od taniego Grecji

Artemida
A r t e m i d a , Artemis, bogini gr., córka
Leto, bliêniacza siostra Apollina, dziewicza pani dzikiej natury, bogini ∏owów. Imi´ A. jest
etymologicznie niejasne, trudno okreÊliç, czy
wyst´powa∏o w okresie mykeƒskim w Pylos.
ObecnoÊç A. wÊród bóstw Lidii i Licji nie przesàdza o jej wsch. pochodzeniu (mo˝liwe zapo˝yczenie z Grecji). A. by∏a zwiàzana przede
wszystkim z przejÊciami mi´dzy ró˝nymi stanami w ˝yciu cz∏owieka (zmiany biol. i ról
spo∏.). Jej sanktuaria umieszczano na granicy
polis (w górach, nad morzem lub nad mokrad∏ami). Kult A. by∏ rozpowszechniony w ca∏ej
staro˝. Grecji (zw∏. na Peloponezie), natomiast
jej najbardziej znana Êwiàtynia znajdowa∏a si´
w Efezie (Artemizjon). W Grecji A. czuwa∏a
nad kluczowymi momentami ˝ycia uj´tymi
w rytualne ramy inicjacyjnych obrz´dów. By∏a
opiekunkà dziewczàt w okresie dojrzewania
i przygotowywania si´ do roli kobiety, wspomaga∏a kobiety podczas porodu i wychowania
potomstwa. Na terenie Attyki, jako A. Brauronia, opiekowa∏a si´ przemianà dziewczynek
w kobiety. W jej sanktuarium dziewczynki,
w wieku od 5 do 10 lat, s∏u˝y∏y bogini przebrane za niedêwiedzice (arktoi). Chóry dziewczàt
plàsajàcych i Êpiewajàcych ku czci A. by∏y jednym z elementów wychowania w ca∏ym Êwiecie greckim. W niektórych miastach A. jako
opiekunka po∏ogu nosi∏a przydomek Lochia,
w innych by∏a identyfikowana z boginià Ejlejtyjà. A. opiekowa∏a si´ równie˝ przejÊciem
ch∏opców w wiek m´ski oraz wojownikami
i myÊliwymi. W Sparcie A. Orthia by∏a ÊciÊle
zwiàzana z agoge, procesem wychowania m∏odzie˝y. W czasie Êwi´ta munichia m∏odzie˝
ateƒska urzàdza∏a regaty ku czci A. U Homera
A. zosta∏a nazwana Panià Zwierzàt (potnia theron), co mo˝e byç dziedzictwem przesz∏oÊci
minojsko-mykeƒskiej. Opiekujàc si´ m∏odzie˝à, by∏a tak˝e ∏owczynià polujàcà za pomocà
∏uku; myÊliwi ofiarowywali jej trofea. A. by∏a
zwiàzana tak˝e z pewnymi aspektami wojny;
przed wyruszeniem na wypraw´ wojennà Spartanie sk∏adali ofiar´ z kozy A. Agroterze; jako
wotum za zwyci´stwo w bitwie pod Maratonem Ateƒczycy sk∏adali jej corocznie 500 kóz
w Êwiàtyni po∏o˝onej w miejscu zw. Agrà.
W Iliadzie A. zosta∏a przedstawiona jako ma∏a
niezr´czna dziewczynka karcona przez macoch´ Her´, w Odysei — jako polujàca ∏uczniczka
otoczona nimfami, taƒczàca i igrajàca w górach
i na ∏àkach. Jako bogini ∏owów A. by∏a czystà,
nietykalnà dziewicà; jej ulubione miejsca stanowi∏y nieuprawne tereny leÊne i górskie.
Z dziewiczym charakterem bogini nale˝y ∏àczyç tak˝e wstrzemi´êliwoÊç seksualnà myÊliwych (obyczaj znany z kultur myÊliwskich;
idealny myÊliwy ukazany zosta∏ przez Eurypidesa w Hipolicie). U Homera spotyka si´ rów-
Artemida
efeska
(kopia rzymska),
II w. — Muzeum
Archeologiczne,
Selçuk
fot. M. Witkowska
nie˝ A. zsy∏ajàcà nag∏à Êmierç na dziewcz´ta
i kobiety. Wraz ze swym bratem zabi∏a dzieci
Niobe; bezwzgl´dnie kara∏a wszelkà prób´
gwa∏tu na kobiecie (Titios, Akteon, Orion),
a tak˝e brak wstrzemi´êliwoÊci swoich towarzyszek (Kallisto). W sztuce gr. okresu archaicznego wyobra˝ana by∏a jako wsch. Pani
Zwierzàt, skrzydlata, w d∏ugiej szacie, niekiedy z g∏owà Gorgony (aspekt grozy), otoczona
symetrycznie zwierz´tami (lwy, konie, ptaki);
w okresie klas. przedstawiana w typie homeryckiej dziewczyny w krótkim chitonie, o dziewcz´cej fryzurze, z ∏ukiem i ko∏czanem (Praksyteles, rzym. kopia zw. Artemidà z Gabii); w okresie
hellenistycznym pojawi∏ si´ typ A. efeskiej
z symbolami macierzyƒstwa (piersi), w∏adzy
nad przyrodà (zwierz´ta, owady, roÊliny) i kosmosu (znaki zodiaku).
Artemida
i Apollo zabijają
dzieci Niobe,
fragment dekoracji
greckiej wazy
czarnofigurowej,
VI w. p.n.e.
Archiwum PWN
53