Przygotowanie studentów realizujących praktykę pedagogiczną do

Iwona Morawska
Małgorzata Latoch-Zielińska
UMCS
Przygotowanie studentów realizujących praktykę pedagogiczną
do pracy z tekstem literackim.
W świetle wypowiedzi opiekunów praktyk i konspektów studenckich.
„Polonistyka może swoim utalentowanym studentom
otwierać drogę do pracy naukowej czy literackiej, może kształcić
krytyków literackich i publicystów, edytorów i redaktorów,
dziennikarzy i twórców medialnych, teatrologów i działaczy kultury,
może wreszcie (…) dawać im szansę pracy w administracji,
organizacjach społecznych itp. Nigdy jednak nie odżegna się od
kształcenia nauczycieli, bo jest to jej główne zadanie - umocowane
tradycją uniwersytecką i oczekiwaniami szkoły.”
Zenon Uryga
Jedną z kluczowych kwestii współczesnej polonistyki uniwersyteckiej jest z całą
pewnością kształcenie nauczycieli. Wiąże się ono m.in. z pojęciem kompetencji zawodowych.
W literaturze pedagogicznej istnieje wiele klasyfikacji kompetencji zawodowych nauczycieli.
W. Strykowski podzielił je na trzy grupy:
 merytoryczne – dotyczące treści nauczanego przedmiotu;
 dydaktyczno – metodyczne – koncentrujące się na warsztacie pracy nauczyciela i
ucznia;
 wychowawcze – dotyczące różnych sposobów oddziaływania na uczniów. 1
Na trzy grupy dzieli również kompetencje zawodowe nauczyciela S. Dylak, który wyróżnia:
 kompetencje bazowe, umożliwiające nauczycielowi na porozumienie się z dziećmi i
współpracownikami;
 kompetencje konieczne, bez których nauczyciel nie mógłby pracować efektywnie;
należą do nich kompetencje interpretacyjne, autokreacyjne oraz realizacyjne;
1
Strykowski W., Szkoła współczesna i zachodzące w niej procesy. [w:] W. Strykowski, J. Strykowska,
J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2003, s. 23.
2
 kompetencje pożądane, które mogą, lecz nie muszą znajdować się w profilu
zawodowym danego nauczyciela; należą do nich zainteresowania i umiejętności
związane ze sportem, sztuką itp.2
Nieco inny podział kompetencji zaproponował K. Denek, który wskazuje na:
 kompetencje prakseologiczne, czyli
skuteczność nauczyciela w planowaniu,
organizowaniu, kontroli i ocenie procesów edukacyjnych;
 kompetencje komunikacyjne, czyli skuteczność zachowań językowych w sytuacjach
edukacyjnych;
 kompetencje współdziałania, czyli
skuteczność zachowań prospołecznych i
sprawnością działań integracyjnych;
 kompetencje
kreatywne,
czyli
innowacyjność
i
niestandardowość
działań
nauczycielskich;
 kompetencje informatyczne, czyli sprawność korzystaniu z nowoczesnych źródeł
informacji;

kompetencje moralne, czyli zdolność do pogłębionej refleksji moralnej przy ocenie
dowolnego czynu etycznego.3
Natomiast według R. Kwaśnicy można wyodrębnić dwie grupy kompetencji:
 praktyczno-moralne, wśród których wyróżnia się:
 kompetencje interpretacyjne, które są zdolnością rozumiejącego odnoszenia
się do świata;
 kompetencje moralne, które są zdolnością prowadzenia refleksji moralnej;
 kompetencje komunikacyjne, które rozumie jako zdolność do bycia w
dialogu z innymi i z samym sobą.
 kompetencje techniczne, na które składają się:
 kompetencje postulacyjne, które ujmuje jako umiejętność opowiadania się za
instrumentalnie pojętymi celami i identyfikowanie się z nimi;
 kompetencje metodyczne, stanowiące umiejętność działania według reguł
określających optymalny porządek czynności (treścią owych reguł jest przepis
działania mówiący co i jak należy robić, aby został osiągnięty zamierzony cel);
 kompetencje realizacyjne, rozumiane jako umiejętność doboru środków i
tworzenia warunków sprzyjających osiąganiu celów. 4
2
3
Dylak S., Wizualizacja w kształceniu nauczycieli. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1995, s. 38-39.
Denek K., O nowy kształt edukacji. Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”, Toruń 1998, s. 215-217.
3
Warto także przywołać wyróżnianą przez przedstawicieli pedagogiki emancypacyjnej 5
tzw. kompetencję emancypacyjną, która przejawia się jako „zdolność do negacji zastanych
warunków działania”. 6 Jest ona umiejętnością „podmiotu (indywidualnego/zbiorowego)
wyrażającą się w dostrzeganiu i rozumieniu podmiotowych ograniczeń i deprywacji,
świadomym wyrażaniu niezgody na nie, obieraniu dróg ich pokonania i osiągania nowych
praw i pół wolności oraz odpowiedzialnego korzystania z nich w celu doskonalenia siebie i
otoczenia”.7
Z kolei w aktualnie obowiązującym rozporządzeniu dotyczącym standardów
kształcenia nauczycieli czytamy, iż
przygotowanie do zawodu nauczyciela powinno
prowadzić do nabycia kompetencji w zakresie:
1) dydaktycznym;
2) wychowawczym i społecznym - związanym z umiejętnością rozpoznawania potrzeb
uczniów oraz zdolnością do współpracy w relacjach międzyludzkich;
3) kreatywnym - wyrażającym się zdolnością do samokształcenia, innowacyjnością
i niestandardowością
działań
w powiązaniu
ze
zdolnościami
adaptacyjnymi,
mobilnością i elastycznością;
4) prakseologicznym - wyrażającym się skutecznością w planowaniu, realizacji,
organizowaniu, kontroli i ocenie procesów edukacyjnych;
5) komunikacyjnym
-
wyrażającym
się
skutecznością
zachowań
werbalnych
i pozawerbalnych w sytuacjach edukacyjnych;
6) informacyjno-medialnym - wyrażającym się umiejętnością posługiwania się
technologią informacyjną, w tym jej wykorzystywania w nauczaniu przedmiotu
(prowadzeniu zajęć);
4
Kwaśnica R., Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu. [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.): Pedagogika.
