Głód 1932 roku. W cieniu Wielkiego Głodu - typo

ROZDZIAŁ III
Głód 1932 roku.
W cieniu Wielkiego Głodu
Jedną ze swych pierwszych prac Włodzimierz Lenin zatytułował wy−
mownie Krok wprzód, dwa kroki w tył. W polityce rządu radzieckiego wobec
chłopów nierzadko stosowano taktykę odwrotną, to jest ofensywną: krok
w tył, dwa kroki wprzód. Publicyści zaczęli nazywać tę – dość często stoso−
waną przez polityków różnych epok – taktykę „leninowskim tangiem”.
Próba komunizacji wsi zakończona fiaskiem z powodu oporu chłopów zmu−
siła jednak Lenina do odstąpienia od własnej doktryny „o dwa kroki” –
w 1921 i 1923 roku. Nie wiadomo, jak potoczyłyby się losy narodów Związ−
ku Radzieckiego, gdyby w czasie dokonywania „drugiego kroku”, w 1923
roku, Lenin pozostawał u władzy.
W stosunku do chłopów Józef Stalin kontynuował ofensywną taktykę „le−
ninowskiego tanga”. W ciągu dziesięciu lat po pierwszej próbie kolektywi−
zacji wsi „państwo−komuna” zbierało siły. Potencjał siłowych, propagando−
wych i edukacyjnych instytucji państwa został skierowany na osiągnięcie
jednego celu – zbudowanie komunizmu. Cel był niemożliwy do osiągnięcia
bez przeprowadzenia fundamentalnych przekształceń społeczno−gospodar−
czych w rolnictwie, zatem od 1929 roku mieszkańcy wsi znowu odczuli pre−
sję „państwa−komuny”. Nacisk okazał się być adekwatny do stawianego
przez chłopów oporu i siłowe środki wpływu na wieś zmieniły się w terror.
W stworzonym przez Lenina systemie politycznym koncentracja władzy
w rękach niewielkiej grupy osób osiągnęła poziom maksymalny. Przez 25 lat
urzędowania na najwyższym stanowisku politycznym w ZSRR Stalin do−
wiódł niewybredności w doborze środków osiągania celów. Opanowany
przez niego i jego otoczenie Kreml był w stanie posunąć się w represjach do
ludobójstwa.
W poniższym rozdziale przeprowadzono analizę wydarzeń mających
miejsce w okresie od jesieni 1930 do lata 1932 roku. Te dwa lata okazały się
decydujące dla ustanowienia ładu kołchozowego. Narzucenie kołchozów
przy pomocy metod terrorystycznych i dążenie Kremla do natychmiastowe−
154
155
III. Głód 1932 roku
III. Głód 1932 roku
go użycia ładu kołchozowego w celu rekwizycji maksymalnej ilości produk−
cji rolnej doprowadziły w pierwszej połowie 1932 roku do głodu.
Głód ten nigdy nie został przez historyków poddany odrębnej analizie.
Zawsze znajdował się w cieniu dramatu rozgrywającego się od drugiej poło−
wy 1932 roku do końca pierwszej połowy 1933. Wspólna jest tylko pierwot−
na przyczyna obu głodów – państwowe gromadzenie zapasów zboża. Głód
pierwszej połowy 1932 roku został spowodowany przez gromadzenie zapa−
sów zboża ze zbiorów 1931 roku, głód ostatnich miesięcy 1932 – ze zbiorów
1932 roku. Obydwa były sztuczne, różniły się jednak skutkami. Pierwszy po−
chłonął dziesiątki tysięcy ofiar, drugi – setki tysięcy. Dotyczący całego
Związku Radzieckiego głód drugiej połowy 1932 roku na Ukrainie i w Ku−
baniu zaczął przekształcać się w zupełnie inne, straszliwe zjawisko – Wielki
Głód. Jego przyczyną nie było już tylko państwowe gromadzenie zapasów
zboża, lecz „gromadzenie” wszelkiej żywności znajdującej się w gospodar−
stwach chłopskich. W efekcie ofiary na terenach wiejskich zaczęto liczyć
w milionach.
