docPobierz artykuł - Roczniki Biblioteczne
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz artykuł - Roczniki Biblioteczne
AGNIESZKA WANDEL Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytet Wrocławski NOWE POLSKIE CZASOPISMA BIBLIOLOGICZNE I BIBLIOTEKOZNAWCZE* W ŚWIETLE AKTUALNYCH MINISTERIALNYCH WYTYCZNYCH OCENY I PUNKTACJI CZASOPISM NAUKOWYCH Parametryczne metody oceny czasopism naukowych w świetle opinii środowiska akademickiego oraz wytycznych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Procedura tworzenia list czasopism punktowanych. Wykaz czasopism bibliologicznych i bibliotekoznawczych na listach MNiSzW w latach 2010–2012. Nowe i reaktywowane czasopisma akademickich instytutów bibliotekoznawstwa. SŁOWA KLUCZOWE: czasopisma naukowe, ocena czasopism naukowych, lista czasopism punktowanych, „Toruńskie Studia Bibliologiczne”, „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy”, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” W ostatnim czasie na łamach prasy akademickiej wiele miejsca poświęcono kondycji i wartości polskich czasopism naukowych. Interesująca dyskusja na ten temat została zaprezentowana w czasopiśmie „PAUza Akademicka” w latach 2008–20091. Wzięli w niej udział przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych, niestety, w przeważającej większości reprezentanci nauk ścisłych i medycznych. Szkoda, ponieważ inne są kryteria oceny czasopism z dziedzin humanistycznych i społecznych oraz ścisłych i medycznych, a publikowanie prac w każdej z nich rządzi się innymi prawami. Reprezentanci nauk ścisłych przedstawiają zazwyczaj radykalne poglądy. Niektórzy uważają wręcz, że „wszystkie czasopisma polskie wydawane w Polsce z zakresu moich specjalności [biologia molekularna, biologia komórki, biochemia, biofizyka] publikujące oryginalne wyniki powinny zostać * W artykule pominięto periodyki wydawane przez biblioteki, skupiając się na czasopismach naukowych wydawanych przez ośrodki akademickie. 1 Dyskusja o polskich czasopismach naukowych. PAUza Akademicka: tygodnik Polskiej Akademii Umiejętności, 2008 nr 14–2009 nr 39, http://pauza.krakow.pl/index.php?option=com_ content&task=view&id=48&Itemid=88 [dostęp: 5 VII 2012]. ROCZNIKI BIBLIOTECZNE, R. LVI: 2012 Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 173 2013-05-06 14:58:23 174 AGNIESZKA WANDEL zamknięte, a przynajmniej nie powinny być finansowane z budżetu nauki”2 (Maciej Żylicz) lub „polskie czasopisma naukowe winny podlegać prawom rynku, tj. być finansowane wyłącznie drogą prenumeraty (tak, jak to się dzieje w przypadku większości liczących się czasopism na świecie”3 (Józef Smak, specjalność: astronomia). Inni podkreślają, że „polscy autorzy powinni publikować swoje prace w czasopismach międzynarodowych o jak najwyższym impact factor (IF). Lokalne czasopisma, np. uniwersyteckie, można by kontynuować dla celów kolekcjonerskich. Te publikacje nie powinny jednak być brane pod uwagę przy ocenie dorobku naukowego”4 (Kazimierz Ostrowski, specjalność: medycyna) lub otaczanie specjalną troską czasopism biologiczno-medycznych ukazujących się w języku polskim i cyrkulujących lokalnie jest nieracjonalne, a nawet szkodliwe. Periodyki te stanowią rezerwuar stagnujący, sprzyjając zamieraniu ambicji tworzenia. Publikowanie w nich często służy zaspokajaniu biurokratycznych wymogów przy osiąganiu formalnych awansów zawodowych i stopni naukowych5 (Jan Albrecht, specjalność: biologia, medycyna doświadczalna). Wyjątkowa jest na tym tle opinia zoologa Andrzeja Wiktora, który stwierdził: „Nikt nie zachęca, chociażby punktacją, do drukowania w Kraju. To polski kompleks niższości i samoniszczenie własnej kultury6. Idea i konieczność oceny czasopiśmiennictwa naukowego jest powszechnie rozumiana i akceptowana. Sprzeciwy i polemikę wywołuje natomiast sposób, w jaki jest ona dokonywana, a ściślej stosowanie przy ocenie na coraz szerszą skalę metod parametrycznych7. Humaniści nie w pełni akceptują popularny wśród reprezentantów nauk ścisłych i przyrodniczych pogląd, że najlepszym miernikiem pozycji i dorobku badacza jest tzw. lista filadelfijska. Niestety, ich głosy są na ogół słabsze, co wyraźnie podkreślił filozof Wiesław Sztumski: „być może kryteria filadelfijskie oceny ich prac [fizyków] zadowalają ich. Ale to wynika ze specyfiki fizyki, która jest »nauką ilościową«. Pozostali, przedstawiciele »nauk jakościowych«, czyli humaniści, znoszą cierpienie w milczeniu, świadomi słabszej pozycji”8. Temat budzi ogromne emocje także wśród przedstawicieli młodszego pokolenia badaczy, ponieważ od tego, w jakich czasopismach będą publikowali swoje prace, zależy pomyślny rozwój kariery naukowej. Między innymi tym problemom jest poświęcony blog pod nazwą Warsztat badacza komunikacji tworzony przez Emanuela Kulczyckiego, adiunkta w Instytucie Filozofii Uniwersytetu 2 Ibidem. Wypowiedź: http://pauza.krakow.pl/14_3_2008.pdf [dostęp: 5 VII 2012]. Ibidem. Wypowiedź: http://pauza.krakow.pl/16_2_2008.pdf [dostęp: 5 VII 2012]. 4 Ibidem. Wypowiedź : http://pauza.krakow.pl/15_2_2008.pdf [dostęp: 5 VII 2012]. 5 Ibidem. Wypowiedź: http://pauza.krakow.pl/15_3_2008.pdf [dostęp: 5 VII 2012]. 6 Ibidem. Wypowiedź: http://pauza.krakow.pl/16_3_2008.pdf [dostęp: 5 VII 2012]. 7 Ibidem oraz Andrzej M. BRANDT, O parametryzacji ocen w nauce w Polsce, Nauka 2011 nr 3, s. 135. 8 Nauka to tylko biznes? Z prof. Wiesławem Sztumskim rozmawia Anna Leszkowska. Sprawy Nauki 2010 nr 2 (147). Dostępny: http://www.sprawynauki.edu.pl/ [dostęp: 5 VII 2012]. 3 Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 174 2013-05-06 14:58:23 NOWE POLSKIE CZASOPISMA BIBLIOLOGICZNE I BIBLIOTEKOZNAWCZE 175 im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Dostarcza on wielu aktualnych danych na temat parametrycznej oceny czasopism, a także ministerialnych wytycznych odnoszących się do trybu przeprowadzania doktoratu, habilitacji i profesury9. Kulczycki dokładnie omawia procedury związane z oceną czasopism, zwracając przy tym niejednokrotnie uwagę na te stosowane przez Ministerstwo rozwiązania, które mogą wzbudzać istotne zastrzeżenia (por. między innymi wpis: „Grzechy główne oceny czasopism, czyli dobrymi chęciami piekło jest punktowane” z 26 stycznia 2012). Dziwi z kolei, że ocena czasopiśmiennictwa własnej dziedziny (jak również jej metody) nie wzbudzają większych emocji wśród bibliologów i bibliotekoznawców. W 2008 roku Andrzej Mężyński stwierdził, że „czasopisma księgoi bibliotekoznawcze rzadko podlegają całościowym ocenom generalnym […]”10. Najczęściej impulsem do oceny danego periodyku są jubileusze, a to sprawia, że jest ona powierzchowna, a nawet laurkowa. O rzetelną krytykę pisma w wąskim światku bibliotekoznawców („gdzie wszyscy dobrze się znają”11) jest z pewnością trudno12 — nie jest to jednak jedyny powód jej braku. Nie ma — zdaniem Mężyńskiego — konkretnych metod oceny13, która do tego formułowana jest niemal wyłącznie na podstawie analiz formalnostatystycznych, bez pogłębionej analizy treści. Sam Mężyński przyznaje jednak, że — choć badanie wartości merytorycznej pisma powinno być pierwszorzędnym zadaniem recenzenta — to przekracza ono zazwyczaj kompetencje jednej osoby. Można tu oczywiście uciec się do klasycznego kryterium: analizy częstotliwości cytowań, a to przecież metoda stricte parametryczna obarczona konkretnymi ograniczeniami14. Polemikę z argumentacją Mężyńskiego podjął Piotr Nowak, podważając część tez (przede wszystkim szczegółowo odniósł się do jego recenzji poznańskiej „Biblioteki”), ale aprobując tę najważniejszą: ocena czasopism bibliotekoznawczych jest po9 Warsztat badacza komunikacji [blog Emanuela KULCZYCKIEGO], http://ekulczycki.pl/ [dostęp: 5 VII 2012]. 