Podręcznik akademicki. T. II, PWN, Warszawa 2003, s. 298-302.
5
Przedstawiciele tego nurtu myśli pedagogicznej widzą edukację jako „integrację myślenia i działania, którego
celem jest tworzenie warunków świadomego, samodzielnego osiągania dojrzałości w poszczególnych sferach
jednostkowego i zbiorowego rozwoju”. (Patrz: M. Czerepaniak–Walczak, Pedagogika emancypacyjna, Gdańsk
2006, s. 130.) Nauczyciel zaś ma być „inspiratorem dążeń wolnościowych i upełnomocnienia się jednostek przez
uświadamianie im procesów, w których uczestniczą, wyposażenie w umiejętność odpowiedzialnego wybierania
środowiska, kształtowanie wolnej woli, krytycyzmu, innowacyjności i umiejętności działania na rzecz innych”.
(Patrz: E. Dąbrowa, S. Jaronowska, Pedagogika emancypacyjna. [w:] T. Pilch (red.): Encyklopedia
pedagogiczna XXI wieku. Tom IV. Warszawa 2005, s. 137)
6
L. Witkowski: Edukacja przez pryzmat teorii społecznej J. Habermasa. „Socjologia Wychowania” 1984, nr V,
s. 33.
7
M. Czerepaniak–Walczak, Pedagogika emancypacyjna, Gdańsk 2006, s. 130.
4
7) językowym – wyrażającym się znajomością co najmniej jednego języka obcego w
stopniu zaawansowanym. 8
Odpowiednie przygotowanie studentów do wykonywania zawodu nauczyciela jest
nierozerwalnie związane nie tylko z koniecznością uzyskania odpowiedniego przygotowania
akademickiego, ale również z potrzebą aplikacji uzyskanej wiedzy w praktyce. Jedynie
właściwy sposób prowadzenia praktyk umożliwi studentom optymalny transfer wiedzy
deklaratywnej w proceduralną. Analizy przeprowadzone w Zakładzie Edukacji Polonistycznej
i Innowacji Dydaktycznych wykazały, iż obecny system praktyk pedagogicznych nie jest w
pełni efektywny. Okazję do opracowania i wdrożenia nowego programu praktyk stworzył
projekt Przygotowanie i realizacja nowego programu praktyk pedagogicznych na Wydziale
Humanistycznym UMCS współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego.9 Działania projektowe obejmowały konsultacje z
doświadczonymi nauczycielami, pełniącymi wielokrotnie funkcję opiekuna praktyk
pedagogicznych.10 Podczas tych spotkań pedagodzy zwrócili uwagę na jedną z
najważniejszych umiejętności nauczyciela języka polskiego jaką jest umiejętność pracy z
tekstem literackim oraz poziom przygotowania studentów w tym zakresie. Ważnych
informacji na ten temat dostarczyły też konspekty lekcji języka polskiego (150), omawiane ze
studentami podczas zaliczenia praktyk przedmiotowo-metodycznych w gimnazjum.
2. Zanim jednak omówimy najczęściej zgłaszane przez nauczycieli i dostrzeżone w
konspektach problemy związane z przygotowaniem studentów do pracy z tekstem literackim
(które warto wziąć pod uwagę w procesie kształcenia przyszłych polonistów), konieczne jest
przypomnienie kilku ogólnych założeń teoretycznych dotyczących uwarunkowań/osobliwości
szkolnego procesu lektury/szkolnej komunikacji literackiej. Zagadnienie to było i jest
przedmiotem wielu opracowań interdyscyplinarnych11, w których podkreślana jest jego ranga,
złożoność, wieloaspektowość i wielokontekstowość oraz potrzeba ciągłego poszukiwania
rozwiązań zapewniających literaturze i uczestnikom szkolnej komunikacji literackiej
8
Standardy kształcenia nauczycieli w szkołach wyższych, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i
Sportu z dnia 7 września 2004 r. W chwili obecnej przygotowywane jest nowe rozporządzenie, które projekt z
dani 24.05.2011 jest konsultowany.
9
Projekt jest realizowany przez Wydział Humanistyczny UMCS w ramach PO KL, priorytet III, od 1.09.2010
do 30.11.2014.
10
W ramach tych spotkań została wypracowana propozycja nowego programu praktyk pedagogicznych.
11
Zob. np. B. Chrząstowska, Polonistyka szkolna w procesie komunikacji literackiej, „Pamiętnik Literacki”
1977/ nr 3; W. Dynak, Lektura w szkole. Z zagadnień komunikacji literackiej, Wrocław 1978; S. Bortnowski,
Literatura w szkolnej sytuacji komunikacyjnej, „Z teorii i praktyki dydaktycznej” 1984, t.5, s. 7 - 24.
