (Williamson, 1998). Drugim waĝnym ěródïem zb43,5% odsetkiem wskazañ sÈ trudnoĂci wb znalezieniu partnera na rynku zagranicznym. Odsetek wskazañ byï wbtym przypadku obponad 20 punktów procentowych mniejszy niĝ przy pierwszej wybranej przyczynie, jednak odpowiedě na to pytanie potwierdza, jak waĝnym problemem dla przedsiÚbiorców prowadzÈcych sprzedaĝ na eksport jest pozyskanie partnera. Kolejne czÚsto wskazywane ěródïa powstawiania kosztów transakcyjnych sÈ ze sobÈ powiÈzane ib dotyczÈ koniecznoĂci poznania wymagañ ib wprowadzenia pewnych dostosowañ: 37,3% firm wskazaïo odmienne regulacje prawne, 33,4% koniecznoĂÊ dostosowania produktów do odmiennych wymogów rynku zagranicznego, ab 21,2% odmienne gusty klientów. OdwoïujÈc siÚ do teorii kosztów transakcyjnych, moĝna zauwaĝyÊ, ĝe prowadzone zb zwiÈzku zb nimi czynnoĂci wiÈĝÈ siÚ zbzaangaĝowanymi wbtransakcjÚ aktywami. KoniecznoĂÊ wprowadzenia dostosowañ zarówno wb przedsiÚbiorstwie, jak ib wb jego produktach, prowadzi do zwiÚkszenia ich specyficznoĂci. NastÚpne trzy ěródïa moĝna poïÈczyÊ wb jednÈ grupÚ, poniewaĝ wszystkie wiÈĝÈ Wydziaï ZarzÈdzania UW siÚ zbtrudnoĂciami operacyjnymi. ZaliczajÈ siÚ do nich „skomplikowane procedury/ dokumentacja zwiÈzana zb eksportem” – wskazane przez 24,2% przedsiÚbiorstw, „trudnoĂci wb dostÚpnie do informacji ob rynku zagranicznym” – 15,2% oraz „bariera kulturowa ibjÚzykowa” – 11,1%. SÈ one juĝ jednak zdecydowanie mniej waĝne wbocenie przedsiÚbiorstw. Co ciekawe, jedynie 9,1% badanych przedsiÚbiorstw jako ěródïo powstawania kosztów transakcyjnych wskazaïo „wystÚpowanie barier taryfowych”. Moĝna to tïumaczyÊ faktem, iĝ wĂród rynków eksportowych dominujÈ rynki krajów UE, gdzie wbhandlu nie wystÚpujÈ bariery taryfowe. 4. Wnioski Przeprowadzona analiza pokazuje, ĝe koszty transakcyjne nie tylko odgrywajÈ rolÚ wb wyborze formy ekspansji, ale teĝ wiÈĝÈ siÚ zbczÚsto analizowanymi wbliteraturze barierami rozwoju ekspansji. Pokonywanie tych barier wymaga ponoszenia pewnych kosztów. ¥wiadomoĂÊ istnienia tych kosztów ib umiejÚtnego ksztaïtowania moĝe wpïywaÊ na przebieg internacjonalizacji. Oddziaïywanie wszystkich zidentyfikowanych przez Williamsona czynników, które wpïywajÈ na ksztaïtowanie kosztów transakcyjnych, staje siÚ silniejsze, gdy przedsiÚbiorstwo wchodzi na zagraniczne rynki. Gïównych ěródeï wzrostu kosztów transakcyjnych moĝna upatrywaÊ wbdwóch grupach czynników: zwiÈzanych zb dystansem psychicznym oraz zb wiÚkszÈ niepewnoĂciÈ prowadzenia dziaïalnoĂci na rynku zagranicznym. Wyniki badañ pokazujÈ, ĝe dla przedsiÚbiorstw szczególnie waĝna jest druga grupa czynników. Ograniczenie negatywnego wpïywu wzoru kosztów transakcyjnych na ekspansjÚ wymagaïoby przede wszystkim podejmowania dziaïañ ograniczajÈcych oddziaïywanie rosnÈcego na skutek ekspansji ryzyka. Przedstawione badania pokazujÈ jedynie najwaĝniejsze ěródïa powstawania kosztów transakcyjnych. Dla lepszego zrozumienia roli kosztów transakcyjnych jako bariery ekspansji waĝne byïoby przeprowadzenie dalszych analiz: jak postrzeganie kosztówb transakcyjnych wpïywa na gotowoĂÊ firmy do podjÚcia ekspansji ib jej rozwoju, wb jaki sposób determinuje wybór rynków, jakie jest jego oddziaïywanie na powodzenie realizowanej strategii internacjonalizacji. DOI 10.7172/1733-9758.2016.20.2 33 Footnote 1 Badanie iloĂciowe przeprowadzone wb 2009 r. – otrzymano zwrot 99 ankiet. Szacuje siÚ, ĝe próba objÚïa od 5 do 10% dziaïajÈcych wbPolsce przedsiÚbiorstw branĝy spoĝywczej prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ eksportowÈ. Bibliografia Abdel-Latif, A.M. ibNugent, J. (1996). Transaction