Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu

Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu

Śląskie Sprawozdania Archeologiczne
Tom 57, s. 7–30
DOI: 10.17427/SSA15001
Wrocław 2015
ANDRZEJ WIŚNIEWSKIa , KAMIL SERWATKAb, JANUSZ BADURAc
NOWE ZNALEZISKA KULTURY PRĄDNICKIEJ
Z TERENU PŁASKOWYŻU GŁUBCZYCKIEGO
Abstract: The Middle Palaeolithic bifacial tools in Silesia are usually represented by isolated and unstratified finds. Obviously, in this situation only technological and stylistic analysis can provide
data on way of manufacture and a place of finds in the context of Middle Palaeolithic industries.
This paper presents results of study of new bifacial finds which were found on surface of site 49a in
Pietraszyn (Głubczyce Plateau, SW Poland. We decided to analyse of tool reliefs and morphometric
features using geomorphometric morphometric approach in order to determine the production
method and spatio-temporal unit of new finds.
Studying technology and morphology allowed us to ensure that tools belong to plano-convex bifaces
of so called Prądnik culture. The tool shapes are result of the raw material selection as well as use
of specific knapping methods. We also realised that tools from site 49a correspond to bifaces from
nearby site 49 which is regarded as assemblage of Central European Micoquian.
Key words: Prądnik culture, Silesia, bifacial tools
1. WSTĘP
Śląsk, mimo że sąsiaduje od południa i wschodu z regionami znanymi z licznych
świadectw tzw. kultury prądnickiej, mikocko-prądnickiej lub Keilmessergruppe
(Chmielewski 1969; Kozłowski, Kozłowski 1977; Valde-Nowak et al. 2014; Valoch 1988
i inni), nie może poszczycić się ani licznymi, ani zasobnymi w artefakty kamienne
stanowiskami tej jednostki kulturowej (patrz Kozłowski 1964; Fajer et al. 2001a;
Wiśniewski 2006). Dlatego też, każde kolejne odkrycie stanowiska z narzędziami
prądnickimi przykuwa uwagę archeologów, dając nadzieję na lepsze zrozumienie roli,
jaką odegrał ten region w paleolicie środkowym.
a A. Wiśniewski, [email protected], Instytut Archeologii, Uniwersytet Wrocławski,
ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław.
b K. Serwatka, [email protected], Stacjonarne Studia Doktoranckie Nauk o Kulturze Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław.
c J. Badura, [email protected], Państwowy Instytut Geologiczny, Państwowy Instytut Badawczy, Oddział Dolnośląski, Ośrodek Badawczy, aleja Jaworowa 19, 53-122 Wrocław.
SSA57.indb 7
2016-06-28 18:03:35
8
A. Wiśniewski et al.
Celem tej pracy jest przedstawienie nowo odkrytych wyrobów kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego oraz próba osadzenia ich w regionalnym
kontekście przemysłów środkowego paleolitu (ryc. 1A). Analizując nowe znaleziska
z miejscowości Pietraszyn, gm. Krzanowice, pow. raciborski, chcieliśmy odpowiedzieć
na pytanie, jak zostały wykonane oraz czy nawiązują do przykładów narzędzi bifacjalnych z najbliższego regionu. Nasze wnioski oparliśmy na wynikach analizy układu
negatywów (reliefu) oraz analizie geometryczno-morfologicznej konturów narzędzi.
Przeprowadzone studia doprowadziły nas do wniosku, że znaleziska ze stanowiska w Pietraszynie nie różnią się od artefaktów pochodzących z najbliższej okolicy,
sugerując, że mogą być pozostałością aktywności tej samej grupy lub tożsamych pod
względem kulturowym grup, które pozostawiły artefakty na pobliskich stanowiskach.
2. ZNALEZISKA I METODY OPRACOWANIA
Przedmiotem naszych analiz są znaleziska wyrobów krzemiennych ze stanowiska
o roboczej nazwie Pietraszyn 49a. Jest ono oddalone około 250 m na wschód od stanowiska nr 49, gdzie w latach 90. minionego stulecia zebrano ok. 50 artefaktów
krzemiennych zaliczonych do kultury mikockiej (Fajer et al. 2001a, 2001b). Wystąpiły
tam również zabytki kultury pucharów lejkowatych. Stanowiska nr 49a oraz 49 znajdują się na południowym stoku doliny rzeki Troji, około 300 m od jej koryta. Rzeka
ta ku wschodowi łączy się z Psiną (Cyną, ryc. 1B).
Stanowisko zostało odkryte na początku XXI wieku przez dwóch amatorów. Jeden
z nich w marcu 2011 roku ujawnił miejsce znalezienia dwóch artefaktów. Rekonesans
przeprowadzony w towarzystwie wspomnianego odkrywcy dostarczył kolejnych
czterech znalezisk. Szczegółową analizą objęliśmy trzy bifacjalne, które według konwencjonalnej metody typologicznej można określić kolejno mianem pięściaka, noża
oraz zgrzebła. Mimo że narzędzia zostały znalezione na powierzchni, to ich stan
zachowania uznać należy za dobry. Okazy, z wyjątkiem współczesnych uszkodzeń
rolniczych, są pozbawione przykrawędnych zniszczeń. Powierzchnie narzędzi noszą
ślady wyświeceń. Powierzchnie są zabarwione na jasnobrązowy kolor, co ma związek
ze środowiskiem ich depozycji.
W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie, jak przebiegał proces wykonania
narzędzi z Pietraszyna 49a, zastosowano metodę analizy układu negatywów (ang.
scar pattern method), rejestrując ostatnie etapy modyfikacji narzędzi (negatyw = n).
Charakteryzowana grupa narzędzi powstała dzięki co najmniej trzyetapowej obróbce (tj. wstępna obróbka, kształtowanie, ścienianie), podobnie jak wiele narzędzi
aszelskich (np. Newcomer 1971; Whittaker 1994; Callahan 1996, i inni). W ramach
poszczególnych etapów wykonywania narzędzi stosowano różne techniki, wykorzystując początkowo np. twardy, a następnie miękki tłuk. Inaczej przygotowywano pięty
i odmiennie orientowano uderzenia kształtujące lub ścieniające, co skutkowało różnorodnymi właściwościami negatywów, wpływając ostatecznie na formę narzędzia.
Rejestrując zróżnicowanie obróbki w obrębie poszczególnych okazów, posłużono się
SSA57.indb 8
2016-06-28 18:03:35
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
9
Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska Pietraszyn 49a: A – model terenu; B – mapa topograficzna z oznaczeniem
stanowisk 49 i 49a. Wykonał J. Badura i A. Wiśniewski
SSA57.indb 9
2016-06-28 18:03:35
10
A. Wiśniewski et al.
metodą wypracowaną przez niemieckich badaczy, w szczególności przez J. Richtera
(Richter 2013; patrz także Jöris 2001; Urbanowski 2003). W ramach analizy rozdzielono obiekty o trójkątnym kształcie ze zbiegającymi się u wierzchołka (pięściaki,
ostrza) dwoma krawędziami oraz obiekty z tylcem i przeciwstawną mu krawędzią
pracującą (tzw. noże) (ryc. 2). Następnie śledzono porządek i jakość modyfikacji,
uwzględniając stronę górną (wypukłą) oraz dolną (płaską). Analizowano rodzaje
zabiegu (np. formowanie lub obróbkę przykrawędną, ścienianie etc.), sposoby jego
przebiegu w poszczególnych krokach, stan krawędzi i kształt krawędzi oraz ślady
użytkowania etc. Dla artefaktów przygotowano odrębne tabele (tabele 1 i 2), ujmujące
poszczególne atrybuty, wzorując się częściowo na propozycji J. Richtera (2013). Poszczególne sekwencje przedstawiono za pomocą szrafur negatywów na powierzchni
narzędzi, a następnie zaprezentowano je za pomocą schematu Harrisa, stosowanego
w tych celach od wielu lat (np. Jöris 1993), a także schematów diakrytycznych, czyli
nakładania się poszczególnych etapów obróbki. Sekwencjonowanie przeprowadzono
za pomocą programu Stratify v. 1.5 autorstwa Irmeli Herzog.
