Joanna Schmidt Rozdział 1. Organizacje pozarządowe w

Joanna Schmidt
Rozdział 1. Organizacje pozarządowe w gospodarce rynkowej
(fragment)
Klasyfikacja organizacji pozarządowych
W literaturze znaleźć można wiele typologii organizacji pozarządowych, tworzonych w
oparciu o różne parametry dotyczące ich postaci i działania, co wynika z szerokiego zakresu
ich aktywności, wielości form organizacyjnych, niejednoznacznego określenia rozmiarów
sektora oraz wieloznaczności terminologii. Te utrudnienia w systematyzacji spowodowały
powstanie bardzo licznych klasyfikacji prezentujących różne punkty widzenia i zawierających
odmienne kryteria podziału. Poniżej przedstawiono kilka wybranych systemów podziału
organizacji non profit, ujmujących je z kilku różnych perspektyw. Autorami tychże których
klasyfikacji są zarówno polscy, jak i zagraniczni badacze sektora.
Jedną z najpopularniejszych typologii jest obecnie międzynarodowa klasyfikacja
organizacji pozarządowych The National Council for Voluntary Organisations (Salamon,
Anheier, 1993, za: E. Bogacz-Wojtanowska, op. cit. s. 34;
Sargeant,
2004, s. 18-19)
prowadzona wg kryteriów obszaru działalności i „aktywności ekonomicznej”. Na jej
podstawie, z pewnymi zmianami, prowadzi swoje analizy m.in. Stowarzyszenie Klon/Jawor
prowadzące cykliczne badania polskich organizacji. Podział ten niewiele różni się od
pierwowzoru, jest jednak dostosowany do specyfiki sytuacji polskiego sektora – przede
wszystkim rozdziela grupy uwzględniające zbyt wiele sfer jednocześnie, w kontekście
zainteresowania i zróżnicowania działalności polskich organizacji, oraz dodaje nowe obszary
przez nie eksplorowane. Obie klasyfikacje wyróżniają kilkanaście grup organizacji.
Przedstawiono je w poniższej tabeli (tab. 1.2.).
Tab. 1.2. Porównanie międzynarodowej i polskiej klasyfikacji organizacji
pozarządowych ze względu na obszar działalności i „aktywność ekonomiczną”
Klasyfikacja międzynarodowa
Kultura i rekreacja
Edukacja i badania naukowe
Służby socjalne, usługi społeczne
Klasyfikacja Klon/Jawor
Sport, turystyka, rekreacja,
hobby
Kultura i sztuka
Edukacja i wychowanie
Badania naukowe
Usługi socjalne, pomoc
społeczna
Definicja zakresu pojęć
Sport, rekreacja, kluby
Sztuka
Administrowanie, propagowanie, obsługa i
wspieranie edukacji
Badania medyczne, nauka i inne
Opieka nad dziećmi, młodzieżą, starszymi i
niepełnosprawnymi, wsparcie materialne
Zdrowie i jego ochrona
Ochrona zdrowia
Rozwój i mieszkalnictwo,
budownictwo mieszkaniowe i
gospodarka mieszkaniowa
Brak
Rozwój lokalny w wymiarze
społecznym i materialnym
Środowisko
Ochrona środowiska
Biznes, stowarzyszenia i związki
zawodowe, działalność
gospodarcza
Sprawy zawodowe,
pracownicze, branżowe
Prawo, obrona prawa, polityka;
rzecznicy praw i polityka
Prawo i jego ochrona, prawa
człowieka, działalność
polityczna
Organizacje pośredniczące,
filantropijne i wspierające
działalność wolontariuszy
Działalność międzynarodowa
Wsparcie dla instytucji,
organizacji pozarządowych i
inicjatyw obywatelskich
Działalność międzynarodowa
Religia
Religia
Rynek pracy, zatrudnienie,
aktywizacja zawodowa
Administracja służby zdrowia, dostarczanie usług
opieki zdrowotnej ogólnej i specjalistycznej, usługi
wspierające (np. dostarczanie sprzętu, edukacja
zdrowotna)
Rozwój społeczno-gospodarczy, rozwój lokalny,
mieszkalnictwo
Zatrudnienie, szkolenia, bezrobocie (w klasyfikacji
międzynarodowej ta pozycja wliczana jest do
poprzedniej tj. rozwój społeczno-gospodarczy i
lokalny, jednak ze względu na zakres świadczeń w
tym zakresie w polskich badaniach w 2006 r. dodano
tenże punkt jako osobny element)
Ochrona środowiska, kontrola zanieczyszczeń i
prewencja skażeń, opieka nad zwierzętami, edukacja
ekologiczna
Organizacje propagujące, wspierające, regulujące
działalność gospodarczą oraz chroniące interesy grup
zawodowych, pracowników, pracodawców (w
Polsce wyłączone są związki zawodowe)
Obrona praw obywatelskich, interesów społecznych,
mniejszości narodowych i grup wyborców; działania
na rzecz bezpieczeństwa publicznego np. pomoc
ofiarom przemocy, partie polityczne
Fundacje udzielające dotacji, organizacje
wspierające, parasolowe, propagujące działalność
charytatywną
Organizacje działające na rzecz porozumienia
między obywatelami krajów o odmiennych
kulturach, tradycjach historycznych, pomoc
humanitarna, propagowanie rozwoju ekonomicznego
i społecznego, programy wymiany, organizacje
walczące o prawa człowieka
Organizacje propagujące postawy religijne,
administrujące posługę religijną, organy pomocnicze
świątyń, seminariów, zakonów (poza Polską także
same te instytucje)
Źródło: Limański, Drabik, op. cit, Bogacz-Wojtanowska, op. cit., Gumkowska, Herbst, Rodecki, 2008, Sargeant,
op. cit.