10 Andrzej MĘŻYŃSKI, Czasopisma księgo- i bibliotekoznawcze w Polsce. Kryteria ocen, wybrane przykłady, [w:] Dokument, książka i biblioteka w badaniach naukowych i nauczaniu uniwersyteckim, Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego 2008, s. 157–165. 11 Ibidem, s. 163. 12 Andrzej MĘŻYŃSKI, Przegląd Biblioteczny i jego recenzenci. Tylko nie tak, proszę!, Przegląd Biblioteczny 2010 z. 1, s. 73–82. 13 Mężyński formułuje oczywiście takie kryteria. Zresztą prezentuje też opinię, że wszystkie periodyki specjalistyczne w Polsce i na świecie winny być oceniane w podobny lub nawet identyczny sposób. A. MĘŻYŃSKI, Czasopisma księgo- i bibliotekoznawcze..., s. 159. 14 Mężyński proponuje korzystanie z analizy cytowań, wskazuje jednak na podstawowy mankament tej metody, a mianowicie fakt, że duża liczba cytowań nie zawsze jest odzwierciedleniem wysokiej jakości tekstu. Por. A. MĘŻYŃSKI, Ocena czasopism naukowych — w odpowiedzi na opinię Piotra Nowaka, Przegląd Biblioteczny 2010 z. 3, s. 338. Podobne uwagi formułuje Jacek Wojciechowski. Por. Jacek WOJCIECHOWSKI, Z lektur zagranicznych, Przegląd Biblioteczny 2010 z. 2, s. 230. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 175 2013-05-06 14:58:23 176 AGNIESZKA WANDEL trzebna, a wypracowanie odpowiednich metod — niezbędne. Dyskusja została opublikowana w „Przeglądzie Bibliotecznym”15. Ministerialna ocena czasopism naukowych urzeczywistnia się w postaci Wykazu wybranych czasopism wraz z liczbą punktów za umieszczoną w nich publikację naukową ogłaszanego rokrocznie przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Od 1998 roku dokument ten stanowi podstawę parametrycznej oceny dorobku publikacyjnego polskich instytucji naukowych i co za tym idzie — rzutuje na ich kategoryzację oraz wielkość przyznawanych im dotacji16. Ma być również wyznacznikiem prestiżu czasopisma i gwarantem utrzymywania przez redakcję jego wysokiego poziomu. Dla realizacji tak wytyczonych celów Ministerstwo 25 listopada 2011 roku opublikowało nowe „Ujednolicone zasady oceny czasopism naukowych”17. Wywołały one wśród redakcji pism duży niepokój, ponieważ przyjęte kryteria są wysokie, a dla pewnych periodyków wręcz niemożliwe do spełnienia. Zrodziło to zatem uzasadnione obawy, że niektóre cenione dotąd pisma mogą z ministerialnej listy zniknąć. MNiSzW nie zrealizowało jednak wszystkich założonych w „Ujednoliconych zasadach […]” wytycznych. 4 września 2012 roku, tuż przed opublikowaniem nowej listy czasopism na ministerialnej stronie WWW pojawił się komunikat z wytycznymi, którymi w rzeczywistości kierowano się przy ocenie ankiet nadesłanych przez redakcje18. Wynika z niego, że sposób oceny czasopism humanistycznych został lepiej dopasowany do ich specyfiki19. 15 Piotr NOWAK, Andrzej Mężyński i jego oceny czasopism. „Wreszcie” coś się dzieje. Przegląd Biblioteczny 2010 z. 1, s. 7–12; oraz A. MĘŻYŃSKI, Ocena czasopism naukowych..., s. 333–339. 16 Por. informacje na stronie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www.nauka. gov.pl/finansowanie/finansowanie-nauki/dzialalnosc-statutowa/ocena-jednostek-naukowych/listaczasopism-punktowanych/ [dostęp: 5 VII 2012] oraz Grzegorz RACKI, Aneta DRABEK, Kulisy listy czasopism punktowanych, Forum Akademickie 2010 nr 12, http://forumakademickie.pl/fa/2010/12/ kulisy-listy-czasopism-punktowanych/ [dostęp: 5 VII 2012]. Warto w tym miejscu dodać, że rokroczne publikowanie wykazu pozostaje jak dotychczas w sferze ministerialnych deklaracji. Przykładowo, w czerwcu 2009 r. ukazał się wykaz za rok 2008 (w postaci jednolitego pliku), ale już czerwcu 2010 roku nie opublikowano nowej listy za rok 2009, a jedynie informację, że tytuły czasopism punktowanych znajdują się w 8 (!) różnych załącznikach do ministerialnych komunikatów ukazujących się na przestrzeni lat 2007–2010. Wykaz za rok 2011 ukazał ze sporym opóźnieniem w połowie września 2012 r. i objął lata 2011–2012. Na krytykę polityki informacyjnej Ministerstwa zasługuje również chaos terminologiczny wprowadzony poprzez zamienne (?) używanie określeń: wykaz czasopism punktowanych, lista czasopism punktowanych, wykaz czasopism naukowych, wykaz wybranych czasopism. 17 http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/Finansowanie/finansowanie_nauki/ Dzialalnosc_statutowa/20111125_zasady_glowne.pdf [dostęp: 6 VII 2012]. 18 http://www.bip.nauka.gov.pl/_gAllery/19/82/19821/20120905_komunikat_w_spr_oceny_ czasopism.pdf [dostęp: 11 IX 2012]. 19 Obszerny komentarz dotyczący zmian punktacji we wszystkich grupach czasopism: http:// ekulczycki.pl/warsztat_badacza/lista-zmian-najnowsze-wytyczne-oceny-czasopism-naukowych-2012/ [dostęp: 11 IX 2012]. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 176 2013-05-06 14:58:23 NOWE POLSKIE CZASOPISMA BIBLIOLOGICZNE I BIBLIOTEKOZNAWCZE 177 Czasopisma znajdujące się w wykazie MNiSzW są grupowane w trzech częściach: A — pozycje z obliczonym współczynnikiem wpływu (Impact Factor, IF), umieszczone w bazie Journal Citation Reports — w dużej części pokrywające się z tzw. listą filadelfijską, lecz nie tożsame z nią; B — pozycje bez obliczonego IF oraz C — pozycje umieszczone w bazie European Reference Index for the Humanities (ERIH). W dwu pierwszych grupach czasopisma dodatkowo dzieli się na cztery kategorie (punkty odpowiednio: A — od 20 do 50, B — do 10), w grupie trzeciej na trzy (punkty 12, 16 i 20). Redakcje czasopism, które nie mają obliczonego wskaźnika IF oraz nie są umieszczone w bazie ERICH, mogą ubiegać się o umieszczenie na liście B pod warunkiem spełnienia określonych wymogów uwzględnionych w tzw. kryteriach wstępnych oraz formularzu oceny. Dodatkowo w komunikacie z 4 września 2012 roku Ministerstwo doprecyzowało, że „czasopisma naukowe znajdujące się na listach SCIexp (Science Citation Index Expanded) lub Social Sciences Citation