Część ogólna prawa cywilnego

PODSTAWY WIEDZY Z ZAKRESU PRAWA
CZĘŚĆ OGÓLNA PRAWA CYWILNEGO
Prawo cywilne – nazwa ta wywodzi się od łacińskiego ius civile ( prawo
obywatelskie).
Przedmiotem prawa cywilnego są stosunki cywilnoprawne (art. 1 Kc)
majątkowe i niektóre osobiste, zaistniałe między podmiotami prawa. Cechą istotną i
charakterystyczną prawa cywilnego jest równorzędność podmiotów, tzn., że
żaden z podmiotów w istniejącym stosunku prawnym nie jest podporządkowany
drugiemu. Równorzędność podmiotów prawa różni prawo cywilne od prawa
administracyjnego i prawa finansowego, których przedmiotem są również stosunki
majątkowe. Są to jednak stosunki kształtowane nie na zasadzie równorzędności
podmiotów, lecz zwierzchnictwa organów administracyjnych, np. decyzja organu
administracyjnego o wywłaszczeniu czy nałożeniu podatku na konkretne osoby.
Niektóre stosunki majątkowe mające charakter stosunków cywilnoprawnych są
także uregulowane przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu
pracy.
Przepisy prawa cywilnego maja zastosowanie zarówno do osób
fizycznych, jak i prawnych, i w układzie mieszanym, tzn. że podmiotami
określonego stosunku prawnego są albo wyłącznie osoby fizyczne tj. poszczególni
obywatele, albo wyłącznie osoby prawne np. przedsiębiorstwa, albo po jednej
stronie podmiotem jest osoba fizyczna, a po drugiej osoba prawna.
Zakres zagadnień regulowanych przez prawo cywilne jest bardzo szeroki. Stąd
potrzeba jego podziału na działy według problematyki, które dotyczą.
Działami prawa cywilnego są:
1.
2.
3.
4.
część ogólna,
prawo rzeczowe,
prawo zobowiązaniowe,
prawo spadkowe.
Część ogólna obejmuje przepisy mające zastosowanie we wszystkich
działach prawa cywilnego. Mogą też one mieć zastosowanie w innych gałęziach
prawa. Ich treścią są istotne i wspólne dla poszczególnych stosunków prawnych,
kształtowanych na gruncie norm zawartych w pozostałych częściach prawa
cywilnego, normy i zasady, których pominięcie stawia pod znakiem zapytania
ważność czynności prawnej dokonanej na gruncie prawa rzeczowego,
zobowiązaniowego czy spadkowego.
Prawo rzeczowe jest zespołem przepisów normujących instytucję własności i
niektóre inne prawa do korzystania z rzeczy.
1
Prawo zobowiązaniowe reguluje stosunki prawne powstające między
podmiotami w związku z dokonywaną wymianą dóbr i świadczeniem usług. Dotyczy
zatem stosunków zachodzących między wierzycielem a dłużnikiem zobowiązanym do
spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela.
Prawo spadkowe obejmuje zespół przepisów prawnych odnoszących się do
przejścia ogółu cywilnych, majątkowych praw i obowiązków osoby zmarłej na
spadkobierców.
Podstawowym źródłem prawa cywilnego jest Kodeks cywilny – ustawa z 23
kwietnia 1964r. –obowiązująca od 1 stycznia 1965r. z późniejszymi zmianami.
Kodeks cywilny składa się z czterech ksiąg obejmujących:
-
część ogólną,
własność i inne prawa rzeczowe,
zobowiązania,
spadki.
Kodeks
cywilny
nie
wyczerpuje
całej
problematyki
stosunków
cywilnoprawnych. Poza przepisami kodeksowymi pozostają zagadnienia uregulowane
przez prawo autorskie, prawo wynalazcze, prawo wekslowe, czekowe, spółdzielcze
itp.
