1. Jacek Sójka - Kulturoznawca w świecie gospodarki

J a c e k Sójka - p r o f e s o r na
J A C E K SÓJKA
Uniwersytecie im. A d a m a
Mickiewicza w Poznaniu.
W y k ł a d a etykę biznesu i teorię
zarządzania, bada kulturowe
podstawy życia gospodarczego.
Jego z a i n t e r e s o w a n i a o b e j m u j ą
również metodologię nauk
społecznych oraz filozofię
k u l t u r y . D y r e k t o r Instytutu
Kulturoznawstwa U A M
oraz kierownik Zakładu
Etyki G o s p o d a r c z e j w t y m
Instytucie, p r e z e s P o l s k i e g o
KULTUROZNAWCA
W ŚWIECIE
GOSPODARKI
S t o w a r z y s z e n i a Etyki B i z n e s u ,
E B E N Polska, członek Komitetu
Nauk o Kulturze P A N . Publikuje
g ł ó w n i e na temat etyki b i z n e s u
i kultury g o s p o d a r c z e j , m.in.
w y d a ł wraz z Leo V. Ryanem
zbiór tekstów
Z
klasyki
Etyka
biznesu.
współczesnej
amerykańskiej
(1997),
myśli
wraz
z J o h a n e m W e m p e , Business
Challenging
Business
New
Instruments
with
Diversity
for
in
Ethics:
Teksty, które składają się na ten n u m e r
Coping
„ K u l t u r y W s p ó ł c z e s n e j " są o p r a c o w a -
International
Business (2000) o r a z Etyka
biznesu
„po
Enronie"
(2005).
n y m i n a n o w o wystąpieniami a u t o r ó w ,
które miały miejsce przy okazji d w ó c h
w y d a r z e ń . P i e r w s z y m była konferencja
poznańska „ M e t o d y , paradygmaty, dyskursy. O swoistości badań k u l t u r o z n a w c z y c h " , której p l o n znalazł się w specjalnym numerze „Kultury Współczesnej"
(2007 nr 1) właśnie tym swoistościom
poświęconym.
Postanowiliśmy
wów-
c z a s , iż referaty traktujące o sprawach
g o s p o d a r c z y c h znajdą się w j e s z c z e
j e d n y m specjalnym n u m e r z e , w którym
k u l t u r o z n a w c z e z a i n t e r e s o w a n i a gospodarką będą m o g ł y znaleźć szerszy wyraz. Ich autorzy, a także inni z a p r o s z e n i
mówcy,
mieli
okazję wystąpić w cy-
k l i c z n y m panelu dyskusyj nym „Kultura
Warszawa
2008
5
J A C E K SÓJKA
współczesna - teoria i praktyka" z o r g a n i z o w a n y m 17 października 2 0 0 7 roku
w w a r s z a w s k i m C e n t r u m Sztuki Współczesnej p r z e z Fundację Kultury, niniejszy kwartalnik i Polskie T o w a r z y s t w o K u l t u r o z n a w c z e , Tytuł „ K u l t u r o z n a w c a
w świecie g o s p o d a r k i " tam właśnie p o j a w i ł się po raz p i e r w s z y . Tak się r ó w n i e ż
z ł o ż y ł o , iż większość referentów, to p r a c o w n i c y Zakład u Etyki G o s p o d a r c z e j Instytutu K u l t u r o z n a w s t w a U A M . A zatem ten n u m e r „ K u l t u r y W s p ó ł c z e s n e j " stał
się w z a s a d z i e n u m e r e m p o z n a ń s k i m , b o w i e m j e d y n i e V i r g i l H e n r y Storr i Piotr
W o j c i e s z u k reprezentują inne ośrodki a k a d e m i c k i e , a c z k o l w i e k jednocześnie bliski nam punkt w i d z e n i a .
C o m o ż e mieć d o p o w i e d z e n i a k u l t u r o z n a w c a n a tematy g ospodarcze? N a t o
pytanie o d p o w i a d a wprost W i e s ł a w B a n a c h . Nawiązując d o f u n k c j o n u j ą c e go w U S A pojęcia kultury gospodarczej i m.in. z n a n y c h prac Petera Bergera,
uważa, iż m o ż n a m ó w i ć o k u l t u r o z n a w s t w i e g o s p o d a r c z y m i p r o w a d z i ć badania nad w p ł y w e m kultury n a f u n k c j o n o w a n i e m e c h a n i z m ó w g o s p o d a r c z y c h .