Index lub Arts & Humanities Citation Index, a nie wskazane w części A lub C wykazu, są umieszczone w części B wykazu; za publikacje w tych czasopismach [automatycznie] przyznaje się 10 pkt.” (do tej pory można było za to uzyskać jedynie dodatkowe punkty). Do oceny czasopism ujętych w części B wykazu Ministerstwo stosuje dwuetapową procedurę. Według „Ujednoliconych zasad […]” z 25 listopada 2011 roku najpierw są one oceniane na podstawie tzw. kryteriów wstępnych, w dalszej kolejności według tzw. formularza oceny (w komunikacie z 4 września odpowiednio: pierwszy i drugi etap). Początkowo zakładano, że aby przejść do kolejnego etapu, czasopismo musi spełniać 9 kryteriów, w obowiązującym komunikacie zredukowano tę liczbę do 5. W kryteriach wstępnych z reguły nie budzą sprzeciwu takie wymogi, jak: naukowy charakter czasopisma (kryterium niezbędne do rozpoczęcia procedury oceniania, pozostałe cztery dowolne), pkt 5 (lub pkt e — w komunikacie z 4 września 2012 roku); obowiązek posiadania aktualnej strony internetowej, pkt 3 (odpowiednio — pkt c); umieszczanie przy artykułach tytułów i abstraktów w języku angielskim, pkt 6 (pkt f); konieczność utrzymywania stabilności wydawniczej (brak opóźnień i numerów łączonych), pkt 7 (pkt g) oraz określenie podstawowej wersji czasopisma (papierowa lub on-line), pkt 9 (pkt i). Uzasadnione jest również wprowadzenie określonych procedur recenzyjnych, na które składają się: publikowanie listy recenzentów, pkt 1 (pkt a); wdrożenie przejrzystej i jawnej procedury recenzowania (w tym między innymi stosowanie zasady podwójnej anonimowości oraz ocena każdej publikacji przez minimum dwu opiniodawców), pkt 2 (pkt b); współpraca z recenzentami zewnętrznymi, pkt 4 (dodatkowo w komunikacie z 4 września doprecyzowano, że recenzenci zewnętrzni, a więc osoby niebędące członkami rady naukowej czasopisma, niezatrudnione w redakcji czasopisma lub w podmiocie, w którym afiliowany jest redaktor naczelny czasopisma, stanowić Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 177 2013-05-06 14:58:23 178 AGNIESZKA WANDEL powinni co najmniej 75% wszystkich opiniodawców [pkt d]) oraz obowiązek stosowania procedur zabezpieczających oryginalność publikacji naukowych (tzw. zapora ghostwriting), pkt 8 (pkt h). Niestety, rozwiązania szczegółowe proponowane przez Ministerstwo20 budzą pewne zastrzeżenia. Przykładowo, w świetle ministerialnych wymogów lista recenzentów winna być publikowana raz do roku, a to w wypadku czasopism o rzadkim rytmie wydawniczym i wąskiej specjalności może przypominać grę w otwarte karty i jest sprzeczne ze słusznie propagowaną zasadą anonimowości opiniowania prac. Podobnie nieracjonalny był wymóg powoływania do oceny publikowanych artykułów co najmniej dwóch niezależnych recenzentów s p o z a j e d n o s t k i21 (stąd pewnie zmiana na odsetek recenzentów zewnętrznych — minimum 75%). W formularzu oceny (według komunikatu z 4 września — w etapie drugim) premiuje się22 przede wszystkim zabiegi redakcji zmierzające do umiędzynarodowienia czasopisma, przez co należy rozumieć: umieszczanie prac zagranicznych autorów, pkt 2 (zmniejszono próg graniczny, aby uzyskać punkty: według „Ujednoliconych Zasad […]” — minimum 15%, według komunikatu z 4 września — minimum 5%); indeksowanie czasopisma w międzynarodowych bazach danych, pkt 3 (mocno zwiększono wartość tego parametru, z 0,05 do 0,15!); umiędzynarodowienie grona recenzentów i rady naukowej, pkt 5 i 8 (zmniejszono próg graniczny, według komunikatu z 4 września — minimum 5%); publikowanie prac w języku angielskim lub innych językach kongresowych (zmniejszono próg graniczny — obecnie minimum 5% art.), a także redagowanie prac przez native speakerów, pkt 7 i 10. Spełnianie proponowanych wymogów jest w pełni uzasadnione w przypadku czasopism z dziedzin ścisłych, technicznych i przyrodniczych, ale ich stosowanie w wypadku pism humanistyczno-społecznych również może być korzystne. Oczywiście wymóg umiędzynarodowienia rady naukowej, grona autorów i recenzentów jest obarczony pewnym ryzykiem. Szczególnie niebezpieczne może się okazać zapełnianie rad naukowych tzw. martwymi duszami. Niekorzystne dla poziomu pisma będzie też priorytetowe traktowanie prac autorów spoza kraju. Może to skutkować publikowaniem tekstów słabych, których jedynym atutem będzie zagraniczna proweniencja autora. Wreszcie wątpliwe jest, czy recenzent zagraniczny jest w stanie lepiej od polskiego oceniać prace o polskim czy wręcz 20 Szczegółowe wyjaśnienia poszczególnych punktów kryteriów wstępnych i formularza oceny znajdują się w pliku pn. FAQ, http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/Finansowanie/ finansowanie_nauki/Lista_czasopism/20120120_FAQ.pdf [dostęp: 6 VII 2012]. 21 Więcej uwag krytycznych dotyczących nowych ministerialnych wymogów uwzględnia oficjalne pismo redaktorów czasopism naukowych Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego z 17 I 2012 r. skierowane do prof. Macieja Banacha podsekretarza stanu MNiSzW [archiwum „Roczników Bibliotecznych”] oraz wspomniany wcześniej blog Emanuela Kulczyckiego. 22 Dokładne wartości poszczególnych parametrów znajdują się w tabelach opublikowanych w komunikacie MNiSzW z 4 IX 2012 r. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 178 2013-05-06 14:58:24 NOWE POLSKIE CZASOPISMA BIBLIOLOGICZNE I BIBLIOTEKOZNAWCZE 179 lokalnym wymiarze. Z drugiej strony zabieg umiędzynarodowienia pisma pozwala na poszerzenie pola badawczego i przyjęcie nowej perspektywy. Szczęśliwie bibliologia, bibliotekoznawstwo i informacja naukowa są dyscyplinami, których przedmiot i zakres mają niewątpliwie uniwersalny, nie tylko narodowy charakter, a otwarcie na idee i doświadczenia zagraniczne jest niezbędne. Stąd stosowanie tego kryterium z pewnością przyczyni się do podniesienia poziomu polskich czasopism o tym profilu. Troską redakcji powinno stać się w tej sytuacji zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy tematyką o lokalnym a światowym wymiarze. Wymóg indeksacji w bazach danych ma z kolei służyć poszerzaniu zasięgu informacji o poszczególnych tytułach. Dla czasopism z dziedzin humanistycznych jest to kryterium dość trudne do spełnienia, choć nie niemożliwe. Ministerstwo zaleca 17 baz (większa część z nich indeksuje jednak zawartość czasopism nauk ścisłych). W przypadku bibliologii i bibliotekoznawstwa są to: Cambridge Scientific Abstracts (CSA, Proquest), Central and Eastern European Online Library (CEEOL), Central European Journal of Social Sciences and Humanities (CEJSH), Index Copernicus (IC), ISI Web of Science (WoS), JSTOR oraz SCOPUS. Zrozumiałe jest premiowanie przez MNiSzW pełnej dostępności pisma w Internecie (choć zmniejszono wartość tego parametru [pkt 9]), ale trudno uznać za uzasadnione punktowanie