recenzje - Studia Regionalne i Lokalne

R
E
C
E
N
Z
J
E
Studia Regionalne i Lokalne
Nr 4(18)/2004
ISSN 1509–4995
Recenzje
ú ycie na przemiał, Warszawa: Wydawnictwo
Z. Bauman, 2004, Z
Literackie, 205 s.
Autora omawianej publikacji przedstawiać nie trzeba. W swojej ksiaþzú ce,
wskazujaþc na pewne istotne problemy, dla podkreślenia ich wagi posługuje sieþ
liczbaþ stron internetowych znalezionych przez rózú ne przeglaþdarki internetowe
na dane hasło. Gdy zastosowałam teþ metodeþ – na hasło: Bauman Zygmunt,
Google odszukały 34 500 stron w czasie 0,15 sekundy, Yahoo – 38 300 w czasie
0,16 sekundy.
Z recenzowaniem jest wieþc ten problem, zú e nazwisko samo w sobie stanowi
wizytówkeþ opracowania. Dlatego tezú mam nadziejeþ, zúe zostanie mi wybaczone,
izú na marginesie omawiania charakteryzowanych przez autora w jego najnowszej pracy problemów pokuszeþ sieþ o dodanie kilku własnych przemyśleń, które
pojawiajaþ sieþ w trakcie czytania. Ponizú szy tekst nalezú y traktować bardziej jako
wariacje na temat zawartych w ksiaþzú ce problemów nizú ścisłe jej recenzowanie.
Nowa ksiaþzú ka Zygmunta Baumana Zúycie na przemiał jest rozwinieþciem
problematyki ujeþtej w dwóch jego ostatnich pracach: wydanej w 2000 r.
ksiaþzú ce Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika oraz Razem osobno z 2003 r.
Podejmuje kolejne waþtki tworzaþcego sieþ na naszych oczach w szybkim tempie,
jak to określa autor, nowego nieporzaþdku świata. Głównym aktorem tego
naukowego opowiadania saþ efekty uboczne globalizacji, która – jeśli potraktować jaþ jako swoisty proces produkcyjny – wytwarza nadmiernaþ ilość odpadów. Jak pisze autor: „płynna nowoczesność jest cywilizacjaþ nadmiaru,
zbeþdności, odpadów i ich uprzaþtania”.
Czym saþ owe odpady oraz jakie saþ źródła, etapy i skutki ich powstawania?
Zdaniem autora posteþp technologiczny sprzeþzú ony z posteþpem gospodarczym
tworzaþ porzaþdek, w którym funkcjonuje społeczeństwo konsumentów. To elementy nowoczesności (gwałtownej modernizacji), którym towarzyszaþ dwa rodzaje społecznych produktów ubocznych: z jednej strony ofiary posteþpu gospodarczego: ludzie-odpady, z drugiej – ofiary zachwianego porzaþdku: uchodźcy,
emigranci, czyli tzw. ludzie-odrzuty. Pierwszaþ grupeþ zasilajaþ m.in. ci, dla
których nie ma miejsca na rynku pracy. Przykład pokolenia X (za które uznaje
autor ludzi urodzonych w latach 70. w Wielkiej Brytanii i krajach rozwinieþtych)
wskazuje na odmienne podejście do sytuacji bezrobotnego w społeczeństwie
wytwórców i w społeczeństwie konsumentów. W tym pierwszym bezrobotny
miał poczucie tymczasowości swojej sytuacji – był zatem nie odpadem, lecz
surowcem wtórnym czekajaþcym na proces produkcyjny, w którym ma szanseþ
zostać istotnym składnikiem. W społeczeństwie konsumentów saþ tylko odpady,
178
RECENZJE
a to oznacza wyrzucenie poza margines społeczeństwa, staþd bezrobocie staje
sieþ coraz czeþstszym źródłem depresji młodych ludzi. Pokolenie X tkwi w sytuacji schizofrenicznej: z jednej strony wydaje sieþ, zú e reaguje niezwykle elastycznie i świetnie dopasowuje sieþ do nowych warunków zú ycia, z drugiej strony
z punktu widzenia psychologii jednostki dotknieþte zostaje syndromem konfliktu
osobowości, pracoholizmu, wygórowanych ambicji, wyścigu szczurów, peþdu
za pieniaþdzem, skutkujaþcymi rosnaþcaþ skalaþ depresji, stresu i frustracji.