„Kultura ma z n a c z e n i e " , twierdzą Huntington i Harrison w znanej pracy, wobec której żaden k u l t u r o z n a w c a nie m o ż e pozostać o b o j ę t n y m . Jednocześnie
w c i ą ż pozostaje otwarta kwestia r o z u m i e n i a kultury. W sytuacji, gdy rozważać
c h c e m y kwestie g o s p o d a r c z e rzeczą naturalną jest spoglądanie w stronę ekon o m i i , w k o ń c u jednej z nauk społecznych. O k a z u j e się jednak, iż w y m i a n a
myśli p o m i ę d z y e k o n o m i ą a pozostałymi naukami s p o ł e c z n y m i przybrała nieco jednostronny charakter. W k o ń c u m ó w i e n i e o kapitale k u l t u r o w y m lub kapitale s p o ł e c z n y m jest s t o s o w a n i e m metafory e k o n o m i c z n e j do p r o b l e m a t y k i ,
o d p o w i e d n i o , kultury i społeczeństwa. C z y h u m a n i ś c i , którzy posługują się
tymi metaforami, rzeczywiście myślą o kapitale? C z y p o j m o w a n i e tego terminu
w b a r d z o l u ź n y sposób, a w i ę c jako p e w i e n zasób, b o g a c t w o , w y p o s a ż e n i e
(które na dodatek o d r ó ż n i a b o g a c z a od chudopachołka) rzeczywiście w z b o g a c a
naszą refleksję nad kulturą współczesną? W ł a ś n i e V i r g i l H e n r y Storr z a s t a n a w i a
się nad sensownością posługiwania się metaforą kapitału w o d n i e s i e n i u do kultury. Sugeruje, że tak naprawdę metafora ta ani nie korzysta z r z e c z y w i s t e g o ,
e k o n o m i c z n e g o sensu „ k a p i t a ł u " , ani też nie p o z w a l a u c h w y c i ć istoty kultury
i opisać jej roli. Kultura b o w i e m jest czymś w i ę c e j aniżeli „ z a s o b e m " c z y też
„ n a r z ę d z i e m " . Tekst Storra jest istotnym głosem w dyskusji na temat s p o s o b ó w
r o z u m i e n i a kultury, istotnym i p o t r z e b n y m w sytuacji niesłabnącej p o p u l a r n o ści różnego rodzaju „ k a p i t a ł ó w " w naukach społecznyc h. P e w n y m paradoksem
jest fakt, iż to właśnie e k o n o m i s t a u p o m i n a się o w ł a ś c i w e r o z u m i e n i e kultury
w sytuacji, gdy w i e l u h u m a n i s t ó w ulega chętnie t z w . i m p e r i a l i z m o w i e k o n o m i c z n e m u , c z y l i zawłaszczania p r z e z myślenie e k o n o m i c z n e n i e z w i ą z a n y c h
z gospodarką obszarów rzeczywistości.
6
K U L T U R O Z N A W C A W ŚWIECIE G O S P O D A R K I
Kultura jako d u c h o w y kontekst (a nawet regulator) działań l u d z k i c h z a w i e r a nie
tylko p r z e k o n a n i a , które c h c i e l i b y ś m y tam odnaleźć. Karol Prejna pisze o stereotypie a n t y ż y d o w s k i m od stuleci towarzyszącym postrzeganiu m e c h a n i z m ó w
g o s p o d a r c z y c h , zwłaszcza tych z w i ą z a n y c h z n o w o ż y t n y m kształtem w o l n e go rynku i rolą pieniądza. Percepcja gospodarki nawet dzisiaj u w i k ł a n a jest
w przed-sądy i przesądy, które tylko dogłębna a n a l i z a k u l t u r o z n a w c z a potrafi
rozbroić. N i e m o ż n o ś ć d i a l o g u i brak zasad m o r a l n y c h tam, g d z i e w grę w c h o dzą interesy, to kolejne przesądy związane z p o t o c z n y m oglądem gospodarki.
Dlatego z a w s z e warto przyglądać się r ó ż n y m m o d e l o m gospodarki r y n k o w e j .
Przemysław Rotengruber przestrzega jednak przed n a i w n y m p o j m o w a n i e m d i a logu. D o p i e r o świadomość, iż k l a s y c z n e r o z u m i e n i e d i a l o g u zakłada „łączenie
racji n i e w s p ó ł m i e r n y c h " , p o z w a l a p o z b y ć się stereotypu amoralnej gospodarki
i odnaleźć w niej obszary d i a l o g u .
M i c h a ł M i c h a l s k i pisze o t y m , iż zmieniają się nie tylko formy pracy l u d z k i e j ,
ale także jej z n a c z e n i e . Z m i e n i a się także jej „dystrybucja": w pewnej d z i e d z i n i e
brakuje rąk do pracy, a w innej o d n o t o w u j e m y b e z r o b o c i e . D u ż e grupy ludzi
żyją jakby p o z a rynkiem i p o z a społeczeństwem nawet i w y d a w a ł o b y się, że
u c z y n i e n i e ich na p o w r ó t p r a c o w n i k a m i u z d r o w i ł o b y sytuację. Z drugiej jednak
strony f o r m u ł u j e się tezę o k o ń c u c y w i l i z a c j i pracy. Dramaty społeczne i d y l e m a ty s e m a n t y c z n e są p r z e d m i o t e m rozważań M. M i c h a l s k i e g o . Z kolei Iga M e r g l e r
jako studentka k u l t u r o z n a w s t w a pracowała w sklepach o d z i e ż o w y c h w W i e l k i e j
Brytanii i P o l s c e . S woj e obserwacje wykorzystała w pracy magisterskiej poświęconej z j a w i s k u f e t y s z y z m u t o w a r o w e g o . W ł a s n e d o ś w i a d c z e n i e zawarła także
w p u b l i k o w a n y m tutaj artykule. Kolejny tekst d o t y c z y marketingu jako jednej
z p o d s t a w o w y c h funkcji organizacji g o s p o d a r c z y oraz instytucji non-profit. Piotr
W o j c i e s z u k p o k a z u j e jednak, w jaki sposób działalność ta w p ł y w a na w s p ó ł c z e sną kulturę, w jaki sposób kształtuje naszą percepcję świata i zastanawia się nad
postrzeganiem marketingu p r z e z f i l o z o f ó w i a n t r o p o l o g ó w .
