KOMENTARZ
Transkrypt
KOMENTARZ
KOMENTARZ DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ W SKALI 1 : 50 000 ARKUSZ N-34-110-D BOBROWNIKI Opracował: Włodzimierz Marszelewski OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2000), zachodnią część analizowanego obszaru zajmuje Równina Inowrocławska (315.55), część północno-wschodnią Kotlina Toruńska (315.35), a część południowo-wschodnią Kotlina Płocka (315.36, rys. 1). terenowymi, a w pobliży Zakładów Azotowych „Anwil” S.A. we Włocławku, także wzdłuż wałów przeciwpowodziowych. Ich przebieg jest przeważnie pewny. W kilku miejscach (głównie na płaskich obszarach podmokłych) zaznaczono na mapie bramy w działach wodnych. Najwięcej działów wodnych należy do II rzędu. Są to fragmenty działu wodnego Mieni, Strugi Oślej (Kujawskiej) i kilku innych niewielkich dopływów Wisły. Pozostałe działy posiadają rząd III (m.in. Kanału Bachorzej) i IV. Tabela 3. Charakterystyczne przepływy (m3·s-1) dla rzeki Wisły w profilu Włocławek (1971 – 2000). XI Na analizowanym obszarze nie znajduje się żaden posterunek opadowy IMGW. Skróconą ocenę warunków opadowych dokonano na podstawie danych z posterunku IMGW w Czernikowie (18o56’22’’E, 52o56’47’’N), omówionych przez Marszelewskiego (2008). W latach 1961-2000 średnia suma opadów w Czernikowie wyniosła 533 mm i tym samym należała do najniższych w Polsce. Wyjątkowo niska była suma opadów w roku najsuchszym (1982), która wyniosła zaledwie 345 mm (tab. 1). Jest to znacznie mniej niż średnia wielkość parowania terenowego na tym obszarze (505 mm obliczone metodą Konstantinowa). Suma opadów w roku wilgotnym (1980) była prawie 2,5-krotnie wyższa i wyniosła 806 mm Tabela 1. Zestawienie opadów dla roku suchego, przeciętnego i wilgotnego w Czernikowie z okresu 1961-2000. Posterunek opadowy Suchy – 1982 II III IV V VI XI 54 XII 52 I 37 II 7 III IV 16 22 V 32 VI 55 VII VIII 34 19 IX 5 345 Przeciętny – 1968 48 69 60 20 23 23 67 29 52 38 64 37 529 Wilgotny – 1980 46 56 29 10 25 25 12 253 170 73 56 51 806 VIII IX 220 185 222 354 254 224 235 247 195 160 196 540 458 504 577 718 847 603 502 476 423 409 429 785 859 882 951 1280 1440 989 819 779 721 615 704 SWQ 1140 1340 1470 1500 2080 2290 1610 1400 1470 1400 996 1150 WWQ 3860 3400 4210 3810 6080 5750 3720 3410 5490 5390 2660 5030 Wisła charakteryzuje się również dużą zmiennością miesięcznych i rocznych przepływów. Średni przepływ dla wielolecia 1971-2000 wyniósł 901 m3·s-1. Najniższe średnie miesięczne (1971-2000) przepływy mieściły się w granicach od 160 (we wrześniu) do 354 m3·s-1(w marcu), a najwyższe od 2660 (we wrześniu) do 6080 m3·s-1(w marcu, tab.3). Przepływy ekstremalne Wisły we Włocławku w omawianym okresie wyniosły 160 m3·s-1(07.09.1992) oraz 6950 m3·s-1(11.06.1962). Podczas terenowego zdjęcia hydrograficznego wykonano kilka pojedynczych pomiarów przepływów chwilowych w ciekach niekontrolowanych. Wyniki zamieszczone w tab. 4 potwierdzają ich małą zasobność w wodę. Lp. Rzeka 1. Wisła WODY POWIERZCHNIOWE Rys. 1. Podział arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z siecią hydrograficzną. Hipsometria omawianego obszaru jest urozmaicona w części wschodniej (dolina Wisły) oraz raczej monotonna na pozostałym obszarze. Najniższy punkt znajduje się w dnie doliny Wisły (ok. 40,5 m n.p.m), a najwyższy na NE w pobliżu miejscowości Kruszynek (102,9 m n.p.m.). Szczególnie wyraziste są strome i wysokie krawędzie wysoczyzn morenowych, które w pobliżu Nieszawy osiągają wysokość 40 m. W rzeźbie omawianego obszaru dominuje przełomowy fragment doliny Wisły z terasami, który powstał po wycofaniu się lądolodu vistuliańskiego (Wiśniewski 1976). Zbocze i krawędź doliny Wisły po stronie zachodniej rozcinają głęboko wcięte dolinki erozyjne, w których odsłaniają się osady piaszczysto-żwirowe przykryte glinami morenowymi (Wysota i Molewski 2007). Najniżej położona jest równina zalewowa. Występuje ona w postaci wąskich listew, niekiedy tylko do 1,5 km szerokości (Wisniewski 1993). Równina Inowrocławska jest typową wysoczyzną morenową, przeważnie płaską. W obrębie analizowanego obszaru położona jest na wysokości najczęściej od 85 do 95 m n.p.m. Do ważniejszych form rzeźby terenu należy także krótki (ok. 4 km) fragment doliny Bachorzej o szerokości ok. 750 m, której dno znajduje się 10-15 m poniżej