1.Podmioty prawa cywilnego
Osoby fizyczne – art. 8 – 32 K c
Osoba fizyczna to każdy człowiek jako uczestnik stosunków cywilnoprawnych.
Atrybutem każdej osoby fizycznej jest zdolność prawna.
 zdolność prawna – możność bycia podmiotem praw i obowiązków
wynikających ze stosunków cywilno-prawnych /od urodzenia/ .
Od zdolności prawnej należy odróżnić zdolność do czynności prawnej czyli
możność dokonywania działań, jakimi są czynności prawne.
 zdolność do czynności prawnych : pełna, ograniczona, brak
zdolności do czynności prawnych.
Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania
pełnoletności. Pełnoletnim jest osoba, która ukończyła lat 18-cie lub uzyskała ją
przez zawarcie małżeństwa. Osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych
może dokonywać ze skutkami prawnymi wszelkich czynności prawnych.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy
ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Z
zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności
prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych
2
zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej
przedstawiciela ustawowego. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę
ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody
przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego
przedstawiciela. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może
sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych.
Jeżeli osoba taka dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której
ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.
Ponadto osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody
przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem /chyba, że sąd
opiekuńczy inaczej postanowił/ oraz zawierać umowy należące do umów
powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego /
np. kupno gazety itp./.
Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu
choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innych zaburzeń
psychicznych, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia
całkowitego, ale potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla takiej
osoby sąd ustanawia kuratelę.
Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat
trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Czynność prawna
dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest
nieważna.
Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona
całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo
innego rodzaju zaburzeń psychicznych / np. pijaństwa lub narkomanii/, nie jest w
stanie kierować swoim postępowaniem. Sąd dla takiej osoby ustanawia opiekę,
chyba że osoba taka jest jeszcze pod władzą rodzicielską.
Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta
przebywa z zamiarem stałego pobytu – art. 25 Kc.
Miejscem zamieszkania
zamieszkania opiekuna.
osoby
pozostającej
pod
opieką
jest
miejsce
Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania.
Zasadniczą przyczyną ustania osoby fizycznej jest śmierć.-dokumentowana w
aktach stanu cywilnego. Jednak nie zawsze może nastąpić formalne
udokumentowanie śmierci.
W przypadku długotrwałego zaginięcia osoby fizycznej istnieje możliwość
uznania jej za zmarłą. Domniemywa się, że osoba zaginiona zmarła w chwili
oznaczonej w orzeczeniu sądu o uznaniu za zmarłą.
3
Podstawowym terminem pozwalającym na uznanie osoby zaginionej za zmarłą
jest upływ dziesięciu lat od końca roku kalendarzowego, w którym według
istniejących wiadomości osoba zaginiona jeszcze żyła. Jednakże wystarcza okres
pięcioletni, gdyby w chwili uznania za zmarłą osoba zaginiona ukończyła
siedemdziesiąt lat. Uznanie osoby za zmarłą nie może nastąpić przed końcem roku
kalendarzowego, w którym ukończyłaby ona dwadzieścia trzy lata.
Zaginięcie w przypadkach szczególnych (np. katastrofy samolotu) uzasadnia
uznanie osoby zaginionej za zmarłą po upływie krótszych terminów niż ww.
wymienione.
Indywidualizacja osób fizycznych
Dane dotyczące osób fizycznych ( imię i nazwisko, urodzenie, małżeństwo,
zgony, płeć, pochodzenie od rodziców, imię i nazwisko dziecka oraz jego
przysposobienie, zmiany dotyczące ww. okoliczności) rejestruje się w księgach
stanu cywilnego. Prowadzone przez te urzędy akta stanu cywilnego stanowią
wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych. Niezgodność treści aktów stanu
cywilnego z prawdą może być udowodniona w zasadzie tylko w trybie szczególnego
postępowania cywilnego.
Obok tych dokumentów ważną rolę odgrywa także dowód osobisty, który
jest dokumentem stwierdzającym tożsamość osoby fizycznej.