5
(uczniom,
nauczycielom,
literaturze)
warunki sprzyjające
interakcji,
rozumieniu
i
porozumieniu, wzajemności itd.
Fakt włączania literatury do szkolnego obiegu generuje - zdaniem wielu autorów12 „(...) odrębną sytuację komunikacyjną, kształtuje typ oraz styl kultury literackiej, wpływa w
określony sposób na odczytywanie dzieł literackich, słowem determinuje zachowania
czytelnicze.”
13
Wśród wielu czynników oddziałujących na planowanie, przebieg, jakość,
efekt szkolnych sytuacji lekturowych wymienia się m.in. uwarunkowania: instytucjonalnoadministracyjne,
komunikacyjne
socjologiczne,
14
psychologiczne,
prakseologiczne,
literaturoznawcze,
. Podkreśla się jednocześnie, iż wiedza niezbędna zarówno przy budowie
teorii dydaktyki literatury oraz w toku podejmowania decyzji dydaktycznych w praktyce
powinna wynikać z: wiedzy o dziele literackim; wiedzy o ogólnych prawidłowościach
procesu dydaktycznego oraz wiedzy o uczniu 15. O wyodrębnianiu szkolnego odbioru z
całokształtu komunikacji literackiej decydują relacje, jakie zachodzą między uczestnikami
sytuacji komunikacyjno-dyskursywnej generowanej lekturą danego utworu/utworów.
Wykładnią tej sytuacji są wielopoziomowe oddziaływania między: Autorem - Czytelnikiem;
Uczeniem - Nauczycielem ; Uczniem - Klasą, które sprawiają, że proces szkolnej lektury
rozumianej jako „komunikacja”/ „interakcja” to bardzo rozbudowana, wieloaspektowa
struktura.
W opracowaniach teoretycznych z zakresu dydaktyki kształcenia literackiego za
uzasadnione przyjmuje się traktowanie tekstów literackich w szkole, czyli lektur (to, co się
czyta /co należy czytać), jako tekstów użytkowych, które zapewniać mają społecznej
świadomości obecność określonych wzorów i norm postępowania moralnego. Tak rozumiana
pragmatyczna
funkcja
literatury wymaga przy organizowaniu
sytuacji
lekturowej
uwzględnienia czynników zewnętrznych wobec struktury dzieła, a więc np. ogólnych założeń
polityki oświatowej, aktualnych kierunków rozwoju myśli pedagogicznej, metodyki
12
W. Dynak, Sytuacja lektury w szkolnym procesie komunikacji literackiej, [w:] Problemy odbioru i odbiorcy.
Studia pod red. T. Bujnickiego i J. Sławińskiego, Wyd. PAN, Wrocław 1977, s.215-228.
13
S. Bortnowski, Literatura w szkolnej sytuacji komunikacyjnej, „Z teorii i praktyki dydaktycznej” 1984, t.5, s.
7.
14
Zob. B. Chrząstowska, O sztuce edukacji polonistycznej, [w:} Kompetencje szkolnego polonisty. Studia i
artykuły z metodyki, red. B. Chrząstowska, Wyd. WSiP, Warszawa 1995, s.7-26; B. Chrząstowska, S.
Wysłouch, Poetyka stosowana, WSiP, Warszawa 1987, s.29 - 30; M. Inglot, Problem odbiorcy w publikacji
naukowej z zakresu metodyki nauczania literatury. Zarys teorii postulowanego adresata, [w:] tegoż,
Literaturoznawstwo i metodyka, Wrocław 1977; Literatura i wychowanie. Z dziejów edukacji literackiej w
Galicji, red. M. Inglot, Wrocław 1983;
15
B. Chrząstowska, S. Wysłouch, Poetyka stosowana, op. cit., s.486 - 487.
6
kształcenia kulturowo-literackiego i stosowanych wobec tekstów zabiegów adaptacyjnych,
mających zapewniać im wysoki stopień pedagogicznego sfunkcjonalizowania.
