pracowników szkoły?

barwy zarządzania
A i nauczyciele nie nawiązują do niego,
w obawie, że wpłynie to na ich ocenę
i zaszkodzi ich interesom. Tymczasem
właśnie w sytuacji napięcia i niepewności zagrożenie wypaleniem niebezpiecznie wzrasta. Co przemawia za tym, by
promować profilaktykę wypalenia?
Wypalony nauczyciel:
 źle funkcjonuje w swojej roli zawodowej – staje się kiepskim dydaktykiem i wychowawcą, traci zainteresowanie podmiotem i przedmiotem
nauczania, depersonalizuje uczniów,
przestaje ich motywować do nauki,
działania, twórczego rozwiązywania
problemów,
 nie radzi sobie z konfliktami interpersonalnymi w klasie, wobec czego obciążane są nimi inne osoby (dyrektor
też), nie jest też w stanie efektywnie
współpracować z rodzicami uczniów,
wskutek czego staje się obiektem
skarg z ich strony, słabo kooperuje
z innymi osobami w szkole (dyrekcja,
koledzy, pedagog i psycholog),
 jest sfrustrowany, zniechęcony, nastawiony obronnie wobec krytyki
i próby wsparcia go w trudnościach,
nie angażuje się w życie szkoły, nie ma
siły, by się rozwijać,
 często choruje, korzysta ze zwolnień
lub skarży się na dolegliwości somatyczne, które utrudniają mu wykonywanie obowiązków,
 kształtuje negatywny wizerunek nie
tylko ogółu nauczycieli jako grupy
zawodowej, ale też konkretnej placówki, co w dobie „niżu demograficznego” zaczyna się nieuchronnie
wiązać z „być albo nie być” danej
szkoły.
Zadania dla dyrektora
Tym, co przede wszystkim możesz zrobić, to zdać sobie sprawę z wagi problemu i uwrażliwiać swoich współpracowników na pojawiające się symptomy
wypalenia oraz lansować zdrowy styl życia i pracy. Wiele zależy od Ciebie i Twojego stylu zarządzania. Jeśli zarządzasz
w sposób demokratyczny, dopuszczając
do głosu różne idee, jeśli włączasz nauczycieli w proces podejmowania ważnych decyzji, jeśli jasno i bezpośrednio
przekazujesz swoje uwagi, a także uznanie za ich pracę, wpływasz na poziom
zadowolenia z pracy i tak ważne poczucie przydatności. Staraj się być dostępny.
Zamiast rywalizacji kreuj atmosferę otwartej komunikacji.
Dorota
Ziółkowska-Maciaszek
jest psychologiem,
trenerem, dyrektorem
programowym
Niepublicznej Placówki
Edukacji PEN.
46
Jak dbać
o zdrowie
pracowników szkoły?
MAGDALENA WOYNAROWSKA-SOŁDAN
Odpowiednie funkcjonowanie szkoły i efektywność
jej pracy zależy od wielu różnych czynników. Duże
znaczenie ma przy tym zdrowie i dobre samopoczucie tworzących ją ludzi. W artykule omówione zostaną zagadnienia dotyczące zdrowia, promocji zdrowia
i dbałości o zdrowie pedagogicznych i niepedagogicznych pracowników szkoły wraz z propozycjami kierunków działań w tym zakresie.
Z
drowie to pojęcie bardzo
abstrakcyjne i każdy rozumie je inaczej. Ludzie często
myślą, że są zdrowi, bo nie
mają żadnej choroby. Zdrowie jednak
to coś więcej. Światowa Organizacja
Zdrowia definiuje je jako stan pełnego
dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko
niewystępowanie choroby lub niepełnosprawności. Definicja ta wskazuje,
że zdrowie ma kilka wzajemnie ze sobą
powiązanych wymiarów:
Można przypuszczać, że często
występujące dolegliwości
somatyczne oraz negatywne
stany emocjonalne niekorzystnie
wpływają na dyspozycję
nauczycieli i innych pracowników
do pracy w szkole, w której na
co dzień występuje wiele napięć i
obciążeń psychospołecznych.