wysokiej liczby artykułów w roku (ponad 24 — co na przykład dla roczników jest zupełnie niemożliwe do realizacji [pkt 4]). Nie jest to przecież kryterium świadczące o wysokim poziomie czasopisma. Premiowanie wysokiej częstotliwości ukazywania się pisma (powyżej kwartalnika oraz w sposób ciągły on-line [pkt 6]) ma swoje uzasadnienie w niektórych dziedzinach. Szczególnie prace o charakterze praktyczno-wdrożeniowym (na przykład z nauk technicznych, ale również z bibliotekarstwa czy informatologii) nie mogą długo czekać na publikację. Nie jest to już jednak tak istotne w badaniach historycznych czy humanistycznych, a jednak parametr oceny dla tego kryterium jest dużo niższy właśnie w grupie czasopism z nauk technicznych, ścisłych, medycznych i przyrodniczych. Dodatkowe punkty można uzyskać za obecność w redakcjach redaktora językowego (pkt 10). Natomiast obecność redaktorów statystycznych i tematycznych (pkt. 11–12) przy ocenie czasopism z dziedzin humanistycznych nie jest brana pod uwagę. Obecnie w ministerialnym wykazie (za lata 2011–2012) znajduje się czternaście czasopism z dziedziny bibliotekoznawstwa i informacji naukowej23. Żadne z nich nie uzyskało maksymalnej w tej grupie liczby 10 punktów. Część pism była ujęta w wykazie za rok 2010, jednak w roku 2012 większości z nich przyznano inną, niestety, zmniejszoną liczbę punktów. W nowym wykazie z dotychczasową punktacją pozostały jedynie: „Rocznik Biblioteki Narodowej” i „Biblioteka” 23 Warto w tym miejscu dodać, że firma tworząca bazę Index Copernicus dla osób zarejestrowanych w systemie uruchomiła na swojej stronie wyszukiwarkę czasopism punktowanych, http:// lista2012.indexcopernicus.com/search/main?execution=e1s1 [dostęp: 2 X 2012]. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 179 2013-05-06 14:58:24 180 AGNIESZKA WANDEL (oba po 6 pkt.). Zmienioną punktację mają natomiast: „Przegląd Biblioteczny” (obecnie 7 pkt., w roku 2010 — 9 pkt.), „Roczniki Biblioteczne” (odpowiednio: 6 i 9 pkt.), „Folia Toruniensia” (5 i 9 pkt.), „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy” (5 i 6 pkt.), „Zagadnienia Informacji Naukowej” (5 i 6 pkt.), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” (4 i 6 pkt.) oraz „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej” (4 i 6 pkt.). Wśród nowych tytułów, które znalazły się w wykazie MniSzW, są: „Zarządzanie Biblioteką” (4 pkt.), „Toruńskie Studia Bibliologiczne” (4 pkt.), „Forum Bibliotek Medycznych” (3 pkt.), „Bibliotekoznawstwo” (2 pkt.), „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia” (2 pkt.) oraz „Bibliotekarz Lubelski” (1 pkt). Na ministerialnej liście znalazło się więc sporo czasopism bibliologicznych, bibliotekoznawczych i informatologicznych. Można nawet stwierdzić, że polityka Ministerstwa nie poszła w stronę zmniejszenia liczby czasopism punktowanych (czego najbardziej się obawiano), a raczej mechanicznego stosowania skrajnie sformalizowanych kryteriów i w efekcie rozproszenia przyznanych punktów24. Pytaniem otwartym jest w tej sytuacji, czy owa mnogość tytułów premiowanych niemal równą liczbą punktów (szczególnie w pierwszej grupie) przyczyni się do zdrowej konkurencji pomiędzy nimi i podnoszenia poziomu publikacji, czy przeciwnie — będzie stanowić otwartą furtkę do publikowania mało odkrywczych i słabych tekstów, a skupiania się jedynie na dopełnianiu pewnych zabiegów formalnych gwarantujących ministerialne punkty. Nie wchodząc w takie dywagacje, w niniejszym tekście chcemy przedstawić pokrótce trzy nowe lub odmłodzone periodyki wydawane przez instytuty informacji naukowej i bibliotekoznawstwa i spróbować je ocenić w świetle wytycznych ministerialnych. „TORUŃSKIE STUDIA BIBLIOLOGICZNE” „Toruńskie Studia Bibliologiczne” (dalej: TSB) to półrocznik ukazujący się od drugiej połowy 2008 roku. Posiada aktywną, aktualizowaną na bieżąco stronę internetową w całości dostępną również w języku angielskim25. Oprócz informacji o piśmie na stronie dostępne są pełne teksty artykułów (od nr. 1. z 2010 roku). Pomimo to w nr. 2 (7) z 2011 roku na stronie redakcyjnej pojawiła się (wymagana przez Ministerstwo) formuła, że „wersja papierowa czasopisma jest jego wersją referencyjną”. Zgodnie z wymogami MNiSzW zawartość TSB jest indeksowana w dwóch międzynarodowych bazach: Index Copernicus (IC) oraz The Central European Journal of Social Sciences and Humanities (CEJSH). Podobnie mając 24 W 2010 r. suma ministerialnych punktów przyznanych 9 czasopismom bibliologicznym wyniosła 63, w 2011 r. suma punktów przyznanych 14 czasopismom bibliologicznym wyniosła 64. Oznacza to, że średnia punktów przyznanych dla jednego tytułu w 2010 r. wynosiła 7, a rok później — 4,6. 25 http://www.home.umk.pl/~tsb/?q=pl [dostęp: 9 VIII 2012]. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 180 2013-05-06 14:58:24 NOWE POLSKIE CZASOPISMA BIBLIOLOGICZNE I BIBLIOTEKOZNAWCZE 181 na uwadze ministerialne wytyczne, na stronie internetowej w dziale „Recenzje” podano dokładne informacje na temat procedury recenzowania wraz z formularzem recenzji, a dodatkowo w dziale „Dla Autorów” umieszczono informację o podjęciu przez Redakcję działań zmierzających do eliminowania wszelkich zjawisk nierzetelności naukowej (ghostwriting i guest authorship). Komitet redakcyjny TSB składa się z czworga pracowników Instytutu Informacji Naukowej i Bibliologii UMK w Toruniu: redaktora naczelnego Grażyny Gzelli, dwóch redaktorów naukowych/tematycznych: Wandy A. Ciszewskiej (specjalność: bibliologia) i Małgorzaty Kowalskiej (specjalność: informatologia) oraz sekretarza redakcji i administratora serwisu WWW Mariusza Jarockiego. Grono redaktorów uzupełnia dwóch redaktorów filologicznych (odpowiedzialnych za korektę polonistyczną oraz tłumaczenie streszczeń na język angielski) i dwóch redaktorów statystycznych (odpowiedzialnych za analizy statystyczne i ekonomiczne). Radę Naukową pisma tworzy siedem osób, z czego aż cztery to osoby spoza Polski — reprezentanci Uniwersytetu Kłajpedzkiego (Litwa), Uniwersytetu w Ankarze (Turcja), Uniwersytetu Witolda Wielkiego (Kowno, Litwa) oraz Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych i Nauk (Amsterdam, Holandia). Lista dotychczasowych recenzentów współpracujących (wymienionych na stronie WWW pisma) obejmuje 11 osób, wśród których 8 to pracownicy IINiB UMK, nie ma zaś nikogo spoza granic Polski. Można sądzić, że dostosowywanie stanu do wymogów ministerialnych w przyszłości sytuację zmieni. Prace publikowane w TSB są grupowane w czterech działach: Artykuły, Problemy, badania, hipotezy („teksty przybliżające wyniki realizowanych projektów i prowadzonych badań naukowych”26), Recenzje, omówienia i przeglądy piśmiennictwa oraz Okolice bibliologii („sprawozdania z najciekawszych sympozjów, konferencji naukowych, wydarzeń i projektów realizowanych w dyscyplinach pokrewnych bibliologii”27). Zakres tematyczny pisma jest zakrojony szeroko. Zgodnie z założeniami Redakcji „przyjmowane są artykuły poruszające zagadnienia od szeroko pojętego księgoznawstwa (ruch wydawniczy, introligatorstwo, grafika książkowa, cenzura, kolekcjonerstwo, sztuka ekslibrisu), po informatologię (działalność informacyjna bibliotek i ośrodków informacji, nowe technologie w nauce o informacji, zautomatyzowane systemy wyszukiwania informacji, sieć Internet i zasoby cyfrowe)”28. Choć brak takich deklaracji, nawet pobieżna analiza treści pozwala stwierdzić, że preferencyjnie traktowana jest problematyka współczesna. Niemal 75%29 opublikowanych artykułów dotyka spraw aktualnych. 