Wydarzenia następujące od drugiej połowy 1930 roku do pierwszej poło−
wy 1932 roku należy rozpatrywać odrębnie. Wyłącznie takie podejście jest
w stanie zdemaskować starannie ukrywane przez rząd Stalina działania,
które poczynając od lutego 1933 roku wywołały potworną śmiertelność na
ukraińskiej wsi.
lektywizacji” (uchwalony przez członków Biura Politycznego KC 20 wrześ−
nia). Polecono w nim, by sekretarz KC WKP(b) Karl Bauman, ludowy komi−
sarz rolnictwa ZSRR Jakow Jakowlew i przewodniczący Kołchozcentru Tichon
Jurkin w ciągu dwóch dni opracowali projekt dyrektywy o rozwoju kolektywi−
zacji. Wskazywano również przyczynę przywiązywania przez Biuro Polityczne
KC WKP(b) szczególnej uwagi do tej kwestii „w związku z nowym, potężnym
pobudzeniem budownictwa kołchozowego, które wciąż narasta”2. W ten spo−
sób Kreml przystąpił do trzeciej próby kolektywizacji rolnictwa.
Rozpoczęło ją rozesłanie 24 września 1930 roku listu dyrektywnego KC
WKP(b) „O kolektywizacji”, skierowanego do komitetów obwodowych, ko−
mitetów krajowych i KC partii komunistycznych poszczególnych republik.
W liście stawiano zadanie „osiągnięcia decydujących zmian w sprawie orga−
nizacji nowego, potężnego zrywu ruchu kołchozowego”. Podkreślano, że bu−
downictwo kołchozowe powinno zmierzać drogą tworzenia arteli rolnych
„jako podstawowej formy ruchu kołchozowego na tym etapie”. Potępiano
„zarówno nastroje prawicowo−oportunistyczne, które ignorują konieczność
wytężonej pracy nad dalszym rozwojem budownictwa kołchozowego, jak
i próby ponownego popełnienia wypaczeń i błędów z poprzedniego roku
(chodzi o sezon w rolnictwie 1929/1930 – przyp. aut.)”3.
Na plenum KC KP(b)U i połączonym plenum KC i CKK WKP(b), które
odbyły się w grudniu 1930 roku, przed organizacją partyjną Ukrainy posta−
wiono zadanie pełnego skolektywizowania Stepu w 1931 roku i wciągnięcia
do kołchozów przynajmniej połowy gospodarstw chłopskich strefy lasoste−
pu4. Jeden z punktów rezolucji grudniowego plenum KC KP(b)U określał
najważniejszy środek nacisku na chłopów−właścicieli: „Walka o kolektywi−
zację jest przede wszystkim walką z kułakiem – głównym, zajadłym wro−
giem kolektywizacji. (…) Bezwzględny atak na ciemiężyciela na całej dłu−
gości frontu (gromadzenie zapasów zboża, działania finansowe i inne), li−
kwidacja kułactwa na obszarach w pełni skolektywizowanych, przesiedlenie
rozkułaczonych chłopów poza granice wsi – powinny stać się częścią walki
mas kołchozowych oraz średnio− i małorolnych chłopów o przeprowadzenie
pełnej kolektywizacji”5.
1. Dokończenie kolektywizacji rolnictwa
Powrót kampanii pełnej kolektywizacji
2 września 1930 roku Stalin napisał z kaukaskiego kurortu do Mołotowa:
„Trzeba by było, myślę, udzielić wewnętrznej dyrektywy komitetom obwo−
dowym i rejonowym (…). Skoncentrować ich całą uwagę na organizacji
przypływu do kołchozów (…). Jednym słowem, rozpocząć odpowiednią, sy−
stematyczną i intensywną kampanię w prasie na rzecz ruchu kołchozowego
jako głównego dziś i decydującego o wszystkim czynnika budownictwa rol−
nego”1.
Mołotow dodał do protokołu z posiedzenia Biura Politycznego KC WKP(b)
z dnia 25 września 1930 roku punkt numer 17/25 „O dyrektywie w sprawie ko−
1
Pisma I. W. Stalina W. M. Mołotowu. 1925–1936 gg. Sb. dokumientow, Moskwa
1995, s. 212–213.