– fizyczny: odnosi się do ciała, biologicznego funkcjonowania organizmu i jego poszczególnych układów,
a także do sprawności, zdolności do
wykonywania codziennych czynności
bez nadmiernego zmęczenia;
– psychiczny: oznacza zdolność do jasnego myślenia, uczenia się, realizacji
DYREKTOR SZKOŁY 7/2013
swoich możliwości intelektualnych,
zdolność do panowania nad emocjami, rozpoznawania ich i wyrażania w sposób adekwatny do sytuacji,
zapewniający poczucie komfortu
i akceptowany społecznie, oraz zdolność do radzenia sobie z trudnościami, stresem, napięciem, lękiem;
– społeczny: oznacza niezależność,
zdolność do utrzymania dobrych relacji interpersonalnych i współpracy
z ludźmi, akceptowanie odpowiedzialności za siebie i innych (Woynarowska, 2010, s. 30–31).
Warto zdać sobie sprawę z tego, że
zdrowie jest również:
 wartością dla każdego człowieka,
czyli czymś, co jest dla jednostki
ważne i cenne, co jest ze wszech
miar godne pożądania, co łączy się
z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich
(Łobocki, 2006, s. 96). Z badań pt.
Diagnoza społeczna (Czapiński, Panek, 2009, s. 196) wykonywanych
wielokrotnie w latach 1992–2009
wynika, że zdrowie zajmuje pierwszą
pozycję w hierarchii wartości dorosłych Polaków;
 zasobem dla każdego człowieka
– dobre zdrowie umożliwia ludziom
dobre funkcjonowanie i rozwój osobisty, społeczny i zawodowy, pozwala
im efektywniej wykorzystywać swoje
barwy zarządzania
zdrowie, rzadziej prowadzą prozdrowotny styl życia i mają mniejsze kompetencje do dbałości o zdrowie (Korzeniowska, Puchalski, 2010).
Pewnych danych na temat zdrowia
pracowników szkoły dostarczają badania własne nad wybranymi wskaźnikami ich zdrowia subiektywnego
przeprowadzone w 2012 r. w grupie
750 nauczycieli i 259 pracowników
niepedagogicznych (administracyjno-ekonomicznych, obsługi oraz kuchni
i stołówki) 22 szkół z 6 województw
(ramka 1, s. 48).
Można przypuszczać, że często występujące dolegliwości somatyczne
oraz negatywne stany emocjonalne
niekorzystnie wpływają na dyspozycję
nauczycieli i innych pracowników do
pracy w szkole, w której na co dzień
występuje wiele napięć i obciążeń psychospołecznych. Dyrektor szkoły nie
zawsze zdaje sobie sprawę z problemów zdrowotnych swoich pracowników. Postrzega ich bardziej w perspektywie roli zawodowej i wykonywania
związanych z nią zadań, rzadziej podchodzi do pracowników jak do osób
z ich całym „bagażem” doświadczeń
i uwarunkowań. Funkcjonowanie osobiste pracowników, w tym ich zdrowie, samopoczucie, wpływa jednak na
efekty ich pracy.
możliwości, zaspokajać potrzeby, realizować cele, osiągać dobrą jakość
życia;
 zasobem dla społeczności i społeczeństwa – dzięki dobremu zdrowiu możliwa jest efektywna praca,
tworzenie dóbr materialnych i kulturalnych, osiąganie dobrobytu;
mniejsze są obciążenia społeczne
i ekonomiczne wynikające z chorób
i niepełnosprawności (Woynarowska, 2010, s. 40).
Zrozumienie, czym jest zdrowie, jest
podstawowym warunkiem tego, żeby
ludzie chcieli o nie dbać. Zdrowie to
nie dar niebios dany raz na zawsze. Nad
zdrowiem trzeba pracować (Demel,
1968, s. 8).
Co wiemy o zdrowiu
pracowników szkoły?
Problemy i potrzeby zdrowotne nauczycieli to zagadnienie, nad którym
w Polsce prowadzone były dotychczas
nieliczne badania. Dotyczyły one niereprezentatywnych prób lub wybranych
problemów zdrowotnych (np. zaburzeń głosu, wypalenia zawodowego).
Tym bardziej nie ma danych o zdrowiu niepedagogicznych pracowników
szkoły, którzy są grupą bardzo niejednorodną, większość z nich ma niski
status społeczno-ekonomiczny (w tym
niski poziom wykształcenia). Wyniki
badań wskazują, że pracownicy nisko
wykształceni w porównaniu z lepiej
wykształconymi gorzej oceniają swoje
Co to jest dbałość o zdrowie?