26 Od redakcji. TSB 2008 nr 1, s. 7. Ibidem. 28 Ibidem. 29 Na potrzeby niniejszego przeglądu przeanalizowano treść pierwszych dwóch działów 4 tomów TSB — nr 1/ 2008, nr 1/2009, nr 1/ 2010 oraz nr 2/2011. 27 Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 181 2013-05-06 14:58:24 182 AGNIESZKA WANDEL Tematyka historyczna reprezentowana jest między innymi przez ciekawe artykuły Iwony Imańskiej30 i Bernadety Iwańskiej-Cieślik31 i dotyczy przede wszystkim dawnego czasopiśmiennictwa i księgozbiorów historycznych. Na uwagę w tej grupie zasługuje też tekst jedynego w przeanalizowanych numerach TSB autora zagranicznego Matthisa Lemparta, pracownika Instytutu Historii Współczesnej w Monachium na temat przedwojennej prasy pomorskiej. Zawarte w artykule informacje są o tyle cenne, że wcześniejsze polskie prace na ten temat nie odnotowywały wszystkich wydawanych na Pomorzu tytułów. Autor zaprezentował zatem czytelnikowi nieznane dotąd pierwsze polskie gazety z tego terenu. Co więcej — postawił wiele pytań badawczych, na które warto szukać odpowiedzi, by lepiej poznać lokalną historię. W grupie artykułów o tematyce współczesnej wyraźna jest dominacja problematyki bibliotekarstwa i informacji naukowej. Sąsiadują tu ze sobą artykuły teoretyczne i problemowe (na przykład Library philosophy — metateoria biblioteczna czy nowy kierunek badawczy? Agnieszki Łuszpak [2011 nr 2] czy Information literacy — problemy terminologiczne Ewy J. Kurkowskiej [2008 nr 1]) oraz teksty podejmujące opis poszczególnych prac bibliotecznych czy procesów informacyjnych w konkretnych placówkach (na przykład Proces automatyzacji w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej — Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu Krystyny Koniecznej [2010 nr 1] lub Wykorzystywanie baz danych oraz czasopism elektronicznych przez pracowników naukowych na przykładzie badań przeprowadzonych na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Małgorzaty Zmitrowicz i Macieja Jerycho [2011 nr 2]). Uprzywilejowaną pod względem liczby artykułów grupę stanowią też teksty dotyczące zagadnień wydawniczych i edytorskich oraz prasoznawstwa. Natomiast niewiele znajdziemy w TSB artykułów poświęconych czytelnictwu lub bibliografii. Na łamach pisma (w dwu pierwszych numerach) znalazł się ponadto pokaźnych rozmiarów tekst o dokonaniach naukowych pracowników IINiB UMK32. Taka publikacja w czasopiśmie o aspiracjach ogólnopolskich może zaskakiwać, choć nie należy kwestionować sensu i potrzeby dokumentowania naukowych działań i dorobku środowiska. Czasopisma są dla takich opracowań oczywistą trybuną, wydaje się jednak, że warto dążyć do ustalenia i zachowania stosownych proporcji między informacjami o lokalnym i ponadlokalnym wydźwięku. 30 Iwona IMAŃSKA, Najstarszy zachowany gdański katalog sprzedaży prywatnej biblioteki z 1678 roku i jego zawartość, TSB 2011 nr 2 (7), s. 9–28. 31 Bernadeta IWAŃSKA-CIEŚLIK, Księgozbiory XVIII-wiecznych członków włocławskiej kapituły katedralnej w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku, TSB 2008 nr 1, s. 11–25. 32 Małgorzata KOWALSKA, Wanda A. CISZEWSKA, Dorobek naukowy pracowników Instytutu Informacji Naukowej i Bibliologii UMK za lata 1976−2007. Cz. 1. Analiza ilościowa. Cz. 2. Analiza treściowa, TSB 2008 nr 1–2009 nr 1. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 182 2013-05-06 14:58:24 NOWE POLSKIE CZASOPISMA BIBLIOLOGICZNE I BIBLIOTEKOZNAWCZE 183 Autorzy publikujący w TSB wywodzą się z różnych ośrodków, przede wszystkim instytutów bibliotekoznawstwa i bibliotek różnych typów. Proporcje pomiędzy autorami związanymi z Instytutem Informacji Naukowej i Bibliologii UMK w Toruniu a przedstawicielami innych placówek zmieniają się w ciągu ukazywania się pisma na korzyść tych drugich (w ostatnim numerze z 2011 roku odpowiednio: 2 do 6). Nikły jest wciąż natomiast udział autorów zagranicznych. Niemożliwe jest w krótkim przeglądzie dokonanie oceny jakości poszczególnych prac. Z pobieżnej analizy wyłania się jedynie kilka podstawowych wniosków. W TSB publikowane są prace o objętości do jednego arkusza wydawniczego, średni artykuł mieści się na 12–15 stronach. Większość prac ma wymiar polski (ok. 25%) lub lokalny/regionalny (ok. 50%), przy czym dominują artykuły opisujące konkretne badania lub dokonania placówek bibliotecznych czy ośrodków naukowych. Sporo prac to monografie czasopism, z reguły oparte na podobnym schemacie. Prace o wymiarze uniwersalnym, prezentujące problemy zagraniczne, stanowią około 25% objętości TSB. „ROCZNIK BIBLIOLOGICZNO-PRASOZNAWCZY” „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy (dalej: RBP) to pismo z długą tradycją. W obecnej formie ukazuje się od 2009 roku, stanowi jednak kontynuację wychodzących w latach 1993–2001 „Kieleckich Studiów Bibliologicznych” (nr 1–6), następnie „Studiów Bibliologicznych Akademii Świętokrzyskiej” (2003–2006, t. 7–10) i wreszcie „Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego” (2008, t. 11). Więź między nimi podkreśla ciągła numeracja. Zmiany widoczne są przede wszystkim w coraz większej regularności pisma, a także zmianie tytułu, który lepiej dostosowano do zawartości periodyku. RBP podobnie jak „Toruńskie Studia Bibliologiczne” ma aktywną stronę internetową tłumaczoną także na język angielski33. Na stronie WWW dostępne są pełne teksty wszystkich artykułów i innych opublikowanych materiałów (w formacie PDF, od 1. nr. „Kieleckich Studiów Bibliologicznych”). Dla wygody użytkownika zainstalowano przydatne narzędzia wyszukiwania: okno z tzw. wyszukiwaniem prostym (według indeksu autorskiego i tytułowego) oraz spisy autorów i tytułów prac. Podobnie jak w przypadku TSB i zgodnie z ministerialnymi wymogami wśród informacji dla autorów znajduje się oświadczenie Redakcji o przeciwdziałaniu zjawiskom ghostwriting oraz guest authorship. Niewyjaśniona jest natomiast w RBP procedura recenzowania, choć publikowane są nazwiska recenzentów. Na stronie WWW brak również informacji o indeksowaniu treści czasopisma w ba33 http://www.ujk.edu.pl/ibib/studia/index.php [dostęp: 9 VIII 2012]. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 183 2013-05-06 14:58:24 184 AGNIESZKA WANDEL zach danych, ale wyszukiwanie tego tytułu w bazach CEJSH i IC dało pozytywne rezultaty. RBP jest redagowany w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Dziennikarstwa Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. W skład redakcji wchodzą: Tomasz Mielczarek (redaktor naczelny), Jolanta Chwastyk-Kowalczyk (sekretarz redakcji) i Danuta Hombek. Radę Programową pisma według informacji znajdujących się na jego stronie WWW tworzy ośmiu profesorów polskich uczelni oraz trzech reprezentantów spoza naszego kraju (prof. Halina Taborska z Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie w Londynie, prof. Swietłana Musiejenko z Grodzieńskiego Uniwersytetu Państwowego i prof. Aleksander Ostaszewski z Kubańskiego Uniwersytetu Państwowego). Lista recenzentów (ogłoszona w Internecie) obejmuje sześć osób i zapewne odnosi się do dłuższego okresu, albowiem wykaz znajdujący się w ostatnim wydanym tomie uwzględnia jedynie 2 osoby (brak opiniodawców spoza Polski). Struktura pisma zasadniczo obejmuje 4 działy: Artykuły i Rozprawy, Recenzje, Sprawozdania oraz Pro Memoria (w którym zamieszczane są biogramy osób zasłużonych dla ośrodka kieleckiego). Wprawdzie ani na stronie WWW pisma, ani we wstępach Od Redakcji nie ma mowy o zakresie tematycznym pisma, jednak jego profil jest wyraźnie ustalony: dominuje w nim problematyka prasoznawcza (t. 1 i 2 — ponad 75% prac w 1. dziale) oraz szerzej — medioznawcza (zagadnienia radia i telewizji oraz Internetu, t. 3 — 72% artykułów w 1. dziale). Dużo rzadziej pojawiają się tematy z zakresu kultury książki, a już zupełnie marginalnie z informatologii czy bibliotekarstwa. Zagadnienia prasoznawcze prezentowane są na równi w ujęciu historycznym (na przykład prace Wojciecha Kędera dotyczące czasopism epoki stanisławowskiej34 czy Tomasza Mielczarka dotyczące okresu PRL35), jak i współczesnym (w tym między innymi artykuły Jolanty Dzierżyńskiej36, Olgi Dąbrowskiej-Cendrowskiej37). Sporo artykułów prasoznawczych to nie monografie poszczególnych tytułów, ale prace skoncentrowane wokół wybranych problemów występujących w treści i tematyce periodyków. Publikacje z zakresu kultury książki dotyczą 34 Wojciech KĘDER, „Gazeta Warszawska” wobec wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych w latach 1778–1782. Cz. 1: Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych w Ameryce Północnej, RBP 2010 nr 2 (13), s. 45–63. Cz. 2: Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych w Ameryce Środkowej, Europie i Azji, RBP 2011 nr 3 (14), s. 89–103. 35 Tomasz MIELCZAREK, Festiwal „Solidarności” i stan wojenny na łamach czasopism społeczno-kulturalnych PRL, RBP 2009 nr 1 (12), s. 101–125; idem, Literatura i historia na łamach czasopism RSW wydawanych w latach osiemdziesiątych XX wieku, RBP 2010 nr 2 (13), s. 153–159. 36 Jolanta DZIERŻYŃSKA, Odwrót od lokalności, RBP 2009 nr 1 (12), s. 147–165; eadem, Częstochowskie współczesne czasopisma naukowe, fachowe, hobbystyczne i firmowe (1989–2007), RBP 2010 nr 2 (13), s. 179–197. 37 Olga DĄBROWSKA-CENDROWSKA, Wszystkie dzieci są nasze. Współczesne polskie czasopisma przeznaczone dla rodziców. Próba analizy oferty wydawniczej, RBP 2010 nr 2 (13), s. 197–209. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 184 2013-05-06 14:58:24 NOWE POLSKIE CZASOPISMA BIBLIOLOGICZNE I BIBLIOTEKOZNAWCZE 185 głównie historycznych, niekiedy bardzo zawiłych, a zawsze interesujących losów wybranych pozycji książkowych, z pasją przedstawianych przez Jolantę Chwastyk-Kowalczyk38. „Umiędzynarodowienie” problematyki RBP, skromne w pierwszych numerach, zaczyna być coraz wyraźniejsze wraz z upływem czasu. W dwóch pierwszych rocznikach zaprezentowano wyłącznie artykuły o polskim lub lokalnym/ regionalnym wymiarze. Część z nich dotyczyła wprawdzie polskiej prasy na obczyźnie, ale dopiero w ostatnim tomie pojawiły się prezentacje zagranicznych mediów, między innymi artykuł Katarzyny Gajlewicz-Korab Specyfika mediów przeznaczonych dla muzułmanów we Francji (RBP t. 3, 2011). Ta skądinąd ciekawa praca budzi jednak zastrzeżenia ze względu na wykorzystanie źródeł. Autorka poruszając kwestie o światowym wymiarze, oparła swoje rozważania niemal wyłącznie na polskiej literaturze przedmiotu. Trzy przypisy potwierdzają wprawdzie wykorzystanie francuskich stron internetowych, jednak dwie z nich to strony z danymi statystycznymi, a kolejna to strona francuskiego pisma dla muzułmanów. Krąg autorów RBP stanowią przede wszystkim pracownicy naukowi instytutów bibliotekoznawstwa i dziennikarstwa, w przeważającej większości reprezentanci ośrodka kieleckiego (proporcje w dziale artykułów — 21 do 1439). Dotychczas brak autorów zagranicznych. „Z BADAŃ NAD KSIĄŻKĄ I KSIĘGOZBIORAMI HISTORYCZNYMI” „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” (dalej: ZBnKiKH) zasadniczo różni się od pism omówionych powyżej. Początkowo Redakcja ZBnKiKH nie zamierzała zapewne ubiegać się o przyznanie periodykowi ministerialnych punktów, gdyż nie zostały spełnione wymagane kryteria. W drukowanej wersji pisma brakuje informacji o procedurach recenzowania nadesłanych artykułów, nie opublikowano dotąd listy recenzentów, nie ma też deklaracji o przeciwdziałaniu zjawiskom ghostwriting oraz guest authorship. Braki uzupełniono jednak na uruchomionej niedawno stronie internetowej pisma (http://www.lis.uw.edu.pl/ badan/). ZBnKiKH nie jest indeksowane w bazach danych (CEJSH i IC), ale za to dwa pierwsze numery dostępne są w Bibliologicznej Bibliotece Cyfrowej. Periodyk jest redagowany w Instytucie Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego, ale — w odróżnieniu od poprzednich, które publikowane są przez wydawnictwa uczelniane — od t. 4 za rok 2010 38 Np. recepcja kontrowersyjnej książki Karola Zbyszewskiego i zarazem odrzuconej przez Uniwersytet Warszawski rozprawy doktorskiej „Niemcewicz od przodu i tyłu” (wyd. 1 — 1939). Jolanta CHWASTYK-KOWALCZYK, Peregrynacje Karola Zbyszewskiego po epoce stanisławowskiej, RBP 2009 nr 1 (12), s. 15–31. Losy niezwykłego dzieła The long Walk podważanego autorstwa sybiraka Sławomira Rawicza; eadem, Prawda czy mistyfikacja? RBP 2011 nr 3 (14), s. 65–87. 39 Dane na podstawie 3 tomów RBP: 1–3 (12–14) 2009–2011. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 185 2013-05-06 14:58:24 186 AGNIESZKA WANDEL wydawany jest przez zewnętrzną firmę edytorską (Oficynę Wydawniczą ASPRA-JR). Ambicją Redakcji jest regularne publikowanie pisma jako rocznika, co udaje się utrzymywać od 2. tomu z 2008 roku. Wyraźne są również zabiegi redakcji zmierzające do „umiędzynarodowienia” pisma. Przede wszystkim powyższy tytuł zastąpił serię „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi” (wydawaną w latach 1975–2004), powstałą z inspiracji Barbary Bieńkowskiej i redagowaną przez nią do początku lat dziewięćdziesiątych. Jacek Soszyński, redaktor naczelny ZBnKiKH, w następujący sposób określił cele nowego periodyku: seria „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi” była przeznaczona dla wąskiego, fachowego grona odbiorców, zajmujących się wyłącznie historią Polski i faktycznie w gronie takim funkcjonowała. Obecny zespół redaktorski chciałby stworzyć pismo docierające do Autorów i Czytelników zainteresowanych dziejami książki i księgozbiorów w ogóle, nie tylko rękopisów, druków i kolekcji polskich, lecz również tych znajdujących się za granicą40. Od 2010 roku Radę redakcyjną pisma, oprócz polskich badaczy dawnej książki, zasiliły dwie osoby spoza granic naszego kraju: Martin Roland (Austriacka Akademia Nauk w Wiedniu) oraz Zdeněk Uhlíř (Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej w Pradze). Linia programowa pisma jest wyraźnie ukształtowana i w dużej mierze stanowi kontynuację podstawowych założeń wytyczonych przez B. Bieńkowską. ZBnKiKH jest zatem ukierunkowane na zagadnienia historyczne i zgodnie z deklaracjami Redakcji publikuje przede wszystkim prace o charakterze materiałowo-warsztatowym (głównie źródłowe), nie odżegnując się przy tym od artykułów syntetycznych i refleksji metodologicznej41. Poszczególne epoki historyczne traktowane są na równi, choć Redakcja w 1. tomie pisma zastrzegła, że jej ambicją jest zwiększenie liczby prac dotyczących książki rękopiśmiennej (w stosunku do „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi”, gdzie ta tematyka traktowana była marginalnie). Na strukturę pisma składają się zasadniczo cztery działy: Artykuły, Materiały, Recenzje i Kronika, uzupełniane w razie potrzeby o dodatkowe rubryki: In Memoriam, Dyskusje, Debiuty (gdzie publikowane są fragmenty wyróżniających się prac magisterskich opracowywanych w IINiSB UW), Miscellanea. To klarowny i jasny podział. Zastrzeżenia budzi jedynie prowadzenie działu Dyskusje. Jego nazwa sugeruje, że powinny być w nim prezentowane prace przedstawiające kontrowersyjne poglądy ich autorów i tym samym prowokujące czytelników do dyskusji. Tymczasem w tomie 2 (2008) w dziale tym sąsiadują obok siebie: polemiczny artykuł Marka Tobery Eksperyment bibliologiczny jako eksperyment rynkowy? Uwagi na marginesie referatu Stanisława Kondka i sprawozdanie Iwo40 Jacek SOSZYŃSKI, Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi — kontynuacja i zmiany, ZNKiKH 2006 t. 1, s. 8. 41 Ibidem, s. 7. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 186 2013-05-06 14:58:24 NOWE POLSKIE CZASOPISMA BIBLIOLOGICZNE I BIBLIOTEKOZNAWCZE 187 ny H. Pugacewicz z konferencji zorganizowanej w 2007 r. z okazji jubileuszu 80-lecia polonistyki na Uniwersytecie w Lille (dodatkowo wzbogacone wnikliwie przedstawionymi przez Autorkę dziejami sekcji polskiej i przyczynami jej powstania w tejże uczelni). W dziale Artykuły publikowane są prace z szeroko rozumianej historii kultury książki. Chętnie podejmowana jest problematyka dziejów bibliotek — w tym szczególnie zakonnych (na przykład Maria Pidłypczak-Majerowicz, Inwentarze bibliotek zakonnych w białoruskich zbiorach archiwalnych i bibliotecznych w Mińsku, t. 1, 2006), a także metod ich badania (przykładowo: Jacek Puchalski, Interdyscyplinarne znaczenie badań nad bibliotekami powszechnymi działającymi w okresie II Rzeczypospolitej, t. 3, 2009). Uprzywilejowane miejsce na łamach ZBnKiKH zajmuje też kodykologia (między innymi Roger E. Reynolds, Monumenta Liturgica Beneventana. Program badań nad średniowiecznymi rękopisami z południowych Włoch i Dalmacji, t. 2, 2008) i paleografia (na przykład Juraj Šedivý, Terminologia opisu i analizy paleograficznej, t. 3, 2009). Sięgają wreszcie autorzy po tematy z dziejów czytelnictwa42, drukarstwa43 i introligatorstwa44. Zagadnienia bibliografii czy prasoznawstwa pojawiają się rzadziej, zawsze w powiązaniu z problematyką księgoznawczą (na przykład Agnieszka Łobocka, Bibliografia jako element warsztatu informacyjnego badacza sztuki książki, t. 3, 2009). Redakcja nie publikuje zeszytów tematycznych (jakie często pojawiały się w „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi”), jednak w 4. tomie ZBnKiKH uczyniono odstępstwo od tej zasady i poświęcono go niemal w całości „Kazaniom świętokrzyskim”. Opublikowano wtedy referaty wygłoszone podczas sesji Kazania świętokrzyskie. Geneza, przekaz, tekst, kontekst — po lekturze nowej edycji (2009) zorganizowanej przez Instytut Badań Literackich PAN. Grono autorów ZBnKiKH jest w porównaniu z TSB i RBP najbardziej zróżnicowane i to zarówno ze względu na pochodzenie autorów, jak i afiliację autorów polskich. Wśród autorów polskich przeważają oczywiście księgo- i bibliotekoznawcy, reprezentanci instytutów bibliotekoznawstwa, ale sporą grupę stanowią również poloniści, historycy, filolodzy klasyczni. Tradycją pisma stało się też publikowanie w każdym tomie przynajmniej jednego tekstu zagranicznego autora (w przekładzie Jacka Soszyńskiego lub Jerzego Kaliszuka). 42 Dariusz JAROSZ, Książki pod strzechy. Z badań nad politycznymi uwikłaniami czytelnictwa na wsi polskiej w latach 1949–1956, ZBnKiKH 2008 t. 2, s. 37–55. 43 Mikołaj OCHMAŃSKI, Drukarz i pastorówna. Panegiryki okolicznościowe z okazji zaślubin Fryderyka Ludwika Rhete z Anną Weimar 22 września 1686 r., ZBnKiKH 2009 t. 3, s. 65–73. 44 Elżbieta POKORZYŃSKA, Oprawa książki w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Technologia oprawy a elementy morfologiczne książki, ZBnKiKH 2010 t. 4, s. 137–169. Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 187 2013-05-06 14:58:24 188 AGNIESZKA WANDEL *** Na wspólną ocenę zasługują działy recenzji obecne w każdym z omawianych periodyków. Cytując Andrzeja Mężyńskiego, to właśnie one są „miarą dojrzałości i kompetencji pisma […] [i] są na ogół piętą achillesową polskich czasopism księgo- i bibliotekoznawczych […]”45. Liczba dzieł omawianych na łamach TSB, RBP oraz ZBnKiKH jest raczej skromna i wynosi średnio 6 dzieł w roczniku46, w żadnym z pism nie przekraczając liczby publikowanych artykułów (w TSB łącznie w przeanalizowanych trzech rocznikach opublikowano 21 recenzji, w RBP — łącznie 15, a w ZBnKiKH — 19 recenzji). Wybór recenzowanych dzieł jest na ogół zgodny z profilem pisma, choć niekiedy zdarzają się zaskakujące wyjątki od tej zasady (na przykład recenzje dzieł literackich pióra Jolanty Chwastyk-Kowalczyk w RBP). Zdecydowanie częściej analizie poddawane jest piśmiennictwo polskie (proporcje: TSB 18 do 3, RBP — 15 do 0, ZBnKiKH — 14 do 5). Pod względem liczby recenzowanych dzieł zagranicznych