poziomu wysoczyzny. Jest to dolina marginalna, częściowo przekształcona wskutek aktywności struktur solnych (Molewski 2007). Według regionalizacji rolniczo - klimatycznej Gumińskiego (1948) obszar badań znajduje się w dzielnicy środkowej (VII). Z kolei według podziału klimatycznego Wosia (1996) obszar ten położony jest na granicy regionu IX (Chełmińsko-Toruńskiego) oraz regionu XVII (Środkowopolskiego). Na tle sąsiednich regionów wyróżnia się większą liczbą dni dość mroźnych z dużym zachmurzeniem i opadami. Średnia roczna (1971-2000) temperatura powietrza wynosi na tym obszarze 8,1oC (Atlas klimatu Polski 2005) i wykazuje tendencję wzrostową. (w ostatnim pięcioleciu XX wieku wyniosła już 8,5oC, a w 2000 roku blisko 10oC). Temperatura średnia (1971-2000) najcieplejszego miesiąca (lipca) wynosi 18oC, a najchłodniejszego (stycznia) –1,6oC. Lato (Tdob>15oC) rozpoczyna się średnio już 4 czerwca i trwa długo - ponad 90 dni. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi 60 (jest to wartość zbliżona do średniej krajowej). Na analizowanym obszarze występują różne typy gleb. Największą część zajmują gleby płowe charakterystyczne dla płaskiego obszaru wysoczyznowego wschodniej części Równiny Inowrocławskiej. Pod względem właściwości biologicznych i żyzności zbliżone są do gleb brunatnych. Są to gleby dobre, zaliczane do II i III klasy bonitacji. Niekorzystny wpływ na gleby wywierają bardzo niskie opady atmosferyczne, co powoduje m.in. okresowe ich przesuszanie. W dnie doliny Wisły charakterystyczne są mady. Posiadają różne właściwości w zależności m.in. od uziarnienia i warunków wodnych. Wykorzystywane są głównie jako trwałe użytki zielone. Na wyżej położonych terasach Wisły, w NE części rozpatrywanego obszaru, występuje kompleks gleb bielicoziemnych, a w nim także regosole i arenosole – gleby w początkowych stadiach rozwojowych (Bednarek i Prusinkiewicz 1997). Kompleks ten stanowi siedliska borów iglastych (głównie borów sosnowych). Według geobotanicznego podziału Polski (Szata roślinna Polski 1972) dolina Wisły oraz obszar położny po jej lewej stronie zalicza się do poddziału Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej - okręgu Kujawskiego, a po stronie prawej do poddziału Pomorski Południowy Pas Przejściowy – okręg Wysoczyzny Dobrzyńskiej. Dolina Wisły na omawianym obszarze wchodzi w skład korytarza ekologicznego o randze międzynarodowej. Stanowi jeden z najważniejszych w Europie szlaków wędrówek ptaków i rozprzestrzeniania się roślin. Duże urozmaicenie rzeźby terenu sprzyja różnorodności siedlisk i bogactwu gatunkowemu (Burak 2001). Jest to Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (PLB040003 Dolina Dolnej Wisły), który znajduje się na liście obszarów Natura 2000 zgłoszonych do Komisji Europejskiej. Został objęty ochroną na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313). Poza tym znajduje się tu potencjalny Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk PLH040004 Włocławska Dolina Wisły. Obszary leśne w SE części obszaru (po lewej stronie Wisły) wchodzą w skład leśnego kompleksu promocyjnego „Lasy Gostynińsko-Włocławskie”. BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA Na tle jednostek strukturalnych Polski analizowany obszar znajduje się na granicy antyklinorium środkowopolskiego oraz niecki brzeżnej. Do najstarszych nawierconych utworów należą osady jurajskie. Ich strop zalega na różnych głębokościach od 1,5 do ponad 120 m p.p.m., podobnie jak w przypadku utworów kredowych. Płycej, najczęściej od kilku do kilkudziesięcu m n.p.m., występują utwory trzeciorzędowe. Są to mułki i piaski oligoceńskie, mułki, iły oraz węgiel brunatny z miocenu oraz iły plioceńskie. Miąższość iłów plioceńskich jest duża i w wielu miejscach dochodzi do 25 m (Jeziorski 1990). Na powierzchni prawie całego obszaru występują utwory czwartorzędowe, często o dużej miąższości (do ponad 90 metrów). Starsze utwory (iły plioceńskie) są widoczne na powierzchni jedynie w krawędzi doliny Wisły w części NE, a także w dnie cieku na południe od Nieszawy. Ponad połowę analizowanego obszaru pokrywają gliny zwałowe z fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia. Ich miąższość jest zróżnicowana i wynosi od 1 do kilkunastu metrów. W wielu miejscach spotyka się także piaski lub żwiry na