cost impairments to international trade: Lessons from Egypt. Contemporary Economic Policy, 14(2), 1–14. Al-Aali, A. (1995). Obstacles Facing Saudi Arabian Food And Chemical Exporters. International Journal of Commerce and Management, 5(3), 17–31, http://dx.doi.org/10.1108/eb047311 Alchian, A.A. ib Demsetz, H. (1972). Production, Information Costs, and Economic Organization. The American Economic Review, 62(5), 777–795. Anastassopoulos, G. ib Traill, W.B. (1998). Determinants of Foreign Entry Strategies in Greek Food Industry. Agribusiness, 14(4), http://dx.doi. org/10.1002/(SICI)1520-6297(199807/08)14:4 %3C267::AID-AGR2%3E3.3.CO;2-2, s. 270. Arrow, K.J. (1985). Granice organizacji. Warszawa: PWN. Aulakh, P.S., Jiang, M.S. ib Pan, Y. (2010). International technology licensing: Monopoly rents, transaction costs and exclusive rights. Journal of International Business Studies, 41, 587–605, http:// dx.doi.org/10.1057/jibs.2009.19. Barker, A.T. ib Kaynak, E. (1992). An Empirical Investigation of the Differences Between Initiating and Continuing Exporters. European Journal of Marketing, 26(3). Barnes, B.R., Chakrabarti, R. ib Palihawadana, D. (2006). Investigating the export marketing activity of SMEs operating in international healthcare markets. Journal of Medical Marketing, 6(3), 209–221. Brouthers, K.D. (2002). Institutional, cultural and transaction cost influences on entry mode choice and performance. Journal of International Business Studies, 33(2), http://dx.doi.org/10.1057/palgrave. jibs.8491013. Brouthers, K.D. (2013). A retrospective: Institutional, cultural and transaction cost influences on entry mode choice and performance. Journal of International Business Studies, 44, http://dx.doi. org/10.1057/jibs.2012.23. Czinkota, M. (1996). Why national export promotion. International Trade Forum, 2, 10–15. Dunning, J.H. (2006). Toward ab new paradigm of development: implications for the determinants of international business. Transnational Corporations, 15(1). Eriksson, K., Johanson J., Majkgard, A. ibSharma, D. (1997). Experiental knowledge and cost in the internationalization process. Journal of International Business Studies, 28(2), 337–360. Fischer, Ch. (2004). Managing International Trade of Food Products: A Survey of German and Australian Companies. Agribusiness, 20(1). Furubotn, E.G. ib Richter, R. (2005). Institutions and economic theory: the contribution of the new institutional economics. Ann Arbor: The University of Michigan Press, 48–57. Gorynia, M. ibMroczek, K. (2013). Koszty transakcyjne jako determinanta formy zagranicznej ekspansji przedsiÚbiorstwa, Ekonomista, 2, 201. Geyskens, I., Steenkamp, J.-B. ibKumar, N. (2006). Make, Buy or Ally: A Transaction Cost Theory Meta Analysis. Academy of Management Journal, 49(3), http://dx.doi.org/10.5465/AMJ.2006.21794670. Gruszecki, T. (2002). Wspóïczesne teorie przedsiÚbiorstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hardt, . (2006). Narodziny ibewolucja treĂci znaczeniowej wyraĝenia „koszt transakcyjny. Gospodarka Narodowa, 11–12. Hennart, J.F. (2010). Transaction Cost Theory and International Business. Journal of Retailing, 86(3), 257–269, http://dx.doi.org/10.1016/j.jretai. 2010.07.009. Kasiewicz, S. (2004). Przesïanki ib cele tworzenia przedsiÚbiorstwa. W: S. Kasiewicz ib H. Moĝaryn (red.), Teoria przedsiÚbiorstwa. Wybrane zagadnienia. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH. Kim, L., Nugent, J.B. ib Seung-Jae Yhee (1997). Transaction costs and export channels of small and medium-sized enterprises: the case of Korea. Contemporary Economic Policy, 15(1), 104–120, http:// dx.doi.org/10.1111/j.1465-7287.1997.tb00458.x. Klaes, M. (2000). The birth of the concept of transaction costs: Issues and controversies. Industrial and Corporate Change, 9(4), 569, http://dx.doi. org/10.1093/icc/9.4.567. Byford, L. ib Henneberry, D. (1996). Export Decisions of Food Processing Firms in Kansas, Missouri, and Oklahoma. Agribusiness, 12(3), 247–264. Klein, S., Frazier, G.L. ib Roth, V.J. (1990). Ab Transaction Cost Analysis Model Of Channel Integration In International Markets. Journal of Marketing Research, 27(2), 196–208, http://dx.doi. org/10.2307/3172846. Coase, R.H. (1937). The nature of the firm. Economica, November, 386–405, http://dx.doi.org/ 10.2307/2626876. Leonidou, L.C. (2004). An Analysis of the Barriers Hindering Small Business Export Development. Journal of Small Business Management, 34 Studia i Materiaïy 1/2016 (20) 42(3), 279–302, http://dx.doi.org/10.1111/j.1540627X.2004.00112.x. Leonidou, L.C. ibKatsikeas, C.S. (1996). The export development process: An integrative review of empirical models. Journal of International Business Studies, 27(3), 517–551. Research in the Social Science. Duke Law School Working Paper Series, Paper 62, http://dx.doi. org/10.2139/ssrn.924192. Rymarczyk, J. (2004). Internacjonalizacja ibglobalizacja przedsiÚbiorstwa. Warszawa: PWE. Milgrom, P. ibRoberts, J. (1992). Economics, organization and management. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall. Schroath, F.W. ib Korth, C.M. (1989). Managerial Barriers to the Internationalization of U.S. Property and Liability Insurers Theory and Perspectives. Journal of Risk and Insurance, 56(4), 630–649. Mroczek, K.D. (2014). Transaction Costs in Institutional Environment and Entry Mode Choice. International Journal of Social, Behavioral, Educational, Economic and Management Engineering, 8(4). Singh, S. (1996). International Marketing of AgroFood Products by Developing Country Firms Some Conceptual Issues. Agribusiness, 12, 99–103. North, D.C. (1994). Institutions, institutional change and economic performance. Cambridge: Cambridge University Press, http://dx.doi.org/10.1017/ CBO9780511808678. Peng, M.W. ib York, A.S. (2001). Behind intermediary performance in export trade: Transactions, agents, and resources. Journal of International Business Studies, 32(2), 327–346, http://dx.doi. org/10.1057/palgrave.jibs.8490955. Rao, P.K. (2003). The economics of transaction costs. Palgrave Macmillan. Reid, S. (1983). Firm Internationalization, Transaction Costs And Strategic Choice. International Marketing Review, 1, http://dx.doi.org/10.1108/eb008251. Richman, D.B. ib Macher, J. (2006). Transaction Cost Economics: An Assessment of Empirical Wydziaï ZarzÈdzania UW Szymañski, W. (2011). Zmiany kosztów transakcyjnych wb dostosowaniu przedsiÚbiorstw do wyzwañ wspóïczesnej gospodarki. W: R. Sobiecki ibJ.W. Pietrewicz (red.), Koszty transakcyjne – skutki zmian dla przedsiÚbiorstw. Warszawa: Oficyna WydawniczabSGH. Wang, N. (2003). Measuring Transaction Costs: An Incomplete Survey, referat prezentowany na Conference on Transaction Costs, Ronald Coase Institution, 21–23 lutego, Chicago, Illinois, USA, www. coase.org (05.12.2007). Williamson, O.E. (1989). Transaction cost economics. W: R. Schmalensee, Handbook of industrial organization. New York: Elsevier Science. Williamson, O.E. (1998). Ekonomiczne instytucje kapitalizmu: firmy, rynki, relacje kontraktowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. DOI 10.7172/1733-9758.2016.20.2 35
