Na skalnym Podhalu - Zakopane dla Ciebie

Na skalnym
Podhalu
TATRY W TWÓRCZOŚCI MŁODOPOLSKICH ARTYSTÓW
Z KOLEKCJI MUZEUM NARODOWEGO W KRAKOWIE
On the Rocky Podhale
THE TATRA MOUNTAINS IN THE WORKS OF YOUNG POLAND ARTISTS
IN THE COLLECTION OF THE NATIONAL MUSEUM IN KRAKOW
listopad 2015 – marzec 2016
November 2015 – March 2016
Muzeum Karola Szymanowskiego
w willi „Atma” w Zakopanem – Oddział
Muzeum Narodowego w Krakowie
The Karol Szymanowski Museum
in Villa ‘Atma’ in Zakopane – a Branch
of the National Museum in Krakow
Kraków 2015
Na skalnym
Podhalu
Tatry w twórczości młodopolskich
artystów z kolekcji Muzeum
Narodowego w Krakowie
M
uzeum Karola Szymanowskiego w willi
„Atma” w Zakopanem to jedno z miejsc, gdzie
można zrozumieć specyficzny fenomen Zakopanego – tego „pępka świata”, który od lat przyciąga
i fascynuje kolejne pokolenia. Po „wizycie”, którą złożył
w „Atmie” Stanisław Ignacy Witkiewicz, teraz – w ramach obchodów Roku Kazimierza Przerwy-Tetmajera
– prezentujemy niewielką wystawę malarstwa i grafiki
najważniejszych artystów młodopolskich, którzy ulegli
urokowi Tatr – Leona Wyczółkowskiego, Jana Stanisławskiego i Stanisława Gałka. Nie wiadomo, czy artyści ci
znali Szymanowskiego. Stanisławski zmarł w 1907 roku,
2
3
On the
Rocky
Podhale
The Tatra Mountains in the Works
of Young Poland (Młoda Polska)
Artists in the Collection of the
National Museum in Krakow
T
he Karol Szymanowski Museum in the Villa
‘Atma’ in Zakopane is one of the places where
one can understand a unique phenomenon
of Zakopane – the ‘hub of the universe’, which has
attracted and fascinated subsequent generations for
years. After a ‘visit’ paid to ‘Atma’ by Stanisław Ignacy Witkiewicz, now – as part of the celebrations of
the Year of Kazimierz Przerwa-Tetmajer – the Museum is holding a small exhibition of paintings and
4
Leon Wyczółkowski, Czarny Staw, 1906, olej, płótno, 80 × 100 cm, Muzeum
Narodowe w Krakowie / Leon Wyczółkowski, Czarny Staw Lake, 1906, oil
on canvas, 80 × 100 cm, The National Museum in Krakow
Wyczółkowski bywał pod Tatrami do 1926 roku, a Gałek
– najwierniejszy ilustrator Tatr – mieszkał w Zakopanem
i zmarł tu w 1961 roku, więc ich drogi mogły się zetknąć,
choć źródła na ten temat na razie milczą. Malarstwo
tych artystów ilustruje zarówno muzykę Szymanowskiego, jak i twórczość Przerwy-Tetmajera, a przede
wszystkim uświadamia, jak ważnym tematem dla całej
ówczesnej polskiej sztuki były Tatry.
Ostatnia ćwierć XIX wieku i okres do wybuchu I wojny
światowej to czas swoistej mody na Zakopane, które stało się miejscem spotkań artystów, muzyków,
5
Leon Wyczółkowski,
Spod regli, plansza z teki
„Tatry. Ósm akwatint”, 1906,
akwatinta; 21,3 × 27,8 cm
Muzeum Narodowe
w Krakowie / Leon
Wyczółkowski, At the
Entrance to the Tatra Forest,
from the portfolio Tatry. Ósm
akwatint, 1906, aquatint;
21.3 × 27.8 cm, The National
Museum in Krakow
prints by the most prominent Young Poland artists
fascinated by the Tatras: Leon Wyczółkowski,
Jan Stanisławski and Stanisław Gałek. It is not
known whether these artists knew Szymanowski.