Szczegółowa
klasyfikacja
wyróżniająca
różne
obszary
działalności
organizacji
wprowadzona została także w polskim ustawodawstwie. W Polsce, zgodnie z Ustawą o
działalności pożytku publicznego i o wolontariacie
1
organizacje pozarządowe mogą
podejmować aktywność w następujących obszarach:
1) pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz
wyrównywania szans tych rodzin i osób;
2) działalności na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych
wykluczeniem społecznym;
1
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, art. 4, ust 1 ze
zmianami z 22 stycznia 2010 roku.
3) działalności charytatywnej;
4) podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz
rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej;
5) działalności na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego;
6) ochrony i promocji zdrowia;
7) działalności na rzecz osób niepełnosprawnych;
8) promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i
zagrożonych zwolnieniem z pracy;
9) działalności na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn;
10) działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym;
11) działalności wspomagającej rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości;
12) działalności wspomagającej rozwój techniki, wynalazczości i innowacyjności oraz
rozpowszechnianie i wdrażanie nowych rozwiązań technicznych w praktyce gospodarczej;
13) działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych;
14) nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowania;
15) wypoczynku dzieci i młodzieży;
16) kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego;
17) wspierania i upowszechniania kultury fizycznej i sportu;
18) ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego;
19) turystyki i krajoznawstwa;
20) porządku i bezpieczeństwa publicznego;
21) obronności państwa i działalności Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
22) upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a
także działań wspomagających rozwój demokracji;
23) ratownictwa i ochrony ludności;
24) pomocy ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za
granicą;
25) upowszechniania i ochrony praw konsumentów;
26) działalności na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy
między społeczeństwami;
27) promocji i organizacji wolontariatu;
28) pomocy Polonii i Polakom za granicą;
29) działalności na rzecz kombatantów i osób represjonowanych;
30) promocji Rzeczypospolitej Polskiej za granicą;
31) działalności na rzecz rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechniania i ochrony
praw dziecka;
32) przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym;
33) działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3
ust. 3, w zakresie określonym w pkt. 1—32 wskazanej ustawy.
Wielu autorów odwołuje się jednak do innego rodzaju cech organizacji, wskazując ich
pozycję w sektorze w punktu widzenia ekonomicznego oraz odwołującego się do założeń
mających konsekwencje dla zarządzania organizacją. H. Hansmann (1987, s. 28-29), jeden z
czołowych amerykańskich badaczy sektora pozarządowego, w swojej typologii podzielił
organizacje ze względu na dwa kryteria: źródło dochodu oraz sposób sprawowania
kontroli. Ze względu na źródło dochodu wyróżnił on organizacje donatywne (ang. donative
organizations) – pozyskujące środki głownie dzięki dofinansowaniu od innych osób i
instytucji i donacjom oraz organizacje komercyjne (ang. commercial organizations) – przede
wszystkim sprzedające swoje usługi i dobra. Podział ten wydaje się wynikać z rozpatrywania
różnic między organizacjami sektora z amerykańskiej perspektywy. W Polsce i w większej
części Europy, ze względu na odmienną tradycję oraz charakter prowadzonej przez rządy
polityki społecznej, zdecydowanie częściej mamy do czynienia z organizacjami typu
donatywnego (Bacchiega, Borzaga, 2006). Ponadto, trudno zakwalifikować do którejś z tych
kategorii organizacje finansujące działalność m.in. ze składek członkowskich, a takich
organizacji jest w Polsce prawie 60% (Gumkowska, Herbst, Rodecki, op. cit. s. 73). Nie
oznacza to oczywiście braku występowania aspektu nazwanego przez Hansmanna
komercyjnym. Organizacje jednak częściej się nim wspomagają, niż decydują na
pozyskiwanie środków finansowych wyłącznie w ten sposób.
Natomiast drugim kryterium, jakie wziął pod uwagę H. Hansmann był sposób
sprawowania kontroli. Wyszczególnił on po pierwsze organizacje wspólnotowe czyli
samopomocowe (ang. mutual organizations), których działalność zorientowana jest głównie
na członków organizacji. Jak stwierdza Hansmann, głos w tego rodzaju podmiotach należy
przede wszystkim do tzw. „patronów”, czyli osób mających największy wpływ na źródła
dochodów organizacji lub też wprost będących ich donatorami. Tu za przykład mogą
posłużyć tzw. „fundacje korporacyjne”, czyli podmioty pozarządowe zakładane przy firmach,
korporacjach, często noszące nazwę firmy-fundatora, podlegające jej i zazwyczaj od niej
uzależnione finansowo. Poza organizacjami wspólnotowymi wyróżnione zostały tzw.
organizacje przedsiębiorcze (ang. entrepreneurial organizations), charakteryzujące się tym,
że kontrola sprawowana jest w nich przez niezależne, odpowiednie organy wyłaniane spośród
członków organizacji.