P r z e d m i o t e m rozważań M a r c i n a P o p r a w s k i e g o będą pojęcia zarządzania m i ę d z y k u l t u r o w e g o , b o w i e m k u l t u r o z n a w c a w świecie gospodarki nie m o ż e nie
z a u w a ż y ć istnienia firm m i ę d z y n a r o d o w y c h i jednocześnie w i e l o k u l t u r o w y c h .
Zarządzając taką organizacją trzeba być w r a ż l i w y m na o d m i e n n o ś c i kulturowe,
a z n a c z e n i e takiej w r a ż l i w o ś c i interesuje nie tylko m e n e d ż e r ó w , ale także jako p r z e d m i o t badań - t e o r e t y k ó w kultury. K u l t u r o z n a w c a zatem m o ż e r o z w a żać, c z y istnieje coś takiego, jak kompetencja m i ę d z y k u l t u r o w a i na c z y m o n a
miałaby tak naprawdę polegać. Przemysław K i e l i s z e w s k i natomiast zastanawia
się nad pożądanym m o d e l e m polityki kulturalnej i m i e j s c e m organizacji p o z a r z ą d o w y c h w tym m o d e l u . T a k a polityka wspomagałaby r o z w ó j społeczeństwa
7
JACEK SÓJKA
o b y w a t e l s k i e g o , które z k o l e i m o g ł o b y d o p r o w a d z i ć do z r a c j o n a l i z o w a n i a fin a n s o w a n i a instytucji kultury. „ O d d a n i e " tych instytucji s p o ł e c z e ń s t w u i lepsze w y d a t k o w a n i e b u d ż e t o w y c h ś r o d k ó w w y d a j ą się b y ć c e l e m d o osiągnięcia,
z w ł a s z c z a w kraju, który j u ż tak w i e l e d z i e d z i n ż y c i a z r e f o r m o w a ł .
Ostatni tekst d o t y c z y m o ż l i w o ś c i e t y c z n e j refleksji nad gospodarką, m o ż l i w o ś c i
s t a w i a n i a pytań o d o b r o , s p r a w i e d l i w o ś ć , p r a w a przy sługujące l u d z i o m w ram a c h jednej z p o d s t a w o w y c h a k t y w n o ś c i s p o ł e c z n y c h . Jest też okazją do p o d s u m o w a n i a w s z y s t k i c h w ą t k ó w p o j a w i a j ą c y c h się w c z e ś n i e j . P e r s p e k t y w a e t y c z n a u r u c h a m i a b o w i e m cały w a c h l a r z z a g a d n i e ń istotnych z k u l t u r o z n a w c z e g o
p u n k t u w i d z e n i a , jak c h o ć b y p r o b l e m s u w e r e n n o ś c i k o n s u m e n t a w e w s p ó ł c z e s n y m ś w i e c i e . Siłą r z e c z y s z k i c na temat e t y c z n e j refleksji nad gospodarką p e ł n i ,
częściowo tylko zamierzoną, funkcję p o d s u m o w a n i a .
STUDENT OF CULTURE IN THE WORLD OF ECONOMY
Articles which are included in this issue of "Kultura Współczesna" ("Modern
Culture Quarterly") are edited anew papers which were presented on
two occasions. One of them was a conference held in Poznań (Adam
Mickiewicz University), entitled "Methods, Paradigms, Discourses. On The
Specificity of Cultural Studies Research" whose fruits were published in
a special issue of "Kultura Współczesna" (2007 no 1). We decided then
that the papers devoted to economic problems would be published in a
separate special issue, where cultural studies' interests in economy could
find a broader expression. Their authors had an occasion to participate in
a cyclic panel discussion "Contemporary Culture - Theory and Practice",
organised by the Cultural Foundation, the Quarterly and The Polish Cultural
Studies Association on October 17 , 2007 in the Centre for Contemporary
Art at Ujazdowski Castle in Warsaw. The title "Student of culture in the
world of economy" emerged there for the first time. Moreover, majority of
the conference speakers were the employees of the Business Ethics Section
of the Institute of Cultural Studies (Instytut Kulturoznawstwa U A M ) . And so
this issue of "Kultura Współczesna" has become a Poznań issue, as only the
invited authors Virgil Henry Storr and Piotr Wojcieszuk represented other
academic centres, however, at the same time - they do represent the point
of view similar to ours.
th
8