glinach zwałowych fazy poznańskiej. Piaski oraz piaski i żwiry rzeczne z fazy pomorskiej budują terasy nadzalewowe w dolinie Wisły. Najmłodszymi osadami (z holocenu) są piaski i żwiry, a także iły i mułki (mady) na terasach zalewowych oraz namuły (w dnach dolin i w zagłębieniach bezodpływowych), gytie (m.in. w dolinie Bachorzy) i torfy (m.in. w licznych zgłębieniach na Równinie Inowrocławskiej). TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE Obszar objęty arkuszem mapy odwadniany jest przez Wisłę i jej kilka niewielkich dopływów. Zlewnie poszczególnych cieków ograniczone są topograficznymi działami wodnymi i najczęściej przebiegają kulminacjami Głównym i w zasadzie jedynym istotnym powierzchniowym obiektem hydrograficznym jest Wisła. Rzeka ta wpływa na analizowany obszar z kierunku południowego (w km 688), a wypływa w kierunku północnym (w km 703). Szerokość koryta głównego przy średnim stanie wody wynosi ok. 450-500 m w wyraźnym przewężeniu w pobliżu Nieszawy i kilku innych miejscach, do ok. 800 m. Spadek zwierciadła wody w latach 1956-1970 wynosił na tym odcinku 0,19–0,20‰, a w następnych latach (po wybudowaniu zbiornika i zapory we Włocławku oraz nasileniu erozji wgłębnej) wykazywał tendencję wzrostową. Podczas szczegółowych badań w 1986 roku wyniósł 0,251‰ (Babiński 1992). Średnie głębokości koryta Wisły w różnych miejscach w pobliżu Nieszawy wynosi od 2,72 do 4,17 m, w Bobrownikach (km 696,8) 2,63 m, a w miejscowości Bógpomóż (km 689,2) 2,68 m. Głębokość maksymalna w tych samych miejscach wynosi odpowiednio od 4,5 do 7,0 m, 5,4 m oraz 4,4 m (Grześ 1991). Wisła na analizowanym odcinku nie jest uregulowana, poza kilkoma ostrogami powyżej Nieszawy. Jednak ostrogi te, a także umocnienia brzegów wykonane co najmniej 50 lat temu, uległy zniszczeniu (Grześ i Pawłowski 2005). W ostatnich trzech dekadach XX wieku nastąpiły istotne zmiany w przebiegu wszystkich procesów zachodzących w korycie rzeki. Były i nadal są one związane z wybudowaniem i funkcjonowaniem stopnia wodnego i Zbiornika Włocławskiego. Zmiany nastąpiły wskutek pozbawienia wód wiślanych znacznej części rumowiska ze środkowej i górnej części dorzecza, a także w wyniku dobowych wahań stanów wody związanych z pracą elektrowni (Babiński 1982, 1992). Na całym analizowanym, erozyjnym odcinku Wisły następuje wymywanie materiału z dna koryta. Dowodem tego jest znaczny wzrost transportu rumowiska unoszonego i wleczonego na od zapory we Włocławku do Nieszawy średnio z ok. 0,6 do 1,6 mln ton·rok-1 (Babiński 1994). Badania przeprowadzone przez tego samego autora wykazały (Babiński 1992), że ok. 1990 roku czoło strefy erozyjnej przemieściło się od zapory we Włocławku na odległość ok. 25 km, tj. do miejsc położonych 3–4 km powyżej Nieszawy. Temu niekorzystnemu procesowi może zapobiec tylko wybudowanie stopnia wodnego i zbiornika Nieszawa o długości ok. 29 km. Spowoduje to wzrost poziomu wody w Wiśle do rzędnej 46,00 m (Bobiński 2000), spowolnienie tempa spływu wody, ponowny rozwój procesów sedymentacyjnych i tam samym zahamowanie erozji. Inne zmiany związane z tą inwestycją zostały omówione w literaturze m.in. przez Churskiego (1980) i Babińskiego (1993). Ogólnie ocenia się, że skala szkód w środowisku będzie niewielka m.in. z powodu stosunkowo małej objętości planowanego zbiornika mieszczącego się w istniejącym międzywalu (Bobiński 2000). Zaburzone antropogenicznie warunki spływu wody Wisły utrudniają powstawanie pokrywy lodowej. Typową formą zlodzenia są charakterystyczne dla południowego fragmentu analizowanego odcinka rzeki krążki lodowe, które mogą tworzyć efemeryczną pokrywę lodową. Odcinek Wisły między Bobrownikami a Nieszawą jest predysponowany do powstawania zabitek śryżowych z cechami zatorów śryżowych (Grześ 1991), a także do tworzenia się zatorów lodowych na wysokości Nieszawy (Sobota 1997). Jest to związane m.in. ze zmniejszeniem się szerokości koryta Wisły. Ślady zatorów lodowych w postaci blizn lodowych na pniach drzew występują m.in. na prawym brzegu Wisły w Bobrownikach (Pawłowski 2003). Jednym z nielicznych innych cieków na analizowanym obszarze jest struga Ośla (Kujawska), lewobrzeżny dopływ Wisły. Wypływa z podmokłości w pobliżu miejscowości Kalinowiec. Długość cieku wynosi 18,0 km a powierzchnia zlewni 70,5 km2. Górna część