Osoby prawne – art. 33-43 Kc
Podmiotami prawa cywilnego są poza osobami fizycznymi – także osoby
prawne. Każda więc osoba prawna – na wzór osób fizycznych- wyposażona jest w
zdolność prawną; może mieć własne prawa i obowiązki. Nabywa je albo zbywa także
we własnym imieniu. Ma zatem odrębny od innych osób prawnych albo fizycznych
majątek. Podobnie jak osoby fizyczne, również osoby prawne odpowiadają swoim
majątkiem za niewykonanie zobowiązań.
Zgodnie z art. 33Kc osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki
organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.
Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa
przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.
Osobowość prawna to przyznana przez normę prawną zdolność bycia
samodzielnym podmiotem praw i obowiązków, występowania w stosunkach cywilno –
prawnych we własnym imieniu i na własny rachunek.
Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w
wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych, organizację i sposób
działania osoby prawnej reguluje także statut. Odesłanie to prowadzi do różnego
rodzaju pozakodeksowych ustaw, które bądź regulują pewne rodzaje osób prawnych
/ np. spółki handlowe, spółdzielnie, szkoły wyższe, przedsiębiorstwa państwowe/,
4
bądź to wydane są dla indywidualnie oznaczonych osób prawnych /np. Narodowego
Banku Polskiego/. Statuty zaś stanowią typowy i przeważnie obowiązkowy element
uzupełniający ustawową regulację osób prawnych. W żadnym jednak razie ich treść
nie może być niezgodna z ustawą.
Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do
właściwego rejestru, chyba ze przepisy szczególne stanowią inaczej. Nie obowiązuje
jednak generalny nakaz prowadzenia rejestrów dla wszystkich osób prawnych – tj.
tych nielicznych /np. gmin, szkół wyższych/.
Osobę prawną indywidualizuje w obrocie cywilnoprawnym jej nazwa, która
pełni analogiczną funkcję do imienia i nazwiska osoby fizycznej. Nazwę ustala akt
erekcyjny osoby prawnej / ustawa, rozporządzenie, umowa, statut/.
Osoba prawna działa przez swoje organy. Jeżeli osoba prawna nie może
prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla
niej kuratora.
Skarb Państwa jest jedyną państwową osobą, która przymiot ten uzyskała
bezpośrednio na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego.
Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania państwowych
osób prawnych, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej.
Państwowe osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania
Skarbu Państwa.
Siedzibą osoby prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ
zarządzający /chyba, że ustawa lub statut stanowi inaczej/.
Rodzaje osób prawnych:
państwowe osoby prawne:
 Skarb Państwa,
 inne państwowe osoby prawne / przedsiębiorstwa państwowe,
banki państwowe np. PKO BP, państwowe szkoły wyższe, Polska
Akademia Nauk/.
Państwo, będące polityczną organizacją społeczeństwa, pełni swoje zadania
publiczne przede wszystkim w formie działań władczych. Realizacja tych zadań
wymaga jednak również korzystania przez państwo z jego mienia (własności i innych
praw majątkowych) oraz uczestniczenia w stosunkach cywilnoprawnych na równych
zasadach z innymi podmiotami prawa cywilnego. Zadania te pełni państwo w postaci
Skarbu Państwa pojętego jako swoisty podmiot prawa cywilnego. Można zatem
powiedzieć, że Skarbem Państwa jest samo państwo występujące w charakterze
5
podmiotu cywilnoprawnego. W języku prawniczym określa się go również
mianem fiskus.
Poza nim system prawny konstruuje także inne państwowe osoby prawne,
które mają swój własny, odrębny od Skarbu Państwa, majątek.