Dydaktyczne walory przypisywane literaturze wiążą się z utrwalonym w tradycji
przeświadczeniem, że zarówno w swej mówionej i pisanej postaci jest ona ważnym
elementem ludzkiej kultury, współkształtującym człowieka i wywierającym wpływ na rozwój
jego osobowości. 16 Twierdzi się, że literatura, zarówno ze względu na walory artystyczne,
jak też z przyczyn ideowo-moralnych, stanowi wartość, która określa jej wpływ na proces
wychowywania, socjalizacji i enkulturacji. Poza tym obcowanie z literaturą uznawane jest za
jedną z form zaspakajania ludzkich potrzeb17, głównie potrzeb psychicznych pochodzenia
społeczno-kulturowego, związanych z: poznawaniem świata i samego siebie, potrzebą
autonomii, ideału, potrzebą wzrastania i rozwoju, potrzebą dostrzegania sensu życia:
„Dzieło literackie jest takim dobrem, które kumuluje różne wartości, uprawnia zatem
różne punkty widzenia i rozmaite kryteria oceny (...) wychowanie poprzez wartości,
znajdujące się w literaturze zmierza do sukcesywnego rozszerzania sfery potrzeb
duchowych jednostki. Potrzeb, na które składają się wartości wyższe, nadrzędne i
uniwersalne, ale też przenoszone na działania powszednie. Wartości ideowe, a zawarte
w literaturze myśli i idee ułatwiają określenie własnej tożsamości. Istotna jest też
terapeutyczna rola literatury – daje uspokojenie, satysfakcję intelektualną, estetyczną,
dostarcza emocji.”18
Literatura i sztuka, w podzielanym przez wielu humanistów przeświadczeniu, mają
potencjał poszerzania horyzontów myślowych, wpływają na zwiększenie wrażliwości
moralnej i społecznej, rozbudzają poczucie obowiązków spoczywających na człowieku 19, są
identyfikowane jako „źródło poznania i samopoznania” 20, „źródło mądrości”21, „przejaw
pewnych zjawisk ogólnych” a jednoczenie „wyczulenie” na to, co jednostkowe,
niepowtarzalne22 itd. To m.in. tłumaczy obecność tekstów literackich (i sztuki) w procesie
16
M. Tyszkowa, Wychowawcze oddziaływanie literatury, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1974, nr 3;
Z. Pietrasiński, Rodzaje i dynamika wyższych potrzeb, [w:] Twórcze kierownictwo, Warszawa 1975; I. Wojnar:
„(...) sztuka kształtuje moralną wrażliwość człowieka. (...) pierwsza z moralnych koncepcji sztuki jest koncepcją
edukacyjną.”, [w:] tejże, Sztuka jako..., op. cit., s.118-119.
17
E. Kasperski, W świecie potrzeb ludzkich, „Przegląd Humanistyczny” 1979, nr 11-12, s. 53-70.
18
J. Misiewicz, Światopogląd i forma. O artystycznych wartościach literatury, Lublin 1983.
19
J. Papuzińska, Czytania domowe, Warszawa 1975; A. Przecławska, Literatura dla dzieci i młodzieży w
procesie wychowawczym, Warszawa 1978; J. Plisiecki, Film i sztuki tradycyjne, Lublin 1999; J. Starnawski,
Ludzie książki, Częstochowa 2000r.
20
R. Handke, Lektura jako poznanie i samopoznanie, [w:] Podmiotowy wymiar szkolnej polonistyki (materiały z
konferencji: Antropocentryczno-kulturowy nurt w kształceniu polonistycznym), pod red. Z. Urygi, Wyd. Nauk.
WSP, Kraków 1998, s. 97 - 104.
21
B. Myrdzik, Lektura jako źródło mądrości, [w:] Problemy poznawania dzieła literackiego w szkole, red. T.
Świętosławska, Łódź 2001, s.24 - 33.
22
B. Zeler, Miejsce interpretacji w nowych koncepcjach edukacyjnych, [w:] Polonistyka w przebudowie.
Literaturoznawstwo - wiedza o języku - wiedza o kulturze - edukacja, Wyd. Uniwersitas, red. M. Czermińska (i
inni), Kraków 2006, cz.1, s. 254.
7
realizacji zadań edukacyjnych, a kluczową rolę w organizowaniu sytuacji lekturowych
przyznaje się nauczycielowi, jego kompetencjom i kulturze pedagogicznej 23.
Jak zatem w świetle tego, co zostało powiedziane, przedstawiają się umiejętności
pracy z tekstem literackim, wykazywane przez studentów podczas praktyk przedmiotowo metodyczną z dydaktyki języka polskiego? Co jest mocną a co słabszą stroną ich
przygotowania do tego obszaru działań szkolnego polonisty?
3. Nauczyciele o przygotowaniu studentów do pracy z tekstem literackim na lekcjach
języka polskiego
Wśród wymienianych przez nauczycieli zjawisk, które ich zadaniem świadczyć mogą
o niewystarczającym przygotowaniu studentów do pracy z tekstem literackim na lekcjach
języka polskiego, były m.in.:
 poważne problemy z wykazywaniem i łączeniem kompetencji psychopedagogicznych
z przedmiotowo-metodycznymi (dychotomiczność, niespójność), co przejawiało się w przypadku studentów realizujących praktykę - m.in.: brakiem umiejętności
rozwiązywania zaistniałych podczas lekcji sytuacji, wymagających pedagogicznej
interwencji, a związanych np. z manifestowanym - zwłaszcza przez gimnazjalistów oporem, niechęcią wobec utworów literackich wybranych jako przedmiot lekcyjnego
omówienia. W takich sytuacjach, prowadzący lekcje studenci bardzo często zajmowali
postawy zachowawcze, spolegliwe, legalizujące bierność/obojętność uczniów wobec
lektury, zamiast starać się ich pozytywnie zmotywować poprzez ciekawie
sformułowany temat, prowokacje dydaktyczne czy inne formy aktywizacji, opisywane
w literaturze metodycznej adresowanej dla szkolnych polonistów;
 kierowanie się przez wielu studentów podczas lekcji (i poza lekcjami, gł. podczas
przerw) zasadą budowania relacji z uczniami, znoszącą tak niezbędną w procesie
edukacji asymetryczność, wypływającą z różnic indywidualnych, wieku,
wykształcenia i doświadczenia życiowego uczestników komunikacji lekcyjnej (tj.
nauczyciela i uczniów). Pomijanie tego rodzaju uwarunkowań w imię liberalizmu i
pragmatyzmu, budowania układów partnerskich, przypominających raczej
„zachowania kumplowsko/koleżeńskie” tak naprawdę - zdaniem opiekunów praktyk utrudnia zarówno kandydatom na nauczycieli i uczniom współpracę na rzecz realizacji
wspólnych celów związanych między innymi z edukacja literacką. Wiele miejsca
poświęciła opisowi tego złożonego problemu m.in. Barbara Myrdzik, podkreślając, iż:
„Partnerstwo między nauczycielem a uczniem nie oznacza rezygnacji z autorytetu
nauczyciela jako zasady i jako relacji z wychowankiem (...). Nie należy też mylić go z
zachowaniem „kumplowskim”, przekraczającym relację „między wiekiem, statusem i
23
B. Myrdzik, Nauczyciel jako organizator dialogu ucznia z tradycją, [w:] Nowoczesność i tradycja w
kształceniu literackim. Podręcznik do ćwiczeń z metodyki języka polskiego., red. eadem , Wyd. UMCS, Lublin, s.