zlewni ma charakter typowo rolniczy, a dolna leśny (w dolinie Wisły). Dolny odcinek strugi okresowo wysycha i/lub zanika w piaskach. Odcinek ujściowy o długości ok. 3,5 km jest uregulowany, w tym ok. 1,5 km cieku płynie przez teren Zakładów Azotowych "Anwil" S.A. we Włocławku w zamkniętym kolektorze. Z zakładu tego odprowadzane są do strugi Oślej (Kujawskiej) ścieki oczyszczone w ilości ok. 7 mln m3·rok-1. Przez SW część analizowanego obszaru przebiega krótki odcinek kanału Bachorza. Jest to ciek bifurkujący. Jego część wschodnia uchodzi do Zgłowiączki, a zachodnia do jeziora Gopło. Kanał łączy dorzecze Wisły i Odry. W dnie doliny Bachorzy najczęściej występują obszary podmokłe i grunty organiczne. Kanał Bachorza stanowi obecnie urządzenie melioracji wodnych podstawowych. Pozostałe cieki są niewielkie, najczęściej okresowe i w większości włączone w systemy melioracyjne. Widoczne jest ubóstwo obiektów wodnych poza doliną Wisły. W skład powierzchniowych obiektów hydrograficznych na wysoczyźnie wchodzi kilka niewielkich (<5 ha), płytkich i silnie zarastających jezior, a także pojedyncze oczka oraz zarastające doły potorfowe. W dolinie Wisły występują starorzecza. W pobliżu Zakładów Azotowych "Anwil" S.A. we Włocławku znajdują się osadniki i zbiorniki służące do różnych celów. CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA Na obszarze objętym arkuszem mapy Bobrowniki nie znajduje się żaden posterunek wodowskazowy. Najbliższy zlokalizowany jest we Włocławku (km 679,4, rzędna zera 41,17 m nad Kr.), tj. 9,5 km powyżej miejsca, w którym Wisła wpływa na badany obszar. Wodowskaz ten zamyka część dorzecza Wisły o powierzchni 172389,2 km2. Średni stan roczny z wielolecia 1971-2000 dla Wisły we Włocławku wyniósł 215 cm i wahał się w przedziale od 171 cm we wrześniu do 302 cm w kwietniu (tab.2). Z kolei najniższe ze średnich miesięcznych stanów wody wahały się od 44 cm w październiku do 96 cm w kwietniu, zaś najwyższe od 770 cm w marcu do 472 cm we wrześniu (tab. 2). Tabela 2. Charakterystyczne stany wody (cm) dla Wisły w profilu Włocławek (1971 – 2000) XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X NNW 60 72 78 90 84 96 80 78 70 50 48 44 SNW 150 144 154 163 168 186 160 149 141 135 132 132 SSW 189 205 216 233 270 302 232 204 199 185 171 176 SWW 285 324 337 354 415 433 349 332 326 298 252 274 WWW 642 553 611 666 770 735 553 653 711 706 472 700 Stany ekstremalne wyniosły odpowiednio 44 cm (NNW, 14.10.1992) i 938 cm (WWW, 30.03.1924) lub 772 cm (24.03.2005). Wisła charakteryzuje się dużą zmiennością stanów wody w ciągu roku. Rytm wahań rzeki odzwierciedla zarówno wpływ warunków naturalnych (zasilanie w górnej-górskiej, środkowej oraz dolnej części dorzecza) jak i antropogenicznych (praca hydroelektrowni na zaporze we Włocławku). Rok Klasa kontrolny badań czystości Gąbinek 2004 IV Lp.* Rzeka Profil 1. Ciek bez nazwy Kocia Górka 0,005 04.11.2007 2. Ciek bez nazwy Nieszawa 0,02 05.11.2007 3. Ciek bez nazwy Szpitalka 0,04 05.11.2007 4. Bachorza Kujawka 1,65 10.11.2007 5. Ośla Ustronie 0,07 11.11.2007 Data pomiaru Wskaźnik Jednostka Zawiesina ogólna mg·dm-3 3,7 17,0 10,16 nasycenie tlenem % 45,7 93,7 71,74 CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ Terenowe zdjęcie hydrograficzne wykonano w pierwszej połowie listopada 2007 roku. Na stosunki wodne miały więc wpływ warunki meteorologiczne występujące w październiku oraz na początku listopada. Na podstawie wyników pomiarów meteorologicznych i hydrologicznych prowadzonych przez IMGW można stwierdzić, że warunki hydrometeorologiczne podczas badań terenowych były zbliżone do przeciętnych (Biuletyn Państwowej Służby... 2007). Średnia miesięczna temperatura powietrza w październiku, a także w pierwszej połowie listopada 2007 roku, odpowiadała normie lub była tylko nieco od niej niższa. Wyraźne ochłodzenie wystąpiło dopiero w drugiej połowie listopada. Sumy miesięczne opadów atmosferycznych były także zbliżone lub niższe od norm zarówno w październiku jak i na początku listopada. W Toruniu opady w listopadzie wyniosły tylko 23,4 mm co stanowi 67% normy. Stany wody na analizowanym odcinku Wisły układały się w październiku oraz do połowy listopada w strefie wody średniej i niskiej. W pierwszej połowie października obserwowano obniżanie się stanu wody. Opady