Ze względu na to, że Skarbem Państwa w istocie jest samo państwo
występujące w swoistej roli, istnieje tylko jeden Skarb Państwa w RP, który nie
powstaje, ani nie gaśnie wskutek jakichś szczególnych zdarzeń prawnych. W związku
z tym nie prowadzi się dla niego żadnego rejestru, do którego należałoby go
wpisywać ze skutkiem konstytutywnym. Nie ma on również siedziby ( orz. SN z 28.3.
1995r., OSP 1995, poz. 251), co wiąże się ze swoistym uregulowaniem sposobu jego
działania.
Skarb Państwa działa przez jednostki organizacyjne, które w stosunkach
cywilnoprawnych i procesowych pojawiają się jako tzw. stationes fisci. Kierownicy
tych jednostek nie tylko zarządzają powierzonym im mieniem państwowym, ale
również reprezentują Skarb Państwa w stosunkach cywilnoprawnych wobec innych
podmiotów (osób fizycznych lub prawnych) z wyłączeniem zastępstwa procesowego
w sprawach, w których Skarb Państwa reprezentuje Prokuratoria Generalna.
Swoistością owych stationes fisci jest, że stanowią one składnik ogólnej struktury
organizacyjnej państwa, w następstwie czego te same organy państwa wykonują nie
tylko funkcje władcze, ale zarazem działają jako organy podmiotu cywilnego, jakim
jest Skarb Państwa. Bliżej zagadnienie reprezentacji Skarbu Państwa reguluje ustawa
o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa. Wskazuje
ona urzędy państwowe, których kierownicy reprezentują Skarb Państwa. Organy te
reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu do powierzonego im mienia
państwowego oraz w zakresie zadań ich urzędów, określonych w odpowiednich
przepisach.
Inne państwowe osoby prawne, poza Skarbem Państwa jako osoby prawne
mają one wprawdzie swój majątek, jednakże z punktu widzenia gospodarczego
należy on w całości do Skarbu Państwa. Przykład: Przedsiębiorstwo państwowe,
spółki akcyjne w przypadku, gdy wszystkie akcje należą do Skarbu Państwa. Z tego
względu Skarb Państwa nabywa majątek po zlikwidowanej państwowej osobie
prawnej oraz, jeżeli działalność jej przynosi zyski – przypadają one państwu. Organy
Skarbu Państwa ( tzw. założycielskie mają wpływ na działalność państwowych osób
prawnych głównie poprzez udział w powoływaniu ich organów), a także z reguły
decydują lub współdecydują o ich utworzeniu, przekształceniu i likwidacji. Jeżeli
uprawnienia te (art. 44¹§2 Kc) nie zostały zastrzeżone na rzecz innych organów
państwowych, wykonuje je minister właściwy do spraw Skarbu Państwa.
samorządowe osoby prawne
W myśl art. 165 ust.1 Konstytucji „Jednostki samorządu terytorialnego mają
osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności i inne prawa majątkowe”.
6
 gmina – jako podstawowa jednostka samorządu terytorialnego, której z
mocy Konstytucji przysługuje osobowość prawna. Dla uzyskania przez
nią osobowości prawnej nie jest konieczna jej rejestracja. Gmina może
także tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki
akcyjne, które wyposażone są w odrębną osobowość prawną.
Gmina podobnie jak Państwo występuje w dwóch rolach: władzy publicznej na
swoim terytorium oraz podmiotu prawa cywilnego. Jako osoba prawna ma swój
własny majątek, którym nie odpowiada za zobowiązania innych komunalnych osób
prawnych, a te nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania gminy.
W celu wspólnego wykonywania zadań publicznych gminy mogą tworzyć
związki międzygminne /związki gmin/, które wyposażone są w osobowość prawną.
