Szkice archiwalno-historyczne nr 3, 2007

Archiwum Państwowe w Katowicach
Szkice archiwalno-historyczne nr 3, 2007
Cena: 25 zł 5 zł
Streszczenia artykułów:
Artykuły
Sławomira Krupa, Metodyka opracowania akt hipotecznych i gruntowych przechowywanych w archiwach
państwowych
W artykule omówiono metodykę postępowania z dokumentacją hipoteczną i gruntową, która stanowi ważną część
zasobu archiwów państwowych. W 2007 roku zostały wprowadzone do stosowania w archiwach wskazówki
metodyczne dotyczące opracowania akt stanu prawnego nieruchomości. Zostały one przygotowane dla dokumentacji
od XVIII do XX wieku, przy czym wiek XX oznacza księgi założone przed dniem 1 stycznia 1947 roku, które utraciły
moc prawną i zostały przekazane do zasobu archiwów państwowych, zgodnie z obowiązującymi przepisami. Artykuł
prezentuje zasady ustalania przynależności zespołowej omawianej dokumentacji, wyodrębniania zbiorów akt
gruntowych i hipotecznych, ustalania ich nazw, granic chronologicznych i terytorialnych, a także zasady segregacji tej
dokumentacji w obrębie zbiorów.
Zdzisław Jedynak, Początki miasta górniczego Tarnowskie Góry w świetle dokumentów przechowywanych w
Archiwum Państwowym w Katowicach
W 2000 roku Archiwum Państwowe we Wrocławiu przekazało do Archiwum Państwowego w Katowicach dokumenty
pergaminowe (Pergamenturkunden) stanowiące depozyt miasta Tarnowskie Góry. W 1875 r. przejęło je jedyne
istniejące wówczas na Śląsku archiwum państwowe (das Königliche Staatsarchiv Breslau). Na szczególną uwagę
zasługują dokumenty z 1526 r. (kopia z 1558 r.) i 1528 r. odnośnie ordynacji górniczej (Bergordnung) oraz z 1562 r.
na temat nadania herbu dla miasta (Stadtwappenurkunde). Stanowią one cenne źródło do poznania najstarszych
dziejów miasta górniczego, jakim były Tarnowskie Góry.
Zbigniew Kiereś, Między panem, a plebanem. Materiały do dziejów duchowieństwa ziemi bytomskiej w XVII wieku
Artykuł jest oparty na aktach Zbioru Dokumentów Archiwum Miejskiego w Bytomiu wytworzonych przez instytucje
sądowe i administracyjne wolnego państwa bytomskiego, w niektórych wypadkach także przez odpowiednie
instytucje całego Śląska i monarchii habsburskiej, a także, ze względu na przynależność kościelną dekanatów
bytomskiego i pszczyńskiego, biskupstwa krakowskiego. W opracowaniu omówiono kwestie konfesyjne w dwóch
częściach. W pierwszej scharakteryzowano konflikty na tle wyznaniowym i ilustrujące różne aspekty funkcjonowania
protestanckich właścicieli państwa bytomskiego (do 1621 roku Hohenzollernów, a potem rodu Henckel von
Donnersmarck) oraz złączonej z nimi wyznaniem części ich poddanych w warunkach katolickiej i kontrreformacyjnej
monarchii habsburskiej. W drugiej scharakteryzowano spory o charakterze wyłącznie materialnym dotyczące
interesów i dochodów czy to Kościoła katolickiego jako całości, czy też konkretnych duchownych.