Stanisławski died in 1907, Wyczółkowski visited the
Tatra region up to 1926, and Gałek – the most faithful illustrator of the Tatras – lived in Zakopane and
died here in 1961, so they might have met, but there
is no information about it in the sources. Their
works illustrate not only Szymanowski’s music and
Przerwa-Tetmajer’s literary output, but they also
make us aware of the significance of the Tatras for
the whole Polish art of the time.
6
polityków, pisarzy, filozofów, uczonych – ze wszystkich
zaborów, a także przybywających z emigracji. Górujące
nad Zakopanem Tatry znalazły się w centrum zainteresowania, zyskując zarówno w sztuce, jak i w literaturze
wymiar mistyczny i symboliczny. Kronikarz tamtych
czasów Tadeusz Boy-Żeleński pisał: „Tatry opiewane
przez Goszczyńskiego, odkryte przez Chałubińskiego,
zbliżone przez Witkiewicza i jego Na przełęczy, wcielone
w nienaganne strofy Asnyka, dopiero jednak w epoce
Młodej Polskie miały uzyskać pełną poetycką wydajność”. W literaturze były to utwory Jana Kasprowicza,
Tadeusza Micińskiego, a przede wszystkim Kazimierza
Przerwy-Tetmajera. Potrafił on, niczym malarz impresjonista, oddać w swoich poezjach chwilowe wrażenie,
ulotność i zmienność natury. Tatry kochał, pisał: „Patrzą na mnie zawsze jednakowe, zawsze jednako zimne
i smutne – i zawsze wierne. Kocham je. Nauczyły mnie
myśleć i czuć, słowa w rytm układać i barwić, i zsyłają
mi sny, lekkie palce kładą mi na oczy i przymykają mi
powieki, a potem chylą mi głowę w tył, dotykają palcem
mych ust i mówią cicho: milcz. Widzę wtenczas życie
potęg i żywiołów natury. […] Ze mnie dusza wyrywa się
ku tym potęgom i żywiołom natury, która poznała tragedię fizycznego istnienia” 1. Jego Na skalnym Podhalu czy
Legenda Tatr to „cudowne poetyckie obrazy, poetyką
swoją sięgające już do wyżyn wizjonerstwa”2.
1J. Krzyżanowski, Wstęp, [w:] Kazimierz Tetmajer, Poezje wybrane,
Wrocław 1968, s. LVIII.
2K. Szymanowski, O muzyce góralskiej, cyt. za: T. Chylińska,
Zakopiańskie dni, Kraków 1986, s. 87.
7
The last quarter of the 19th century and the
period before the outbreak of World War I saw
the fashion for Zakopane, which became a meeting place of artists, musicians, politicians, writers, philosophers and scholars, not only those
from the three partitions but also those coming
from exile. The Tatra Mountains, towering over
Zakopane, were the centre of attention, acquiring
a mystical and symbolic dimension both in art
and literature. To quote the chronicler of the day
Tadeusz Boy-Żeleński, ‘The Tatras, eulogised by
Goszczyński, discovered by Chałubiński, made
more familiar by Witkiewicz and his Na przełęczy
(On the Mountain Pass), described in Asnyk’s
impeccable strophes, did not achieve their full
poetical effectiveness until the Young Poland era.’
As to literature, it concerned the works of Jan
Kasprowicz, Tadeusz Miciński, and above all Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Like an Impressionist
painter, he was able to capture a fleeting impression, the transience and changeability of nature
in his poems. He loved the Tatras. To quote him,
‘They are looking at me unchanging, always the
same cold and sad – and always faithful. I love
them. They have taught me to think and feel,
rhyme and colour words, and they make me
dream, they put sticky fingers on my eyes and
close my lids, and then bend my head backwards,
touch my lips with a finger and whisper: be
quiet. Then I can see the life of the powers and
elements of nature. (…) My soul escapes towards
these powers and elements of nature which experienced the tragedy of physical existence.’1 His
Na Skalnym Podhalu (On the Rocky Podhale) or
1J. Krzyżanowski, Wstęp, in: Kazimierz Tetmajer, Poezje
wybrane, Wrocław 1968, p. LVIII.