Nabywają ją po zarejestrowaniu w specjalnym rejestrze,
 powiat- jako lokalna wspólnota samorządowa, którą z mocy prawa
tworzą mieszkańcy określonego terytorium. Mogą być powoływane na
podstawie szczególnych przepisów także powiatowe osoby prawne,
które mają własne mienie i odpowiadają nim za swoje zobowiązania,
 województwo – jako regionalna wspólnota samorządowa. Ponadto
wojewódzkimi osobami prawnymi są także samorządowe jednostki
organizacyjne , którym ustawy przyznają osobowość prawną oraz
osoby prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych
ustaw wyłącznie przez województwo.
inne:
 korporacyjne - w ich strukturze organizacyjnej funkcjonują członkowie,
którzy poprzez wniesione udziały lub płacone składki tworzą majątek
osoby prawnej, a poprzez swoje uprawnienia organizacyjne decydują o
jej działalności. Należą do nich stowarzyszenia, partie polityczne, spółki
handlowe, spółdzielnie,
 fundacyjne / zakładowe/ w strukturach organizacyjnych tupu
fundacyjnego nie ma instytucji członków. Pojawia się tutaj instytucja
założyciela / fundatora/, który wyposaża osobę prawną w jej pierwotny
majątek, określa jej strukturę organizacyjną i cele działania.
W stosunkach cywilnoprawnych istnieją również jednostki organizacyjne,
którym przepisy prawne nie przyznają osobowości prawnej, aczkolwiek wskazują na
ich pewne wyodrębnienie. Klasycznym, aczkolwiek nie jedynym tego przykładem, są
osobowe spółki handlowe. Kwalifikacja prawna takich jednostek organizacyjnych w
świetle dualistycznej koncepcji osób ( osoby fizyczne i osoby prawne) wyrażonej w
art. 1 Kc, natrafia na istotne trudności. Pojawiły się w tej sprawie rozbieżne poglądy
naukowe. Jedni opowiadali się uznaniem tych tworów za odrębny, trzeci rodzaj
podmiotów prawnych nazywanych zwykle ułomnymi osobami prawnymi; inni z kolei
widzieli przeszkodę w przyjęciu takiej konstrukcji jako niezgodnej z założeniami Kc.
7
Również stanowisko SN, aczkolwiek kwestionowało w zasadzie przyjęcie konstrukcji
ułomnych osób prawnych, to jednak nie było w tym względzie całkiem
konsekwentne. W tej sytuacji kwestia ta wymagała rozstrzygnięcia i to na poziomie
ogólnych przepisów Kc. Uczynił to ustawodawca, stanowiąc w art. 33¹§ 1 Kc, że ”Do
jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym ustawa
przyznaje zdolność prawną” stosuje się odpowiednio przepisy o osobach
prawnych”. Wobec tego przepis ten przyznając zdolność prawną tym jednostkom
przyznał im kwalifikację bycia samodzielnym podmiotem praw i obowiązkówodrębnym od osób fizycznych lub prawnych. Takim przesłankom niewątpliwie
odpowiada art. 8 Ksh, który głosi, że spółka osobowa może we własnym imieniu
nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, oraz prowadzić przedsiębiorstwo pod własną
firmą, a ponadto pozywać i być pozywana. Podobnie ma się rzecz np. w odniesieniu
do wspólnot mieszkaniowych ( art. 6 ustawy o własności lokali).
Podmioty wyposażone w zdolność prawną mają zatem także zdolność sądową.
Jednostki organizacyjne wyposażone tylko w zdolność prawną różni od osób
prawnych odpowiedzialność za zobowiązania. W myśl bowiem § 2 art. 33¹Kc,
jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej , za zobowiązania takiej jednostki
odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje
z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.
W przeciwieństwie do tego odpowiedzialność osób prawnych w zasadzie jest
ograniczona do majątku osoby prawnej, a jej członkowie nie ponoszą
odpowiedzialności swoim majątkiem za jej zobowiązania.