Michał Mączka, Problemy J.W. Wielanda z opracowaniem map księstw górnośląskich - w świetle nieznanego
dokumentu ze zbiorów byłego Archiwum Miejskiego w Bytomiu
W artykule przedstawiono kulisy powstania pierwszego atlasu Śląska i opisano problemy, z jakimi borykał się
opracowujący w latach 1722-1733 mapy księstw górnośląskich porucznik Johann Wolfgang Wieland, oraz
przeprowadzający w latach 1736-1740 rewizję map inżynier Matheus Schubarth. Były to głównie problemy z
transkrypcją polskobrzmiących nazw miejscowości oraz z lokalizacją w terenie poszczególnych obiektów
gospodarczych - młynów, stawów, hut i in. Problemy te wynikały z utrudnionej komunikacji z polskojęzyczną w
większości ludnością Górnego Śląska, oraz z niechęcią tejże ludności i zarządców opisywanych ziem do współpracy z
1
Archiwum Państwowe w Katowicach
mierniczymi, posądzanymi o wykonywanie opracowań do nowego wymiaru podatków.
Bożena Husar, Dzieje miasta Żywca spisane w "Actach Civitatis Żywiec" 1766-1786
Przechowywane w Oddziale Archiwum Państwowego w Żywcu w zespole akt "Akta miasta Żywca "Acta Civitatis
Żywiec" T.I i T.II to "Księgi ingrossacyi różnych instrumentów od roku 1766". Te rękopiśmienne księgi z herbem Żywca
i fragmentem pieczęci lakowej Magistratu Żywieckiego zawierają kontrakty kupna-sprzedaży, informacje o podatkach
całego hrabstwa żywieckiego, zbiórce wpłat na Regiment Gwardii Koronnej, testamenty, a także dekrety i przywileje
spisane przez Urząd Radziecki i Wójtowski Zupełny Żywiecki. W obliczu dużych luk w zasobie akt miejskich stanowią
one nieocenione źródło wiedzy o życiu społeczno-gospodarczym Żywca w latach 1766-1786. Tom I z lat 1766-1770
częściowo wypełnia tę dokumentalną lukę malując obraz życia miasta u progu utraty niepodległości. Zawiera istotne
dane dot. władz miasta, ich składu, rzetelności i dbałości o wspólne mienie.
Sławomira Krupa, Dzieje rodziny Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina w świetle dokumentów przechowywanych w
Archiwum Państwowym w Katowicach
Artykuł prezentuje genealogię rodziny Hohenlohe-Ingelfingen w oparciu o zgromadzone w archiwum rodziny akta
dotyczące historii rodu, dokumenty majątkowe, i finansowe. Materiały te zostały przejęte przez Wojewódzkie
Archiwum Państwowe w Katowicach latach 1947-1952. W opracowaniu omówiono życiorysy poszczególnych członków
rodziny żyjących w latach 1797-1945 na terytorium Górnego Śląska w majoracie koszęcińskim. Szczególnie dużo
miejsca poświęcono kolejnym właścicielom majoratu Adolfowi (1797-1873), Fryderykowi Wilhelmowi (1826-1895) oraz
Karolowi Gotfrydowi (1879-1960).
Bożena Husar, Rozwój browarnictwa na Żywiecczyźnie i jego rozkwit w świetle planów architektonicznych Karola
Pietschki - architekta arcyksięcia Albrechta Fryderyka Habsburga
Produkcja piwa na Żywiecczyźnie ma tradycje sięgające przełomu XIII i XIV w. Nazwa "Browar na Pawlusiu" występuje
na planach architektonicznych obiektów żywieckiego browaru, projektowanych przez arcyksiążęcego architekta
Karola Pietschkę. Jest on autorem zachowanych w zbiorach Oddziału Archiwum Państwowego w Żywcu 70 planów
budowanego w latach 1852 -1891 Browaru w Żywcu. Ze względu na rozkład i kolorystykę plany te są unikalne w
historii architektury europejskiej. Zachowały się z w/w okresu projekty architektoniczne budynków administracyjnych
Arcyksiążęcego Browaru w Żywcu, plany sytuacyjne, plany zabudowań produkcyjnych. I tak np. piękny plan bednarni
z 1865 r. zawiera elementy tyrolskiego zdobnictwa drewnianego, opartego na tradycji willi szwajcarskiej. K. Pietschka
był autorem planów licznych detali, urządzeń i pomieszczeń wewnętrznych.