Dbać o zdrowie to znaczy robić coś pozytywnego dla swojego zdrowia i jego
poprawy, czyli:
podejmować celowe działania

sprzyjające zdrowiu, do których należą:
– zachowania związane głównie ze
zdrowiem fizycznym: dbałość o ciało
i najbliższe otoczenie, racjonalne żywienie, aktywność fizyczna, sen i odpoczynek,
– zachowania związane głównie ze
zdrowiem psychospołecznym: korzystanie i dawanie wsparcia społecznego, unikanie nadmiaru stresów
i radzenie sobie z problemami i stresem,
Bibliografia:
 Demel M., O wychowaniu zdrowotnym, Warszawa 1968
 Czapiński J., Panek T. (red.), Diagnoza społeczna 2009, Warszawa 2009
 Korzeniowska E., Puchalski K., Promocja zdrowia w miejscu pracy, www.imp.lodz.pl/home_pl/offert/tematyka_bad/heal_
prom_in_workpl/, dostęp: 4.06.2013 r.
 Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2006
 Korzeniowska E., Puchalski K. (red.), Nisko wykształceni pracownicy a zdrowie – wyzwania dla edukacji zdrowotnej, Łódź
2010
 Woynarowska B., Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, Warszawa 2010
 Woynarowska B., Szkoła promująca zdrowie po 20 latach: dorobek, bariery, perspektywy, „Remedium” 2012/12
 Woynarowska-Sołdan M., Węziak-Białowolska D., Analiza psychometryczna Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych
dla dorosłych, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2012a/2
 Woynarowska-Sołdan M., Węziak-Białowolska D., Skala czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu
nauczycieli w szkołach promujących zdrowie – analiza psychometryczna, „Medycyna Pracy” 2012b/1
www.DyrektorSzkoly.pl
47
barwy zarządzania
– zachowania prewencyjne: samokontrola zdrowia i samobadanie, poddawanie się badaniom profilaktycznym, bezpieczne zachowania w życiu
codziennym (zwłaszcza w ruchu drogowym, w pracy), bezpieczne zachowania w życiu seksualnym,
– racjonalne zachowania w przypadku
choroby: zgłaszanie się do lekarza,
przestrzeganie jego zaleceń;
nie podejmować zachowań za
grażających zdrowiu, powodujących
bezpośrednie lub odległe szkody
zdrowotne, tzn. nie palić tytoniu, nie
nadużywać alkoholu, nie nadużywać
leków, których nie zalecił lekarz, nie
używać innych substancji psychoaktywnych (Woynarowska, 2010, s. 52).
Co wiemy o dbałości
o zdrowie pracowników
szkoły?
Dane na ten temat, podobnie jak dane
na temat zdrowia pracowników szkoły,
są nieliczne. Wspomniane wyżej badania własne dotyczyły także dbałości
o zdrowie nauczycieli i innych pracowników szkoły. Niektóre ich wyniki
przedstawiono w ramce 2.
Niedostatki w zakresie dbałości
o zdrowie mogą być przyczyną chorób i niedyspozycji pracowników,
mogą także modelować niewłaściwe
z punktu widzenia zdrowia zachowania dzieci i młodzieży. To, jak człowiek
dba o zdrowie w swoim prywatnym
życiu, poza godzinami pracy, jaki jest
jego styl życia, wpływa także na jego
zdolność do pracy i wykonywanie zadań zawodowych.
Dlaczego zdrowie
pracowników jest ważne
dla szkoły?
Społeczność szkolną tworzą uczniowie
i w pewnym stopniu ich rodzice, nauczyciele i inni pracownicy szkoły. Tradycyjnie uważa się, że „szkoła jest dla
Realizacja zadań szkoły i efekty
uczenia się uczniów zależą
od bardzo wielu czynników,
w tym przede wszystkim od
kompetencji, cech osobowości,
satysfakcji z pracy, a także
zdrowia i samopoczucia
pracowników szkoły, zwłaszcza
nauczycieli.
uczniów” i oni są w niej najważniejsi,
dlatego wiele działań, w tym działań
ukierunkowanych na zdrowie, koncentruje się właśnie na nich. Jednak
w społeczności szkoły wszyscy są równie ważni i żadna grupa nie powinna
się dla drugiej „poświęcać”.