występujące w drugiej połowie października nie spowodowały znaczących wzrostów stanów wody w rzekach. Odpływ rzeczny był zbliżony do norm, lub nieco niższy. W październiku odpływ Wisły do morza wyniósł 10,3 mm (96,1% normy), a w listopadzie 11,7 mm (99,7% normy). Poziom wód podziemnych w październiku ulegał niewielkim wahaniom z tendencją do opadania. Powolne odwrócenie tej tendencji nastąpiło w pierwszej połowie listopada. STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH Stan czystości Wisły w profilu Gąbinek (poniżej Zakładów Azotowych „Anwil” S.A.) odpowiadał IV klasie czystości (wody niezadowalającej jakości, tab.5). Do parametrów wskazujących na duże zanieczyszczenie wody zaliczono: natlenienie, odczyn pH (V klasa), ChZT-Cr, fenole lotne, chlorofil „a” oraz liczbę bakterii (Lb – IV klasa). Poniżej tego profilu stan czystości rzeki ulega poprawie i w pobliżu Nieszawy mieści się w III klasie (wody zadowalającej jakości). Min. Max. Średnio BZT5 mg O2·dm 1,2 3,6 2,76 ChZT-Cr mg O2·dm-3 17,9 31,0 25,71 Ogólny węgiel org. mg C·dm-3 7,4 15,4 9,83 -3 Azotany mg NO3·dm-3 0,718 28,15 5,338 Azot ogólny mg N·dm-3 1,597 8,479 2,953 Fosforany mg PO4·dm-3 0,05 0,498 0,252 Fosfor ogólny mg P·dm-3 0,111 0,327 0,192 Siarczany mg SO4·dm-3 48,7 67,8 55,5 Chlorki mg Cl·dm-3 52,0 130,0 89.1 Wapń mg Ca·dm-3 53,32 94,15 70,86 Magnez mg Mg·dm-3 9,65 14,87 12,49 Liczba bakt. Coli fek. n·100ml-1 460,0 39000,0 10884,4 Na jakość wody Wisły wpływają czynniki występujące w środkowej i górnej części dorzecza (związane zarówno z przemysłem i rolnictwem jak i z gospodarką komunalną), a także zrzuty ścieków z Włocławka i z Zakładów Azotowych "Anwil" S.A. Jakość wody strugi Oślej (Kujawskiej) w 2001 roku powyżej Zakładów Azotowych "Anwil" S.A. we Włocławku odpowiadała III klasie, zarówno pod względem fizykochemicznym jak i sanitarnym (Stan środowiska...2003). Jednak na stanowisku poniżej Zakładów Azotowych "Anwil" S.A. wody strugi nie odpowiadały normom. Przekroczone zostały dopuszczalne stężenia następujących wskaźników: przewodnictwo elektrolityczne, substancje rozpuszczone, azot amonowy, azotynowy, azotanowy i ogólny, a także fosforany i fosfor ogólny. Ponadto stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń specyficznych dla Zakładów Azotowych "Anwil" S.A., takich jak czterochloroetylen, trójchloroetylen i chlorofor. Pod względem sanitarnym wody również nie odpowiadały normom. Znacznie zanieczyszczony jest także Kanał Bachorza, chociaż od początku pierwszej dekady XX wieku stan czystości wód ulega nieznacznej poprawie. Jest on odbiornikiem wody z gęstej sieci rowów odwadniających obszary wysoczyznowe znajdujące się zarówno po jego stronie północnej jak i południowej. Głównym źródłem zanieczyszczenia są substancje biogeniczne z obszarów rolniczych. W 1999 roku stężenia azotu azotanowego oraz azotu ogólnego nie odpowiadały normom. Od 2000 roku wody najczęściej odpowiadały III klasie czystości (wg dawniej stosowanej metody oceny jakości wód). Koncentracja związków azotowych kształtowała się także na poziomie III klasy. Również przewodność elektrolityczna odpowiadała normom III klasy. Pozostałe wskaźniki fizykochemiczne spełniały wymogi I i II klasy. Koncentracja chlorofilu „a” była niewielka (II klasa). Stan sanitarny wskazywał na III klasę czystości wód (Raport...2000). Na przełomie XX i XXI wieku poziom gospodarki wodno-ściekowej uległ znacznej poprawie. We wszystkich gminach funkcjonują oczyszczalnie ścieków (tab. 7), chociaż ich sprawność nie zawsze jest zadowalająca. W wielu miejscowościach wybudowano sieci wodociągowe i kanalizacyjne. Poprawę stanu czystości wód powierzchniowych można uzyskać poprzez rozbudowę i/lub budowę sieci kanalizacyjnych oraz usprawnienie działających oczyszczalni ścieków. W najbliższym czasie trudno będzie wyeliminować dopływ substancji biogenicznych z obszarów rolniczych. Z kolei w przypadku Wisły jakość wody uzależniona jest od gospodarki wodno-ściekowej na obszarze obejmującym prawie połowę kraju. Stąd też nie zależy ona wyłącznie od czynników regionalnych. Tabela 7. Ważniejsze zrzuty ścieków Zakład Rodzaj ścieków Ilość ścieków m3d-1 aktualna Waganiec UG Waganiec komunalne przemysłowe 150 biol-mech ciek 2. Bobrowniki UG Bobrowniki komunalne 30 biologiczna Wisła 3. Mikorzyn UG Lubanie komunalne 170 biol-mech ciek 4. Kujawka UG Bądkowo komunalne 80 biol-mech Bachorza Nr * Miejscowość 1. 