G1
D1
G5
D5
G2
G4
G3
D1
G1
D2
D4
D3
G2
D2
D4
G4
G3
D3
Ryc. 2. Lokalizacja obróbki (patrz: tabele 1 i 2): G1 – wierzchołek na górnej stronie; G2 – prawa krawędź;
G3 – krawędź podstawy; G4 – lewa krawędź (tylec); G5 – podtylec; D1 – wierzchołek na dolnej stronie;
D2–D5 odpowiadają G2–G5. Koncepcja według J. Richter 2013
Tak przeprowadzone analizy reliefu zapewniają dość ścisłe odwzorowanie układu
i przebiegu, a równocześnie zezwalają na podejmowanie ilościowych i jakościowych
porównań w obrębie narzędzia i pomiędzy narzędziami. Ponadto analizowano kierunki odbić, z wyjątkiem ostatniej fazy. Zostały one zilustrowane za pomocą wykresów wykonanych w programie Oriana v. 4.01.
Dla pięściaka i noża wyodrębniono także technofunkcjonalne jednostki, wyznaczając strefy przekazywania energii (tj. części przeznaczone do pracy), oraz strefy
nieaktywne, pełniące funkcję np. uchwytu (Boëda 2001; Richter 2013).
Uzyskane wyniki analiz śladów obróbki należy traktować jako wskaźniki, a nie
dokładne odzwierciedlenie procesu oraz zamysłu prehistorycznych twórców narzędzi
bifacjalnych, m.in. z tego powodu, że wiele śladów modyfikacji uległo redukcji lub
zatarciu wskutek kolejnych etapów obróbki i użytkowania analizowanych obiektów.
SSA57.indb 10
2016-06-28 18:03:35
SSA57.indb 11
31 płaski retusz
32 częściowo
stopniowy retusz
31 płaski retusz
52 ścienianie części
dystalnej
32 częściowo
stopniowy retusz
32 częściowo
stopniowy retusz
górna 4 lewa
krawędź/
podstawa
górna 2 prawa
krawędź
górna 1
wierzchołek
górna 4 lewa
krawędź/tylec
górna 4 lewa
krawędź/tylec
górna 3
podstawa
dolna 2 prawa
krawędź
dolna 1
wierzchołek
dolna 4 lewa
krawędź/
podstawa
górna 2 prawa
krawędź
3–5
6–12
13–14
15–16
17–24
25–28
29–36
37–42
43–47
48–52
21 płaskie
powierzchniowe
kształtowanie
21 płaskie
powierzchniowe
kształtowanie
22 kształtowanie
powierzchni
wypukłej
52 ścienianie części
dystalnej
22 kształtowanie
powierzchni
wypukłej
dolna 3
podstawa
1–2
Modyfikacja
Lokalizacja
Negatywy
2 ostra, lecz używana
2 ostra, lecz używana
2 ostra, lecz używana
2 ostra, lecz używana
Układ negatywów
4 negatywy
pojedyncze
4 negatywy
pojedyncze
1 równoległy
lecz nie
1 górna 2 regularny,
równoległy
1 górna
1 górna
1 górna
lecz nie
2 dolna 2 regularny,
równoległy
lecz nie
2 dolna 2 regularny,
równoległy
Strona
3 nieregularny,
negatywy
przylegające
lecz nie
4 wypukły
2 dolna 2 regularny,
równoległy
3 nieregularny,
1 wklęsło-wypukły 2 dolna
negatywy
przylegające
4 wypukły
-
4 wypukły
4 wypukły
4 wypukły
-
Kontur
2 wklęsły
1 górna
3 nieregularny,
negatywy
przylegające
lecz nie
1 wklęsło-wypukły 2 dolna 2 regularny,
równoległy
3 intensywnie zużyta lub
nieprzeznaczona do cięcia 5 wypukło-wklęsły 1 górna
2 ostra, lecz używana
3 intensywnie zużyta lub
nieprzeznaczona do cięcia
2 ostra, lecz używana
2 ostra, lecz używana
3 intensywnie zużyta lub
nieprzeznaczona do cięcia
-
Stan krawędzi
Tabela 1. Charakterystyka pięściaka w oparciu o cechy dotyczące rodzaju obróbki i kształtu krawędzi. Numeracja wg J. Richtera (2013)
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
11
2016-06-28 18:03:35
SSA57.indb 12
górna 3
podstawa
górna 4 lewa
krawędź/tylec
dolna 4 lewa
krawędź/tylec
górna 2 prawa
krawędź
górna 4 lewa
krawędź/tylec
dolna 2 prawa
krawędź
3
4
5–6, 8
7
9–10
11–15
29
28
24–27
20–23
górna 4 lewa
krawędź/tylec
dolna 2 prawa
krawędź
górna 1
wierzchołek
górna 4 lewa
krawędź/tylec
górna 1
wierzchołek
dolna 3
podstawa
1–2
16–19
Lokalizacja
Negatywy
Stan krawędzi
Kontur
2 ostra, lecz używana
1 ostra
71 ślady
użytkowania
2 ostra, lecz używana
2 ostra, lecz używana
2 ostra, lecz używana
73 mała wnęka
32 częściowo
stopniowy retusz
32 częściowo
stopniowy retusz
31 płaski retusz
3 prosty
2 wklęsły
3 prosty
4 wypukły
4 wypukły
21 płaskie
powierzchniowe
kształtowanie
21 płaskie
powierzchniowe
2 ostra, lecz używana
3 prosty
kształtowanie
40 przygotowanie
3 intensywnie
do ścieniania lub
użytkowana lub
4 wypukły
wtórnego ostrzenia nieprzeznaczona do cięcia
21 płaskie
3 intensywnie
powierzchniowe
użytkowana lub
4 wypukły
kształtowanie
nieprzeznaczona do cięcia
22 kształtowanie
powierzchni
wypukłej
40 przygotowanie
3 intensywnie
do ścieniania lub
użytkowana lub
2 wklęsły
wtórnego ostrzenia nieprzeznaczona do cięcia
21 płaskie
powierzchniowe
2 ostra, lecz używana
1 wklęsło-wypukły
kształtowanie
Modyfikacja
2 dolna
1 górna
1 górna
2 dolna
1 górna
2 dolna
1 górna
1 górna
2 dolna
1 górna
1 górna
2 dolna
Strona
3 nieregularny,
negatywy
przylegające
3 nieregularny,
negatywy
przylegające
2 regularny, lecz
nierównoległy
2 regularny, lecz
nierównoległy
2 regularny, lecz
nierównoległy
4 negatywy
pojedyncze
2 regularny, lecz
nierównoległy
-
3 nieregularny,
negatywy
przylegające
2 regularny, lecz
nierównoległy
-
3 nieregularny,
negatywy
przylegające
Układ negatywów
Tabela 2. Charakterystyka noża w oparciu o cechy dotyczące rodzaju obróbki i kształtu krawędzi. Numeracja wg J. Richtera (2013)
12
A. Wiśniewski et al.
2016-06-28 18:03:35
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
13
Nie można ukryć, że niektóre ślady, jak chociażby negatywy z pierwszej fazy, są dla
nas trudne do wyjaśnienia.
Aby porównać narzędzia bifacjalne (pięściaka i noża) ze stanowiska Pietraszyn
49a z wyrobami ze stanowiska 49, zastosowaliśmy metodę morfometryczną analizy
kształtu konturu, uwzględniającą tzw. dopasowanie, zwane także analizą Prokrusta
(Hammer, Harper 2006, 117 i n.). Metoda ta została rozpowszechniona przez biologów,
lecz w ostatnich latach znajduje coraz większe zastosowanie w analizach porównawczych kształtu artefaktów w archeologii epoki kamienia (np. Archer, Brown 2010;
Buchanan et al. 2007; Costa 2010; Iovita 2010; Lycett et al 2010, i inni). Ostatnio metoda ta została zastosowana do analizy narzędzi kamiennych środkowego paleolitu
z terenu Polski (Serwatka 2014).