Wiele współczesnych organizacji zatrudniajaþcych ludzi stosuje nowe kryteria
pozyskiwania i zatrudniania pracowników, który to system kształtuje osobowość
pracowników, uczaþc ich strategii uciekania od lojalności i ograniczania sieþ do
biezú aþcych działań – swoistego carpe diem – korzystania z istniejaþcej w danym
momencie mozú liwości, gdyzú perspektywa przyszłości jest pozbawiona jakichkolwiek elementów pewności i stabilności zatrudnienia. Atmosfera niepewności jutra
stwarza brak zaufania. Ten z kolei staje sieþ wizytówkaþ współczesnych społeczeństw. Rodzi sieþ rozpad wieþzi mieþdzyludzkich, indywidualizm i nieufność
wobec innych. „Kultura płynnej nowoczesności to kultura niezaangazú owania,
indywidualizmu, nieciaþgłości, zapomnienia” – jak pisze autor. Ludzie koncentrujaþ
sieþ na zaspokajaniu biezúaþcych spraw, nie planujaþ, nie analizujaþ, szybko zmieniajaþ
decyzje, charakteryzuje ich ciaþgłe daþzú enie do zmian. Przejawem tego nowego
podejścia do zúycia jest np. skłonność do zaciaþgania na masowaþskaleþ rózú nych form
ú ycie współczesnego, nowoczesnego
kredytów i korzystania z kart kredytowych. Z
człowieka stanowi analogieþ do zaczerpnieþtego z medialnego określenia zappingu
(ślizgania sieþ po kanałach telewizyjnych za pomocaþ pilota, przy czym zasadaþ jest
niepozostawanie na zúadnym z kanałów dłuzú ej nizú 5 sekund). „Ślizganie” ma za cel
maksymalne poznanie nowości, stwarza poczucie pełnej kontroli nad całościaþ, przy
czym jednocześnie prowadzi do rozmycia koncentracji i nieumiejeþtności oddania
sieþ na dłuzúej określonej czynności, a co za tym idzie, mozúliwości określenia siebie,
gdyzú człowiek staje sieþ jedynie wyrywkowym obserwatorem. Wzmacnia sieþ tym
samym efekt szybkiego znudzenia sieþ niedawno jeszcze najnowszym towarem na
rynku. Dotyczy to przedmiotów codziennego uzúytku, ale równiezú pracy, zwiaþzków
mieþdzyludzkich. Problemem staje sieþ samotność (weźmy przykład relacji emocjonalnych mieþdzy dwojgiem ludzi w wirtualnym świecie opisanych w powieści
Janusza Wiśniewskiego pt. Samotność w sieci, która stała sieþ w 2003 r. jednaþ
z poczytniejszych ksiaþzú ek na polskim rynku wydawniczym).
Na koniec autor stawia pytanie o przyszły porzaþdek porzaþdek świata poprzez
odniesienie do postaci Wielkiego Brata, znanej zarówno z orwellowskiej
wizji, jak tezú z modnych współcześnie i cieszaþcych sieþ duzú aþ oglaþdalnościaþ
programów reality show. Pytanie to uświadamia granice wolności i fakt istnienia wszechobecnego elementu manipulacji ludźmi i ich zúyciem. U Baumana
jest to przykład współczesnych badań naukowych, majaþcych na celu znalezienie
metody powstrzymywania reakcji na strach. Umozú liwiłoby to niwelowanie
psychicznych skutków destrukcyjnej działalności człowieka, uodpornienie
przed wyrzutami sumienia. Na marginesie warto przypomnieć, izú tego samego
problemu dotknaþł Michael Moore, pokazujaþc w kontrowersyjnym w skali
RECENZJE
179
światowej obrazie Fahrenheit 9.11, jak amerykańscy zú ołnierze w Iraku saþ
motywowani do zabijania przez specjalnie dobranaþ muzykeþ, któraþ słyszaþ w swych
hełmach podczas akcji. To skrajny przykład, choć mozú na wskazać na pozór
nieznaczaþce i niezauwazú alne działania, jak te, kiedy podczas codziennych
zakupów w hipermarketach klienci saþ sterowani muzykaþ. Zwykle jest ona tak
dobrana, by klient w dobrym samopoczuciu, spokojnie oglaþdał towary i wkładał je
do koszyka, kiedy jednak w sklepie znajdzie sieþ zbyt wielu klientów, muzyka staje
sieþ szybsza, tak by maruderzy podaþzú yli do kas i rozładowali tłok, dajaþc szanseþ
kolejnym, dla których po pewnym czasie znów popłynie spokojniejsza muzyka.