Zdzisław Jedynak, Zarys dziejów Górnośląskiej Spółki Brackiej w Tarnowskich Górach (Oberschlesischer
Bergknappschaft Tarnowitz) w latach 1857-1922 i jej pozostałość aktowa w Archiwum Państwowym w Katowicach
Górnośląska Spółka Bracka (Oberschlesischer Knappschaftsverein) w Tarnowskich Górach była jedną z dwóch
istniejących na tym obszarze obok Pszczyńskiego Bractwa Górniczego (Knappschaftsverein für das Fürstentum Pless)
w Katowicach, których akta posiada Archiwum Państwowe w Katowicach. Górnośląska Spółka Bracka istniała w latach
1857-1922. Pozostałość aktowa (Aktenbestand) spółki pozwala na dokładne przedstawienie jej działalności w zakresie
ubezpieczeń emerytalnych i rentowych oraz opieki zdrowotnej, zwłaszcza szpitali (Lazarett).
Tomasz Hajewski, Losy archiwaliów rosyjskich na terenie powiatu dąbrowskiego w czasie I wojny światowej
Działania wojenne w latach 1914-1918 na terenie Galicji spowodowały zniszczenie wielu bezcennych archiwaliów. Akt
używano jako podpałki i papieru do obwijania, a z czasem systematycznie wysyłano na przemiał do czeskich fabryk
papieru. Dopiero działalność Grona Konserwatorów pozwoliła zatrzymać ten proces. Jak wynika z raportów
zachowanych w Archiwum Państwowym w Katowicach, podobny los spotkał akta byłych rosyjskich registratur w
Zagłębiu Dąbrowskim. Bezpowrotnie przepadły materiały archiwalne Magistratu dąbrowskiego, a także miejscowych
urzędów gminnych oraz sądów. Stosunkowo największy zasób zachował się w urzędach parafialnych. W pierwszych
miesiącach 1918 roku akta te spisano na prośbę polskich archiwistów.
Robert Sikorski, Materiały archiwalne dotyczące Kościoła rzymskokatolickiego w okresie II Rzeczypospolitej w
zespole: Akta Miasta Częstochowy (1759-1945)
2
Archiwum Państwowe w Katowicach
Magistrat miasta Częstochowy obok wielu zadań zajmował się także sprawami Kościoła Rzymskokatolickiego. Lata
1918 - 1939 dzielą się na dwa okresy. W latach 1918 - 1925 następuje ingerencja Magistratu w funkcjonowanie parafii
poprzez zatwierdzanie budżetów i wybory organu kontrolującego Dozoru Kościelnego. Drugi w latach 1925 - 1939 po
zawarciu Konkordatu między Rzeczypospolitą Polską a Stolicą Apostolską, to współpraca partnerska między władzami
miejskimi a kościołem rzymskokatolickim zwłaszcza w ochronie pielgrzymów zdążających do Sanktuarium
Jasnogórskiego, akceptacja budownictwa kościelnego czy czuwanie nad dziełami prowadzonymi przez Kościół.
Mirosław Węcki, Sprawa nyskiego kreisleitera Rudolfa Meistra a homoseksualizm w NSDAP
W III Rzeszy homoseksualiści zostali postawieni poza marginesem życia społecznego. Naziści zaostrzyli, obowiązujące
w Niemczech od XIX wieku, prawo uznające homoseksualizm za czyn kryminalny, znane szerzej jako §175. Na jego
mocy wielu homoseksualistów trafiło do więzień wzg. obozów koncentracyjnych. Oskarżenia o skłonności
homoseksualne nie ominęły również członków, nieraz prominentnych, partii nazistowskiej. Losy nyskiego kreisleitera
Rudolfa Meistra ilustrują podejście wobec homoseksualistów w brunatnych mundurach w czasie wojny (1942), a więc
w okresie, gdy nazistowska polityka rasowa i społeczna przybrała już w pełni swój zbrodniczy wymiar.