2
Tragiedija sowietskoj dieriewni. Kollektiwizacija i raskułacziwanije.Dokumienty
i matieriały, Moskwa 2001, t. 3, s. 54
3
Istorija Kommunisticzeskoj partii Sowietskogo Sojuza, Moskwa 1971, t. 4, ks. 2, s. 158.
4
Narysy istoriji Komunistycznoji partiji Ukrajiny, Kyjiw 1977, s. 427.
5
Komunistyczna partija Ukrajiny w rezolucijach i riszenniach z’jizdiw, konferencij
i płenumiw CK, Kyjiw 1976, t. 1, s. 709.
156
157
III. Głód 1932 roku
III. Głód 1932 roku
Akurat w tym czasie CKW ZSRR zatwierdził ustawę o jednolitym podat−
ku rolnym na 1931 rok, w którym poczynił próbę nowego określenia para−
metrów gospodarstw kułackich. Jak relacjonował Michaił Kalinin, próba nie
powiodła się, ponieważ „stare parametry kułactwa zostały niemal zupełnie
usunięte, natomiast nowe nie pojawiły się i nie można ich było zarejestro−
wać”6. Jednak w trakcie organizacji „ruchu kołchozowego” partia miała obo−
wiązek wykrywania kułaków, by przy pomocy groźby rozkułaczenia zapę−
dzać chłopów do kołchozów. W rezolucji plenum KC KP(b)U z grudnia
1930 roku „atak na ciemiężyciela” niekoniecznie miał polegać na rozkuła−
czeniu. Rekomendowano naciski przy pomocy dostaw obowiązkowych
i „działań finansowych”, to jest nasilonego opodatkowania.
Tych, którzy nie zgodzili się na przystąpienie do kołchozu, uznawano za
kułaków. Ukryta treść dyrektyw partyjnych była rozszyfrowywana w doku−
mentach czekistów, które rejestrowały stan rzeczywisty, a nie zamaskowany.
W notatce o prowadzeniu kolektywizacji, sporządzonej dla Wydziału Infor−
macji OGPU 25 listopada 1930 roku, wśród różnych faktów przedstawiono
również następujące wydarzenie: „W rejonie bobrynieckim przewodniczący
kołchozu Nowe Życie z powodu włączenia do kołchozów gospodarzy indy−
widualnych stwierdził: »Na indusów (gospodarzy indywidualnych – przyp.
aut.) należy nałożyć taki plan obowiązkowych dostaw zboża, by sami prosi−
li się do kołchozów. Jeśli nawet to nie pomoże, trzeba będzie nałożyć na nich
takie obowiązkowe dostawy mięsa, że będą musieli oddać ostatnią krowę.
Wtedy każdy do nas przybiegnie i żebyśmy tylko zdążyli zapisy przyjmo−
wać«”7.
Po gorzkich doświadczeniach pierwszych miesięcy 1930 roku kierownic−
two partii opowiedziało się „przeciw stawianiu na spontaniczność kolekty−
wizacji, jak również przeciw wszelkim administracyjnym nadużyciom i wy−
skokom” (z rezolucji plenum KC KP(b)U z grudnia 1930 roku). Za obowią−
zek organizatorów „ruchu kołchozowego” uznano wywołanie sytuacji,
w której warunki gospodarowania indywidualnego byłyby nie do zniesienia.
Cel ten miał być osiągnięty przez wyznaczenie każdej zagrodzie chłopskiej
dostaw obowiązkowych i nałożenie podatków, a następnie oczekiwanie, że
„indusi” złożą dobrowolne oświadczenia o przystąpieniu do kołchozu.
Jednak dostawy obowiązkowe i podatki były efektywne jedynie łącznie
z zagrożeniem natychmiastowym rozkułaczeniem. Uczestnicy plenum KC
KP(b)U z grudnia 1930 roku byli zupełnie zdezorientowani. Żądanie dokoń−
czenia kolektywizacji w ciągu roku wydawało im się absolutnie nierealne.