Zawsze zatem jest gdzieś obecny jakiś Wielki Brat, który z ukrycia steruje
ludzkim działaniem. Raz działa on za pomocaþ siły, a innym razem – poprzez spryt
i manipulacjeþ. Zwykle jest tezú tak, zúe on sam jest wytworem ludzkiej działalności.
Wskazane wyzú ej problemy to tylko wybrane waþtki, którym Bauman poświeþca swoje rozwazú ania. Wszystkie jednak prowadzaþ do wniosku, zú e to,
w czym bardziej lub mniej świadomie uczestniczymy, grajaþc swoje role dnia
codziennego, jest samonapeþdzajaþcaþ sieþ machinaþ. Rzeczywistość narzuca pewne
wzory zachowań, które przejmujemy, my sami zaś – znajdujaþc sieþ w grze
– nie umiemy spojrzeć z pozycji obserwatora, jak to czynił przywołany na
wsteþpie przez Baumana Marco Polo z Niewidzialnych miast Itala Calvina.
Kontrowersyjne jest z pewnościaþ zastosowanie analogii nieumiejeþtności
odnalezienia sieþ w społeczeństwie do relacji ludzie–odpady i nakreślenie
przerysowanej apokaliptycznej wizji skutków zmian zachodzaþcych w skali
globalnej. Wydaje sieþ jednak, zú e jest to zamierzony efekt, majaþcy na celu
połozú enie nacisku na kwestie prezentowane przez autora, jako bacznego obserwatora zú ycia społecznego, kulturalnego, obyczajowego, politycznego i gospodarczego. Kwestie, które saþ zresztaþ zauwazú ane i przedstawiane w nienaukowy sposób jako obrazy rzeczywistości przez pisarzy i rezú yserów, takich jak
wspomniani wyzú ej Janusz Wiśniewski czy Michael Moore.
Ksiaþzú ka jest interesujaþcaþ i jednocześnie wazú naþ opowieściaþ, która w typowy
dla autora barwny sposób prowadzi czytelnika przez wiele wymiarów współczesnej rzeczywistości społecznej, ujeþtej w kontekście procesów globalizacji.
Wpisuje sieþ w nurt poglaþdów podkreślajaþcych rózú ne negatywne aspekty posteþpujaþcych procesów modernizacji.
Warto jednak pamieþtać, zú e przedstawia wybrane procesy i zjawiska z określonego punktu widzenia. Jak przyznaje sam autor „opowieści saþ jak punktowe
reflektory: oświetlajaþ tylko wybrane miejsca sceny, reszteþ pozostawiajaþc w ciemności”. To nawiaþzanie do Popperowskiej teorii nauki jako reflektora (który
ukazuje pewien obraz w zalezú ności od swojego połozú enia, kaþta nachylenia,
siły, barwy itd.) stanowi impuls do spojrzenia na procesy modernizacji, globalizacji i trendy rozwoju społeczeństw takzú e z drugiej, pozytywnej strony.
Jest tym samym intelektualnym wyzwaniem dla czytelnika, aby powazú niej
zastanowił sieþ nad wagaþ procesów, które zachodzaþ w otaczajaþcej nas i tak
szybko zmieniajaþcej sieþ rzeczywistości.
Anna Tucholska