Konstrukcję odpowiedzialności subsydiarnej wspólników spółek osobowych
ustanowił już Ks.. Zastosował ją do pozostałych jednostek organizacyjnych
obdarzonych zdolnością prawną wspomniany już art. 33¹§2 kc. W przeciwieństwie do
odpowiedzialności solidarnej, która ma charakter równorzędny podmiotów
odpowiedzialnych, odpowiedzialność subsydiarna jest odpowiedzialnością wtórną. W
pierwszej kolejności odpowiada więc dłużnik, a dopiero w dalszej kolejności podmiot
ponoszący odpowiedzialność subsydiarną.. W przypadku więc, gdy dłużnikiem jest
jednostka organizacyjna wyposażona tylko w zdolność prawną, najpierw odpowiada
za swe zobowiązania swoim majątkiem, a dopiero w dalszej kolejności jej członkowie
całymi swoimi majątkami.
Podsumowując można przyjąć koncepcję, że w polskim prawie cywilnym
funkcjonują trzy rodzaje podmiotów cywilnoprawnych ( podmioty prawa
cywilnego), a mianowicie osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne
niemające osobowości prawnej, ale obdarzone zdolnością prawną. /art. 1 i 33¹Kc.
Czynności prawne – art. 56 – 116 K c
Czynność prawna jest to zdarzenie, w skład którego wchodzi co najmniej
jedno oświadczenie woli, złożone przez osobę posiadającą zdolność do czynności
prawnych , zmierzające do wywołania skutku prawnego w postaci powstania, zmiany
lub ustania stosunku cywilnoprawnego , przy czym skutek ten następuje jedynie
wtedy, kiedy przewiduje go norma prawna; stąd wskazuje się na „konwencjonalny”
8
charakter czynności prawnych, które umożliwiają podmiotom prawa cywilnego
samodzielne kształtowanie swojej sytuacji.
Wobec powyższego koniecznym elementem każdej czynności prawnej jest
oświadczenie woli (art. 60 Kc) – czyli wyraźne uzewnętrznienie zamiaru wywołania
pożądanego skutku prawnego.
Czynności prawne mogą mieć różne postacie ( rodzaje).
Mogą to być np. czynności jednostronne – dochodzą do skutku przez
złożenie oświadczenia woli jednej strony (wypowiedzenie umowy najmu,
sporządzenie testamentu) lub dwustronne – dochodzą do skutku przez zgodne
oświadczenie woli dwóch lub więcej stron ( zawarcie umowy)
Mając na względzie ochronę interesów samych uczestników czynności
prawnych, ustawa wymaga niekiedy zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności
prawnej. Osobą trzecią jest osoba, która nie jest uczestnikiem czynności prawnej, ale
przypada jej jedynie funkcja kontrolna, podczas gdy uczestnicy czynności prawnej
podejmują decyzję co do jej dokonania oraz jej treści. Zgodnie z ogólną regułą art.
63 § 1 Kc, potrzebna do dokonania czynności prawnej zgoda osoby trzeciej może być
wyrażona nie tylko przed i podczas składania oświadczenia woli przez uczestników
czynności prawnej, ale także w okresie późniejszym. Jest to tzw. potwierdzenie –
art. 18§ 1 i art. 103 §1 Kc.
Ponadto są czynności prawne, indywidualnie adresowane np. te, które dla
swojej skuteczności wymagają złożenia oświadczenia woli innej osobie –art. 61
Kc oraz takie, które wywołują skutki prawne bez złożenia ich innej osobie (
czynności prawne, które powodują pewne skutki, nawet wtedy, gdy treść ich nie
została innym osobom w szczególny sposób uprzystępniona). Należą do nich
czynności prawne niewymagające zakomunikowania ich nikomu np. testament
własnoręczny -art. 949 Kc, czynności prawne, które uzyskują skuteczność przez
publiczne ich ogłoszenie np. przyrzeczenie zamieszczone w ogłoszeniu publicznym
art.919 Kc., czynności prawne, które wywołują skutek , gdy zostaną
zakomunikowane określonym w ustawie organom państwowym lub świadkom.