W rezultacie prezentowana klasyfikacja wyróżnia cztery rodzaje organizacji:
donatywno – wspólnotowe, donatywno – przedsiębiorcze,
komercyjno – wspólnotowe,
komercyjno – przedsiębiorcze. Zostały one przedstawione w tabeli (tab. 1.3.).
Tab. 1.3. Klasyfikacja organizacji pozarządowych wg źródeł dochodu i sposób
sprawowania kontroli
Organizacje wspólnotowe
donatywno – wspólnotowe
Organizacje donatywne
komercyjno – wspólnotowe
Organizacje komercyjne
Źródło: H. Hansmann, 1987, s. 28 (tłumaczenie własne)
Organizacje przedsiębiorcze
donatywno – przedsiębiorcze
komercyjno – przedsiębiorcze
Granice między tymi typami organizacji są oczywiście płynne i trudno jednoznacznie
zakwalifikować wszystkie podmioty do jednej kategorii.
Z punktu widzenia zarządzania organizacją ważna z kolei wydaje się klasyfikacja M.
Hudsona (1997), dzieląca organizacje ze względu na skład ciała zarządzającego. Autor ten
wyróżnia trzy grupy członków zarządów organizacji pozarządowych dzieląc ich na:
1) ekspertów, którzy wnoszą wiedzę, doświadczenie i profesjonalizm;
2) użytkowników usług, którzy wstąpili do organizacji, aby korzystać z jej usług, a w
zarządzie reprezentują grupę członków oraz
3) entuzjastów, którzy są bardzo zaangażowani w działalność organizacji, przejętych jej misją
i celami.
Klasyfikacja ta jednak nie jest czytelna, bowiem wskazane kategorie nie są rozłączne. Można
być równocześnie ekspertem, entuzjastą i użytkownikiem. Choć więc typologia ta zwraca
uwagę na różne motywy i formy działania w ciałach zarządczych, nie porządkuje ich w
sposób wskazujący na różnicę w podejściu do zarządzania.
Swoje klasyfikacje prezentują także polscy badacze organizacji pozarządowych.
Ważną zaletą tych typologii jest z pewnością m.in. to, że uwzględniają polską perspektywę, a
więc lepiej odzwierciedlają podziały odpowiadające naszej rzeczywistości w tym zakresie.
Jedną z głównych cech różnicujących polskie organizacje jest sposób ich
finansowania, na co zwraca uwagę E. Bogacz-Wojtanowska (op. cit. s. 35-36) wyróżniając
cztery typy organizacji:
•
czerpiące dochody ze sprzedaży usług i towarów (samofinansujące się za pomocą
środków pozyskiwanych „z zewnątrz” organizacji),
•
pozyskujące dochody z dotacji, kontraktów i grantów (wpływów pochodzących z
instytucji publicznych),
•
pozyskujące dochody z darowizn i zbiórek pieniędzy (od indywidualnych darczyńców i
z sektora prywatnego),
•
korzystające ze składek członkowskich (samofinansujące się za pomocą środków
pozyskiwanych „z wewnątrz” organizacji).
Podział ten wskazuje rodzaje źródeł finansowania, nie oznacza jednak, że organizacje
korzystają tylko z jednego z nich. Wręcz przeciwnie – szczególnie w miarę rozwoju
organizacji i zwiększania się zakresu jej aktywności, korzysta ona zazwyczaj z coraz większej
liczby różnorodnych źródeł, tak, aby być w stanie zapewnić sobie płynność finansową i
bezpieczeństwo zatrudnienia swoich pracowników.
Z kolei bardziej całościową i zarazem syntetyczną typologię prezentuje B.
Iwankiewicz-Rak (1997), klasyfikując organizacje ze względu na przedmiot działalności,
źródła finansowania, sposób zarządzania oraz formy własności (tab. 1.4.).
Tab. 1.4. Klasyfikacja organizacji niedochodowych wg B. Iwankiewicz-Rak
Budżet centralny,
lokalny
Darowizny,
sponsoring
Sprzedaż
usług, opłaty
Źródła finansowania
Publiczna
Forma
własności
Organizacje
niedochodowe
Zarząd
społeczny
Sposób
zarządzani
a
Zarząd
profesjonalny
Prywatna
Produkt
Usługa
Idea
Źródło: B. Iwankiewicz-Rak, 1997, s. 65
Organizacja
Osoba
Klasyfikacja B. Iwankiewicz-Rak zawiera i zbiera większość elementów pojawiających się w
opisywanych powyżej systematyzacjach. Wskazanie na formę własności sygnalizuje, iż w
typologii tej uwzględniono wszystkie instytucje o charakterze niedochodowym – zarówno
publiczne, jak i prywatne (czyli organizacje pozarządowe). Obejmuje więc ona zakres szerszy
niż sektor pozarządowy. Jednak, ponieważ poszczególne kryteria klasyfikacji oddają
charakter funkcjonowania NGOs zasadne wydaje się zastosowanie tejże typologii także do
samych tylko prywatnych organizacji non profit.