Realizacja zadań szkoły i efekty uczenia się uczniów zależą od bardzo wielu
Ramka 1. Badania nad wybranymi wskaźnikami zdrowia subiektywnego
pracowników szkoły
Większość badanych nauczycieli (75%) i innych pracowników (64%) oceniła swoje
zdrowie jako dobre lub bardzo dobre, ale:
 u prawie 40% nauczycieli i 46% innych pracowników szkoły występowały długotrwałe problemy zdrowotne lub choroby przewlekłe,
 w okresie 4 tygodni poprzedzających badanie:
– około 40% nauczycieli i 51% innych pracowników szkoły odczuwało umiarkowany, silny lub wyjątkowo silny ból lub dyskomfort fizyczny,
– co czwarty nauczyciel i co trzeci inny pracownik szkoły często (przez cały czas
lub większość dni) był zmęczony, a odpowiednio co dziesiąty i co czwarty wykończony, wyczerpany; niemal 13% nauczycieli i 20% innych pracowników
często okazywało znaczne zdenerwowanie,
– tylko nieco więcej niż połowa osób badanych odczuwała często pełnię życia.
Źródło: badania własne wykonane w ramach projektu Promocja zdrowia społeczności szkoły (2012).
Ramka 2. Badania nad wybranymi wskaźnikami zdrowia subiektywnego
pracowników szkoły
Wybrane wskaźniki dbałości o zdrowie
 Większość nauczycieli (83%) i innych pracowników szkoły (77%) podała, że bardzo dba lub raczej dba o swoje zdrowie.
 W ostatnich 12 miesiącach jakieś działania w zakresie dbałości o zdrowie podejmowało ogółem 60% nauczycieli i 40% innych pracowników szkoły.
 W obu grupach stwierdzono wiele niedostatków w zakresie racjonalnego żywienia, aktywności fizycznej oraz snu, odpoczynku i zdrowia psychicznego.
 Od 10% do 20% nauczycieli oraz od 25% do 45% innych pracowników szkoły
podejmuje zachowania ryzykowne dla zdrowia (pali papierosy, nie unika przebywania w obecności osób palących papierosy, nadużywa alkoholu).
Źródło: badania własne wykonane w ramach projektu Promocja zdrowia społeczności szkoły (2012).
48
DYREKTOR SZKOŁY 7/2013
czynników, w tym przede wszystkim od
kompetencji, cech osobowości, satysfakcji z pracy, a także zdrowia i samopoczucia pracowników szkoły, zwłaszcza nauczycieli. W tym kontekście
zdrowie jest nie tylko prywatną sprawą
każdego pracownika szkoły, ma wpływ
na jego funkcjonowanie w roli zawodowej. Zdrowie pracowników to kapitał
każdej firmy – opłaca się go pomnażać (Korzeniowska, Puchalski, www.
imp.lodz.pl/home_pl/offert/tematyka_bad/heal_prom_in_workpl/, dostęp:
4.06.2013 r.). Zdrowie i samopoczucie
pracowników szkoły wpływają na:
– funkcjonowanie w pracy ich samych
i innych ludzi, w tym szczególnie
uczniów,
– efektywność ich pracy,
– klimat psychospołeczny,
– organizację życia szkoły,
– koszty utrzymania szkoły,
– efektywność edukacji zdrowotnej
uczniów (tworzenie pozytywnych
wzorców zachowań zdrowotnych,
wspieranie w podejmowaniu zachowań prozdrowotnych).
Co to jest promocja zdrowia
w szkole?
Od ponad 20 lat rozwijany jest na świecie i w Polsce ruch szkół promujących
zdrowie. Istotą takiej szkoły jest całościowe podejście do zdrowia w szkole.
W Polsce przyjęto, że szkoła promująca
zdrowie tworzy warunki i podejmuje
działania, które sprzyjają:
– dobremu samopoczuciu członków
społeczności szkolnej,
– podejmowaniu przez członków społeczności szkolnej działań na rzecz
zdrowia własnego i innych ludzi
oraz tworzenia zdrowego środowiska
(Woynarowska, 2012, s. 1–3).