175 - 187.
8
urzędem”. Przy całej asymetryczności, wypływającej z różnic indywidualnych, wieku,
wykształcenia i doświadczenia życiowego, polega ono na wybraniu wyjścia
pośredniego między rolą tego, kto umie słuchać, rozmawiać i doradzać, a tego, kto kompetentnie informuje i organizuje proces poznania, ale także w sposób racjonalny i
konsekwentny ocenia działania uczniów.” 24
 niedocenianie roli ekspozycji tekstu literackiego połączone z brakiem umiejętności
stosowania zasady pierwszego wzorowego czytania. Wielu studentów ma problemy z
własnymi zdolnościami recytacyjnymi, dykcją, intonacją, dostarczaniem uczniom
przykładu poprawności i piękna żywej mowy, wydobywaniem brzmieniowych
walorów języka, interpretacją głosową tekstów, czy też tworzeniem warunków
sprzyjających ciekawej ekspozycji utworów poprzez wykorzystywanie dostępnych
środków dydaktycznych (w postaci nagrań CD, DVD itp.), aranżowaniem ciekawych
sytuacji motywacyjnych przygotowujących do lektury. Towarzyszy temu często ze
strony studentów prowadzących lekcje akceptacja niedbałego, niepoprawnego,
bezrefleksyjnego czytania tekstów przez uczniów wytypowanych do głośnej lektury
(bez
wcześniejszego
przygotowania/ukierunkowania).
W
konsekwencji
upowszechniają się negatywne wzorce wstępnej, ale jakże ważnej fazy obcowania z
tekstem.
 niereagowanie na zjawisko przedostawania się do obszaru komunikacji literackiej cech
charakterystycznych dla komunikacji potocznej (np. prymat poznawczej funkcji
języka, jednoznaczność, kolokwializacja, eliptyczność wypowiedzi interpretacyjnych
itd.), co w znacznym stopniu utrudnia uczniom odnalezienie się w sytuacji
komunikacyjnej warunkowanej fikcyjnością, nieprzezroczystością, metaforyką i
symboliką językowego kształtu wypowiedzi, wieloznacznością, kreacyjnością i głębią
struktury semantycznej tekstu literackiego. Przyzwalanie na tego rodzaju zachowania
lekturowe sprzyja - zdaniem nauczycieli sprawujących opiekę nad praktykantami powierzchownemu, uproszczonemu odbiorowi tekstów literackich, ogranicza „moc” /
„magię” ich oddziaływania, przekreśla szansę świadomego doświadczania przez
młodych czytelników przyjemności obcowania z literaturą i czerpania z tego
rzeczywistych korzyści intelektualnych, emocjonalnych, estetycznych;
 bezkrytyczne korzystanie przez wielu studentów z gotowych projektów lekcji
(odnajdowanych zwłaszcza w zasobach internetowych), co często skutkuje
powielaniem schematycznych, stereotypowych, nieciekawych rozwiązań lekcyjnych,
brakiem naturalności, swobody i elastyczności w prowadzeniu lekcji,
nieumiejętnością dostosowywania treści lekcyjnych do uwarunkowań związanych z
potencjałem / możliwościami percepcyjnymi danej klasy, poszczególnych uczniów.
Zdaniem szkolnych opiekunów praktyk w ramach zajęć uniwersyteckich z dydaktyki
przedmiotowej powinno być więcej ćwiczeń kształtujących umiejętność
24
B. Myrdzik, Rola hermeneutyki w edukacji polonistycznej, Wyd. UMCS, Lublin 1999, s.116.
9
wartościowania sposobów pracy z tekstami literackimi, których opisy są
zamieszczane jako publikacje metodyczne na stronach internetowych , w poradnikach,
czasopismach lub
innego rodzaju materiałach adresowanych do szkolnych
polonistów. Towarzyszyć temu powinna refleksja nad znaczeniem twórczości w pracy
dydaktyczno-wychowawczej oraz motywacja do samokształcenia i samodoskonalenia
zawodowego
Za mocne strony przygotowania studentów do działań związanych z organizowaniem
szkolnego czytania tekstów literackich nauczyciele uznali następujące dyspozycje :
 potwierdzana w praktyce znajomość zasad metodycznego projektowania lekcji w
formie konspektu zawierającego opis sytuacji związanych z analizą i interpretacją
utworów literackich ;
 wykazywane przez wielu studentów (podczas rozmów pohospitacyjnych)
zainteresowanie nowymi trendami w edukacji polonistycznej, sposobami
uwspółcześniania i uatrakcyjniania procesu lekcyjnego;
 przywiązywanie znaczenia do dobrych relacji interpersonalnych oraz interakcji
lekcyjnych przez tworzenie dobrej atmosfery pracy i współpracy, inicjowanie
dyskusji,
motywowanie
uczniów
do
rozmowy
i
wyrażania
indywidualnego/wynegocjowanego w grupie stanowiska wobec problemu
wywołanego lekturą;
 znajomość i różnicowanie rozwiązań metodycznych w organizowaniu lekcyjnej pracy
z tekstami literackimi, umiejętność uzasadniania podejmowanych decyzji
dydaktycznych ;
 wykazywanie refleksyjnej postawy wobec podejmowanych działań edukacyjnych w
formie ustnej lub pisemnej samooceny przeprowadzonej/obserwowanej lekcji;
stosowanie narzędzi ewaluacyjnych (karty oceny lekcji przez uczniów ) itp.