5. 6. Molewski P., 2007, Wpływ tektoniki solnej na ewolucję i morfologię dolin marginalnych wód roztopowych wysoczyzny kujawskiej, [w:] P. Molewski, W. Wysota, P. Weckwerth (red.) Plejstocen Kujaw i dynamika lobu Wisły w czasie ostatniego zlodowacenia, PIG, Warszawa. Orsztynowicz J., 1987, Wody podziemne, [w:] J. Stachy (red.), Atlas hydrologiczny Polski, tom 1, Wyd. Geologiczne, Warszawa. Tabela 6. Wybrane parametry fizyko-chemiczne i biologiczne Wisły w profilu Gąbinek w 2006 roku (mat. niepublikowane WIOŚ Bydgoszcz, Delegatura we Włocławku). WODY PODZIEMNE Wody podziemne na omawianym obszarze należą do regionu środkowopolskiego (Orsztynowicz 1987). Dominującym rodzajem wód podziemnych, kształtującym w największym stopniu odpływ pochodzenia podziemnego są wody porowe aluwiów w warstwach odkrytych (w najniżej położonej części doliny Wisły) oraz wody porowe w warstwach odkrytych (gruntowe) i w warstwach izolowanych od powierzchni(wgłębne). Ostatnie z wymienionych występują prawie wyłącznie na Równinie Inowrocławskiej. Wody wierzchówkowe występują najczęściej na głębokości od 0,5 do 2 m w utworach holoceńskich. Spotykane są przede wszystkim na terasach zalewowych Wisły, w dolinie Bachorzy i w dolinach innych cieków. Stwierdzono duże wahania poziomu ich zwierciadła wody (do 4,7 m, Jeziorski 1990 za GrzebalskąMarchewką). Wody pierwszego poziomu występują nad glinami zwałowymi, głównie na Równinie Inowrocławskiej, na głębokości od 2 do 5 m. W ostatnich dekadach XX wieku zostały one znacznie zanieczyszczone (głównie substancjami biogenicznymi) z powodu intensyfikacji rolnictwa. Pierwsze zwierciadło wody znajduje się znacznie głębiej w strefie przykrawędziowej doliny Wisły. Na głębokości od 5 do 10 m wody występują w utworach fazy leszczyńskiej ostatniego zlodowacenia, a na głębokości od 10 do 20 m znajdują się poniżej glin zwałowych pochodzących ze zlodowacenia środkowopolskiego. Pierwsze zwierciadło wody występuje najgłębiej (>20 m) w okolicy Nieszawy, Przypustu i Ustronia także w utworach zlodowacenia środkowopolskiego (Jeziorski 1990). W wielu miejscach, zwłaszcza po lewej stronie doliny Wisły, występują wypływy wód podziemnych. Posiadają one najczęściej małą i zmienną wydajność. Najwięcej z nich znajduje się m.in. na zboczu doliny Wisły w Nieszawie oraz w okolicy Mikorzyna, a także w głęboko wciętych dolinkach erozyjnych dochodzących do doliny Wisły od strony zachodniej. Oprócz wód czwartorzędowych występują także wody trzeciorzędowe. Są one eksploatowane z utworów mioceńskich głównie w pobliżu Nieszawy, z głębokości ok. 50 – 40 metrów. W granicach analizowanego obszaru, w utworach czwartorzędowych, występują fragmenty dwóch głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP). Obszar najwyższej ochrony (GZWP 220 „Pradolina środkowej Wisły”) rozpoczyna się w dolinie Wisły w pobliżu miejscowości Gąbinek i dalej przebiega w kierunku południowym. Z kolei na zachód od linii Zbrachlin - Lubanie - Brzezie znajduje się północno-wschodni fragment rozległego obszaru wysokiej ochrony (GZWP 144 „Wielkopolska dolina kopalna”).Średnia głębokość ujęcia w obu zbiornikach wynosi 60 metrów (Kleczkowski 1990). W ramach regionalnej sieci monitoringowej obserwowana jest jakość wód podziemnych w jednym tylko punkcie znajdującym się w Ustroniu (gmina Lubanie), w otoczeniu lasów, na wysokiej terasie doliny Wisły. Badaniami objęte są wody gruntowe czwartorzędowe, których zwierciadło położone jest średnio 9,7 m poniżej terenu. Głębokość otworu sięga 40 metrów. Wody z tego otworu ujmowane są na potrzeby Zakładów Azotowych „Anwil” S.A. W 2005 oraz w 2006 roku ich jakość odpowiadała III klasie. Wyższą jakość wody (II klasa) stwierdzono w tym punkcie w latach wcześniejszych (m.in. w 2000 i 2002 roku). Na okresowe obniżenie jakości wpływa najczęściej mętność (Raport...2006). Na obszarze wysoczyzny morenowej występują zagrożenia wód podziemnych wynikające z lokalnych zaburzeń stosunków wodnych spowodowanych zbyt szybkim odpływem wód oraz przesuszeniem gleb. Okresowy niedobór wód gruntowych (i powierzchniowych), widoczny zwłaszcza w okresie wegetacyjnym, stanowi najpoważniejszy problem środowiskowy dla analizowanego obszaru. Głównymi