Mirosław Węcki, Źródła do dziejów górnośląskiej NSDAP w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach
W Archiwum Państwowym w Katowicach przechowywany jest obszerny zbiór dokumentacji górnośląskiej NSDAP oraz
jej organizacji afiliowanych, który pod względem rozmiarów, jest unikatowy w skali kraju. Na tą część katowickiego
zasobu składają się akta placówek partyjnych od szczebla okręgu NSDAP (Gau Oberschlesien), obejmującego
powstałą w 1941 roku Prowincję Górnośląską, poprzez kierownictwa powiatowe (Kreisleitungen), najniższych w
hierarchii grup miejscowych (Ortsgruppen). Materiały te, stanowią bogate źródło informacji o działalności partii
nazistowskiej na Górnym Śląsku w latach 1939-1945.
Krzysztof Stopa, Ludność pogranicza polsko-czechosłowackiego w powiecie raciborskim w latach 1945-1950 w
świetle dokumentów Archiwum Państwowego w Katowicach oddział w Raciborzu
Niniejszy artykuł jest tylko niewielkim przyczynkiem zachęcającym do zajęcia się interesującym i nie do końca jeszcze
z pewnością wyczerpanym zagadnieniem, jakim jest rozpoznanie sytuacji społeczno-politycznej ludności
autochtonicznej na Śląsku po 1945 roku. Ziemia raciborska, ziemią pogranicza, leżąca na styku nieustannego
mieszania się trzech kultur: czeskiej, niemieckiej i polskiej, które w sumie razem wywarły na tej ziemi niezatarte
piętno i nadały jej obecna formę społeczno-kulturową, została w ostatnich tygodniach II wojny światowej ciężko
doświadczona przez wojenną pożogę, a i w latach następnych w wyniku prowadzonej przez Państwo Polskie polityki
tzw. repolonizacji miejscowej ludności, życie codzienne naszpikowane było rozmaitymi trudnościami. Materiały
archiwalne, jakie w swym zasobie posiada raciborski oddział Archiwum Państwowego w Katowicach są z pewnością
cennym źródłem do dokładnego scharakteryzowania ówczesnych realiów i nastrojów, jakie wyrażała wówczas
społeczność miejscowa.
Materiały
Roland Banduch, Mapy kopalń rud metali w rejonie Lądka Zdroju i Lutyni, Kletna i Janowej Góry oraz Marcinkowa z
lat 1771-1927 w zbiorach Archiwum Państwowego w Katowicach
W niniejszym opracowaniu omówiono mapy górnicze dotyczące kopalń rud metali nieżelaznych zlokalizowanych w
południowo-wschodniej części Kotliny Kłodzkiej (w rejonie Gór Złotych i Masywu Śnieżnika), zgromadzone przez
Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu (Oberbergamt zu Breslau - dalej: OBB), przechowywane obecnie w Archiwum
Państwowym w Katowicach. Oprócz krótkiego rysu historycznego urzędu i jego zbiorów scharakteryzowano rodzaje i
treść 25-ciu zachowanych map. Celem referatu jest ułatwienie potencjalnym użytkownikom dostępu do tych map.
Marian Gałuszka, Leszek Grochla, Materiały archiwalne do historii wodociągów katowickich w zasobie Archiwum
Państwowym w Katowicach
Niniejszy artykuł podzielony został na trzy części. W pierwszej przybliżona została historia rozwoju wodociągów
katowickich w XIX i XX wieku. Druga część składa się z wykazu zespołów archiwalnych, w których przeprowadzono
poszukiwania dotyczące dziejów wodociągów katowickich. W trzeciej części przedstawiono materiały znajdujące się w
3
Archiwum Państwowe w Katowicach
zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach a dotyczące wodociągów katowickich.
Marian Gałuszka, Leszek Grochla, Materiały archiwalne do dziejów regulacji rzeki Rawy w zasobie Archiwum
Państwowego w Katowicach
Niniejszy artykuł podzielony został na trzy części. W pierwszej przybliżona została historia Związku "RAWA". Druga
część składa się z wykazu zespołów archiwalnych, w których przeprowadzono poszukiwania dotyczące dziejów
Związku "RAWA" i rzeki Rawy. W trzeciej części przedstawiono materiały znajdujące się w zasobie Archiwum
Państwowego w Katowicach a dotyczące dziejów Związku "RAWA" i rzeki Rawy.