 potrzeba uzyskania od opiekuna praktyki obiektywnej informacji zwrotnej na temat
umiejętności dydaktyczno-wychowawczych wykazywanych podczas praktyk.
4. Praca z tekstem literackim projektowana w konspektach studenckich
Bogatym źródłem informacji na temat przygotowania studentów do organizowania
sytuacji edukacyjnych stwarzających uczniom możliwość zdobywania kompetencji
lekturowych są opracowywane przez studentów konspekty lekcji kulturowo-literackich.
Podlegają one szczegółowemu omówieniu i zaliczeniu przez akademickich opiekunów
praktyk w ramach kluczowego przedmiotu specjalności nauczycielskiej, jakim jest dydaktyka
języka
polskiego.
Poniżej
omówione
zostały
niektóre
spośród
najbardziej
charakterystycznych i powtarzających się w 150 analizowanych konspektach studenckich
10
modele/strategie projektowania pracy z tekstem literackim w klasach gimnazjalnych.
Zjawiska, które naszym zdaniem negatywnie rzutują na ten obszar przygotowania
zawodowego przyszłych polonistów szkolnych to m.in.:
 dająca się zauważyć w zdecydowanej większości konspektów dominacja cech
ergocentrycznego modelu pracy z tekstem literackim, czego świadectwem było m.in.
zakładane w opisach lekcji (gł. w celach, zadaniach lekturowych) dążenie do
rekonstruowania struktury tekstowej utworów przy jednoczesnym pomniejszaniu
znaczenia wyobraźni, przeżyć, refleksji, doświadczeń społeczno-kulturowych uczniów
- aktualnych czytelników oraz alternatywnych możliwości/kluczy interpretacji danego
utworu;
 nieumiejętne wprowadzanie do języka uczniów wybranych pojęć i terminów z zakresu
wiedzy o dziele literackim (przywoływanie ich w nienaruszalnej, encyklopedycznej
formie, dyktowanie definicji słownikowych) co sprawia, że kategorie mogące
wspomagać proces świadomego poznawania, odbioru, rozumienia dzieła literackiego,
stają się celem samym w sobie, rodzą niechęć, poczucie zbędności w sytuacji gdy nie
znajdują funkcjonalnego i celowego zastosowania;
 zbyt rzadkie wśród studentów kierowanie się w praktyce edukacyjnej ideą integracji
wewnątrz - i międzyprzedmiotowej, co na lekcjach poświęconych pracy z tekstem
literackim mogłoby / i powinno wyrażać się celowym nawiązywaniem do różnych
dziedzin kultury i sztuki (dawnej i współczesnej), zderzaniem tekstów i kontekstów,
współwystępowaniem słowa i obrazu, odkrywaniem relacji intertekstualnych itd.
Analizując studenckie konspekty lekcji, można było odnieść wrażenie, że ich autorzy
czuja się „bezpieczniej”, gdy projektując lekcję poświęconą analizie i interpretacji
wybranego utworu literackiego, ograniczają się tylko do niego właśnie, co przeczy
idei „kontekstowego i dialogowego czytania tekstów kultury”;
 niedocenianie korzyści wynikających z nawiązywania w procesie edukacji literackiej
do antropocentryczno-kulturowych i personalistycznych nurtów dydaktyki
polonistycznej oraz dialogowej koncepcji lektury uprawniającej nieprofesjonalne
sposoby odbioru/czytania tekstów kulturowych (w tym literatury). W efekcie
uniemożliwia to / czy w znacznym stopniu ogranicza nabywanie przez uczniów
doświadczeń literackich, które pozwalają odkrywać w literaturze medium pomagające
lepiej rozumieć siebie, innych, świat, medium prowokujące do przekraczania granic
własnego „ja”, pogłębiające samowiedzę itd.;
 zaniedbywanie roli metody impresyjno-eksponującej niezwykle ważnej w procesie
kształcenia kompetencji lekturowych, bo zakładającej m.in. dowartościowywanie
wyobraźni, intuicji, spontanicznych przeżyć i emocji wywoływanych lekturą;
wyzwalanie motywacji do wyrażania/wymiany indywidualnych sądów i hipotez
interpretacyjnych jako jednej z form respektowania przez osobę prowadzącą lekcję
idei podmiotowego traktowania ucznia;
11
 nieprzywiązywanie znaczenia do aksjologicznego wymiaru lektury (w celach i toku
lekcji), mimo że to jedna z ważniejszych w ostatnich latach tendencji w badaniach
nad literaturą (jej odbiorem) i niezwykle istotny - często podkreślany - aspekt
formacyjnych celów języka polskiego (w tym kulturowo-literackiego) jako
przedmiotu nauczania: „<<Wychowanie dla literatury >> oznacza (...) nie tylko
kształcenie umiejętności i kompetencji, ale także-dzięki nim-otwarcie młodzieży na
wartości, które ma do zaoferowania literatura polska i arcydzieła światowe, wartości
nierelatywne, uniwersalne, ponadczasowe. (...) W tym sensie „nadrzędność literatury”
w wychowaniu na lekcjach języka polskiego nie jest ograniczeniem tegoż
wychowania tylko do ściśle literackich granic, przeciwnie jest rozszerzeniem
perspektywy. W takim ujęciu wychowawczych funkcji literatury przywraca się jej
podmiotowość, oddaje głos w wychowaniu naszym przodkom i twórcom”. 25
 dążenie do podporządkowania szkolnej lektury realizacji ciasno rozumianych,
nieskonkretyzowanych celów pedagogiczno - edukacyjnych, co przejawiało się w
następujących sformułowaniach: „kształcenie analizy i interpretacji utworu