Metoda ta pozwoliła przeanalizować kształt krawędzi narzędzi (2D), który uzyskano za pomocą digitalizacji rycin lub fotografii artefaktów. Po uchwyceniu konturu
narzędzia zostały zorientowane w ten sam sposób wierzchołkami w lewą stronę
z zachowaniem osi symetrii, co pozwoliło na śledzenie wzajemnych relacji między
nimi (patrz Costa 2010). Digitalizację obiektów przeprowadzono za pomocą programu TpsDig (Rohlf 2004). Polega ona na przekształceniu konturu narzędzi w serię
punktów orientacyjnych, zawierających określoną wartość x i y (ang. landmarks) (Zelditch et al. 2004, 23–51). Następnie pliki ze współrzędnymi punktów orientacyjnych
każdego z artefaktów zostały wyeksportowane do programu PAST (Palaeontological
Statistics) (Hammer, Harper 2001). Kolejną czynnością było wykonanie nałożenia
punktów orientacyjnych za pomocą dopasowania Prokrusta. Te operacje sprawiają,
że wszystkie zdigitalizowane kontury narzędzi zostają przeskalowane do jednego rozmiaru, co umożliwia śledzenie różnic w położeniu poszczególnych punktów
orientacyjnych, czyli analizę zmian kształtu konturu obiektów w obrębie badanego
zespołu. Po wykonaniu nałożenia punktów orientacyjnych przeprowadzono analizę
głównych składowych, która umożliwia wyszukiwanie istotnych różnic między elementami zbioru, składającymi się z wielu zmiennych (Zelditch et al. 2004, 156–170).
Zgodnie z procedurą zastosowano tzw. elipsy predykcji. Elipsa predykcji (zwana też
elipsą obszaru ufności) pozwala na wskazanie obiektów znacząco odbiegających
od reszty zbioru. Zostaje wyznaczona w oparciu o założenie, że dwie zmienne, według
których rozrzucone są elementy zbioru na wykresie, podlegają rozkładowi normalnemu. Zmienne stanowią w tym wypadku składowe główne przyjmujące najwyższą
wartość własną i tym samym informują o największej wariancji w obrębie danego
zbioru. Prawdopodobieństwo tego, że obiekt wpadnie do wnętrza elipsy (np. 0,95), jest
parametrem określającym jej obszar (Tracy et al. 1992 ). Zastosowanie elipsy predykcji
jest istotne ze względu na poruszany tu problem homogeniczności zbioru narzędzi
bifacjalnych. Zdaniem autorów tej pracy, elipsa obszaru ufności pozwala wskazać,
czy narzędzia ze stanowiska Pietraszyn 49a istotnie różnią się kształtem od zbioru
artefaktów ze stanowiska Pietraszyn 49.
SSA57.indb 13
2016-06-28 18:03:35
14
A. Wiśniewski et al.
3. GEOLOGIA OBSZARU, POŁOŻENIE STANOWISKA
I PROBLEM CHRONOLOGII ZABYTKÓW
Stanowisko Pietraszyn 49a jest położone we wschodniej części Płaskowyżu Głubczyckiego, od południa przylegającego do Bramy Morawskiej rozdzielającej Karpaty od Sudetów (ryc. 1A). Powierzchnia płaskowyżu góruje nad Kotliną Raciborską
z doliną Odry, które okalają go od wschodu i północy. Najwyższe partie płaskowyżu
sięgają wysokości około 300 m n.p.m. Jego powierzchnia łagodnie opada ku wschodowi i ku północy, gdzie rozpościera się Nizina Śląska.
Środkową część Płaskowyżu Głubczyckiego odwadniają dwie doliny Psiny (Cyny)
i Troi, płynących z NW na SE. Tworzą one największe zlewnie. W krajobrazie dolinnym Psiny i Troi ważne miejsce zajmują suche dolinki denudacyjne lub dolinki
okresowo płynących potoków.
Płaskowyż Głubczycki zawdzięcza swój obecny wygląd złożonej genezie. Po okresie środkowego miocenu dawny obszar morski został wyniesiony o około 300 m,
tworząc równoleżnikowy wał, który w plejstocenie podczas transgresji lądolodów
skandynawskich stał się przeszkodą terenową. W czasie zlodowaceń południowopolskich zatrzymywały się na nim lądolody i ponownie transgredowały na południe.
Na terenie Republiki Czeskiej tradycyjnie wyróżnia się trzy główne transgresje, nawiązujące do głównych zlodowaceń w Polsce (Macoun, 1985a, b, Macoun, Králík, 1995;
patrz także: Lewandowski 1988). W czasie najdalszych awansów lądolodu, w rejonie
Pietrowic i Chałupek powstały głębokie rynny subglacjalne, rozcinające osady mioceńskie do głębokości 60–110 m. W czasie zlodowacenia Odry mniejsza miąższość
lądolodu spowodowała zatrzymanie się jego czoła po południowej stronie wału.
Na przedpolu, w Kotlinie Ostrawskiej powstało rozległe jezioro zaporowe. W południowej części Bramy Morawskiej utworzył się przepływ wód z tego jeziora do doliny
Dunaju (Růžička, 2004, Tyráček, 2011). Awans lądolodu zlodowacenia Odry odbywał
się etapami. Tamowanie przez lądolód wód wymuszało tworzenie się na jego przedpolu rozległych teras kemowych. Są to przeważnie terasy zbudowane z osadów piaszczystych warstwowanych horyzontalnie. Czasami w ich obrębie występują warstwy
masywnych mułków lub warstwowanych poziomo piasków. W Lubotyniu i Kornicach
lokalne ruchy lądolodu powodowały glacitektoniczne deformacje osadów. W kilku
miejscach, np. na południe od Dzierżysławia oraz w rejonie położonym pomiędzy
miejscowościami Kobeřice Hlučín, powstały niewysokie pagórki, tworzące pasmo
wzgórz morenowych, zwanych Wzgórzami Hluczyńskimi. W ich budowie często
brały udział żwiry oraz piaski z żwirami, wkładkami piasków silnie zaglinionych,
przeważnie tabularnie warstwowanych (ryc. 3). W strefie maksymalnego zasięgu lądolodu Odry gliny lodowcowe występują sporadycznie. Są one także małej miąższości,
czasami dochodząc do 2 m grubości.
Powolnemu wycofywaniu się lądolodu towarzyszyło tworzenie się nowej sieci
rzecznej. Na odsłanianym Płaskowyżu Głubczyckim powstała sieć rzek płynących
równoleżnikowo do czoła lądolodu. Doliną Troi płynęły także rzeki, wypływające
SSA57.indb 14
2016-06-28 18:03:35
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
15
Ryc. 3. Mapa geologiczna obszaru sąsiadującego ze stanowiskiem Pietraszyn 49a. Holocen: 1 – torfy,
2 – namuły, 5 – mułki tarasów zalewowych, do 0,5 m n.p.rz., 6 – piaski i żwiry tarasów zalewowych,
do 0,5 m n.p.rz., 8 – piaski i żwiry tarasów zalewowych, do 1,5–2,5 m n.p.rz., 9 – gliny deluwialne. Plejstocen, zlodowacenie Wisła: 14 – lessy, zlodowacenia środkowopolskie, zlodowacenie Odry: 16 – piaski
i żwiry wodnolodowcowe, 17 – gliny oraz piaski i żwiry wodnomorenowe, 18 – gliny zwałowe. Opracowano na podstawie Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Racibórz (Trzepla
2005). Rys. J. Badura
z Jesioników (między innymi Osobłoga). Dolne odcinki rzek Troi, Psiny i Opawy
skręcały na SE w kierunku jeziora zaporowego, wypełniającego Kotlinę Ostrawską
i Bramę Morawską.
Po wycofaniu się lądolodu zlodowacenia Odry zaczęła się formować współczesna
dolina Odry. W dolinie Odry powstała terasa akumulacyjno-erozyjna o wysokości
około 20–23 m n.p.rz. Możemy przypuszczać, że na Płaskowyżu Głubczyckim dominowały procesy erozyjne, wymuszane przez powolne wcinanie się Odry i jej dopływów. Na omawianym obszarze nie zachowały się jednak ślady teras ze zlodowacenia
Odry i Warty.
Podczas zlodowacenia Wisły powstało szerokie spłaszczenie terasowe o wysokości 5 m n.p.rz. W tym czasie uformowała się dolina o szerokości 5,5 km. Dolina Troi
i Psiny przybrała formę doliny o profilu poprzecznym skrzynkowym. Jej zbocza,
podobnie jak innych dolin na obszarze Płaskowyżu Głubczyckiego, były rozcinane.
Dowodem są liczne dolinki biegnące poprzecznie do osi dolin rzecznych. Przed fazą
maksymalnego zasięgu lądolodu (OIS2) na Niżu Europejskim, na obszarze płaskowyżu zachodziła akumulacja pokryw eolicznych w postaci lessów. W holocenie w dnach
dolin Troi i Psiny akumulowane były mułki i piaski, miejscami tworzyły się namuły
SSA57.indb 15
2016-06-28 18:03:36
16
A. Wiśniewski et al.
organiczno-mineralne lub torfy. U wylotu bocznych dopływów powstawały stożki
napływowe. W Borucinie w dolinie Psiny osady stożka tworzyły się w okresie między
1110±70 BP a 4340±80 BP (Zygmunt 2009).
Miejsce odkrycia zabytków w rejonie stanowiska 49a sytuuje się na poziomicy
około 219–218 m n.p.m., czyli stanowisko to leży około 20–18 m powyżej dna doliny
(N50°03’23,0”; E18°05’44,5”) (ryc. 1B). Na południe od stanowiska rozciąga się obszar
wierzchowiny o wysokości dochodzącej do 230 m n.p.m. Stanowisko położone jest
na grzbiecie między dwoma denudacyjnymi dolinami. Dolina od strony zachodniej
ma długość 300 m. Jest ona wcięta na głębokość 4,7 m. Po wschodniej stronie położona jest sucha dolinka denudacyjna o głębokości 12 m i długości 1300 m. Na podstawie
obserwacji wykonanych w pobliskich odsłonięciach (wyrobisko znajdujące się 200 m
na W oraz 1 km na SE od stanowiska) należy sądzić, że powierzchnię stoków przykrywają pokrywy związane z rozwojem procesów spełzywania i spłukiwania, powstałe
w górnym plejstocenie oraz holocenie. Pod nimi znajdują się wypełnienia dolinek
denudacyjno-fluwialnych, przypuszczalnie z ostatniego zlodowacenia, a miejscami
widoczny jest strop utworów fluwioglacjalnych zlodowacenia Odry+Warty.
Odkrycie wyrobów krzemiennych na powierzchni osadów nie daje oczywiście
żadnych podstaw do ich dokładnego datowania. Względnie dobry stan zachowania
wskazuje na brak transportu rzecznego oraz ekspozycji podczas okresów z intensywną
abrazją wiatrową. Biorąc to pod uwagę, jesteśmy zdania, że wyroby powinny odpowiadać młodszemu ogniwu osadów odznaczających się mniejszą energią transportową,
czyli z osadami pochodzenia denudacyjnego lub fluwialnego z górnego plejstocenu,
tj. zlodowacenia Wisły. Jest mało prawdopodobne, aby mogły pochodzić ze schyłku
plejstocenu środkowego (OIS 6). Okres ten wyznaczony jest w tym rejonie obecnością
osadów środowiska glacjalnego.
4. REZULTATY
4.1. Formalny opis narzędzi
Artefakty, pochodzące ze stanowiska Pietraszyn 49a, wykonano z różnych – pod
względem kształtu i rozmiaru – brył krzemienia narzutowego. Pięściak sporządzono
z fragmentu konkrecji (waga 141,08 g), pokrytej na jednej stronie korą wapienną (ryc. 4
i 5). Masa krzemionkowa częściowo jest matowa, częściowo przezroczysta. Długość
okazu – 99,23 mm, szerokość maksymalna – 67,52 mm, natomiast grubość maksymalna – 27,94 mm. Współczynnik ścieniania (szerokość/grubość) jest dość niski (2,4).
Z kolei nóż wykonano z płaskiej konkrecji (waga 126,5 g). Cienka kora wapienna zachowała się na obu stronach narzędzia (ryc. 6 i 7). Konkrecja zbudowana jest
z matowej i przezroczystej masy krzemionkowej. Długość narzędzia – 110,48 mm;
szerokość maksymalna – 63,51 mm, grubość maksymalna – 18,96 mm. Współczynnik
„ścienienia” jest stosunkowo wysoki, odpowiadając wartościom typowym dla ostrzy
liściowatych (3,4).
SSA57.indb 16
2016-06-28 18:03:36
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
17
Ryc. 4. Pietraszyn 49a, pow. raciborski: pięściak. Fot. A. Wiśniewski
Ryc. 5. Schemat układu negatywów pięściaka (artpow56) na stronie górnej (A) i dolnej (B). Negatywy
oznaczono od 1 do 52. Objaśnienia: 1 – kora i powierzchnia naturalna; 2 – początkowe odbicia na stronie
dolnej; 3 – odbicia ścieniające na stronie dolnej; 4 i 5 – odbicia ścieniające na stronie górnej w rejonie
krawędzi i wierzchołka; 6 – wyrównywanie krawędzi podstawy; 7 – odbicia ścieniające na stronie dolnej; 8 – formowanie wierzchołka; 9 – dodatkowa obróbka fragmentów krawędzi bocznych; 10 – ślady
użytkowe; 11 – współczesne uszkodzenia. Linią przerywaną oznaczono hipotetyczny podział narzędzia
na aktywną (część wierzchołkowa) i pasywną (podstawa) jednostkę techniczno-funkcjonalną. Rys.
A. Wiśniewski
Zgrzebło bifacjalne sporządzono z fragmentu konkrecji (waga 86,78 g), noszącej
z jednej strony ślady nieprzemysłowej powierzchni oraz fragmenty kory wapiennej.
Masa krzemionkowa jest przezroczysta. Długość zgrzebła wynosi 62,62 mm; szerokość
maksymalna 53,16 mm, natomiast grubość 29,49 mm.
SSA57.indb 17
2016-06-28 18:03:36
18
A. Wiśniewski et al.
Ryc. 6. Pietraszyn 49a, pow. raciborski: nóż. Fot. A. Wiśniewski
Ryc. 7. Schemat układu negatywów noża (artpow57) na stronie górnej (A) i dolnej (B). Negatywy
oznaczono od 1 do 27. Objaśnienia: 1 – kora i powierzchnia naturalna; 2 – ścienianie w strefie podstawy
na stronie górnej i dolnej; 3 – zaprawa skierowana na stronę górną i odbicia ścieniające na stronie dolnej;
4 – ścienianie na wysokości ostrza na dwóch stronach; 5 – wyrównanie powierzchni i krawędzi w strefie
wierzchołka; 6 – końcowe wyrównanie ostrza na stronie górnej; 7 – ślady użytkowe; 8 – współczesne
uszkodzenia. Linią przerywana oznaczono hipotetyczny podział na aktywną (część wierzchołkowa i krawędź pracująca) i pasywną (podstawa i tylec) jednostkę techniczno-funkcjonalną. Rys. A. Wiśniewski
SSA57.indb 18
2016-06-28 18:03:36
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
19
Materiał, z którego wykonano narzędzia, pochodzi z miejscowych złóż moreny
zlodowacenia Odry lub zlodowaceń południowopolskich. Mógł być pozyskany zarówno po północnej, jak i południowej stronie doliny (ryc. 3).
Przyjrzyjmy się bliżej sposobowi modyfikacji surowca, prowadzącej do wykonania wyróżnionych narzędzi. Pięściak ma formę trójkątną i nawiązuje do przykładów
ze Schroniska Wylotne i Jaskini Okiennik (Chmielewski 1969). Obróbka pięściaka
została skoncentrowana na wyodrębnieniu wierzchołka i krawędzi bocznych, nie
objęła natomiast, poza próbami, podstawy oraz części środkowej wypukłej strony górnej (ryc. 4 i 5). Zasadniczy wpływ na formę tego okazu miało kształtowanie
na dolnej stronie (n1-n5) i ścienianie oraz kształtowanie na górnej stronie (n7-n13,
n15-n16), retusz płaski, zwłaszcza na górnej stronie (n17-n24, n29-n36) i częściowo
dolnej stronie (n29-n36: tab. 1). Strona górna powstała dzięki charakterystycznym
odbiciom regularnych, podgiętych odłupków, natomiast strona dolna wskutek
odbić płaskich, szerokich i w zarysie wachlarzowatych odłupków. Negatywy strony
górnej, w częściach dystalnych zachodziły na siebie, natomiast negatywy strony
dolnej, pochodzące z etapu odbić odłupków od krawędzi bocznych, w wyniku błędu
lub/i struktury surowca „zatrzymały się” na zawiasie, tworząc podłużne zgrubienie
(ryc. 5B). Obraz uzupełniają negatywy korygujące przebieg jednej z krawędzi oraz
negatywy, powstałe prawdopodobnie podczas użytkowania. Uwzględniając kierunek
negatywów obróbki przedstawiony na diagramie rozetowym (ryc. 10: 1), można zauważyć, że odbicia kształtujące powierzchnie górną i dolną orientowano prostopadle
w stosunku do bocznych krawędzi, z wyjątkiem odbić fazy początkowej, których
ślady w postaci dwóch negatywów widoczne są na stronie górnej. Oczywiście liczba
negatywów na obu stronach jest różna. Prawa krawędź strony dolnej nosi ich najwięcej
(30–35%), ale są to ślady po oddzieleniu drobnych odłupków, związanych częściowo
z próbą usunięcia podłużnego zawiasu, znajdującego się w środkowej części.
Biorąc pod uwagę teoretyczny schemat etapów obróbki, można wyodrębnić pięć
faz, poczynając od pierwszych płaskich odbić (n1-n2), a kończąc na próbie wyrównania
krawędzi (n43-n52)(ryc. 8A). Krawędzie boczne oraz wierzchołek zawdzięczają swoją
formę środkowemu i końcowemu etapowi obróbki. Podczas wykonywania narzędzia
co najmniej trzykrotnie przekładano okaz (dół-góra-dół) oraz co najmniej dwukrotnie
zmieniano orientację ułożenia (lewa-prawa krawędź)(ryc. 9).
Drugi z okazów, który z typologicznego punktu widzenia może zostać zaliczony
do noży typu Klausennische (patrz: np. Jöris 2004, Abb. 3: 13) lub noży pięściaków,
zawiera ślady obróbki w rejonie wypukłej krawędzi, wierzchołka, a także podstawy
(ryc. 6 i 7). Powierzchnia korowa obejmuje część tylca, przechodząc do części środkowej
po obu stronach. Ponieważ powierzchnia płaskiej konkrecji była nierówna, duży wpływ
na obecny kształt okazu miały dwie serie odbić kształtujących i ścieniających na stronie
dolnej (płaskiej) (n1-n2, n5-n6, n8, n11-n15), poprzedzone zaprawą pięty (n4, n9-n10)
(tabela 2). Górna część krawędzi pracy uformowana została płaskim i półstromym
częściowo stopniowym retuszem (n16-n19, n20-n23). Krawędź wierzchołkowa od strony
tylca uzyskała swoją formę dzięki retuszowi półstromemu (n24-n27), a także odbiciu,
SSA57.indb 19
2016-06-28 18:03:36
20
A. Wiśniewski et al.
52
27
5
24
48
5
23
47
43
4
20
19
42
4
16
29
15
28
3
25
11
10
3
9
24
8
7
6
2
6
5
5
2
4
4
3
2
1
1
R
A
SSA57.indb 20
3
2
1
1
R
B
Ryc. 8. Schemat Harrisa w oparciu
o układ negatywów na pięściaku (A) i nożu
(B). Cyframi z lewej strony diagramu oraz
przerywaną linią oznaczono etapy przygotowywania i modyfikacji narzędzia. Owalne pola oznaczają negatywy na stronie
górnej, zaś prostokątne pola – negatywy
na dolnej stronie. R – oznacza surowiec.
Linią przerwaną oznaczono pominięte
numery negatywów, mieszczące się pomiędzy numerem zamieszczonym na dole
i górze. Wyk. A. Wiśniewski
2016-06-28 18:03:36
21
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
D
D
G
G
D
G
G
D
D
G
D
G
D
G
G
G
D
D
Ryc. 9. Schemat prezentujący etapy modyfikacji i zmian stron narzędzi: pięściak – górny rząd; nóż – dwa
dolne rzędy. Rys. A. Wiśniewski
Ryc. 10. Wykresy rozetowe ilustrujące kierunki negatywów na stronie górnej (A) i dolnej (B) pięściaka
(u góry) i noża (u dołu). Wyk. A. Wiśniewski
SSA57.indb 21
2016-06-28 18:03:37
22
A. Wiśniewski et al.
Ryc. 11. Pietraszyn 49a, pow. raciborski: zgrzebło. Fot. A. Wiśniewski
Ryc. 12. Schemat układu negatywów zgrzebła (artpow58) na stronie górnej (A) i dolnej (B). Negatywy
oznaczono od 01 do 24. Objaśnienia: 1 – kora i powierzchnia naturalna; 2 – próba ścieniania podstawy; 3 – odbicia ścieniające na stronie dolnej; 4 – początkowe odbicia na stronie górnej; 5 i 6 – odbicia
ścieniające na stronie górnej w rejonie krawędzi i wierzchołka; 7 – odbicia ścieniające od wierzchołka
na stronie dolnej; 8 – kształtowanie wierzchołka; 9 – wyrównywanie fragmentów krawędzi bocznych
i ślady użytkowe; 10 – współczesne uszkodzenia. Rys. A. Wiśniewski
które de facto jest rezultatem impaktu, powstałego podczas użytkowania narzędzia.
W części środkowej prawej krawędzi strony wypukłej widoczne są wnęki, które powstały w wyniku prób przygotowania pięt oraz nieudanych odbić odłupków ścieniających.
Ukierunkowanie negatywów na obu stronach jest różne (ryc. 10: 2). Na stronie
górnej większość negatywów (około 35%) związana jest z oddzielaniem drobnych
SSA57.indb 22
2016-06-28 18:03:37
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
23
odłupków od przywierzchołkowej części lewej krawędzi. Uderzenia były niemalże
równoległe (kąt około 344°). Na dolnej stronie narzędzia większość śladów także skupia się przy tej samej krawędzi. Negatywy, pochodzące z decydującej fazy formowania
przywierzchołkowej części krawędzi (n20-n23), świadczą o odbiciach realizowanych
pod wzrastającym kątem w stosunku do osi narzędzia, co było dyktowane chęcią
uzyskania wypukłej krawędzi.
Na ślady obróbki składają się negatywy, dające podstawę wyróżnienia pięciu
etapów, począwszy od kształtowania przebiegającego od podstawy na stronie dolnej,
a skończywszy na krawędzi przywierzchołkowej na stronie górnej (n24-n27)(ryc. 8:
B). O ile nasza analiza jest właściwa, o tyle jej wyniki sugerują, że narzędzie podczas
obróbki przekładano aż sześć razy (dół-góra-dół-góra-dół-góra)(ryc. 9).
Kolejny przykład narzędzia bifacjalnego może zostać uznany za zgrzebło. Ma on
płasko-wypukłą formę. Większość śladów kształtowania znajduje się na wypukłej
stronie (ryc. 11 i 12). Tutaj obróbka ścieniająca była realizowana od krawędzi wierzchołkowej (n24-n25), podstawy (02) i przede wszystkim od najbardziej dogodnej partii,
krawędzi bocznej (n8-n14). Na stronę tę zorientowano również odbicia wyrównujące
krawędź boczną, lekko zaokrągloną (n15-n20). Obróbka wskutek tego zabiegu nabrała
charakteru stopniowego. Na stronie dolnej widoczne są ślady inwazyjnych odbić wykonanych w dwóch seriach (n2-n5 i n21-n23). Zwraca uwagę płaskie, rozległe odbicie
(n23), wyrównujące, a zarazem ścieniające dolna stronę. Niestety zakończyło się ono
niewielkim zawiasem. Analiza ukierunkowania negatywów wskazuje na dominację
odbić, prostopadle biegnących do przyszłej krawędzi pracy.
Obróbka, która zamyka się w pięciu etapach, wykonana została dzięki dwukrotnemu przekładaniu wyrobu. Ślady użytkowania narzędzia widoczne są na stronie
górnej na krawędzi i przy wierzchołku. Te ostatnie mają charakter uderzeniowy.
4.2. Uwagi o technologii
Analiza wykonania narzędzi wskazuje na zastosowanie tego samego sposobu przygotowania narzędzi bifacjalnych za pomocą obróbki, nadającej formom przekrój
płaskowypukły (patrz np. Boëda 1995, Fig. 2c). Obróbka ta ma nieco inny charakter
w każdym z analizowanych przypadków. Różnice dotyczą głównie zakresu i liczby,
a także kierunku realizowanych odbić.
Z wyjątkiem zgrzebła, gdzie nastąpiła adaptacja naturalnego przełamu, płasko-wypukły przekrój został uzyskany dzięki złożonym zabiegom. W pierwszym etapie ukształowano płaszczyznę bifacjalną, która pokrywa się z dolną powierzchnią
narzędzia. W wypadku noża, gdzie zachowały się ślady pierwotnej pięty, oddzielano
odłupki od powierzchni tworzącej kąt z „odłupnią” bliski 55–65°. Uderzenia znosiły niekiedy odłupki, których długość przekraczała oś podłużną narzędzia (nóż).
Oddzielenie tego rodzaju odłupków wymagało przyłożenia siły w miejscu, znajdującym się stosunkowo wysoko powyżej wspomnianej płaszczyzny (patrz: komentarz, np. Grużdź 2012, 5). Odbicia takie mogły przybierać formę odbić skierowanych
ku środkowi pięty (patrz: Callahan 1996, tab. 11k). Teoretycznie realizacja takich odbić
SSA57.indb 23
2016-06-28 18:03:37
24
A. Wiśniewski et al.
w wypadku pięściaka była możliwa na wczesnym etapie, gdy istniały możliwości wyodrębnienia odpowiednio masywnej pięty (n1-n5 i n29–30), natomiast w przypadku
noża zabieg taki mógł być realizowany od strony tylca nawet na późniejszym etapie.
W przypadku noża z Pietraszyna 49a – naturalny kształt konkrecji nie pozwalał jednak na odbicia powrotne, toteż proces zakończył się oddzieleniem kilku odłupków
(n1-n2, n3-n5). Odłupki oddzielane w opisywany sposób często przybierały formę
płaskich, wachlarzowatych w rzucie płaskim form, których długość sięgała osi lub
wykraczała poza nią. Dalszy etap ścieniania jest dobrze widoczny na jednej z krawędzi
noża i obu krawędziach pięściaka. Odbicia realizowano od krawędzi, gdzie zakładano
tymczasowe, wąskie pięty, usuwane przy odbiciach. W wypadku pięściaka, odbicia te
uformowały krawędzie tworzące kąt od 40° do 55°, natomiast w wypadku noża – od 30°
do 48°. W tym etapie odłupki przybierały często formę podgiętych okazów (bending
flakes). Ich długość nie przekraczała raczej osi narzędzi. Podgięte formy najczęściej
powstawały podczas ścieniania górnych stron.
Model kształtowania dolnej, płaskiej strony nie zawsze był realizowany ściśle według założeń o istnieniu bifacjalnej płaszczyzny. W wypadku omawianego pięściaka
i noża można zetknąć się z fragmentami dolnej strony, które maja wypukły przekrój.
4.3. Analiza geometryczno-morfologiczna
Ważnym elementem oceny narzędzi jest analiza geometryczno-morfologiczna, którą
objęto pięściak oraz nóż. Porównano oba narzędzia do okazów znalezionych w rejonie
stanowiska 49 (ryc. 13 i 14). Podczas analizy wygenerowano 14 składowych, spośród
których pod uwagę wzięto składową 1. i 2. ze względu na najwyższą wariancję (tabela 3).
Większość narzędzi została usytuowana względem osi głównej składowej 1. Składowa
1. reprezentuje zakres od wyrobów o zarysie zbliżonym do owalnego lub o nieregularnym konturze ze znacznym udziałem powierzchni naturalnych (ryc. 14: okazy 6,
7; Frajer et al.2001: ryc.3, 4b) do form o wyraźnie wyeksponowanym wierzchołku
i regularnym konturze, takich jak tzw. pięściaki liściowate (Faustkeilblätter) z Petraszyna 49 (ryc. 14, okazy 0 i 6; Frajer et al. 2001: ryc. 2b oraz 4a). Wśród tych pierwszych
znajduje się analizowany w tej publikacji pięściak z Petraszyna 49a.
Tendencja zmienności form rozrzuconych na osi składowej 2. jest trudniejsza
do zinterpretowania. Znajdują się na niej wyłącznie asymetryczne noże. Na jednym
krańcu tego zakresu zlokalizowane są okazy ze ściętym wierzchołkiem i zaokrągloną
podstawą (określane często jako typ Tata: ryc. 14: okazy 4, 9; Fajer et al. 2001a: ryc. 6a,
14b), na drugim zaś znajdują się dwa noże o zarysie wydłużonym z wyeksponowanym
wierzchołkiem i znacznymi partiami naturalnymi (ryc. 14: okazy 12 i 13; Fajer et al.
2001a: ryc. 7c). Jednym z nich jest analizowany nóż, który znajduje się poza obszarem
elipsy predykcji, przewidzianym dla całego zbioru.
Ogólnie można stwierdzić pewien podział między narzędziami znajdującymi się
w górnej i dolnej części wykresu. Wyroby, przyjmujące skrajne wartości dodatnie
na osi x i ujemne na osi y, stanowią głównie pięściaki i noże ze znacznymi powierzchniami naturalnymi o nieregularnym zarysie. Wśród tych form znajdują się również
SSA57.indb 24
2016-06-28 18:03:37
25
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
Ryc. 13. Dopasowanie Prokrusta konturów narzędzi bifacjalnych ze stanowisk Pietraszyn 49 i 49a.
Wyk. K. Serwatka
0,16
0,12
14
PC2 (22,347%)
0,08
-0,20
6
-0,16
-0,12
8 15
-0,08
9
13
0,04
4
11
-0,04
10
6
12
0,04
-0,04
3 0,08
2 7
0,12
0,16
1
-0,08
-0,12
-0,16
-0,20
PC1 (46,329%)
Ryc. 14. Wykres rozrzutu głównych składowych w oparciu o analizę konturów narzędzi bifacjalnych
ze stanowiska Pietraszyn 49 (1–13) i Pietraszyn 49a (14 i 15). Wyk. K. Serwatka
Tabela 3. Procentowo wyrażona wariancja dla głównych składowych
Główna
składowa
1
2
3
4
5
6
7
SSA57.indb 25
Wartość
własna
% Wariancja
0,00468256
0,00225867
0,00120962
0,000617545
0,000447811
0,000309489
0,000205635
46,329
22,347
11,968
6,11
4,4306
3,0621
2,0346
Główna
składowa
8
9
10
11
12
13
14
Wartość
własna
% Wariancja
0,000112554
0,0000806
0,0000646
0,0000443
0,0000302
0,0000259
0,0000177
1,1136
0,79756
0,63879
0,4382
0,29855
0,25655
0,17513
2016-06-28 18:03:37
26
A. Wiśniewski et al.
analizowane artefakty ze stanowiska Pietraszyn 49a. Pięściaki i noże znajdujące się
po drugiej stronie wykresu mają bardziej regularny zarys.
Wśród pięściaków można zaobserwować tendencję do wydłużenia całej formy
narzędzia w kierunku wyrobów bardziej symetrycznych, z dokładniejszą obróbką
bifacjalną. Taki rozkład może odzwierciedlać kolejne stadia obróbki tych narzędzi.
Wyniki analizy geometryczno-morfometrycznej wskazują, że pod względem
kształtu konturu nóż i pięściak ze stanowiska Pietraszyn 49a są podobne do wyrobów
bifacjalnych pochodzących ze stanowiska 49. Oba analizowane wyroby znalazły się
w obszarze elipsy predykcji wygenerowanej dla zbioru narzędzi bifacjalnych ze stanowiska Pietraszyn 49.
5. DYSKUSJA
W tej części pracy pragniemy powrócić do kilku kluczowych pytań, o których wspomniano we wstępie. Po pierwsze, chcieliśmy odpowiedzieć na pytanie, stawiane często
w kontekście badań nad zmiennością narzędzi bifacjalnych, a mianowicie, czy analizowane artefakty reprezentują dyskretne kategorie typologiczne, czy też można mówić,
że różnią się jedynie intensywnością obróbki (patrz np. Archer, Brown 2010). Innymi
słowy, czy rejestrowane różnice mają jakościowy czy też wyłącznie ilościowy charakter (patrz model Veil et al. 1994). Przy okazji staramy się odpowiedzieć na pytanie
dotyczące przyczyn rejestrowanych różnic, rozpatrując udział wzorców morfofunkcjonalnych, a także surowca i dynamiki obróbki. Odrębnie potraktowaliśmy kwestie
wiarygodności podobieństw, otrzymanych wskutek stosowania analizy Prokrusta.
Rozpatrując pierwszą z kwestii, należy zwrócić uwagę na to, że zarówno liczba
czytelnych negatywów, jak i wyodrębnionych przez nas etapów obróbki jest większa
w wypadku pięściaka i noża niż tzw. zgrzebła. Sądzimy, że różnic tych nie można
traktować jako egzystowanie jakichś ściśle określonych wzorców. Są one po prostu
wynikiem wyodrębnienia aktywnych i pasywnych elementów narzędzi, zwanych
technicznymi jednostkami (Boëda 2001). W wypadku pięściaka aktywną część stanowią dwie długie krawędzie i wierzchołek, zaś w wypadku noża jest to jedna krawędź,
wierzchołek, ewentualnie podtylec. Zgrzebło zawiera tylko jedną krawędź.
Intensywność obróbki w rozpatrywanych wypadkach nie jest ściśle skorelowana
z konfiguracją jednostek technicznych. Wydaje się, że wynika ona z cech „geometrycznych” podjętego surowiaka. Zwróćmy uwagę na to, że stosunkowo nieliczne
odbicia na dużej powierzchni noża (27 neg.) to efekt wyboru płaskiej formy surowiaka,
i odwrotnie, dość liczne negatywy w stosunku do małej wielkości zgrzebła (25 neg.)
to rezultat adaptacji masywnego okrucha o niesymetrycznym układzie płaszczyzn,
który wymagał znaczącej redukcji masy krzemionkowej (patrz także uwagi Jöris 2006,
294–295). Wybór właściwego surowiaka miał zatem duży wpływ na intensywność
obróbki.
Dynamika kształtowania i ścieniania na wyrobach z Pietraszyna, podobnie jak
na innych stanowiskach, bywała znacznie większa, ponieważ nie obejmowała w za-
SSA57.indb 26
2016-06-28 18:03:37
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
27
sadzie większych partii narzędzia (patrz: odmienne obserwacje Jöris 2001, s. 55–56;
146–147), lecz jego niewielkie fragmenty (patrz: Urbanowski 2003, s. 48). W związku
z tym model diakrytyczny dla wyrobów prezentowanych w tej pracy wskazuje na kilkukrotną manipulację narzędziem, która polegała na zmianie orientacji, nachylenia,
jak przekładania na odpowiednią stronę (ryc. 9). W wypadku pięściaka przekładano
formę z jednej na drugą stronę co najmniej trzykrotnie, natomiast nóż być może przekładano aż pięć razy. Oczywiście nie oznacza to, że poszczególne fragmenty narzędzi
wykonywano za pomocą pojedynczych odbić. Pewna część obróbki była realizowana
za pomocą serii odbić, zwłaszcza gdy chodzi o stronę górną (wypukłą). Przebiegała
ona z jednego kierunku (patrz: Jöris 2001, Abb.4.21). Warto przy okazji zwrócić
uwagę na to, że analiza negatywów pięściaka także nie wykazała ścisłych zbieżności
z modelem obróbki, prezentowanym przez G. Bosinskiego (1967, Abb. 6), zwanym
Wechselseitig-gleichgerichtete Kantenbearbeitung (etapy 1–4 wg cytowanego autora).
Podobieństwo tkwi jedynie w obróbce płaskiej (dolnej) strony podczas pierwszej fazy.
Sądzimy, że zasięg oraz dynamika obróbki była ściśle dostosowana do właściwości
surowca. Pozostawała także w związku z „rozwojem” sytuacji w trakcie procesu
kształtowania narzędzia, w czym doszukiwać się można analogii do elastycznego
postępowania podczas redukcji rdzenia predeterminowanego ze środkowego paleolitu
(patrz: Schlanger 1996; patrz także: Wiśniewski 2012, s. 44).
Kolejną kwestią jest próba znalezienia odniesień do wyrobów z Pietraszyna 49a
wśród lepiej reprezentowanych liczebnie zespołów. Przeprowadzona analiza morfologiczna dostarczyła przesłanek, wskazujących na to, że rozpatrywane tutaj znaleziska
znajdują się w obszarze predykcji narzędzi bifacjalnych ze stanowiska Pietraszyn 49.
Naszym zdaniem jest to istotny kierunek poszukiwań najbliższych analogii. Należy
jednak podkreślić, że autorzy są świadomi ograniczonych możliwości podjętej próby,
która wykorzystuje serie dwuwymiarowych semi-landmarków, „opisujących” zarówno obrobione krawędzie, jak i partie bez śladów obróbki. Analiza tak przeprowadzona
nie bierze oczywiście pod uwagę także wpływu cech surowca, który może determinować formę narzędzia, a także nie dostarcza żadnych dowodów na to, w jakim stopniu
narzędzie uległo modyfikacji.
W przyszłości należałoby zastosować próbę uchwycenia landmarków homologicznych (Hammer, Harper 2006), które odzwierciedlałyby punkty lub obszary istotne
z punktu widzenia określonych zabiegów technicznych.
Pomimo tych zastrzeżeń, za związkiem analizowanych wyrobów z narzędziami
ze stanowiska 49 przemawiają niektóre podobieństwa o charakterze technicznym, za
jakie należy uznać nieobecność śladów stosowania typowych odbić prądnickich oraz
występowanie asymetrycznych wierzchołków.
6. ZAKOŃCZENIE
Nowe znaleziska z rejonu doliny Troi i Psiny sugerują, że obszar ten był teatrem
różnorodnej aktywności ugrupowań, tradycyjnie łączonych z tzw. kulturą mikoc-
SSA57.indb 27
2016-06-28 18:03:37
28
A. Wiśniewski et al.
ko-prądnicką. Odkrycia te utwierdziły nas w przekonaniu, że obszar południowej
części doliny Odry mógł odgrywać bardziej złożoną rolę, niż dotychczas sądzono
(Wiśniewski 2006), przynależąc do jednej z nisz ekologiczno-kulturowych w paleolicie środkowym. Nie był on zatem jedynie obszarem tranzytowym, lecz regionem
eksploatowanym w celu pozyskania określonych zasobów w sposób mniej lub bardziej
regularny.
Niezależnie od tego, nowe odkrycia wskazują na znakomite przystosowanie się
ich twórców do lokalnych warunków surowcowych, stosowanie szerokiego arsenału
środków do uzyskania pożądanych narzędzi, a przy tym wykorzystywanie elastycznego podejścia w trakcie ich przygotowywania.
LITERATURA
Archer W., Brown D.R., 2010. Variability in bifacial technology at Elandsfontein, Western cape, South
Africa: a geometric morphometric approach, Journal of Archaeological Science 37, 201–209.
Boëda E. 1995. Caractéristiques techniques des chaînes opératoires lithiques des niveaux micoquiens
de Külna (Tchécoslovaquie), (w:) Les industries à pointes foliacées d’Europe Centrale, Actes du
Colloque de Miskolc, Les Eyzies-de-Tayac (Paléo supplément 1), 57–72.
Boëda E. 2001, Determination des Unités techno-fonctionelles de pièces bifaciales provenant de la couche
Acheuléenne C´3 Base du site de Barbas I., (w:) D. Cliquet (red.), Les industries à outils bifaciaux
du Paléolithique moyen d´Europe occidentale. Actes de la tableronde internationale organisée
à Caen (Basse-Normandie, France) 14 et 15 octobre 1999, Liège: Études et Rech. Arch. Univ., 51–75.
Bosinski G. 1967. Die Mittelpaläolithischen Funde im Westlichen Mitteleuropa, Köln: Fundamenta A 4.
Buchanan B., Johnson E., Strauss R.E., Lewis P.J., 2007. A Morphometric approach to assessing Late
Paleoindian projectile point variability on the Southern High Plains, Plains Anthropologist 52,
203, 279–299.
Callahan E. 1996. The basics of biface knapping in the eastern fluted point tradition. A manual for
flintknappers and lithic analysts, Lynchburg: Piltdown Production.
Chmielewski W. 1969. Ensembles Micoquo-Prondnikiens en Europe Centrale, Geographia Polonica,
17, 371–386.
Costa A.G. 2010. A Geometric Morphometric Assessment of Plan Shape in Bone and Stone Acheulean
Bifaces from the Middle Pleistocene Site of Castel di Guido, Latium, Italy, (w:) S.J.Lycett, P.R. Chauhan (red.), New Perspectives on Old Stones: Analytical Approaches to Paleolithic Technologies,
New York: Springer Science, 23–41.
Demidenko Y.E. 2015. Middle Paleolithic industrial variability and tool treatment debitage diversity:
some intercorrelation studies for the Crimean Micoquian, Brno: Antropologie LIII/1–2, 127–155.
Fajer M., Foltyn E.M., Foltyn E., Kozłowski J.K. 2001. Uwagi o kulturze mikockiej na Górnym Śląsku.
Przyczynek do genezy kultury mikockiej w Europie Środkowej, Archeologia Polski, 46, 31–66.
Fajer M., Foltyn E., Foltyn E., Kozłowski J.K. 2001a. Contribution à l’évolution du Micoquien en Europe
Centrale: nouvelles découvertes du Micoquien en Haute Silésie (Pologne), (w:) D. Cliquet (red.),
Les industries à outils bifaciaux du Paléolithique moyen d’Europe occidentale. Actes de la table-ronde internationale organisée à Caen (Basse–Normandie–France) – 14 et 15 Octobre 1999, Liège:
ERAUL, 195–207.
Grużdź W 2012. Wybrane aspekty form dwuściennych we wczesnej epoce brązu na przykładzie materiałów z pola górniczego w Ożarowie, Wiadomości Archeologiczne 63, 3–31.
Hammer Ø., Harper D.A.T. 2006. Paleontological data analysis. Blackwell Publishing, Malden.
Hammer Ø., Harper D.A.T., Ryan P.D., 2001. PAST: Paleontological statistics package for education and
data analysis, Palaeontologia Electronica, t. 4, nr. 1, 9.
SSA57.indb 28
2016-06-28 18:03:37
Nowe znaleziska kultury prądnickiej z terenu Płaskowyżu Głubczyckiego
29
Iovita R.P. 2010. Quantifying and comparing stone tool resharpening trajectories with the aid of elliptical Fourier analysis, (w:) S. Lycett, P. Chauhan, (red.), New Perspectives on Old Stones: Analytical
Approaches to Palaeolithic Technologies, Dordrecht: Springer/Kluwer, 235–253.
Jöris O. 2006. Bifacially backed knives (Keilmesser) in the Central European Middle Palaeolithic, (w:)
N. Goren-Inbar, G. Sharon (red.), Axe age. Acheulian tool-making from quarry to discard, London:
Equinox Publishing Ltd, 287–310.
Jöris O. 2004. Zur chronostratigraphischen Stellung der spätmittelpaläolithischen Keilmessergruppen,
Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 84, 49–153.
Jöris O. 2001. Der spätmittelpaläolithische Fundplatz Buhlen (Grabungen 1966–69). Stratigraphie,
Steinartefakte und Fauna des Oberen Fundplatzes, Bonn: Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 73.
Jöris O. 1993. Die Pradniktechnik in Buhlen (Oberer Fundplatz). Eine technologische Studie anhand
ausgewählter Beispiele, Universität zu Köln (maszynopis pracy magisterskiej).
Kozłowski J.K., Kozłowski S.K. 1977. Epoka kamienia na ziemiach polskich, Warszawa: Państwowy
Instytut Wydawniczy.
Kozłowski J.K. 1964. Paleolit na Górnym Śląsku, Wrocław–Warszawa.
Krukowski S. 1939–1948. Paleolit, (w:) S. Krukowski, J. Kostrzewski, R. Jakimowicz, (red.), Prehistoria
ziem polskich, Encyklopedia polska, t. 4, cz. 1, dział V, Warszawa–Kraków: PAU, 1–117.
Lewandowski, J. 1988. Plejstocen środkowy w strefie doliny górnej Odry: Brama Morawska – Kotlina
Raciborska (próba syntezy), Przegląd Geologiczny 8, 465–474.
Lycett S.J., Von Cramon-Taubadel N., Gowlett J.A.J., 2010. A comparative 3D geometric morphometric
analysis of Victoria West cores: implications for the origins of Levallois technology, Journal of
Archaeological Science 37, 1110–1117.
Macoun J. 1985a. Stratigraphie des Mittelpleistozäns in Mähren in Bezug auf das Quartär Europas – 1.,
Časopis Slezského Muzea (A), 34, 125–143.
Macoun J., 1985b. Stratigraphie des Mittelpleistozäns in Mähren in Bezug auf das Quartär Europas – 2.,
Časopis Slezského Muzea (A), 34, 219–237.
Macoun J., Králík F. 1995. Glacial history of the Czech Republic, (w:) J. Ehlers, S. Kozarski, P.L. Gibbard
(red.), Glacial Deposits in North-East Europe, Rotterdam: A.A. Balkema, 389–405.
Newcomer M.H. 1971. Some quantitative experiments in handaxe manufacture, World Archaeology
3, 85–94.
Richter J. 2013. Bewusste geometrische Gestaltung bei Homo Heidelbergensis? Arbeitsschrittanalyse
an einem Faustkeil aus Bad Salzuflen (Ostwestfalen-Lippe), Archäologisches Korrespondenzblatt
43, 1–17.
Rohlf, F.J. 2004. tpsDig. Version 1.40. SUNY, Stony Brook.
Růžička, M. 2004. The Pleistocene glaciation of Czechia, (w:) J. Ehlers, P.L. Gibbard (red.), Quaternary
Glaciations–Extent and Chronology. Part I: Europe. Developments in Quaternary Science, vol. 2,
Amsterdam: Elsevier B.V., 27–34.
Schlanger N. 1996. Understanding Levallois: lithic technology and cognitive archaeology, Cambridge
Archaeological Journal 6, 231–254.
Serwatka K. 2014. Shape variation of Middle Palaeolithic bifacial tools from southern Poland: a geometric morphometric approach to Keilmessergruppen handaxes and backed knives, Lithics 35, 18–32.
Sobczyk K. 1975. Problem Prądnika w świetle taksonomii numerycznej, Sprawozdania Archeologiczne,
27, s. 255–268.
Tracey N.D., Young J.C., Mason R.L. 1992. Multivariate control charts for individual observations,
Journal of Quality Technology, 2, 88–95.
Trzepla M. 2005. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Racibórz. Warszawa: PIG.
Tyráček J. 2011. The glaciofluvial terrace in the Moravian Gate (Czech Republic), Journal of Geological
Sciences, Antropozoikum 27, 51–61.
SSA57.indb 29
2016-06-28 18:03:37
30
A. Wiśniewski et al.
Urbanowski M., 2003, Noże prądnickie jako element specyfiki techno-stylistycznej zespołów mikockich,
niepublikowana praca doktorska w archiwach Uniwersytetu Warszawskiego.
Valde-Nowak P., Alex B., Ginter B., Krajcarz M.T., Madeyska T. Miękina B., Sobczyk K., Stefański D.,
Wojtal P., Zając and Zarzecka-Szubińnska K. 2014. Middle Paleolithic sequences of the Ciemna
Cave (Prądnik valley, Poland): The problem of synchronization. Quaternary International, 326–327,
125–145.
Valoch K. 1988. Die Erforschung der Kůlna-Höhle 1961–1976, Brno.
Veil S., Breest K., Höfle H.C., Meyer H.H., Plisson H., Urban-Küttel B., Wagner G.A., Zöller L. 1994.
Ein mittelpaläolithischer Fundplatz aus der Weichsel-Kaltzeit bei Lichtenberg, Ldkr. Lüchow-Dannenberg. Zwischenbericht über die archäologischen und geowissenschaftlichen Untersuchungen
1987–1992, Germania, 72, 1–66.
Whittaker J.C. 1994. Flintknapping: making and understanding stone tools, Austin: University of Texas
Press.
Wiśniewski A. 2006. Paleolit w dolinie Odry, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Wiśniewski A. 2012. Przejawy zachowań technologicznych ludzi u schyłku plejstocenu środkowego.
Przykłady z Europy Środkowej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Zelditch, M.L., D.L. Swiderski, H.D. Sheets, and W.L. Fink. 2004. Geometric morphometrics for biologists: a primer, New York: Elsevier Academic Press.
Zygmunt E., 2009. Alluvial fans as an effect of long-term man – landscape interactions and moist climatic conditions: A case study from the Głubczyce Plateau, SW Poland, Geomorphology, 108, 58–70.
SSA57.indb 30
2016-06-28 18:03:37