Edward Długajczyk, Zestawienie osób aresztowanych i zasądzonych w województwie śląskim w latach 1922-1939 z
powodu współpracy z wywiadem niemieckim
W opracowaniu przedstawiono na podstawie przechowywanych w Archiwum Państwowym w Katowicach i Centralnym
Archiwum Wojskowym w Warszawie źródeł zestawienia zestawienie osób aresztowanych i zasądzonych w
województwie śląskim w latach 1922-1939 z powodu współpracy z wywiadem niemieckim. Ogółem w latach
1922-1938 aresztowano w przybliżeniu 400 osób podejrzanych o szpiegostwo, z czego sądy wymierzyły kary około
190 osobom. Dane te należy uważać za przybliżone.
Komunikaty
Michał Mączka, Cenny nabytek kartograficzny Archiwum Państwowego w Katowicach - rękopiśmienna mapa
górnicza z 1769 roku
W grudniu 2006 roku zbiór kartograficzny Archiwum Państwowego w Katowicach powiększył się o cenny nabytek mapę górniczą z 1769 r. zatytułowaną "Grund- und Seiger-Riss von dem Arsenicalischen Bergbau bey der Königl. Berg
Stadt Reichenstein, der Reichetrost benahmet ". Pochodzi ona ze zbiorów biura planów (Plankammer) Wyższego
Urzędu Górniczego we Wrocławiu (Oberbergamt zu Breslau). W katalogu map i planów, wydanym we Wrocławiu w
1908 r., nosi sygnaturę 1240. Opracowana przez mierniczego Schiefera mapa, przedstawia w rzucie poziomym i w
przekroju kopalnię rudy arsenu Reichetrost w Złotym Stoku. Jako najstarsza z zachowanych map dotyczących
górnictwa w Złotym Stoku, stanowi wartościowe źródło wiedzy dla badaczy historii górnictwa sudeckiego, rozwoju
techniki górniczej oraz dla miłośników starej kartografii.
Gabriela Hałgas, Karol Kiebel Kobarski i jego spuścizna w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach, Oddział w
Cieszynie
Karol Kiebel Kobarski urodził sie 30 grudnia 1885 roku w Kończycach Wielkich na Śląsku Cieszyńskim. Od wczesnej
młodości należał do licznych organizacji polskich, m.in. Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego, Czytelni Ludowej,
Polskiego Towarzystwa Śpiewaczego "Harmonia", Czytelni Katolickiej oraz Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego
"Sokół", którego został naczelnikiem Dzielnicy Śląska Cieszyńskiego. Pracował także jako nauczyciel tańca prowadząc
własną szkołę. Podczas okupacji aresztowany i więziony w obozach koncentracyjnych. Zmarł w wieku 79 lat 24 lipca
1964 roku w Cieszynie.
Sprawozdania
Piotr Greiner, Sprawozdanie Dyrektora Archiwum Państwowego w Katowicach za 2006 rok
W roku sprawozdawczym przyjęto do Archiwum Państwowego w Katowicach największą w ostatnim dziesięcioleciu
ilość nowych zespołów archiwalnych oraz jednostek aktowych. Zasób Archiwum ogółem powiększył się o 269
zespołów liczących 75 243 j.a. o rozmiarze 437,89 mb, w tym liczba jednostek aktowych zwiększyła się o 67 891 j.a.;
liczba dokumentów pergaminowych i papierowych - o 2 058 j.a; ilość dokumentacji technicznej - o 2 194 j.a.; ilość
fotografii - o 1 644 j.a; ilość filmów - o: 271 j.a., a ilość nagrań - o 679 j.a. Tak więc zasób Archiwum pod koniec 2006
roku liczył: 4534 zespołów i zbiorów o łącznej liczbie 1 770 601 jednostek i metrażu 18 786, 49 mb. Jest pod tym
względem trzecim archiwum w Polsce.