lirycznego; uczeń (przyp.I.M.) dokonuje analizy i interpretacji przeczytanego tekstu;
umie czytać, poddawać analizie i interpretacji tekst literacki; wykazuje się postawą
humanistyczną; współpracuje w grupie; itd.”26;
 projektowany w konspektach dominujący udział nauczyciela w toku lekcji, a będący
konsekwencją doboru metod kształcenia umiejętności lekturowych. Najczęściej
wybieraną przez studentów jako metoda główna lekcji była klasyczna heureza z
przewagą ogólnych i prostych pytań problemowych oraz licznych szczegółowych
poleceń formułowanych w sposób dyrektywny, instruktażowy, nie sprzyjający
dialogowym relacjom, o jakie postuluje się w komunikacji lekcyjnej i w kontaktach z
tekstami kultury ( w tym z literaturą27;
Zakończenie
W świetle tego co zostało przedstawione sformułować można następujące wnioski:
 bardzo ważną rolę w przygotowaniu teoretycznym i praktycznym studentów do pracy
z tekstem literackim (oraz do innych form aktywności nauczycielskiej) ma wymiana
doświadczeń - na przykład podczas spotkań/konsultacji akademickich i szkolnych
opiekunów studenckich praktyk pedagogicznych. Dzięki niej
łatwiej jest
diagnozować zjawiska świadczące o nieprawidłowościach związanych z
25
B. Chrząstowska, Lektura i poetyka, op. cit., s.80.
Przykłady wynotowane z konspektów studenckich.
27
Zob. Czytanie tekstów kultury: metodologia, badania, metodyka, red. B. Myrdzik, I. Morawska, Wyd. UMCS,
Lublin 2007; M. Wlazło, Rola dialogu w kształceniu literacko-kulturowym, [w:] Metodyka a nauka o literaturze
i nauka o języku. Praca zbiorowa pod red. D. Michułki i K. Bakuły, Wrocław 2005, s.55-60; E. Mikoś, O dialogu
edukacyjnym, [w:] Drogi i ścieżki polonistyki gimnazjalnej, pod red. Z. Urygi i Z. Budrewicz, Kraków 2001,
s.16-30; B. Myrdzik, Rola nauczyciela w organizowaniu dialogu z tekstem kultury w szkole,[w:] Z uczniem
pośrodku. Podmiotowa dydaktyka literatury, języka i kultury, pod red. Z. Budrewicz i M. Jędrychowskiej,
Kraków 1999.
26
12
realizowanymi przez studentów podczas praktyk
wpisanymi w obszar kształcenia kulturowo-literackiego;
zadaniami edukacyjnymi,
 konieczne jest zapewnianie studentom zdobywania kompetencji umożliwiających
transfer uniwersyteckiej wiedzy przedmiotowej na język dydaktyki szkolnej,
odpowiednio do etapu kształcenia i uwarunkowań szkolnej komunikacji literackiej, co
wiąże się z koniecznością przekraczania granic poszufladkowanej wiedzy
uniwersyteckiej, jej selekcjonowania, funkcjonalnego stosowania i uprzystępniania;
 nieodzowne wydaje się zwiększenie liczby godzin teoretycznego przygotowania
studentów do realizacji zadań edukacyjnych - w tym działań związanych z
organizacją pracy z tekstem literackim. Kształcenie tych umiejętności jest niezwykle
trudne, wieloaspektowe,
wymaga
integracji rozległych obszarów wiedzy
(polonistycznej, psychopedagogicznej, socjologicznej, interkulturowej) i jej
funkcjonalnego zastosowania;
 niezwykle istotne jest w przypadku studentów przygotowywanych i przygotowujących
się do roli organizatorów pracy ucznia z tekstami kultury (w tym utworami z kręgu
literatury pięknej), aby wykazywali się wyobraźnią pedagogiczną, zdolnością
spontanicznego, twórczego, refleksyjnego obcowania z literaturą, aby „zarażali” taką
postawą czytelniczą, tych których uczą sztuki /przyjemności czytania. Zdarza się, że
polonistom pracującym w szkołach (w początkach ich pracy, ale i potem) trudno jest
dostosować wypracowane przez uniwersyteckie literaturoznawstwo modele
obcowania z tekstem literackim do szkolnych uwarunkowań i za wszelką cenę starają
się upowszechniać w praktyce edukacyjnej tzw. „norm czytania znawców”28. Normy
te opisane w latach 70. przez Janusza Sławińskiego - krzewią kulturę zachowań
lekturowych właściwą profesjonalnemu/naukowemu odbiorowi literatury. Próby ich
adaptacji w szkole przez niektórych studentów są skazane na niepowodzenie (czego
powinni mieć świadomość), gdyż - jak słusznie zauważa Stanisław Bortnowski:
„Znawcy szukają migotliwości semantycznej utworu, jego złożoności, niepewności
znaczeniowej, wieloznaczności (...) często czytają przeciw lekturze, przesuwając ją do
innej kategorii znaczeniowej (...) uwielbiają technologię. Dzieło dla nich jest przede
wszystkim czymś zrobionym, wyprodukowanym z materiału, w których są
rozróżniane jednostki konstrukcyjne.” 29 Tego rodzaju taktyki postępowania
lekturowego - zdaniem wielu znawców „szkolnych norm czytania” 30 - są źródłem
niepowodzeń w realizacji celów związanych z kształceniem kultury literackiej
młodych czytelników, gdyż pomijają tak ważne dla tego procesu zjawiska, jakimi są
m.in.: indywidualne wrażenia i refleksje, subiektywne doznania i sądy inspirowane
lekturą; spontaniczność odbioru, zachowania kompensacyjne i empatyczne, kontekst
28
Zob. J. Sławiński, O dzisiejszych normach czytania (znawców), „Teksty” 1974, z.3.