Z tego przykrego położenia wyciągnął ich sekretarz KC KP(b)U, były borot−
bista Panas Lubczenko. Sens jego wystąpienia−instrukcji zawiera się w na−
stępującym fragmencie: „Niektórzy komuniści, a nawet poszczególne orga−
nizacje partyjne, zapomnieli już o tym, że mają u siebie na wsi kułaka. Do−
tyczy to przede wszystkim obszarów stepowych, gdzie osiągnęliśmy
wysokie wskaźniki kolektywizacji. Niektórym towarzyszom wydaje się, że
kułacy to ci, którzy zostali wpisani na listę wiosną 1930 roku. Wydaje im się,
że jeśli na podstawie tej listy przeprowadzili rozkułaczenie, to pozbyli się
u siebie kułaka. Powtarzają twierdzenia tych kułaków, którzy jeszcze nie
zostali rozkułaczeni, że jakoby nasi kułacy są już na Sołowkach8, a we wsi
kułaków nie ma. Niektórzy z naszych komunistów żachnęli się na tak wiel−
kie zadanie – skolektywizowanie półtora do dwóch milionów gospodarstw
chłopów mało− i średniorolnych. Nie zorganizujemy ataku na kułaka, a za−
tem nie osiągniemy sukcesu w kolektywizacji, jeśli każdy członek partii,
każdy aktywista, mało− i średniorolny, nie zrozumie, że kułactwo wyrasta
u nas na bazie żywiołu drobnej burżuazji każdego dnia, co godzinę, że ku−
łactwo nie ogranicza się do listy z roku 1930, ale że kułactwo na wsi po pro−
stu jest”9.
Nowa kampania przeciw „kułakom”
Ponowna kampania rozkułaczania została przygotowana w oparciu o do−
świadczenia roku 1930. Niezbędną podstawę prawną zapewnił XII Wszech−
ukraiński Zjazd Rad z lutego−marca 1931 roku. W rezolucji „O podsumowa−
niach i perspektywach budownictwa sowchozowo−kołchozowego” zażądał
on od organów władzy radzieckiej „przeprowadzenia zdecydowanej likwida−
cji kułaka jako klasy”10.
Komisja Biura Politycznego KC KP(b)U na czele z Panasem Lubczenką,
która opracowywała plan kampanii rozkułaczenia, postawiła przed KC
8
6
Patrz: W. Kondraszyn, Gołod 1932–1933 godow w rossijskoj dieriewnie, Penza
2003, s. 65–66.
7
Tragiedija sowietskoj dieriewni. Kollektiwizacija i raskułacziwanije. Dokumienty
i matieriały, Moskwa 2000, t. 2, s. 713.
Sołowki – Wyspy Sołowieckie w Zatoce Onega na Morzu Białym; w czasach car−
skich miejsce zsyłek więźniów politycznych, w Rosji radzieckiej – pierwszych łagrów.
9
Patrz: Hołod 1932–1933 rokiw w Ukrajini: pryczyny ta naslidky, op. cit., s. 379–
380.
10
Rezoluciji Wseukrajinśkych z’jizdiw Rad, Charkiw 1932, s. 352.
158
159
III. Głód 1932 roku
III. Głód 1932 roku
WKP(b) kwestię deportowania poza granice USRR 160 tysięcy osób (40 ty−
sięcy gospodarstw chłopskich). Kreml obniżył limit do 30 tysięcy gospo−
darstw. 29 maja 1931 roku sekretarz KC WKP(b) Paweł Postyszew rozesłał
do republik, krajów i obwodów odbite na powielaczu typowe powiadomie−
nie o rozpoczęciu kampanii wysiedlania (wpisywano na nim atramentem na−
zwisko sekretarza komitetu partyjnego, region wysiedlenia i liczbę rodzin
chłopskich podlegających wysiedleniu). Deportacja była prowadzona w błys−
kawicznym tempie. 12 czerwca specjalny oddział OGPU informował, że
cztery transporty kolejowe z Ukrainy zostały już rozładowane w miejscu
przeznaczenia (wszystkich ukraińskich „kułaków” wywożono do obwodu
uralskiego), a siedem transportów jest w drodze. Łącznie w transportach zna−
lazły się 4 853 rodziny (18 279 osób), a planowano wywiezienie następnych
25 tysięcy (około 100 tysięcy osób)11.