Andrzej Kołodziej, Przejęcia materiałów archiwalnych dotyczących dziejów górnictwa węgla kamiennego do
4
Archiwum Państwowe w Katowicach
Archiwum Państwowego w Katowicach w latach 1997-2007
Archiwum Państwowe w Katowicach posiada w swoim zasobie znaczne ilości materiałów archiwalnych stanowiących
doskonały materiał źródłowy do badań nad historią górnictwa węgla kamiennego. Okresem szczególnie obfitującym w
przejęcia tego typu dokumentacji był okres ostatnich dziesięciu lat, w trakcie których przejęliśmy akta wytworzone
przez takie jednostki organizacyjne jak: Ministerstwo Górnictwa i Energetyki w Katowicach, Wspólnota Węgla
Kamiennego w Katowicach, Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego w Katowicach, Bytomskie Zjednoczenie
Przemysłu Węglowego w Bytomiu, Okręgowy Urząd Górniczy w Katowicach oraz kilkanaście kopalń węgla kamiennego.
Interesujący materiał źródłowy stanowią także akta dokumentujące pracę jeńców niemieckich w kopalniach węgla
kamiennego, po zakończeniu II wojny światowej. W ten sposób posiadane już przez nas materiały archiwalne
dotyczące górnictwa węgla kamiennego wzbogaciły się o kolejne tysiące jednostek aktowych. Proces przejmowania
materiałów archiwalnych dotyczących górnictwa węgla kamiennego nie zakończył się w 2007 r. W archiwach
zakładowych kilku kopalń trwają aktualnie prace związane z porządkowaniem i przygotowaniem kolejnych partii akt,
które będą sukcesywnie przekazywane do naszego Archiwum.
Sabina Klimkiewicz, Sprawozdanie z prac nad projektem "Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa
piśmienniczego"
1 kwietnia 2007 r. Archiwum Państwowym w Katowicach przystąpiło do realizacji projektu ze środków Mechanizmu
Finansowego EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Celem projektu jest ochrona i konserwacja zbiorów
archiwalnych i bibliotecznych przechowywanych w instytucjach z terenu miasta Cieszyna. Projekt jest wspólnym
przedsięwzięciem Urzędu Miasta w Cieszynie oraz instytucji z terenu Cieszyna przechowujących zbiory archiwalne i
biblioteczne. Projekt zyskał poparcie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych zarówno w fazie opracowywania jak i
podczas przygotowań do realizacji.
Piotr Lis, Dokumentacja o czasowym okresie przechowywania w Archiwum Państwowym w Katowicach
Archiwum Państwowe w Katowicach już od czterech lat prowadzi działalność usługową w zakresie przechowywania
dokumentacji niearchiwalnej. W tym okresie przejęło ponad 2 tysiące metrów bieżących akt (170 tysięcy jednostek
ewidencyjnych), od 2004 roku wykonało ponad 5 tysięcy kwerend dotyczących spraw emerytalno-rentowych.
Świadczone w tej dziedzinie usługi cieszą się bardzo dużą popularnością.
Izabela Lentowicz, Bibliografia publikacji pracowników Archiwum Państwowego w Katowicach i oddziałów
zamiejscowych za lata 2000-2006 (z uzupełnieniem za rok 1999)
Bibliografia rejestruje piśmiennictwo naukowe i popularnonaukowe z dziedziny archiwistyki, którego autorami są
pracownicy Archiwum Państwowego w Katowicach i jego zamiejscowych oddziałów. Obejmuje okres od 2000 do 2006
roku (z uzupełnieniem za rok 1999). W zestawieniu znalazły się zarówno wydawnictwa zwarte i ich fragmenty oraz
wydawnictwa ciągłe. Tekst zasadniczy został podzielony na grupy według kryterium chronologicznego, natomiast w
obrębie poszczególnych grup zachowano porządek alfabetyczny.
5