1. Prolog na Ziemi Swietej

Polska Warmia
Polnisches Ermland
Tło historyczne i pradzieje
1. Prolog na Ziemi Świętej
Zdobycie Jerozolimy w 1187 r. przez sułtana Saladyna wywołało na Zachodzie
trzecią krucjatę. Dwie armie krzyŜackie ruszyły w drogę do Palestyny, jedna pod
przywództwem cesarza Fryderyka Barbarossa na lądzie i druga pod przywództwem
króla angielskiego Ryszarda I (Lwie Serce) drogą morską. W październiku 1190 r.
połączyły się pod miastem Akkon, które juŜ od roku oblegały chrześcijańskie wojska.
W oblęŜeniu równieŜ brały udział, oprócz wojska królestwa Jerozolimy, niemieckie
wojska pod przywództwem hrabiego Adolfa von Holstein, który juŜ jesienią 1189 r.
popłynął do Palestyny. Walki przyniosły znaczne straty wśród niemieckich rycerzy,
przy jednoczesnym niewystarczającym medycznym zaopatrzeniu. Według legendy
przybywający w lecie 1190 r. pod Akkon kupcy z Lubeki i Bremy, przejęci cięŜką
sytuacją, spontanicznie zdemontowali Ŝagle swoich statków i udostępnili je do
wzniesienia prowizorycznego lazaretu. Przybywający niedługo potem ksiąŜę
Fryderyk Szwabski, syn oraz następca w funkcji przywódcy, umarłego w drodze
cesarza Barbarossa, postanowił wykorzystać okazję zastanego lazaretu i
urzeczywistnić prawdopodobnie od dawna snuty plan swego ojca: załoŜyć osobny,
niemiecki, zakon rycerski.
Duchowne zakony rycerskie Ziemi Świętej pierwotnie stanowiły czysto charytatywne
organizacje zajmujące się opieką nad chorymi pielgrzymami. JuŜ w 603 r. zakon
benedyktyński załoŜył schronisko ze szpitalem w pobliŜu Bazyliki Grobu Świętego w
Jerozolimie, które nie tylko istniało dalej po zdobyciu Jerozolimy przez Arabów, lecz
było nawet traktowane przez nich z szacunkiem. Ciągle narastający prąd
pielgrzymów spowodował, Ŝe załoŜono tutaj w 1071 r. osobny zakon pod wezwaniem
Jana Chrzciciela zajmujący się opieką nad chorymi, zwany Bracia Szpitalnicy św.
Jana (Fratres hospitales Sancti Johanni), krótko - Joannici.
Po powstaniu Królestwa Jerozolimy w 1099 r. jako rezultat pierwszej krucjaty
nasuwał się problem zorganizowania jego wojska i administracji. Nie moŜna było przy
tym polegać ani na miejscowej islamskiej ludności, gdyŜ była ona wrogo nastawiona
wobec zdobywców, ani na samych KrzyŜowcach, którzy szybko powrócili do swoich
rodzinnych krajów. W tej krytycznej sytuacji doszło do przekształcenia zakonu
Joannitów w organizację stanowiącą podstawę władzy nowego państwa. Nazywał się
teraz Rycerski Zakon św. Jana ze Szpitala w Jerozolimie i jego statuty uzupełniono oprócz opieki nad chorymi – o drugi, w jednakowej mierze waŜny cel - zbrojną
ochronę pielgrzymów. Jednak właśnie Joannici jako najstarszy zakon rycerski ciągle
przywiązywali do opieki nad chorymi szczególne znaczenie, co przynosiło im nawet
konkretne militarne korzyści. Na przykład przy obronie Malty przeciw Turkom w 1595
r. Joannitom udało się, przede wszystkim dzięki ich o wiele lepszemu medycznemu
zaopatrzeniu, odeprzeć i ostatecznie zmusić do wycofania o wiele silniejsze,
nieprzyjacielskie wojsko.
W 1119 r. odłączyła się od Joannitów bojowa grupa francuskich rycerzy i załoŜyła
odrębny zakon zajmujący się przewaŜnie wojskowością. Pierwotnie słuŜyli jako straŜ
pałacu i mieszkali w skrzydle jerozolimskiego pałacu królewskiego w gmachu
dawnego meczetu El-Aksa, na miejscu zniszczonej w 70 r. n. e. przez Rzymian
1. Prolog na Ziemi Świętej / strona 1 z 3
Polska Warmia
Polnisches Ermland
świątyni (łac. templum) króla Salomona. Od miejsca zamieszkania wywodziła się ich
nazwa: Zakon Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona czyli Templariusze.