Dotychczas w programie szkół promujących zdrowie koncentrowano się
głównie na zdrowiu uczniów. W ostatnich latach jednak w Polsce i innych
krajach, np. w Finlandii, Estonii, dostrzeżono także potrzebę wdrażania
w szkole programów promocji zdrowia ukierunkowanych na zdrowie i potrzeby zdrowotne pracowników.
Na czym polega promocja
zdrowia pracowników szkoły?
Promocja zdrowia pracowników szkoły
to wszelkie działania podejmowane
przez pojedyncze osoby i społeczność
szkoły jako całość, które:
 zachęcają pracowników do tego, by
zmieniali swój styl życia oraz swoje
środowisko życia i pracy w kierunku
prozdrowotnym,
 wykraczają poza obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony zdrowia
pracowników oraz bezpieczeństwa
i higieny pracy,
barwy zarządzania
 są podejmowane po to, by pracownicy dobrze czuli się w swoim miejscu pracy, mniej chorowali, bardziej
angażowali się w rozwój szkoły, lepiej funkcjonowali w życiu zawodowym i codziennym, a w efekcie, by
szkoła lepiej realizowała swoje zadania (Korzeniowska, Puchalski).
Kto ma podjąć w szkole
działania w zakresie
promocji zdrowia
pracowników?
Działania te powinny być podejmowane przez wszystkich pracowników.
Istotne jest, by pracownicy zrozumieli
znaczenie dbałości o zdrowie dla nich
samych i dla szkoły, miejsca ich pracy
oraz chcieli podejmować te działania
dla siebie i ludzi, z którymi żyją i pracują. Pracownicy nie mogą być biernymi adresatami działań inicjowanych
przez innych, np. dyrektora szkoły. Powinni być ich współtwórcami (Korzeniowska, Puchalski).
Szczególną rolę w promocji zdrowia pracowników odgrywa dyrektor
szkoły. Istotny jest zwłaszcza demokratyczny sposób zarządzania pracownikami, przekonanie co do znaczenia
zdrowia dla efektywności pracy szkoły,
chęć podejmowania działań na rzecz
zdrowia pracowników i tworzenia
sprzyjającej zdrowiu polityki szkoły.
Dyrektor szkoły nie może jednak działać jako samotny lider. Wsparcia może
mu udzielić powołany szkolny zespół
ds. promocji zdrowia.
Obszary szkolnych działań
w zakresie promocji
zdrowia pracowników
Działania w zakresie promocji zdrowia pracowników szkoły powinny
dotyczyć dwóch głównych obszarów:
zwiększenia dbałości o zdrowie oraz
poprawy organizacji i warunków środowiska pracy mających znaczenie dla
samopoczucia zawodowego. Punktem
wyjścia powinna być diagnoza stanu
wyjściowego w obu tych obszarach.
Wyniki diagnozy powinny wskazywać aspekty, w których stan aktualny
oceniany jest najniżej i występuje
największa potrzeba zmian. Pomoże
to w ustaleniu problemów danej społeczności pracowników i wyborze celów, które dana społeczność chciałaby
realizować. Diagnoza jest podstawą
opracowania planu działań i jego ewaluacji.
W diagnozie dbałości o zdrowie pracowników można wykorzystać skalę
Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych
dla Dorosłych (Woynarowska-Sołdan,
Węziak-Białowolska, 2012a). Obejmuje ona samoocenę dbałości o zdrowie i określenie częstości podejmowa-
Ramka 3. Czynniki wpływające na samopoczucie w pracy
Obszary czynników wpływających na samopoczucie w pracy
Warunki fizyczne w szkole: czystość, estetyka pomieszczeń, wentylacja, wietrzenie, oświetlenie, hałas, temperatura, meble, dostęp do sprzętu i pomocy dydaktycznych, do spokojnego i wygodnego miejsca umożliwiającego pracę, indywidualne rozmowy z uczniami, ich rodzicami i odpoczynek.