S. Bortnowski, Literatura w szkolnej sytuacji komunikacyjnej, op. cit., s.14.
30
Zob. L. Jazownik, Wyzwolić moc lektury. Aksjologiczno-dydaktyczny sens dzieła literackiego, Oficyna Wyd.
UZ, Zielona Góra 2004; Z. A. Kłakówna, Przymus i wolność. Projektowanie procesu kształcenia kulturowej
kompetencji, WE, Kraków 2003; F. Tomaszewski, Magia lektury, WSiP, Warszawa 1990. .
29
13
osobistych doświadczeń społeczno-kulturowych, niestereotypowość
potrzeba wartościowania itd.
interpretacji,
 warto też postulować o dowartościowywanie w środowiskach polonistyki
uniwersyteckiej potrzeb, oczekiwań, odrębności polonistyki szkolnej. Rozziew
między jedną a drugą dyscypliną od lat jest przedmiotem dyskusji, uwagi wielu
autorów, którzy upatrują w tym źródła potencjalnych i rzeczywistych
niepowodzeń/dylematów w pracy szkolnych polonistów (również w zakresie działań
związanych z projektowaniem sytuacji odbioru tekstów literackich). Efektem tego jest
m.in. szeroko opisywane zjawisko niechęci uczniów do czytania/ oporu wobec lektury
- zwłaszcza literackiej. W ramach zajęć z dydaktyki przedmiotowej bardzo trudno
wprowadzać/uzupełniać/aktualizować
kierunkowe
kompetencje
kształcenia
uniwersyteckiego, tj. wiedzę i umiejętności z zakresu macierzystych dyscyplin
polonistyki (gł. literaturoznawstwa, językoznawstwa, teorii i historii literatury itd.),
gdyż musiałoby się to odbywać kosztem realizacji celów związanych z teorią i
praktyką dydaktyki polonistycznej w różnych typach szkół (podstawowa, gimnazjum,
liceum, technikum, szkoła zawodowa). Dlatego ciągle ważne, aktualne i zasadne są
formułowane przez niektórych autorów refleksje/postulaty dotyczące koncepcji
kształcenia polonistów zainteresowanych pracą w szkole: „Zajęcia uniwersyteckie
muszą tworzyć sytuacje skłaniające studentów do wyrażenia własnych opinii i ocen,
do dyskusji i sporów o wartości, wychodzących - co ważne dla nauczyciela literatury daleko poza sferę sądzenia artystycznego w stronę problematyki egzystencjalnej,
etycznej, psychologicznej. (...) Wykształcenie podstawowych kompetencji
świadomego swej roli, samodzielnego i twórczego nauczyciela - polonisty wymaga
znaczącej reorientacji dydaktyki akademickiej, której model obecny jest zbyt
uproszczony i jednowymiarowy. Trzeba w pierwszym rzędzie dążyć do jej nasycenia
świadomością celów kształcących, wykraczających znacznie poza horyzont
kształcenia znawcy literatury i języka. Trzeba też szerzej otworzyć polonistykę na
współczesność (...) w sensie aktualnego kontekstu kulturowego i edukacyjnego
funkcjonowania literatury w społeczeństwie, zwłaszcza w życiu pokoleń
najmłodszych.”31
Odwołując się zatem do przytoczonych badań i sformułowanych postulatów należy
podkreślić, iż realizowany obecnie projekt stwarza niebywałą okazję do tego, aby
wypracować skuteczniejsze formy kształcenia przyszłych nauczycieli.
Z pewnością
zaproponowane innowacyjne rozwiązania dotyczące realizacji praktyk pedagogicznych
pozwolą osiągnąć nową jakość w przygotowaniu studentów do szkolnej pracy z tekstem
literackim.
31
Z. Uryga, Potrzeby i oczekiwania szkoły wobec uniwersyteckiego studium polonistycznego, [w:] Zjazd
Polonistów 1995. (Zagadnienia edukacyjne). Materiały pod red. B. Chrząstowskiej i Z. Urygi, Wyd. Nauk. WSP
w Krakowie, Kraków 1995, s.31-32.