Drugim kryterium opisu organizacji pozarządowych jest produkt czyli przedmiot
działalności. Klasyfikacji charakteryzujących organizacje pod tym względem jest bardzo
wiele (przykładowe wymieniono wyżej). W typologii B. Iwankiewicz-Rak nie występuje
jednak wyróżnienie poszczególnych obszarów działalności, a jedynie uogólniona prezentacja
typów takiej działalności, a wiec oferowanie usług (np. szkoleń), rozprzestrzenianie
określonych idei (np. popularyzujących profilaktykę zdrowotną), kształtowanie ludzi i
organizacji.
Punktem w największym stopniu uwzględniającym aspekt praktyczny funkcjonowania
organizacji jest sposób zarządzania. Wyróżniony w nim został zarząd profesjonalny
(powoływany przez organ założycielski, składający się z fachowców) oraz zarząd społeczny
(wyłoniony spośród członków organizacji lub jej sympatyków). Podział ten nawiązuje do
elementów klasyfikacji H. Hansmanna oraz M. Hudsona, odnoszących się do sposobu
zarządzania organizacją.
Ostatnią wyróżnianą cechą w klasyfikacji B. Iwankiewicz-Rak jest źródło
finansowania wśród których można wyróżnić:
•
dotacje lub subwencje z budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu
terytorialnego,
•
prywatny kapitał, darowizny, praca społeczna ochotników (wolontariat),
•
dochody z prowadzonej działalności gospodarczej (pozastatutowej) oraz opłaty
wnoszone przez korzystających z usług organizacji.
W porównaniu do klasyfikacji E. Bogacz-Wojtanowskiej podział ten nie wyróżnia oddzielnie
samofinansowania za pomocą składek członkowskich, traktując ten sposób finansowania
działalności po prostu jako jedno z zewnętrznych źródeł, podobnie jak m.in. wolontariat.
W innych pracach B. Iwankiewicz-Rak (2002) opisuje również szeroko problem
konsumentów organizacji pozarządowych, zaliczając do tej grupy grono odbiorców
wchodzących z organizacjami w relacje, których efektem jest dokonywanie transakcji
pomiędzy tymi dwoma podmiotami. Wymiana ta może mieć jednak różnorodny charakter.
Nie musi być to (i często nie jest) transakcja o charakterze finansowo-rzeczowym (czyli
produkt-zapłata). Za elementy tego układu uznaje się również odczuwanie satysfakcji jednej
ze stron, zaspokojenie społecznej lub psychologicznej potrzeby (np. współpracy, rozwoju,
przynależności). Tak więc kształtowanie zarówno celu, jego realizowanie, jak i sposób
przebiegu poszczególnych transakcji są specyficzne wyłącznie dla sektora non profit (ibidem,
s. 127).
Konsumenci usług NGOs różnią się między sobą m.in. stopniem zainteresowania
produktem oraz chęcią udziału w sukcesie organizacji (ibidem). Ze względu na to kryterium
można wyróżnić kilka podstawowych grup odbiorców działań organizacji społecznych
(Kotler, Levy, 1969; za: ibidem) wyróżnionych na poniższym rysunku (rys.. 1.2.).
Konsumenci
Społeczne
komisje
doradcze
Fundatorzy
Sympatycy
instytucji
Rady
nadzorcze
Wolontariusze,
dobrodzieje
Kontrola
społeczna
Rys. 1.2. Konsumenci usług organizacji pozarządowych
Źródło: B. Iwankiewicz-Rak, 2002, s. 129
Wszystkie wymienione grupy można podzielić na dwie sfery relacji z organizacją:
zewnętrzną oraz wewnętrzną. Klienci, społeczeństwo oraz kuratorzy są konsumentami
zewnętrznymi, znajdującymi się poza organizacją. Korzystają oni z jej oferty, jej działalność
ma na nich wpływ, a także – formalnie lub nieformalnie – kontrolują oni i nadzorują jej
aktywność. Publiczność natomiast to konsumenci wewnętrzni – zaangażowani bezpośrednio
w funkcjonowanie organizacji, nie tylko odbiorcy, ale przede wszystkim twórcy jej rozwoju.
Równocześnie także oni pozostają konsumentami usług organizacji korzystając z jej
produktów i zaspokajając w ten sposób swoje potrzeby.
Klienci stanowią tę część konsumentów, którzy w różny sposób użytkują
proponowane dobra i usługi. Zaspokajają w ten sposób zarówno potrzeby indywidualne,
świadome (np. kształcenia, opieki medycznej), jak i grupowe, nieuświadomione,
ogólnospołeczne. Usługi te oferowane mogą być zarówno odpłatnie, jak i nieodpłatnie. W
tym drugim przypadku, zdobywanie funduszy na działalność przebiega poprzez działalność
konsumentów wewnętrznych (sponsorów, darczyńców, pracę wolontariuszy).