korzystnie wyróżnia się ZBnKiKH. Również tylko w tym piśmie znalazły się omówienia zagranicznych periodyków („Scriptorium. Revue internationale des études aux manuscrits” oraz „Studie o Rukopisech” — oba napisane przez Jerzego Kaliszuka). Z reguły recenzje dotyczą dzieł aktualnych, których data publikacji w stosunku do daty publikacji pisma obejmuje okres nie większy niż dwa lata (nie przekroczono tego terminu ani razu w TSB, natomiast w pozostałych pismach przekraczany był z rzadka (po 4 razy). Najbardziej zróżnicowana jest jakość recenzji. Najlepsze krytyczne omówienia są publikowane w ZBnKiKH (szczególnie uwzględniające szeroki kontekst naukowy, erudycyjne i oceniające recenzje Jacka Soszyńskiego lub Dariusza Jarosza), w pozostałych czasopismach przeważa model recenzji sprawozdawczej i omawiającej. *** Liczba czasopism księgo- i bibliotekoznawczych publikowanych w Polsce jest relatywnie duża. Niemal każdy ośrodek akademicki publikuje swoje pismo, obrazu dopełniają ponadto periodyki — naukowe i fachowe — wydawane przez biblioteki i Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. W dużej mierze nie jest to rezultat rzeczywistych potrzeb naukowej komunikacji, lecz raczej odpowiedź na wymogi kategoryzacji i rankingi instytucji naukowych47. Sytuacja jest wynikiem 45 A. MĘŻYŃSKI, Czasopisma księgo- i bibliotekoznawcze…, s. 161. Wnioski na podstawie przeglądu działów recenzji w: TSB — nr 2/2011, 1/2011, 2/2010, 1/2010, 2/2009, 1/2009; RBP — t. 3/2011, 2/2010, 1/2009 oraz ZBnKiKH — t. 4/2010, 3/2009, 2/2008. 47 O tym również pokrótce w: Anna ŻBIKOWSKA-MIGOŃ, „Roczniki Biblioteczne” —– pismo bibliotek i o bibliotekach: przemiany profilu i zbiorowości autorów (1957–2010), [w:] Czasopisma naukowe bibliotek, archiwów, muzeów: tradycje — role — perspektywy. Pod red. A. Królczyk, Kórnik 2010, s. 147–148. 46 Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 188 2013-05-06 14:58:24 NOWE POLSKIE CZASOPISMA BIBLIOLOGICZNE I BIBLIOTEKOZNAWCZE 189 polityki MNiSzW, które wprawdzie dąży do zaostrzenia konkurencji pomiędzy poszczególnymi tytułami, ale również premiuje poszczególne instytucje naukowe między innymi właśnie za posiadanie własnego periodyku, przyczyniając się w ten sposób choćby pośrednio do ich powstawania. Szczęśliwie niniejszy przegląd zawartości TSB, RBP oraz ZBnKiKH pokazuje, że ich Redakcje znalazły dla siebie miejsce w pejzażu czasopism księgo- i bibliotekoznawczych i w rezultacie pisma te wzajemnie się uzupełniają. Podczas gdy w pierwszym z wymienionych dominuje problematyka współczesnego bibliotekarstwa i informacji naukowej, w kolejnych faworyzowane są odpowiednio: zagadnienia praso- i medioznawcze oraz historia kultury książki. Dzieli więc porównywane pisma zakres tematyczny i zasięg chronologiczny, łączy zaś podobna częstotliwość ukazywania się (dwa z nich to roczniki, jeden — półrocznik) i chęć poszczególnych Redakcji do dostosowywania się do wymogów współczesności (w tym ministerialnych kryteriów). Szczególnie wyraźne jest to w przypadku TSB i RBP: oba pisma są obecne w Internecie, są indeksowane w bazach danych, ukazują się bardzo regularnie. Żadna Redakcja nie zlekceważyła trendu do „umiędzynarodowienia” pisma, poprzez obecność zagranicznych przedstawicieli w radach redakcyjnych i wśród recenzentów, a także wśród autorów. Rozszerzanie tematyki publikowanych prac na zagadnienia zagraniczne oraz umieszczanie coraz większej liczby recenzji i omówień dzieł obcych postępuje wprawdzie powoli, niemniej jednak jest wyraźnie zauważalne. Działania te są niezwykle istotne, gdyż — oddając głos autorytetom — nie tylko „bibliotekarstwo polskie jest i musi być związane z bibliotekarstwem światowym, […] przejmuje jego rozwiązania organizacyjne i techniczne, a ściślej mówiąc — raczej bierze niż wnosi swój wkład do jego dorobku”48, ale opinię tę należy rozciągnąć i na bibliologię, i na informatologię. Zapraszanie do współpracy badaczy zagranicznych ma też i inną zaletę, zdaniem literaturoznawcy Jerzego Danielewicza — przeciwdziała niebezpieczeństwom zaniżenia standardów i pewnej „zaściankowości”49. Można mieć nadzieję, że działania podejmowane przez Redakcje TSB, RBP i ZBnKiKH istotnie przyczynią się do podniesienia jakości publikowanych w nich tekstów oraz — szerzej — do lepszego rozwoju polskiej myśli bibliologicznej i bibliotekoznawczej. 48 A. MĘŻYŃSKI, Czasopisma księgo- i bibliotekoznawcze…, s. 160. Dyskusja o polskich czasopismach naukowych… Wypowiedź dostępna: http://pauza. krakow.pl/17_18_4_2008.pdf [dostęp: 28 VIII 2012]. 49 Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 189 2013-05-06 14:58:24 190 AGNIESZKA WANDEL AGNIESZKA WANDEL NEW POLISH BIBLIOLOGICAL AND LIBRARIAN PERIODICALS IN THE LIGHT OF THE CURRENT MINISTERIAL GUIDELINES CONCERNING THE EVALUATION AND SCORING OF SCIENTIFIC PERIODICALS Summary Both the academic community and the Ministry of Science and Higher Education are interested in Polish scientific periodicals, their condition, value and methods of assessment. The need for assessment of scientific periodicals is commonly accepted; what is criticised is the way in which they are assessed, in particular the use of parametric methods. Representatives of exact sciences and natural sciences widely believe that the best measure of quality of a publication is the so-called ISI Master Journal List. Representatives of the humanities do not entirely share this view. Since 1998 the Ministry of Science and Higher Education has been publishing A list of selected periodicals with scores..., which is a component of a parametric assessment of publications of Polish academic institutions, affecting their classification and amount of subsidies. In addition, it is to be an indicator of prestige and a guarantee of high quality of publications. The author discusses the procedure for creating the ministerial lists of periodicals and the criteria used in the assessment of periodicals, pointing to those solutions that may raise justified objections. The list of scored periodicals for 2011–2012 includes fourteen periodicals dealing with library science and scientific information. The author examines their profile and the process of adaptation to the ministerial requirements of three of these periodicals: „Toruńskie Studia Bibliologiczne,” „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy” and “Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi.” KEY WORDS: scientific periodicals, assessment of scientific periodicals, scoring of periodicals, „Toruńskie Studia Bibliologiczne”, „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy”, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” Roczniki Biblioteczne 56, 2012 © for this edition by CNS RocznikiBib_56-księga.indb 190 2013-05-06 14:58:24