Dwa zakony zostały uzupełnione o trzeci zakon rycerski, kiedy w październiku 1190
r. Fryderyk Szwabski przyjął szpital polowy pod Akkonem, jednocześnie wypraszając
od króla Jerozolimy Guido w zdobywanym mieście działkę pod budowę stałego
szpitala. Kiedy Akkon w następnym roku nareszcie upadł, nowy zakon został zaraz
za pośrednictwem cesarza Henryka VI (brata Fryderyka) wstępnie uznany przez
papieŜa. Otrzymał nazwę „Zakon Braci Domu Niemieckiego św. Maryi w
Jerozolimie”. Odniesienie do Jerozolimy było przy tym głównie zabiegiem
propagandowym - nazwa świętego miasta miała nadać prestiŜ i zwiększyć
powaŜanie zakonu. Uzasadniono ją niemieckim szpitalem, który istniał w XII wieku w
Jerozolimie, którego powstanie w przeciwieństwie do początków szpitala Joannitów
nie jest jednak udokumentowane. Według legendy mieszkające w czasach pierwszej
krucjaty w Jerozolimie bogate, bezdzietne, niemieckie starsze małŜeństwo przyjęło i
pielęgnowało spotkanego na ulicy rannego rycerza. Opieka ta, tak spodobała się
staruszkom, Ŝe postanowili sfinansować załoŜenie formalnie podlegającego
Joannitom szpitala z poświęconą Maryi Pannie kaplicą. Szpital upadł juŜ w 1187 r.
wskutek zdobycia Jerozolimy przez Saladina i nie miał Ŝadnego czasowego ani
organizacyjnego związku z załoŜonym 4 lata później szpitalem w Akkonie. Pozostało
tylko odniesienie do Matki Boskiej, którą jako uzasadnienie nazwy wybrano za
patronkę nowego zakonu. Jego dość długą nazwą skrócono później do „Zakon
Niemiecki”, w polskim piśmiennictwie zaś do „Zakon KrzyŜacki” albo po prostu
„KrzyŜacy”.
Pierwotny byt jako czysto charytatywna organizacja na wzór Joannitów nie trwał za
długo. JuŜ w 1198 r. nastąpiło przekształcenie w zakon rycerski, który w ten sam
sposób jak Joannici i Templariusze pod ideologicznym pretekstem krucjaty przeciw
poganom, prowadził wojenną politykę skierowaną na rozszerzanie wpływów.
Materialne zasoby zapewniały mu liczne darowizny pienięŜne i w postaci
nieruchomości, co wynikało z faktu, Ŝe idea krucjaty odpowiadała duchowi czasu
średniowiecza. Poza tym wstępujący do zakonu rycerze i zwykli bracia wnosili z
reguły znaczną część swojego majątku do organizacji. Na jej czele stał Wielki Mistrz,
z przywilejami absolutnego władcy, podległy tylko kapitule jako instancji kontrolnej i
doradczej zajmującej się m.in. wyborem jego następcy. Wszyscy pełnoprawni
członkowie Zakonu KrzyŜackiego pochodzili z bogatych i na ogół szlacheckich rodzin
Rzeszy Niemieckiej, tak jak Templariusze składali się wyłącznie z francuskich
rycerzy. Joannici natomiast byli międzynarodową organizacją rekrutującą się z
całego Zachodu.
W 1210 r. wybrano pochodzącego z Turyngii Hermanna von Salza na czwartego
Wielkiego Mistrza. Przewidując brak moŜliwości długoterminowego utrzymania Ziemi
Świętej, próbował znaleźć dla zakonu nowe pola działania, zapewniające mu
materialną i ideologiczną rację bytu. Pierwsza okazja nadarzyła się juŜ w następnym
roku, kiedy król węgierski Andrzej II wezwał zakon na pomoc przeciw tubylczej
ludności naleŜącej wówczas do królestwa Węgier Transylwanii. Udzielenie pomocy
związane było z darowiznami ziemi, na co nie zgadzała się jednak węgierska
szlachta i zmusiła zakon w 1225 r. do opuszczenia kraju. Krótki pobyt Zakonu
KrzyŜackiego w Transylwanii pozostawił tylko nieliczne ślady; jednym z nich jest
niemiecka nazwa miasta Sibiu – Hermannstadt, nazwanego po Hermannie von
Salza.
1. Prolog na Ziemi Świętej / strona 2 z 3
Polska Warmia
Polnisches Ermland
Jeszcze w tym samym roku, tuŜ po BoŜym Narodzeniu, Wielki Mistrz dostał inną
prośbę o pomoc. Oddalony na północ o 2 tys. km od stolicy zakonu w Akkonie,
znajdujący się na krańcu świata chrześcijańskiego, słowiański ksiąŜę przeliczył się ze
swoimi militarnymi przedsięwzięciami i był naraŜony na burzliwe kontrataki swoich
sąsiadów. PoniewaŜ sąsiedzi ci byli jeszcze poganami, wszystkie napady na nich
moŜna było uzasadnić ideologią krucjaty. KsiąŜę ten nazywał się Konrad Mazowiecki
( Wczesne państwo polskie), a sąsiedni lud – Prusowie.
1. Prolog na Ziemi Świętej / strona 3 z 3