Społeczność pracowników – relacje, współpraca, przepływ informacji: relacje z dyrekcją szkoły, docenianie pracy przez dyrekcję, udzielanie wsparcia przez
dyrekcję, relacje z innymi nauczycielami i pracownikami, przestrzeganie zasad fair
play, wsparcie ze strony innych pracowników, organizowanie i uczestnictwo we
wspólnych spotkaniach poza godzinami pracy, możliwość otwartego dyskutowania
w szkole o sprawach dotyczących pracy, zaufanie pracowników do siebie nawzajem,
chęć współpracy, organizowanie wystarczającej liczby spotkań i dyskusji dotyczących
pracy, przepływ informacji w szkole, udzielanie przez dyrekcję konstruktywnych informacji zwrotnych dotyczących pracy.
Społeczność uczniów i rodziców: relacje z uczniami, przykładanie się uczniów
do nauki, właściwe zachowania uczniów na lekcjach, poczucie, że jest się lubianym
przez uczniów, relacje i współpraca z rodzicami uczniów, pomoc ze strony rodziców
uczniów, docenianie przez rodziców uczniów.
Organizacja i obciążenie pracą w szkole: dokładne określenie zadań do wykonania, zadowolenie z rozkładu zajęć w szkole, organizacja pracy i wykorzystanie czasu
pracy, możliwość odpoczynku w czasie przerw bez dyżuru, obciążenie liczbą zadań
w szkole i pracą związaną ze szkołą w domu, radzenie sobie z zadaniami związanymi
z pracą w szkole.
Kompetencje zawodowe: możliwości doskonalenia zawodowego, wiedza i umiejętności z zakresu nauczanego przedmiotu i metodyki jego nauczania, umiejętność
pełnienia roli lidera i komunikowania się z innymi ludźmi, umiejętności radzenia sobie
z trudnymi sytuacjami w pracy w szkole, umiejętności posługiwania się technologią
informatyczną.
Źródło: Woynarowska-Sołdan M., Węziak-Białowolska D., Skala czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu
zawodowemu nauczycieli w szkołach promujących zdrowie – analiza psychometryczna, „Medycyna Pracy” 2012/1.
nia wybranych zachowań zdrowotnych
(w tym racjonalne żywienie, aktywność
fizyczna, dbałość o ciało, zachowanie bezpieczeństwa, sen, odpoczynek
i zdrowie psychiczne). Skala ta umożliwia samodzielne podsumowanie wyników oraz refleksję na ich temat.
Działania w zakresie promocji
zdrowia pracowników szkoły
powinny dotyczyć dwóch
głównych obszarów: zwiększenia
dbałości o zdrowie oraz
poprawy organizacji i warunków
środowiska pracy mających
znaczenie dla samopoczucia
zawodowego.
W diagnozie czynników wpływających na samopoczucie zawodowe
pracowników szkoły można wykorzystać skale czynników sprzyjających
dobremu samopoczuciu zawodowemu
nauczycieli i niepedagogicznych pracowników szkoły [skala czynników
sprzyjających dobremu samopoczuciu
zawodowemu nauczycieli została już
opublikowana (Woynarowska-Sołdan,
Węziak-Białowolska, 2012b); na jej
podstawie opracowano wersję skali dla
pracowników niepedagogicznych szko-
www.DyrektorSzkoly.pl
ły (artykuł w przygotowaniu); z uwagi
na specyfikę pracy obu grup skale nieco
różnią się od siebie]. Zawarto w nich
takie czynniki, w których społeczność
pracowników sama może dokonać
zmian (przykłady w ramce 3).
Należy zdawać sobie sprawę z tego,
że zmiana zachowań ludzi jest procesem bardzo długotrwałym. Model
działań na rzecz promocji zdrowia
pracowników jest obecnie sprawdzany
w pilotażowym projekcie Promocja
zdrowia społeczności szkoły, realizowanym przez Zespół ds. Promocji
Zdrowia w Szkole Ośrodka Rozwoju
Edukacji we współpracy z Zakładem
Zdrowia Publicznego Warszawskiego
Uniwersytetu Medycznego. Informacje na temat tego projektu są dostępne
na stronie www.ore.edu.pl/strona-ore/
index.php?option=com_content&vie
w=article&id=2301&Itemid=1693,
dostęp: 4.06.2013 r.
Magdalena
Woynarowska-Sołdan
jest doktorem nauk
humanistycznych
w zakresie pedagogiki,
nauczycielką języka
francuskiego, wykłada
na Warszawskim
Uniwersytecie Medycznym.
49