8
Leon Wyczółkowski, Suche mgły, plansza z teki „Tatry. Ósm akwatint”, 1906
Akwatinta, 27,8 × 34,5 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie / Leon
Wyczółkowski, Dry Mists, from the portfolio Tatry. Ósm akwatint, 1906,
Aquatint, 27.8 × 34.5 cm, The National Museum in Krakow
Pejzaże górskie z Tatr − malowane przez Leona Wyczółkowskiego, Wojciecha Weissa, Władysława Ślewińskiego,
Jana Stanisławskiego i jego uczniów – stworzyły swoistą
epopeję tatrzańską, będącą niejako malarskim ekwiwalentem poezji Kasprowicza czy Tetmajera.
Leon Wyczółkowski (1852–1936) do Zakopanego przyje­
chał po raz pierwszy w 1896 roku i wywiózł stąd olejny
widok Giewontu. Od tego czasu prawie rokrocznie –
do 1926 roku – Zakopane staje się celem jego wyjazdów,
9
10
11
◂◂◂
Leon Wyczółkowski,
Morskie Oko, plansza
z teki „Tatry. Ósm akwatint”,
1906, akwatinta, 24 × 32 cm,
Muzeum Narodowe
w Krakowie / Leon
Wyczółkowski, Morskie Oko
Lake, from the portfolio
Tatry. Ósm akwatint, 1906,
Legenda Tatr (Legend of the Tatras) are ‘wonderful poetic pictures whose poetics reaches the
height of visionary imagination.’2
Mountain landscapes from the Tatras painted by
Leon Wyczółkowski, Wojciech Weiss, Władysław
Ślewiński, Jan Stanisławski and his disciples created a unique Tatra epic, a kind of equivalent of
Kasprowicz’s or Tetmajer’s poetry.
aquatint, 24 × 32 cm, The
National Museum in Krakow
Leon Wyczółkowski (1852–1936) arrived in Zakopane for the first time in 1896 and painted an oil
depicting Mount Giewont here. From then on – until 1926 – he visited Zakopane almost every year,
and the inaccessible Tatra ridges, screes and tarns
reflecting the mountains began to prevail in his art.
He created pastels, oils and prints.
The climax was the time between 1904 and 1906,
when his most famous portrayals of the Tatras were
executed – the pastels: Monk by Morskie Oko Lake,
At Chałubiński’s Door, Czarny Staw Lake, and above
all the oil Czarny Staw Lake – extremely synthetic
in form and spare in colour, but because of this real
and moving. From 1906 dates a portfolio entitled
Tatry. Ósm akwatint (The Tatras. Eight Aquatints),
consisting of mountain views almost abstract in
form, monochromatic in colour and exceptionally
true in mood. In 1914, Wyczółkowski made illustrations, similar in mood, for the jubilee edition of
Tetmajer’s Na Skalnym Podhalu.
2K. Szymanowski, O muzyce góralskiej, as cited in:
T. Chylińska, Zakopiańskie dni, Kraków 1986, p. 87.
12
Jan Stanisławski, Tatry w zimie, 1891, olej, tektura, 15 × 19 cm, Muzeum
Narodowe w Krakowie / Jan Stanisławski, The Tatra Mountains in Winter,
1891, oil on cardboard, 15 × 19 cm, The National Museum in Krakow
a niedostępne tatrzańskie granie, piargi, stawy odbijające w swojej tafli góry zaczynają dominować w jego
twórczości. Są to prace wykonane w technice pastelu,
ale również olejne i graficzne.
Kulminacją są lata 1904–1906, kiedy to powstają najbardziej znane, pastelowe portrety Tatr: Mnich nad Morskim
Okiem, U Wrót Chałubińskiego, Czarny Staw, a przede
wszystkim olejny Czarny Staw – syntetyczny w formie,
oszczędny w barwie, ale przez to prawdziwy i przejmujący. W 1906 roku powstaje graficzna teka „Tatry. Ósm
akwatint”, na którą składają się niemal abstrakcyjne
w formie, monochromatyczne w barwie i niebywale
13
prawdziwe w nastroju widoki górskie. W 1914 roku Wyczółkowski wykonuje podobne w nastroju prace do jubileuszowego wydania Na skalnym Podhalu Tetmajera.
Jan Stanisławski (1860–1907) z uczniami przyjechał
do Zakopanego po raz pierwszy w 1902 roku i odtąd
widoki tatrzańskie weszły do malarskiego programu
Młodej Polski.