przyczynami tego niekorzystnego zjawiska są: niskie sumy roczne opadów atmosferycznych, zbyt głębokie melioracje utrudniające retencję wody w glebie, minimalna lesistość (zaledwie kilka %), a także brak zadrzewień przeciwwietrznych. Obserwowane obniżenie poziomu wód podziemnych określone zostało już jako „stepowienie”. Proces ten może zostać powstrzymany m.in. poprzez budowę obiektów małej retencji. Zła jakość płytkich wód podziemnych w dolinie Wisły w południowowschodniej część analizowanego obszaru związana jest z oddziaływaniem Zakładów Azotowych Anwil S.A. we Włocławku. W większości z 20. piezometrów zlokalizowanych na ich terenie występują wody bardzo złej jakości. (Raport.... 2006). Piezometry zlokalizowane są na kierunku spływu płytkich wód podziemnych z terenu całego zakładu w kierunku Wisły. W wodach tych stwierdzono ponadnormatywną koncentrację chlorków (do ponad 23000 mg·Cl·dm-3), a także bardzo wysokie stężenia siarczanów (do -3 1250 mg·SO4·dm ) oraz ogólnego węgla organicznego (do 250 mg·C·dm-3). Wyjątkowo wysoka była przewodność właściwa (do 46700 μS·cm-1) oraz rozpiętość odczynu wody (od pH 6,4 do 11). Inspekcja Ochrony Środowiska nie oceniła wyników badań ołowiu i kadmu ze względu na niewystarczającą precyzję oznaczeń (do prowadzenia monitoringu wód podziemnych zobowiązane są Zakłady Azotowe Anwil S.A.) Główne zanieczyszczenia pH, O2, ChZT-Cr, Fl, chlorofil „a”, Lb Wisła w profilu Gąbinek objęta jest comiesięcznymi badaniami monitoringowymi. Wyniki tych badań wskazują na duże zróżnicowanie wartości ekstremalnych poszczególnych wskaźników (tab. 6). Dotyczy to zwłaszcza substancji biogenicznych (azotanów i fosforanów), a także liczby bakterii Coli. Stosunkowo małą zmienność w ciągu roku wykazuje koncentracja kationów i anionów. Niewielkie są stężenia większości metali ciężkich, oprócz chromu ogólnego (do 0,031 mg·dm-3). *numeracja zgodna z numeracja na mapie Roczny rozkład opadów jest wyraźnie zróżnicowany. Najwyższe średnie miesięczne sumy opadów z wielolecia 1961-200 występują od czerwca do sierpnia (z maksimum wynoszącym 77 mm w lipcu), zaś najniższe od stycznia do kwietnia (z minimum 25 mm w lutym). Suma opadów w półroczu zimowym (XI - IV) wynosi średnio 194 mm, a w półroczu letnim (V – X) 335 mm. Analizowany obszar znajduje się w cieniu opadowym wzniesień na pojezierzach, które otaczają go od strony północno-zachodniej i zachodniej. Z tego tez powodu charakteryzuje się najniższymi opadami atmosferycznymi w skali całego kraju. Punkt pomiarowo - *numeracja zgodna z numeracja na mapie Tabela 4. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych Przepływ [m3 s-1] Marszelewski W., 2008, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50000, arkusz N-34-110-B Ciechocinek. Stan czystości Wisły w profilu Gąbinek. X 216 X 13 VII SNQ Miesięczne sumy opadów w mm Rok Czernikowo I NNQ SSQ OPADY XII Tabela 5. Urządzenie do oczyszcz. Kierunek zrzutu Brzezie UG Brześć komunalne 36 biol-mech ciek Włocławek Zakłady Azotowe ANWIL S.A. przemysłowe 12959 biol-mech Wisła *numeracja zgodna z numeracja na mapie PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH Najmniejsze przeobrażenia (lub ich prawie całkowity brak)nastąpiły na terasach nadzalewowych po prawej stronie Wisły, w NE części badanego obszaru. Ze względu na budowę geologiczną (piaski) oraz zalesienie, a także ubóstwo powierzchniowych i liniowych obiektów hydrograficznych, jak i minimalne zurbanizowanie obszaru, niewielkie zmiany nastąpiły tylko w kilku miejscach. Są one związane z ujęciem wody podziemnej w Bobrownikach oraz odprowadzeniem ścieków oczyszczonych do Wisły. Większe przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły na obszarach wysoczyznowych Równiny Inowrocławskiej. Są one związane z prawie całkowitym ich zmeliorowaniem (utworzeniem sztucznych sieci drenarskich i wybudowaniem otwartych rowów), zwiększeniem tempa spływu wody oraz ze wzrostem koncentracji substancji biogenicznych i innych w wodach w sieciach drenarskich. Ponadto melioracje przyczyniły się do zaniku lub zmniejszenia powierzchni płytkich jezior i mokradeł. Liczne osiedla wiejskie oraz fermy hodowlane przyczyniają się do pogorszenia jakości wód powierzchniowych i podziemnych. Przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły także w Kanale