Kuratorzy to natomiast instytucje odpowiedzialne za nadzór nad przebiegiem
działalności organizacji. Mogą być oni bliżej z nią związani, podchodzić do organizacji, jak
do osobistego, ważnego przedsięwzięcia (np. w przypadku rad nadzorczych, komisji
doradczych) lub też kontrola ta może mieć charakter związany z działalnością organów
państwowych (np. sprawozdania z działalności, składanie rozliczeń finansowych kierowane
do odpowiednich urzędów). NGOs są również nieformalnie nadzorowanie przez
społeczeństwo (w tym media), które ocenia i rozlicza sposób działania organizacji
wystawiając jej określone świadectwo przejawiające się w zaufaniu do niej oraz chęci
korzystania z jej usług.
Kolejną grupą konsumentów jest, częściowo już opisane, społeczeństwo. Może ono
pełnić równolegle kilka funkcji wobec całego sektora. W rozumieniu tej klasyfikacji
społeczeństwo stanowi określoną społeczność lokalną, krajową czy międzynarodową, która
doświadcza efektów zewnętrznych. Oznacza to, że nie będąc bezpośrednim beneficjentem,
społeczeństwo korzysta z usług pośrednio, co przekłada się na poprawę jakości życia
wszystkich osób wchodzących w skład tej grupy.
Ostatnią i zarazem bardzo interesującą grupą są konsumenci wewnętrzni czyli tzw.
publiczność. W jej skład zalicza się wszystkie osoby pozostające formalnie poza organizacją,
jednakże włączające się w jej funkcjonowanie i zainteresowane jej działalnością. Publiczność
to zatem fundatorzy, dobrodzieje, sympatycy i przyjaciele organizacji oraz wolontariusze.
Cechy NGOs w perspektywie zróżnicowanych warunków socjoekonomicznych ich
funkcjonowania
Organizacje pozarządowe są tworzone i funkcjonują w ramach unikatowych warunków
będących
wynikiem
szczególnej
kombinacji
cech
ideologicznych,
politycznych,
ekonomicznych i społecznych, jak i niepowtarzalnych uwarunkowań historycznych (Hall,
1987). Stąd, z różnic tych w poszczególnych państwach wynika nie tylko odmienność
rozpowszechnionej terminologii, ale, co za tym idzie, także różnice w postrzeganiu roli i
funkcji organizacji pozarządowych. Rozbieżności dotyczące sposobu finansowania,
organizowania i zarządzania wynikające z różnych potrzeb i różnych sposobów
rozwiązywania problemów przejawiają się w przepisach prawa, które warunkują rozwój
określonego typu organizacji. Na przykład amerykańskie organizacje są zdecydowanie
bardziej zorientowane rynkowo (opierają swoją działalność na sprzedaży dóbr i usług) niż
organizacje europejskie, które zawsze były bardziej związane z administracją publiczną i
funduszami publicznymi (dotacjami, grantami) (Bogacz-Wojtanowska, op. cit. s. 22).
Widoczne jest to również w nazewnictwie. O wiele częściej termin non profit (wskazujący na
opozycję do rynku) jest używany w USA. Popularniejsze w Europie jest natomiast pojęcie
pozarządowy (opozycja do rządu, państwa).
Z powodu tego rodzaju różnic przypisuje się organizacjom obywatelskim rozmaite
cechy konstytutywne a ponadto szereg cech dodatkowych, wśród których najczęściej
występują rozbieżności. Istnieje wiele charakterystyk organizacji sektora obywatelskiego
powstających zarówno na podstawie badań, jak i tworzonych przez różnorakie instytucje.
Wg Komisji Europejskiej organizacja pozarządowa musi spełniać następujące kryteria
(Seiler, 2002, s. 23):
•
Posiada instytucjonalny charakter (odróżniający od ugrupowań nieformalnych),
•
Ma niedochodowy charakter (tj. nie jest nastawiona na zysk; może go uzyskiwać, ale
nie jest to jej główny cel)
•
Jest niezależna od rządu i innych instytucji publicznych,
•
Jest zarządzana w sposób bezinteresowny (organizacje są nie tylko nie nastawione na
zysk, ale także osoby nimi kierujące nie mogą oczekiwać szczególnych profitów),
•
Wykazuje aktywność na arenie publicznej, wnosi wkład w dobro publiczne.
Zestawienie to obejmuje więc nie tylko elementy związane z formalnym kształtem
organizacji, ale dotyczy także sposobu i charakteru jej działania. Te kwestie z kolei są
zdecydowanie trudniejsze do zaobserwowania i weryfikacji, co może komplikować
stosowanie tak skonstruowanej charakterystyki.
W Stanach Zjednoczonych z kolei za organizacje sektora non profit uznaje się
formalnie organizacje zwolnione z podatku dochodowego i nie mogące dystrybuować zysków
pomiędzy inwestorów. W praktyce jednak częściej terminem organizacje non profit (ang.
skrót NPO) określa się tzw. „charytatywne organizacje non profit” (ang. charitable
nonprofits), które są kategorią szerszą i obejmują nie tylko formalnie uznane NPOs.
Organizacje te charakteryzuje się jako (Burlingame, 1996, s.26):
• prywatne, pozarządowe (tj. strukturalnie niezależne od państwa),
• formalnie zorganizowane,
• nie posiadające zysków do podziału,
• samorządne,
• działające dla dobra publicznego,
• korzystające w pewnym zakresie z ochotniczego, społecznego uczestnictwa.
W ramach tych charakterystyk nie występują znaczące różnice, a kwestie podstawowe (np.
niezależność, brak dystrybucji zysków) są rozumiane identycznie, jakkolwiek można
zauważyć pewne rozbieżności w sposobie formułowania pojęć. Amerykańska definicja nieco
bardziej podkreśla niezależność i dobrowolność, a europejska – dobroczynność, charytatywny
charakter działalności.
P. D. Hall (op. cit. s. 3) charakteryzuje natomiast organizację pozarządową z punktu
widzenia rodzaju celów, jakie może ona realizować. Hall stwierdził, że organizacje te
powstają i podejmują działalność ze względu na realizację jednego z trzech podstawowych
celów:
• realizację zadań wydelegowanych przez państwo,
• wykonywanie zadań publicznych na które istnieje popyt, ale ani administracja
państwowa, ani sektor prywatny nie chcą lub nie potrafią ich wykonać,
• wpływanie na kierunki rozwoju polityki państwa i biznesu oraz wpływanie na inne
organizacje trzeciego sektora.
Cele te określają charakter relacji sektora pozarządowego z innymi sektorami (tj. publicznym
i biznesem). Pierwszy z nich sytuuje organizacje pozarządowe w obszarze bardzo bliskim
działaniom i celom administracji publicznej, czyniąc je z zasadzie ich przedłużeniem. W
Polsce za organizacje realizujące ten cel można uznać organizacje wykonujące tzw. zadania
zlecone, które są im powierzane przez jednostki samorządu terytorialnego. Jest to dla
organizacji sytuacja bardzo wygodna, ponieważ zazwyczaj wiąże się z pewnym i
długotrwałym finansowaniem określonych działań. Jednak z drugiej strony, często traci ona w
ten sposób swoją niezależność, zwłaszcza jeśli zaprzestanie starania o pozyskanie innych
źródeł finansowania. A komfort i bezpieczeństwo wynikające z zapewnienia środków przy
realizacji zadań zleconych powodują nierzadko zaistnienie takiej sytuacji. W tych
okolicznościach organizacje rezygnują z dalszego rozwoju i uzależniają się od źródeł
oferowanych w ramach tychże zadań.
Cel drugi również związany jest z wykonywaniem zadań publicznych, jednak ich
realizacja przebiega w inny sposób, tj. poprzez różnego rodzaju konkursy i występuje
najczęściej w formie jednorazowych grantów. Ta droga finansowania działalności organizacji
i realizacja tego celu wg klasyfikacji P. D. Halla jest w Polsce najbardziej popularna i wydaje
się, że równocześnie najbardziej skuteczna. Środki publiczne – rządowe i samorządowe
stanowią większość budżetów organizacji (M. Gumkowska, J. Herbst, P. Rodecki, op. cit. s.
71). Drugim największym źródłem przychodów organizacji są fundusze strukturalne i
zagraniczne środki pomocowe. Warto zwrócić uwagę na to, że oba wymienione wyżej cele
silnie wiążą organizacje pozarządowe z sektorem publicznym. W myśl zaprezentowanej
charakterystyki organizacje non profit znajdują się zdecydowanie bliżej sfery publicznej, niż
sfery biznesu.
Ostatni ze wskazanych celów dotyczy natomiast wpływu, jaki organizacje
pozarządowe mogą wywierać na inne podmioty, a więc ich działalności lobbingowej czy
strażniczej (ang. watchdogs). W tych wypadkach konieczne jest zachowanie zupełnej
niezależności organizacji od innych podmiotów, także w sferze finansowej.
Natomiast D. F. Burlingame (op. cit.) zauważa, iż obok ww. klasyfikacji, istnieje
zestaw cech nie mających co prawda wpływu na formalną kwalifikację organizacji jako
organizacji sektora pozarządowego, lecz przypisywanych często NPOs w demokratycznych
państwach kapitalistycznych. Obejmują one takie cechy jak:
•
innowacyjność,
•
elastyczność,
•
ochronę interesów mniejszości,
•
propagowanie pracy społecznej,
•
zapewnienie usług, którymi nie zajmuje się rząd,
•
pośredniczenie między rządem a obywatelem – i w ten sposób wspieranie określonej
społeczności.
Autor w tym wypadku odwołuje się w rzeczywistości do kilku kategorii właściwości
charakteryzujących
organizację.
Dwie
pierwsze
cechy
odnoszą
się
do
sposobu
funkcjonowania organizacji, dwie kolejne do obszarów ich działalności, a dwie ostatnie do
relacji z sektorem publicznym, co było przedmiotem poprzedniej typologii. Ta różnorodność
wskazuje na to, że wymienione cechy stanowią raczej zbiór pomysłów autora na to, co
mogłoby czy powinno oznaczać funkcjonowanie NGOs. Nie jest to jednak spójna i kompletna
charakterystyka ważnych cech organizacji. Bardzo znaczące wydaje się być także zwrócenie
uwagi na metody funkcjonowania NGOs jako czynnika wyróżniającego. Poprzez sposób
działania wyrażają one bowiem swoją misję i cele, biorąc pod uwagę równocześnie otaczające
czynniki świata społecznego. Podkreślenie tych cech odróżnia NGOs od organizacji tzw.
pierwszego i drugiego sektora nie tylko na poziomie formalnym i na poziomie celów, ale
także w zakresie sposobu działania.
Ciekawą charakterystykę proponuje także M. Stewart-Weeks (2000, za: BogaczWojtanowska, op. cit.), która opierając się i skupiając na aspekcie społecznym działania
organizacji obywatelskich, wyróżnia pięć ich cech. M. Stewart-Weeks wskazuje, że
organizacje pozarządowe:
•
są
działającym
„kapitałem
społecznym”,
stanowiącym
podstawę
zaufania,
obywatelskiej zdolności do wspólnego działania i dobrowolności,
•
są praktyczne i działają w realnym świecie,
•
odzwierciedlają połączenie między wolnością i autonomią a społeczną jednością
(pośredniczą miedzy indywidualnym i szerokim kontekstem społecznym),
•
są tworzone i działają oddolnie, posiadają legitymizację od klientów i odbiorców swych
usług,
•
są sposobem wypracowania wspólnego dobra, na podstawie wspólnego działania.
Punktem wyjścia dla autorki była koncepcja kapitału społecznego, w generowaniu którego
organizacje pozarządowe maja duży udział. W swojej charakterystyce wskazuje ona na
posiadane przez organizacje znaczenie w przestrzeni społecznej i konsekwencje tego faktu dla
budowania społecznej aktywności i wspólnych przedsięwzięć. Społeczny kontekst działania
organizacji jest ważną, dotąd nie wspominaną sferą ich oddziaływania.
Odbiegającą od standardowych charakterystyk, opartą na doświadczeniach praktyków,
definicję stworzyli z kolei M. Allison oraz J. Kaye (2001). Obejmuje ona szereg cech
związanych z charakterem i klimatem pracy w organizacji pozarządowej oraz szczególnymi
formami zaangażowania w działalność organizacji. Wskazane przez autorów właściwości
organizacji non profit to:
•
pasja dla misji – w działalność i pracę w organizacji najczęściej zaangażowani są
pasjonaci, ludzie przekonani co do wartości i znaczenia idei przyświecających
organizacji,
•
atmosfera niedoboru (zasobów finansowych i ludzkich) – działalność w organizacji
charakteryzuje
często
ciągłe
zmaganie
z
poczuciem
braku,
tymczasowości,
niewystarczającej ilości środków na działalność organizacji i niestabilnej sytuacji
finansowej;
•
swobodne i nieformalne struktury organizacyjne – organizacje pozarządowe często
mają płaskie struktury, pracownicy mówią do siebie po imieniu niezależnie od
zajmowanego stanowiska, ubierają się nieformalnie itp.;
•
napięcie między społecznym a ekonomicznym charakterem działalności (misją a
finansami) – trudności ze stałością finansowania powodują ciągłe balansowanie między
nadawaniem priorytetu misji organizacji, a koniecznością uzyskania środków na jej
funkcjonowanie,
często
pogodzenie
tych
dwóch
obszarów
wymaga
wielu
kompromisów;
•
trudności w pomiarze wydajności i efektywności pracy – ponieważ organizacje w
większości działają w sferze oddziaływań społecznych najczęściej bardzo trudno
ocenić, ja ile trafna i skuteczna była ich aktywność np. podczas akcji promujących
ochronę środowiska, szkleń z zakresu samoobrony, czy działań edukacyjnych
skierowanych do dzieci (choć oczywiście należy to robić);
•
istnienie rad i zarządów oraz ich niejednoznaczne funkcje – zadania i rola
poszczególnych organów z reguły opisana jest w statucie czy innych dokumentach
organizacji, jednak w praktyce często niejasne jest, w jakim zakresie np. zarząd ma
zajmować się bieżącym zarządzaniem, a w jakim skoncentrować się na strategicznych
kierunkach rozwoju, czy też może powinien stanowić odzwierciedlenie grup naszych
interesariuszy lub powinien skoncentrować się na pozyskiwaniu funduszy;
•
zróżnicowany poziom umiejętności pracowników – organizacje zwykle charakteryzuje
duża fluktuacja pracowników i wolontariuszy; często ci, którzy zdobędą pewne
umiejętności odchodzą, organizacji nierzadko nie stać też na zatrudnienie wysoko
wykwalifikowanych pracowników i decydują się na ich samodzielne przygotowanie
zawodowe;
•
zaangażowanie wolontariuszy – to cecha wyróżniająca organizacje i stanowiąca o ich
sile, możliwości działania, a często także o przetrwaniu. Wśród wolontariuszy są tacy,
których fascynuje obszar działania organizacji, tacy, którzy chcą pomagać innym,
poznać ciekawych ludzi czy zdobyć interesujący wpis w CV. Grupa ta stanowi
podstawę działalności organizacji i stanowi podstawę społecznego, oddolnego
charakteru organizacji pozarządowych.