Jan Stanisławski, Wieczór
pod Kozińcem, 1906, olej,
tektura, 16 × 23 cm, Muzeum
Narodowe w Krakowie /
Jan Stanisławski, Evening
at the Foot of Koziniec Mount,
1906, oil on cardboard,
16 × 23 cm, The National
Museum in Krakow
Jan Stanisławski (1860–1907) and his students
came to Zakopane for the first time in 1902, and
it was then views of the Tatra Mountains became
part of the painting programme of Young Poland.
To the Zakopane countryside ‘the capers’, as the
master and his disciples were called, ‘went singing all the time, proud of being the chosen ones
from the Academy (...). The master would visit
them every few days. They spent the first day
stretching canvases and priming them as well as
looking for motifs, and then young painters went
in different directions, like a flock of sheep. A line
of easels could be seen along the stream. They
would paint from breakfast to lunch and then in
14
W zakopiańskie plenery peleryniarze – bo tak nazywano
Mistrza i jego uczniów – „jechali ze śpiewem bezustannym na ustach, z dumą, jako wybrańcy Akademii […].
Mistrz przyjeżdżał co parę dni. Pierwszy dzień zszedł
na nabijaniu płócien i ich gruntowaniu oraz wyszukiwaniu motywów, a potem rozeszła się młódź malarska jak
ten kierdel baranów, wzdłuż strumienia sterczała sztaluga przy sztaludze. Malowało się od śniadania do obiadu,
a następnie po południu do wieczornego zmierzchu” 3.
Wyjazdy do Zakopanego to były „wycieczki pełne plonów
malarskich oraz wspólnego rozweselania. Razem spędzaliśmy czas na pracy, śpiewie, śmiechu i wycieczkach. Promieniowało od nas wokół szczęściem, tak że garnęli się
różni ludzie, jak Władysław Ślewiński, świeżo przybyły
z Paryża Reymont, Witkiewicz, Żeromski i inni”4.
Stanisławski wpajał swoim uczniom miłość i zrozumienie natury, „siał w dusze własny entuzjazm gorący, rozniecał gorliwie każde wrażliwości […], żądał niezłomnej
3M. Samlicki, Pamiętnik, rękopis w zbiorach Muzeum im. Stanisława
Fischera w Bochni.
4Tamże.
15
the evening, until dusk.’3 Journeys to Zakopane
were ‘the trips that resulted in a great number
of paintings and were full of joy. We spent time
together working, singing, having fun and going
on trips. Happiness radiated from us and made
different people join us, among others Władysław
Ślewiński, who had just arrived from Paris, Reymont, Witkiewicz and Żeromski.’4
Stanisławski wanted his students to love and understand nature, ‘he instilled his burning enthusiasm in
their souls, kindled their fascinations (…), demanded
invincible honesty, energy and emotions in works,
he eradicated any posturing, cheap tricks and empty
words, he shared his knowledge, his great artistic culture, with his students unselfishly, demanding only
enthusiasm, love for work, courage and creative joy
in return.’ And – as noted by Samlicki in his memoirs
– he said ‘it was necessary to train one’s eye. A painter
should see things in colours. A shadow is not the
lack of colour, but a colour which is not so evident
as in the light, as light matter… look, my dear, at the
sky, at these dazzling clouds rushing impertinently,
at this blue sparkling with violet or emerald – it is
symphony – the sky is giving a ‘concert’.
Over sixty students learned painting in his landscape studio, later called Stanisławski’s school.
A few of them were particularly interested in the
Tatras. Apart from Stanisław Kamocki, Stefan
Filipkiewicz and Henryk Szczygliński, an important
place among them was held by Stanisław Gałek
(1875–1961), undoubtedly the most faithful bard
3M. Samlicki, Pamiętnik, manuscript in the collection of the
Stanisław Fischer Museum in Bochnia.
Ibid.