Bachorzej. Według opisów historycznych, 300 – 400 lat temu Bachorza była wykorzystywana do przewozu towarów. Obecnie, ze względu na jej minimalne przepływy (średnio 0,15 m3·s-1), nie jest to możliwe. Innego rodzaju przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły w korycie Wisły po wybudowaniu zapory we Włocławku. Reżim rzeki został uzależniony od pracy hydroelektrowni, a ponadto na analizowanym odcinku Wisły nastąpił silny wzrost tempa erozji wgłębnej (Babiński i in. 1993). Osobnym zagadnieniem są silnie i niekorzystne zmiany jakości wody, o czym wspominano poprzednio. Literatura Atlas klimatu Polski, 2005, red. H. Lorenc, IMGW, Warszawa Babiński Z., 1982, Procesy korytowe Wisły poniżej zapory wodnej we Włocławku, Dok. Geogr., 1-2. Babiński Z., 1992, Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły, Prace Geograficzne Nr 157, IGiPZ, PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków. Babiński Z., 1993, Stopień wodny Ciechocinek i jego zbiornik Nieszawa – prognoza zmian środowiska geograficznego, Zeszyty IGiPZ PAN, 12, Warszawa. Babiński Z., 1994, Transport rumowiska unoszonego i wleczonego dolnej Wisły w okresie eksploatacji stopnia wodnego Włocławek, Przegl. Geogr., 66, 3-4. Babiński Z., Banach M., Glazik R., Zmiany środowiska geograficznego w otoczeniu Zbiornika Włocławskiego i ich znaczenie dla zagospodarowania doliny Wisły, [w:] Z. Churski (red.), Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Instytut Geografii, UMK, Toruń. Bobiński E., 2000, Rozebrać stopień we Włocławku czy budować stopień w Nieszawie?, Gospodarka wodna, 11. Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1997, Geografia gleb, Wyd. PWN, Warszawa. Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno-Meteorologicznej, 2007, nr 10 i 11, IMGW. Burak S., 2001, Ochrona przyrody, [w:] A. Przystalski (red.) Przyroda województwa kujawskopomorskiego, Bydgoszcz. Churski Z., 1980, Stosunki wodne w dolinie dolnej Wisły i ich ewentualne zmiany w wyniku realizacji programu Wisła, Mat. III Konferencji Naukowej „Perspektywy, zadania i skutki realizacji programu Wisła dla województwa toruńskiego, Urząd Wojewódzki, TNT, NOT, Toruń. Grześ M., 1991, Zatory i powodzie zatorowe na dolnej Wiśle. Mechanizmy i warunki, IGiPZ, PAN, Warszawa. Grześ M., Pawłowski B., 2005, Problemy ochrony przed powodziami wiślanymi w województwie kujawsko-pomorskim, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia, XXXIII, Toruń. Gumiński R., 1948, Próba wydzielenia dzielnic rolniczo - klimatycznych w Polsce, Przegląd Meteorologiczny i Hydrologiczny, R. 1. Jeziorski J., 1990, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, Arkusz Bobrowniki, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Kleczkowski A. S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej ochrony (1:500000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków. Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Pawłowski B., 2003, Piętrzenia zatorowe na dolnej Wiśle w świetle blizn lodowych na drzewach poziomu zalewowego, praca doktorska, maszynopis, IG UMK, Toruń. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku, 2006, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2000 roku, 2001, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Sobota I., 1997, Lodowe wypełnienie koryta dolnej Wisły i jego konsekwencje w sezonie zimowym 1995/1996, Kaskada, Fundacja „Kaskada dolnej Wisły, Włocławek. Stan środowiska miasta Włocławek, 2003, Urząd Miasta Włocławek, materiały niepublikowane. Szata roślinna Polski, 1972, W. Szafer i K. Zarzycki (red.), PWN, Warszawa. Wiśniewski E., 1976, Rozwój geomorfologiczny doliny Wisły pomiędzy Kotliną Płocką a Kotliną Toruńską, Prace Geogr.119, IGiPZ PAN, Warszawa. Wiśniewski E., 1993, Morfogeneza doliny dolnej Wisły, [w:] Z. Churski (red.) Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Instytut Geografii, UMK, Toruń. Wysota W., Molewski P., 2007, Sukcesja i stratygrafia osadów plejstoceńskich w zboczu doliny Wisły w Nieszawie, [w:] P. Molewski, W. Wysota, P. Weckwerth (red.) Plejstocen Kujaw i dynamika lobu Wisły w czasie ostatniego zlodowacenia, PIG, Warszawa. Woś A., 1996, Zarys klimatu Polski, Wyd. Nauk. UAM, Poznań. © Copyright by Włodzimierz Marszelewski Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu