Nowiny Lekarskie 3 12.indd - Uniwersytet Medyczny im. Karola

Nowiny Lekarskie 2012, 81, 3, 239–243
MARTA KHYMKO1, 2, MIROSŁAWA CYLKOWSKA-NOWAK3
ZAGADNIENIE RÓŻNIC PŁCIOWYCH POSTAW RODZICIELSKICH
WOBEC DZIECKA Z AUTYZMEM
THE ISSUE OF GENDER DIFFERENCES IN PARENTAL ATTITUDES
TO CHILDREN WITH AUTISM
1
Lwowski Obwodowy Instytut Pedagogicznego Kształcenia Podyplomowego,
2
Międzynarodowy Papieski Instytut Medycyny Pastoralnej w Rzymie
3
Zakład Edukacji
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
p.o. kierownika: dr Mirosława Cylkowska-Nowak
Streszczenie
Wstęp. Autyzm definiowany jest jako zaburzenie, które przejawia się we wczesnym dzieciństwie i trwa przez całe życie. Osoby
cierpiące na autyzm słabo nawiązują kontakty interpersonalne, źle opanowują umiejętności potrzebne do komunikacji, skłonne są
do przejawiania zachowań uporczywych i stereotypowych działań.
Cel. Głównym celem pracy jest przedstawienie zagadnienia różnic płciowych w postawach rodzicielskich wobec dziecka z autyzmem.
Materiał i metody. Meta-analiza prac naukowych anglo-, polsko-, rosyjsko-, ukrainskojęzyczne z ostatnich 30 lat oraz badanie własne
przeprowadzone w oparciu o autorski kwestionariusz.
Wyniki. Rodzina zawsze była i pozostanie najważniejszą instytucją w rozwoju ludzkich wartości. Jest też podstawą socjalizacji
jednostki, fundamentem rozwoju osobistego, w rodzinie otrzymujemy pierwsze umiejętności współdziałania. W artykule podano
charakterystykę postaw rodzicielskich wobec dzieci z autyzmem i rozpatrzono problem różnic płciowych.
SŁOWA KLUCZOWE: autyzm, postawy rodzicielskie, różnice płciowe.
Summary
Introduction. Autism is defined as a disorder which manifests itself in early childhood and continues throughout a lifetime. People
suffering from autism have problems with establishing interpersonal relationships, their mastery of the skills needed to communicate
is bad, and they tend to exhibit persistent behavior and stereotypical activity.
Aim. The main aim is to present the issue of gender differences in parental attitudes towards children with autism.
Material and methods. Meta-analysis of research papers in English, Polish, Russian and Ukrainian published over the last 30 years,
and research based on self-prepared questionnaire.
Results. The family has always been and remain the most important institution in the development of human values. It is also the
basis for socialization of an individual, the foundation of personal development as we obtain the first interaction skills in the family.
The article presented the characteristics of parental attitudes towards children with autism and investigated the problem of gender
differences.
KEY WORDS: autism, parental attitudes, gender differences.
Wstęp
Dzieci z autyzmem opisano po raz pierwszy w latach 40. XX wieku. Autyzm znajduje się na czwartym
miejscu co do częstości występowania wśród różnego
rodzaju chorób neuropsychiatrycznych u dzieci, po upośledzeniu umysłowym, epilepsji i mózgowym porażeniu
dziecięcym.
Autyzm stanowi poważny problem zaburzenia rozwojowego, który ma nietypowy wpływ na rodzinę. Jest
on bardzo trudnym czynnikiem stresowym dla członków rodziny, skomplikowany przez fakt, że dziecko
fizycznie wygląda na całkowicie zdrowe. W momencie gdy rodzice dowiadują się, że u ich dziecka rozpoznano autyzm zmuszeni są do przewartościowania
rzeczywistości, przemyślenia własnej postawy, zmiany
przyzwyczajeń, zainteresowań.
Autyzm ujawnia się we wczesnym dzieciństwie
i trwa przez całe życie. Osoby z autyzmem słabo reagują na innych, źle opanowują umiejętności potrzebne do
komunikacji, skłonne są do przejawiania uporczywych
zachowań i stereotypowego działania [1].
Zaburzenia występujące w autyzmie odnoszą się do
istotnych sfer rozwoju (Rycina 1).
Rodzina zawsze była i pozostanie najważniejszą grupą w rozwoju człowieka. To w niej toczy się proces socjalizacji pierwotnej jednostki, wychowania, następuje
rozwój osobisty oraz uformowanie umiejętności współdziałania. Rodzina, w której wychowuje się dziecko auPRACE ORYGINALNE
240
Marta Khymko, Mirosława Cylkowska-Nowak
tystyczne napotyka na szereg różnych trudności, które
zakłócają jej normalne funkcjonowanie.
Rycina 1. Sfery zaburzeń w autyzmie.
Figure 1. The areas of disorders in autism.
Źródło: opracowanie własne
Source: own elaboration
Bardzo często edukacja i wychowanie dziecka z autyzmem są przeżywane przez rodziców jako uraz psychiczny,
który znajduje bardzo silne odbicie w relacji rodzice-dziecko, w wewnętrznych relacjach osobistych i systemie wartości. Zwykle ma to negatywny wpływ na dziecko.
Współczesna rodzina zajmuje się dzieckiem średnio około 20 lat. Dla dzieci niepełnosprawnych ten czas
musi się wydłużyć. Często konieczne okazuje się dawanie wsparcia dziecku autystycznemu przez całe życie.
Rodzaj interakcji z dzieckiem w dużym stopniu zależy od postawy rodziców, te z kolei są warunkowane
w dużej mierze sposobem reagowania na zaburzenia rozwojowe. Rodzicom trudno jest pogodzić się z faktem, że
ich dziecko jest niepełnosprawne. Dlatego uruchamiają
różne mechanizmy obronne. W rezultacie tworzą fałszywy obraz dziecka.
Często używanym mechanizmem obronnym jest
zaprzeczenie, negacja niepełnosprawności dziecka. Rodzice charakteryzują dziecko jako leniwe, bezmyślne,
uparte, źle wychowane i stosują konwencjonalne w takich okolicznościach sposoby jego wychowania.
Inny mechanizm obronny ujawniany przez matkę
i ojca dziecka autystycznego to bezpodstawna wiara
w możliwość wyleczenia. Rodzice zaczynają zwracać
się do paramedycznych technik, takich jak: bioenergoterapia, akupunktura, wróżba, itp.
Kolejnym sposobem ochrony jest projekcja i poszukiwanie winnych niepełnosprawności dziecka wśród
innych ludzi (nauczycieli, lekarzy, pielęgniarek) lub instytucji (szkoła, szpital, miejsce pracy).
PRACE ORYGINALNE
Psycholog i badacz problematyki rodzinnej J. Rembowski przedstawia postawy rodzicielskie jako formę
adaptacji matki i ojca do dziecka, do problemów edukacji, które powstały w trakcie wykonywania funkcji
rodzicielskiej [2].
Z kolei A. Kozłowska twierdzi, że postawa jest
długotrwałym, niezmiennym sposobem postępowania,
które dotyczy konkretnej sytuacji lub osoby [3]. W postawach odzwierciedlają się uczucia, myśli i konkretne
działania, które przejawiają rodzice wobec dziecka.
Psycholog M. Ziemska określa postawy rodzicielskie
jako tendencję do zachowania się w szczególny sposób
wobec dziecka, które pojawia się w pewnym czasie [3].
Autorka twierdzi, że postawy rodzicielskie przejawiane
są w ściśle określonym czasie, są plastycznymi i ciągle
ulegają zmianie. Gdy dziecko rośnie i rozwija się, rodzice powinni również dostosować swoje podejście do
etapu rozwoju, w którym jest dziecko. Jeśli postawa
rodziców nie odpowiada etapowi rozwoju dziecka, to
może prowadzić to do konfliktów wpływających niekorzystnie na rozwój.
A. Warga i W. Stolin określają postawy rodzicielskie
jako system postrzegania dziecka oraz stereotypy behawioralne, które są wykorzystywane do komunikowania
się z nim, właściwości percepcji i zrozumienia charakteru i osobowości oraz jego działań [4]. Aby zatem pewne
zachowanie można nazwać postawą rodzicielską, powinno ono powtarzać się w jakimś czasie. Zwykle postawy
rodziców ulegają zmianie i są modyfikowane w zależności od wieku, etapu rozwoju dziecka, wyłaniania się
nowych potrzeb, zdarzeń krytycznych (np. pojawienie
się ciężkiej choroby, niepełnosprawności u dziecka).
Najważniejszym elementem w niesieniu pomocy
dziecku z autyzmem jest rodzicielska akceptacja, która
obejmuje uczucia i zachowania rodziców. Akceptacja
charakteryzuje się bezwarunkową miłością do dziecka,
uznaniem go za osobę, podmiot, który potrzebuje poszanowania autonomii i dostrzeżenia potrzeb, zrozumienia
i wsparcia. Wymaga to pogodzenia się z ograniczeniami dziecka, które nie mogą zostać zniesione oraz pełnej
akceptacji tych cech, które są i mogą stać się zasobem
pozwalającym na stymulowanie rozwoju [5].
Postawa rodziców jest ważnym czynnikiem w kształtowaniu relacji i atmosfery rodzinnego domu. Jednak
narodziny i wychowanie autystycznego dziecka prowadzą do konstruowania modelu relacji interpersonalnych tworzonego przez rodziców wobec dziecka –
odmiennego od tego, który powstałby wobec dziecka
zdrowego.
Cel pracy
Głównym celem pracy jest przedstawienie zagadnienia różnic płciowych w postawach rodzicielskich wobec
dziecka z autyzmem.
241
Zagadnienie różnic płciowych postaw rodzicielskich wobec dziecka z autyzmem
Materiał i metoda
Wyniki i dyskusja
Przeprowadzone badanie obejmowało 120 rodziców
i opiekunów dzieci zdrowych i autystycznych [6].
Badania empiryczne były prowadzone w Lwowskiej Fundacji „Otwarte Serce”, w Kijowskim Centrum
Psychologiczno-Rehabilitacyjnym „Przyjazna klinika”,
a także w lwowskiej szkole-internacie dla dzieci z ciężkimi zaburzeniami języka i mowy.
Grupę kontrolną stanowili rodzice wychowujący
dzieci zdrowe, u których nie występowały ogólne zaburzenia rozwojowe.
Do kategorii dzieci z autyzmem zaliczone zostały wszystkie dzieci, które ujawniły zespół autystyczny
w klasyfikacji ICD-10 umieszczony w sekcji „Całościowe zaburzenie rozwoju”, która obejmuje: autyzm dziecięcy, nietypowy autyzm, zespół Retta, inne dziecięce
zaburzenia dezintegracyjne.
W badaniu wzięło udział 52 rodziców dzieci autystycznych i 8 babć, które wychowują dzieci z autyzmem
w wieku: przedszkolnym (3–6 lat) oraz wczesnym
szkolnym (6–10 lat).
Rodzice znali diagnozę dzieci na co najmniej jeden
rok przed przeprowadzonym badaniem.
Rozkład badanych według płci był następujący: grupę eksperymentalną stanowiło 73,3% kobiet i 26,7%
mężczyzn. W grupie kontrolnej było 68,3% kobiet
i 31,7% mężczyzn. Zatem w grupie eksperymentalnej
i kontrolnej dominowały kobiety (Ryciny 2, 3). Przyczyną tego stanu rzeczy był brak zainteresowania i niechęć
mężczyzn do udziału w badaniach psychologicznych.
Porównując emocjonalny kontakt rodziców dzieci
z grupy badanych i kontrolnej, stwierdzić należy, że rodzice dzieci zdrowych bardziej zachęcali swoje dzieci
do komunikacji werbalnej (t = 2,93, p = 0,00) i bardziej
ukierunkowywali się na budowanie relacji interpersonalnej z nimi (t = 3,96, p = 0,00) (Rycina 4, Tabela 1).
Ponadto, zgromadzone dane pozwalają na stwierdzenie, że rodzice dzieci autystycznych byli znacznie
bardziej skoncentrowani na dziecku niż rodzice dzieci
zdrowych. W bardzo przemyślany sposób, starannie
(w pewnych sytuacjach nadmiernie) opiekowali się nimi
(t = 6,08, p = 0,00), mieli tendencję do izolowania dzieci
od wpływu pozarodzinnego (t = 2,28, p = 0,08), bardziej
tłumili agresywność (t = 3,40, p = 0,00) i seksualność
dziecka (t = 6,18, p = 0,00) oraz starali się przyspieszyć
ich rozwój (t = 3,11, p = 0,00) (Rycina 4, Tabela 1) [6].
Rycina 2. Rodzice dzieci autystycznych według płci.
Figure 2. Parents of autistic children by sex.
Rycina 3. Rodzice dzieci zdrowych według płci.
Figure 3. Parents of healthy children by sex.
Źródło: wyniki badań własnych
Source: results of own research
Do przeprowadzenia badań empirycznych użyto
dwóch kwestionariuszy:
• kwestionariusz PARI (Parental Attitude Research
Instrument) E.S. Schafera i R.Q. Bella, który pozwala ocenić wewnętrzne stosunki rodzinne i organizację życia rodzinnego
• metodę E. Fantalowy „Diagnozowanie konfliktu
wewnętrznego”.
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
W
NO
ZR
UW Wpf
Bez Konf Dr
Sur Wpł
Rodzice
zdrowych
dzieci
Rodzice
zdrowych
dzieci
Аwt Agr Gosp Stos Akt
Uk
OM TSD
М
Ing
NS
RD NesM
Rodzice
dzieci
autystycznych
Rodzice
dzieci
autystycznych
Rycina 4. Postawy badanych rodziców wobec własnych dzieci diagnozowane kwestionariuszem PARI.
Figure 4. Attitudes of the investigated parents towards children diagnosed by PARI Questionnaire.
Źródło: wyniki badań własnych
Source: results of own research
W – werbalizacja (aktywacja komunikacji dziecka)
NO – nadmierna opieka
ZR – zależność od rodziny
U – ograniczenie wolności
Wp – własne poświęcenie
Bez – bezpieczeństwo
Konf – konflikty rodzinne
Dr – drażliwość
Sur – nadmierna surowość
Wpł – zniesienie wpływu pozarodzinnego
Awt – nadmierny autorytet rodziców
Agr – tłumienie agresji dziecka
Gosp – niezadowolenie z roli gospodyni domu
Stos – stosunki partnerskie
Akt – rozwój aktywności dziecka
Uk – unikanie kontaktu
OM – obojętność męża
TSD – tłumienie seksualności dziecka
M – dominacja matki
Ing – nadmierna ingerencja w świat dziecka
NS – nawiązanie relacji interpersonalnych
RD – dążenie do przyspieszenia rozwoju dziecka
NesM – niesamodzielność matki
PRACE ORYGINALNE
242
Marta Khymko, Mirosława Cylkowska-Nowak
Tabela 1. Rozkład wartości t-studenta dla wybranych wyników badania z zastosowaniem kwestionariusza PARI
Table 1. The Student t distribution values of selected results in investigation with PARI Questionnaire
Wartości współczynników
Postawy
rodziców
Werbalizacja
Nadmierna
opieka
Tłumienie
agresji dziecka
Zniesienie
wpływu
pozarodzinnego
Unikanie
kontaktu
Obojętność
męża
Tłumienie
seksualności
dziecka
Nawiązywanie
relacji
interpersonalnych
Dążenie do
przyspieszenia
rozwoju dziecka
Niesamodzielność
matki
Rodzice
Rodzice
dzieci
zdrowych
autystycznych
dzieci
Rozkład
p
16.72
17.93
2.93
0.00
15.12
12.15
-6,08
0.00
14.18
12.52
-3.41
0.00
14.05
12.82
-2.28
0.02
13.42
11.67
-3.22
0.00
14.47
13.38
-2.22
0.03
13.75
10.37
-6.18
0.00
15.45
17.00
3.09
0.00
13.77
12.05
-3.11
0.00
14.75
16.40
3.95
0.00
Źródło: wyniki badań własnych
Source: results of own research
Analizując postawy rodziców dzieci autystycznych
wobec wykonywania własnej roli rodzinnej (Rycina 4),
należy stwierdzić, że mężczyźni byli bardziej obojętni
i mniej zaangażowani w życie rodzinne (t = 2.22, p = 0.03),
natomiast matki przejawiały większą niezależność i samodzielność. Wychowując dziecko autystyczne, matka
nie może bowiem polegać na kimś spoza rodziny lub na
instytucji, ponieważ dbanie o zdrowie dziecka i opieka
nad nim spoczywa na jej barkach. Własne poświęcenie
i zależność od rodziny to czynniki determinowane przez
fakt urodzenia niepełnosprawnego dziecka. W wychowywaniu dziecka autystycznego, które przejawia problemy w komunikowaniu się z otoczeniem, rodzice są
jedynym autorytetem dla niego, a to ma na nich wpływ.
Często występującą cechą rodziców dzieci autystycznych jest emocjonalny dystans. Unikają oni bowiem
kontaktu z własnym dzieckiem lub nadmiernie koncentrują się na pewnych aspektach jego życia. Według badań L. Pinchukowej [7], 11% matek, które wychowują
niepełnosprawne dziecko charakteryzuje alienacja, by
nie „oszaleć” z bólu i stresu, powtarzalność czynności
oraz czas trwania leczenia i opieki.
Warto też zwrócić uwagę na właściwości sfery emocjonalnej i systemu wartości rodziców dzieci autystycznych w porównaniu ze zdrowymi. W tym celu wykorzystano w badaniu kwestionariusz o nazwie „Diagnoza
konfliktów wewnętrznych” E. Fantalowy.
PRACE ORYGINALNE
Uzyskane dane empiryczne pozwalają na stwierdzenie (Rycina 5), że zarówno u rodziców dzieci zdrowych
i autystycznych istnieje różnica między „Wartością”
a „Dostępnością” (samej wartości) w sferze „Zdrowie”.
Należy przypuszczać, że sfera zdrowia wywołuje niepokój u wszystkich rodziców i jest przyczyną ich konfliktów wewnętrznych [6].
Rodziców dzieci autystycznych charakteryzuje też
to, że w sferze wartości sytuowane jest przez nich aktywne, czynne życie, co stwarza niebezpieczeństwo powstania konfliktów wewnętrznych.
U rodziców dzieci autystycznych obserwowano
obecność wewnętrznej próżni w dziedzinie zdrowia
(W-D = 6), życia zabezpieczonego materialnie (W-D = 4) i
swobody (W-D = 4) (Rycina 5). W tych aspektach życia
rodzice czują bezradność, pustkę i spadek ogólnej motywacji. Stosunkowo dużą różnicę wartości i dostępności
stwierdzono w zakresie zdrowia.
Na podstawie analizy źródeł oraz w świetle badania
należy stwierdzić, że wielu rodziców, którzy wychowują
dziecko autystyczne straciło nadzieję na pozytywne rozwiązanie ich problemów – a mianowicie skuteczną rehabilitację dziecka. Rodzice czują się bezradni w tej sytuacji,
a często nie są w stanie pomóc autystycznemu dziecku.
Zwraca uwagę fakt, że rodzice dzieci autystycznych,
w przeciwieństwie do zdrowych, przejawiali deficyt
w sferze swobody (autonomii). Koncentrując się na problemach dziecka autystycznego, rodzice wkładają dużo
wysiłku w jego rehabilitację. Ponieważ wszystkie działania skoncentrowane są dookoła dziecka, osiągnięcie
swobody (autonomii) uznają za nierealistyczne [6].
7
6
5
4
3
2
1
0
1
2
3
4
5
6
Rodzice zdrowych dzieci
7
8
9
10
11
12
Rodzice dzieci autystycznych
Rycina 5. Diagram średnich danych według kwestionariusza. „Poziom
współzależności „wartości” i „dostępności” w różnych dziedzinach życia”
Figure 5. Mean values for individual questionnaire positions.
1 – Aktywne, czynne życia
2 – Zdrowie (fizyczne i psychiczne)
3 – Życie zabezpieczone materialnie
4 – Piękno przyrody i sztuki
5 – Miłość (duchowa i fizyczna bliskość z kochaną osobą)
6 – Ciekawa praca
7 – Dobrzy i wierni towarzysze
8 – Pewność siebie
9 – Poznanie (możliwość zwiększenia światopoglądu, kultury ogólnej;
rozwój intelektualny)
10 – Swoboda (Autonomia)
11 – Szczęśliwe rodzinne życie
12 – Możliwość twórczości
243
Zagadnienie różnic płciowych postaw rodzicielskich wobec dziecka z autyzmem
Jak podkreśla M. Radchenko [8], rodzice, którzy są
zaangażowani w wychowanie dziecka z ogólnymi zaburzeniami rozwojowymi znajdują się ciągle w stanie napięcia i to ze względu na dwa główne czynniki: chorobę
dziecka i odrzucenie go ze strony środowiska.
Wyniki badań w pewnym stopniu odzwierciedlają
dotychczasowe doświadczenia psychologów, którzy zajmowali się problemem dzieci z autyzmem. K. Hoppes
i S. Harris [9] w swoich badaniach stwierdzili, że naruszenia reakcji interpersonalnych dziecka z autyzmem
negatywnie wpływają na wzajemność uczuć w interakcji
„matka-dziecko”, a więc mogą zwiększyć emocjonalne
przeżywanie rodziców.
Takie uczucia są zupełnie zrozumiałe, gdyż od wczesnego dzieciństwa dziecko autystyczne nie podejmuje
i nie podtrzymuje relacji z rodzicami w konwencjonalny
dla ludzi sposób: nie uśmiecha się, nie patrzy w oczy, nie
lubi być brane na ręce. Dziecko nie reaguje zadowoleniem przy komunikowaniu się, co jest ważne dla wszystkich rodziców. W związku z tym zrozumiale są oznaki
depresji, apatii, wyczerpania emocjonalnego. Mężczyźni zwykle starają się unikać codziennego stresu emocjonalnego związanego z wychowaniem dziecka autystycznego, spędzając większość czasu w pracy. Jednakże oni
również doświadczają poczucia winy i rozczarowania,
choć nie okazują tego tak otwarcie, jak matki.
Podsumowanie
Urodzenie dziecka z ogólnymi zaburzeniami rozwoju, takimi jak autyzm, dramatycznie zmienia perspektywy życiowe rodziny, stwarza trudności związane z nagłą
zmianą życia rodzinnego. Tradycyjnie to kobieta jest zaangażowana w wychowanie dziecka, jego rozwój i rehabilitację. Dziecko staje się centrum życia rodziców.
Spędzając większość czasu z dzieckiem niepełnosprawnym, kobiety stają się bardziej wrażliwymi, przejawiają
objawy neurotyczne, które stają się typowym elementem ich zachowań.
Aktywny udział rodziców w interakcji z dzieckiem
jest skuteczną metodą terapeutyczną przy tworzeniu pozytywnych relacji rodzic-dziecko. To mogłoby pozwolić
rodzicom znaleźć poczucie kompetencji, kontroli nad
sytuacją, nauczyć się realistycznie spojrzeć na swoje
dziecko i jego możliwości. Mogłoby to także zmniejszyć
prawdopodobieństwo wystąpienia frustracji u rodziców.
Piśmiennictwo
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Комер Р.: Патопсихология поведения. Нарушение и
патологии психики. ОЛМА-ПРЕСС, Санкт-Петербург
2005. (Komier P.: Patopsichologija powjedjenija. Naruszenije i patołogji psychiki. OŁMA-PRESS, Sankt-Pjeterburg 2005.)
Rembowski J.: Rodzina w świetle psychologii. WSiP,
Warszawa 1986.
Ziemska M.: Postawy rodzicielskie. Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
Райгородский Д. Я.: Практическая психодиагностика.
Самара 1999. (Rajgorodskij D.Ja.: Prakticzeskaja psichodjagnostika. Samara 1999.)
Boczar K.: Młodzież umysłowo upośledzona w rodzinie
i środowisku pracy. Warszawa 1982.
Химко М.Б.: Психологічні особливості батьківського ставлення до дітей з аутизмом: автореф. дис. канд.
психол. наук: 19.00.07; Ін-т психології ім. Г.С. Костюка НАН України. Київ 2010. (Chimko M.B.: Psichołogiczni osobliwosti batkiwskowo stablenija do ditjej z ałtizmom: awtorjefjer. dis. kand. isihoł. nałk: 19.00.07; In-t
psichołogji im. G.C. Kostjuka NAN Ykrain. Kijw 2010.)
Пінчукова Л.: Сім’я з розумово відсталою дитиною у
соціумі. Соціальна служба в Україні: соціально-психологічні засади формування й ефективного функціонування. Київ 2005. (Pinukowa Ł.: Sim’ja rozumowo
widstałaju ditinoju u sociumi. Socjalna służba w Ukraini:
socjalno-psichołogiczni zasadi formowania i efektiwnowo funkcjonowania. Kijw 2005.)
Радченко М.І.: Особистісні риси батьків, які виховують розумово відсталу дитину. Проблеми загальної та
педагогічної психології 2002, t. 4. Ч. 3, 207-215. (Radczenko M.I.: Osobistisni risi batkiw, jaki wichowujut rozymowo wid stały ditiny. Problemi zagalnoj ta pjedagogicznoj psichołogji 2002. T. 4, cz. 3, 207-215.)
Randall P.: Autyzm. Jak pomóc rodzinie. Gdańsk 2001.
Adres do korespondencji:
Zakład Edukacji
ul. Bukowska-70
60-812 Poznań
PRACE ORYGINALNE