Jan Stanisławski, Widok na Osobitę, 1901, olej, tektura, 16,5 × 22,5 cm,
Muzeum Narodowe w Krakowie / Jan Stanisławski, View over Osobita Mount,
1901, oil on cardboard, 16.5 × 22.5 cm, The National Museum in Krakow
szczerości, energii i emocji w realizacjach, trzebił nieubłaganie wszelkie pozerstwo, efekciarstwo i frazeologię,
bez najmniejszego sobkostwa dzielił się z uczniami swoją
wiedzą, całą swą ogromną kulturą artystyczną, wymagając w zamian tylko zapału, umiłowania pracy, dzielności
i radości twórczej”. I – jak zanotował w swych pamiętnikach Samlicki – pouczał, „iż trzeba kształcić swoje oko.
Malarz winien widzieć kolorowo przedmioty. Cień to nie
brak koloru, ale kolor nie tak zdecydowany jak w świetle, jak materia jasna… patrzcie, moi kochani, na niebo,
na te pędzące impertynencko chmurki olśniewające,
na ten błękit mieniący się fioletem czy szmaragdem –
to symfonia – niebo daje »koncert«”.
4
16
17
Jan Stanisławski, Wieczór
pod Kozińcem, 1906, olej,
tektura, 16 × 23 cm, Muzeum
Narodowe w Krakowie /
Jan Stanisławski, Evening
at the Foot of Koziniec Mount,
1906, oil on cardboard,
16 × 23 cm, The National
Museum in Krakow
of the Tatra landscapes, whose works appealed
to a wide public. After his studies at the Krakow
Academy of Fine Arts, continued in Munich and
Paris, at the prestigious École des Beaux-Arts, and
an episode in Kolomyia, Gałek settled in Zakopane
– in the beginning in a cottage by a stream, in the
vicinity of the Villa ‘Koliba’, and then in Sienkiewicza Street.5 He was the originator – already in
the interwar period, when Zakopane’s popularity
reached its apogee – of a peculiar idea to assign
individual artists the right to paint specific regions
of the Tatras. ‘Gałek was interested in Morskie
Oko Lake and wanted to turf Haneman out of it
(…). Zefiryn Ćwikliński was to be able to paint his
5
18
H. Jost, ‘Zakopiańskie indywidualności okresu międzywojnia,’
in: Zakopane w czasach Rafała Malczewskiego, ed. D. FolgaJanuszewska, T. Jabłońska, vol. 2, Olszanica 2006, pp. 23–24.
Pracownię pejzażu, z czasem nazwaną szkołą Stanisławskiego, opuściło ponad sześćdziesięciu uczniów,
wśród których było kilku szczególnie zainteresowanych
Tatrami. Obok Stanisława Kamockiego, Stefana Filipkiewicza, Henryka Szczyglińskiego ważne miejsce zajmuje
Stanisław Gałek (1875–1961), niewątpliwie najwierniejszy piewca piękna tatrzańskich pejzaży, którego twórczość odpowiadała szerokim gustom. Gałek po studiach
w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, poszerzonych
w Monachium i w Paryżu w tamtejszej prestiżowej École
des Beaux-Arts, oraz epizodzie w Kołomyi zamieszkał
w Zakopanem – początkowo w domku nad potokiem,
na wysokości „Koliby”, a następnie przy ulicy Sienkiewicza5. Był autorem – już w dwudziestoleciu międzywojennym, w czasach apogeum popularności Zakopanego
– kuriozalnego pomysłu, aby przydzielić poszczególnym
artystom prawa do malowania konkretnych rejonów
Tatr: sam „Gałek dybał na Morskie Oko i chciał wysiudać
stamtąd Hanemana […]. Zefiryn Ćwikliński mógłby swoje owce malować wszędzie. Haneman tylko Pięć Stawów
i Siklawę, a Alfred Terlecki – Czarny Staw Gąsienicowy”6.
Tatry w malarstwie Gałka to przede wszystkim efektowne i dekoracyjne panoramy o poprawnie oddanym
nastroju i kolorycie.
5H. Jost, Zakopiańskie indywidualności okresu międzywojnia, [w:]
Zakopane w czasach Rafała Malczewskiego, red. D. Folga-Januszewska,
T. Jabłońska, t. 2, Olszanica 2006, s. 23–24.
6R. Malczewski, Pępek świata, Warszawa 1960, s. 56.
19
Stanisław Gałek, Tatry,
ok. 1909, olej, płótno,
52 × 113 cm, Muzeum
Narodowe w Krakowie
/ Stanisław Gałek, The
Tatra Mountains, ca 1909,
oil on canvas, 52 × 113 cm,
The National Museum
in Krakow
sheep everywhere. Haneman only the Pięć Stawów
Valley and the Siklawa waterfall, and Alfred Terlecki – Czarny Staw Gąsienicowy Lake.’6 In Gałek’s
paintings, the Tatras are above all impressive and
decorative panoramas with properly rendered
mood and colours.
▸▸▸
Jan Stanisławski
z uczniami podczas pleneru
w Zakopanem, ok. 1906
(fot. z archiwum autorki) /
Jan Stanisławski with his
students during plein-air
workshop in Zakopane, ca
1906 (photograph from the
author’s archives)
6R. Malczewski, Pępek świata, Warszawa 1960, p. 56.
20
21
22
23
27.11.2015, piątek, godz. 18:00
UROCZYSTE
OTWARCIE POKAZU
Koncert pieśni do słów
Kazimierza Przerwy-Tetmajera
Sebastian SZUMSKI – baryton
Weronika KRÓWKA – fortepian
W programie: W. Żeleński, M. Karłowicz,
K. Szymanowski, K. Penderecki
8.12. 2015, wtorek, godz. 18:00
WYKŁAD
Na skalnym Podhalu. Tatry w twórczości
młodopolskich artystów
Urszula Kozakowska-Zaucha
kustosz w Dziale Szuki
Nowoczesnej MNK
24
STYCZEŃ
LISTOPAD – GRUDZIEŃ
Wydarzenia
towarzyszące
29.01.2016, piątek, godz. 18:00
WYKŁAD I KONCERT
Tetmajer a Tatry
dr Antonina Sebesta
Polskie Towarzystwo Tatrzańskie
Koncert zespołu Zielony Szlak:
poezja śpiewana Kazimierza
Przerwy-Tetmajera
Muzeum Karola Szymanowskiego w willi „Atma”
w Zakopanem – Oddział Muzeum Narodowego
w Krakowie / The Karol Szymanowski Museum in Villa
‘Atma’ – a Branch of the National Museum in Krakow
34-500 Zakopane, ul. Kasprusie 19
tel. +48 18 202 00 40, e-mail: [email protected]
ZWIEDZANIE / OPEN TO VISITORS:
wtorek – niedziela 10:00 – 17:00 (niedziela – wstęp wolny)
Tuesday – Sunday 10 am – 5 pm (Sunday – admission free)
25
NA SKALNYM PODHALU
ON THE ROCKY PODHALE
PUBLIKACJA / PUBLICATION
Redaktor prowadzący / Commissioning editor: Anna Kowalczyk
Tłumaczenie / English translation: Marta Herudzińska-Oświecimska
POKAZ / PRESENTATION
Projekt graficzny / Graphic design: Zbigniew Prokop – Creator s.c.
Kurator / Curator: Urszula Kozakowska-Zaucha
Koordynator / Co-ordinator: Agnieszka Gąsienica-Giewont
Aranżacja / Design: Luiza Berdak
Fotografie / Photography: Pracownia Fotograficzna MNK
/ The Photographic Studio of the National Museum in Krakow
– Paweł Czernicki, Karol Kowalik, Jacek Świderski
Druk / Printed by: Drukarnia Pasaż
Wydarzenie organizowane w ramach obchodów
150. rocznicy urodzin Kazimierza Przerwy-Tetmajera
Organizator / Organiser
© Muzeum Narodowe w Krakowie, 2015
ISBN 978-83-7581-201-5
Współpraca / Collaboration:
www.mnk.pl
THE SOCIETY OF FRIENDS OF
THE NATIONAL MUSEUM IN KRAKOW
DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW URZĘDU
MIASTA ZAKOPANE / SUBSIDISED BY
THE MUNICIPAL OFFICE OF ZAKOPANE
Patroni medialni / Media Partners
Mecenas Muzeum
Narodowego w Krakowie
Patron of the National
Museum in Krakow
Patronat Honorowy
Burmistrz Miasta Zakopane
Under the honorary
patronage of
the Mayor of Zakopane
Dofinansowano ze środków
Urzędu Miasta Zakopane / Subsidised
by the Municipal Office of Zakopane