Powyższa charakterystyka nie dotyczy formalnych zasad funkcjonowania organizacji
pozarządowych, wydaje się jednak, że trafnie opisuje czynniki związane z codziennym
funkcjonowaniem organizacji – w tym jej wartości i problemy. Charakterystyka ta zwraca
uwagę na bardzo ważne kwestie z punktu widzenia zarządzania zasobami ludzkimi
organizacji, dotyczy ona bowiem głównie ludzi oraz sposobu wykonywania przez nich pracy.
Ponadto wyróżnia także cechy związane z warunkami funkcjonowania, unikatowe dla
organizacji trzeciego sektora (tj. konflikt misja a finanse, zaangażowanie wolontariuszy).
Z ekonomicznego punktu widzenia również można wskazać kilka cech, które, wg
większości badaczy, jednoznacznie kwalifikują podmiot jako organizację pozarządową.
Wymieniane cechy konstytutywne to: brak własności, zakaz dystrybucji zysków między
członków organizacji oraz niezależność (oznaczająco, że podmiot jest prywatny) (por. m.in.
Gassler, 1990, Hansman, 1987).
Z kolei jedna z czołowych przedstawicielek amerykańskich badaczy sektora non profit
– E. James sugeruje, iż jedyną i wystarczającą wspólną cechą wszystkich organizacji non
profit jest nie posiadanie właścicieli, którzy są upoważnieni to otrzymywania zysków
wypracowanych przez organizację w formie dywidendy lub kapitału (James, 1990, s. 21).
Organizacje te mogą generować zyski, jednak nie mogą ich dystrybuować. Zamiast tego
wszystkie zyski muszą pozostać w organizacji i mogą być wykorzystywanie tylko dla
realizacji jej celów statutowych2. Ta krótka charakterystyka wystarczyła jednak, by stać się
podstawowym założeniem kilku ważnych
ekonomicznych teorii wyjaśniających i
określających które dobra i dlaczego będą produkowane przez organizacje pozarządowe (por.
Easley, O’Hara 1983, 1986; Fama, Jansen, 1983; Hansmann, 1980, 1986; Krashinsky 1986;
Nelson, Krashinsky 1973; Thompson 1980; za: James, op. cit. s. 22). Założenie o braku
dystrybucji zysków przez organizacje pozarządowe jest również uwzględnione w polskim
2
Choć przedstawiona charakterystyka odnosi się wyłącznie do prywatnych organizacji non profit, nie pojawia
się w niej żaden element wskazujący na niezależność od państwa. Wynika to ze specyfiki funkcjonowania
amerykańskich NPO (w wyraźnej opozycji do rynku) i perspektywy badaczki. Jest to zjawisko często
występujące w amerykańskiej literaturze (por. np. Gassler, 1986)
prawodawstwie, jednak samo zaistnienie tego warunku nie jest, w świetle tegoż prawa
wystarczające, aby takie podmioty zostały zakwalifikowane jako pozarządowe3.
Literatura przedmiotu pozwala ponadto na wyróżnienie czynników – opartych na
klasyfikacji cech NGOs – zwiększających prawdopodobieństwo odniesienia sukcesu przez
organizację. Spełnianie określonych kryteriów, czyli funkcjonowanie zgodne z konkretnymi
cechami determinuje osiągniecie sukcesu przez organizację. B. Iwankiewicz-Rak (2002, s.
130-131) poddając analizie wyniki wielu badań dotyczących pomyślnego rozwoju organizacji
obywatelskich wyróżniła istotne determinanty sukcesu omawianych organizacji. Są to:
•
jasno wyartykułowany społeczny cel, określony w misji organizacji,
•
poparcie i akceptacja społeczeństwa, wyrażające się w niesieniu pomocy,
•
styl zarządzania, oparty na więziach towarzyskich i przyjacielskich między
pracownikami,
•
dobre kontakty z konsumentami, przejawiające się wzajemnym współdziałaniem
pracowników i klientów oraz umiejętnością tworzenia więzi społecznych,
•
społeczna kontrola działań i dysponowania funduszami tych organizacji, sprawowana
nie tylko przez klientów, ale także dobrodziejów, wolontariuszy i całe społeczeństwo,
•
autorytet w środowisku społecznym poparty charyzmą zarządzających i działaczy tych
organizacji oraz służebnością zarządu.
Z przedstawionego zestawienia wynika, iż z punktu widzenia efektywności organizacji,
najważniejsze są cechy związane ze sferą społeczną ich działalności – choć wcale nie
najczęściej są one podkreślane w różnorakich charakterystykach. Można jednak podejrzewać,
że realizacja elementów o charakterze społecznym wynika właśnie z istnienia częściej
wymienianych cech organizacyjnych i politycznych (określonej struktury, swobody działania
itp.).
3
W Polsce, jak wspomniano już wyżej, organizacje niedystrybuujące zysków lub dystrybuujące je w sposób
ograniczony to także tzw. podmioty ekonomii społecznej (np. spółdzielnie socjalne, przedsiębiorstwa społeczne).
Jednak w ich wypadku nawet spełnienie tego warunku nie umożliwia takiej organizacji prawnego włączenia go
grona organizacji pozarządowych.