Jednak w drugiej połowie 1931 roku masowe rozkułaczanie zostało
wstrzymane. Nie było już potrzebne. Łączne wyniki dwóch operacji czeki−
stowskiego „rozkułaczenia” przedstawiały się następująco12:
28 maja 1931 roku KC KP(b)U zwrócił się do rejonowych komitetów par−
tii i rejonowych komitetów wykonawczych z listem dyrektywnym następu−
jącej treści: „Należy wyjaśnić chłopom indywidualnym, że zgodnie z uchwa−
łą CKW ZSRR z dnia 12 kwietnia 1931 roku i ustawą o podatku żywnościo−
wym podatek dla chłopów indywidualnych, jak również rozliczenie z dostaw
obowiązkowych będą wyznaczane w wielkościach odpowiadających obsza−
rowi zasiewów w roku ubiegłym. Całą nieobsianą w terminie ziemię należą−
cą do gospodarstw uchylających się od przeprowadzenia zasiewów należy
odebrać i przekazać kołchozom. Jeśli chodzi o tych chłopów indywidual−
nych, którzy złośliwie uchylają się od dokonania zasiewów, rejonowe komi−
tety wykonawcze są zobowiązane do zajęcia w trybie przymusowym koni
i sprzętu siewnego niezbędnych do obsiania przejętej ziemi, na podstawie
sztywnych szacunków przeprowadzonych przez rejonowe komitety wyko−
nawcze. Należy wyznaczyć kołchozom dodatkowe zadania w zakresie zasie−
wu odmian późnych w celu pokrycia ewentualnego deficytu zasiewów w go−
spodarstwach indywidualnych”13.
W grudniu 1930 roku na połączonym plenum KC i CKK WKP(b) Ukraina
otrzymała zadanie skolektywizowania przynajmniej 80 procent gospodarstw
chłopskich w strefie stepu i przynajmniej 50 procent w strefie lasostepu.
Stan kolektywizacji według regionów w 1931 roku charakteryzują dane
zestawione w tabeli na następnej stronie14.
Jak wynika z tabeli, KC KP(b)U zrealizował powierzone mu zadanie ze
znaczną nadwyżką.
Udział uspołecznionej ziemi ornej zawsze przeważał nad udziałem go−
spodarstw skolektywizowanych (był to skutek deportacji „kułaków” lub
ucieczek chłopów do miast i do nowo wznoszonych obiektów przemysło−
wych). Do marca 1931 roku na Ukrainie uspołeczniono 14 milionów 127 ty−
sięcy hektarów ziemi ornej (52,7 procent), a do października – 18 milionów
702 tysiące hektarów (72 procent)15.
2 sierpnia 1931 roku KC WKP(b) w uchwale „O tempie dalszej kolekty−
wizacji i zadaniach w zakresie umocnienia kołchozów” wyjaśniał kryteria,
według których powinna być prowadzona pełna kolektywizacja: nie mniej
niż 68–70 procent gospodarstw chłopskich obejmujących 75–80 procent po−
wierzchni zasiewów. W oparciu o te wytyczne plenum KC WKP(b) uznało
Region
Ukraińska SRR
Północny Kaukaz
Liczba wysiedlonych gospodarstw (w tys.)
1930 r.
1931 r.
Ogółem
31 593
10 595
32 127
27 809
63 720
38 404
Dokończenie pełnej kolektywizacji
Znacznie większą rolę niż rozkułaczenie odegrał w kolektywizacji 1931
roku „rozziew podatkowy”: kołchoźnicy zostali zwolnieni z podatków, pod−
czas gdy na chłopów indywidualnych nakładano podatki nieograniczone
żadnymi normami. Mało kto był w stanie wytrzymać obciążenia podatkowe,
dlatego chłopi indywidualni często zaprzestawali uprawy ziemi i starali się
przeżyć z pracy dorywczej. Ale i to im nie pomogło.
11
13
12
14
Tragiedija sowietskoj dieriewni, op. cit., t. 3, s. 143.
R. W. Davies, S. Wheatcroft, The Years of Hunger. Soviet Agriculture, 1931–1933,
Palgrave 2004, s. 490.
15
S. Kulczyćkyj, Cina „wełykoho perełomu”, op. cit., s. 143.
Istorija kołektywizaciji silśkoho hospodarstwa URSR, Kyjiw 1965, t. 2, s. 554–555.
Tamże.