Inne rodzaje czynności prawnych to np. między żyjącymi i na wypadek
śmierci ( podstawą tego podziału jest wzgląd na to, kiedy mają nastąpić skutki
czynności prawnej), zobowiązujące, rozporządzające, przysparzające.
2.Przesłanki ważności czynności prawnych
3.Sankcje
bezskuteczność)
wadliwości
czynności
prawnych
(nieważność
,
Podstawowymi przesłankami czynności prawnych są:
 posiadanie zdolności do czynności prawnych przez osobę
dokonującą czynności.
9
Czynności prawne dokonywane przez osoby, które nie mają zdolności do
czynności prawnych, są bezwzględnie nieważne –art. 14§ 1 Kc. Zasada ta chroni
wprawdzie wspomniane osoby przed niekorzystnymi dla nich konsekwencjami
czynności prawnych, ale równocześnie dotkliwie ogranicza ich udział w stosunkach
cywilnoprawnych. Dla złagodzenia tych ujemnych następstw art. 14§ 2 Kc stanowi,
że jeżeli osoba niezdolna do czynności prawnych zawrze umowę należącą do umów
powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego ( np.
kupno zeszytu), to staje się ona ważna z chwilą jej wykonania. Gdyby jednak
pociągała za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych, to
mimo jej wykonania, nie staje się umową ważną.
 zgodność czynności prawnej z przepisami prawa i zasadami
społecznego współżycia. Również brak tych przesłanek powoduje
bezwzględną nieważność czynności prawnych.
 zachowanie wymaganej przez prawo formy
 złożenie oświadczenia woli nie obciążonego wadami
Wśród wad oświadczenia woli Kodeks cywilny wymienia:

brak świadomości lub swobody podjęcia decyzji / stan np.
spowodowany chorobą psychiczną czy też przejściowym
zaburzeniem czynności psychicznych np. wywołanych spożyciem
alkoholu/.
Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek
powodów znajdowała się w takim stanie (bezwzględna nieważność czynności
prawnej).

pozorność
Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla
pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności
prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności
(bezwzględna nieważność czynności prawnej)

błąd - mylne wyobrażenie u osoby oświadczającej swoją wolę o
rzeczywistym stanie rzeczy / np. kupno przedmiotu rynkowej
wartości jako rzekomo cennego dzieła/
Błąd stanowi wadę , od której skutków można się uchylić tylko wtedy,
kiedy dotyczy treści oświadczenia, a nie jego pobudki. Poza tym błąd musi być
istotny, tzn. uzasadniający przypuszczenie, że gdyby on nie istniał, oświadczenie
woli nie zostałoby złożone.
10

podstęp – świadome wprowadzenie jakiejś osoby w błąd lub
umocnienie jej błędnego mniemania i to w celu skłonienia jej do
złożenia oświadczenia woli określonej treści.

groźba
Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony
lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków oświadczenia woli, jeżeli z
okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi
poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.
W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo
niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać
uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu
wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną
można żądać po upływie roku od jej zawarcia.
W każdym systemie prawnym – także w takim, w którym obowiązuje zasada
swobody kształtowania treści czynności prawnej – zakres dopuszczalnej ich treści jest
zawsze ograniczony regułami typu ogólnego. Znaczy to, że obejmują one zarówno
czynności prawne, dla których wyznaczone zostały pewne wiążące typy ustawowe,
jak i poza tą sferą. Ograniczenia te można usystematyzować. Są to np. : normy
bezwzględnie wiążące ( art. 58§ 1 Kc), a więc np. w myśl art. 483§ 1 Kc karę
umowną można zastrzec tylko za niewykonanie zobowiązania niepieniężnego. Jeżeli
więc zastrzeżono by ją za niewykonanie zobowiązania pieniężnego ( w razie
niezapłacenia tego długu w terminie), to zastrzeżenie takie należy uznać za nieważne
na podstawie art. 58§ 1 Kc.
Należy zaznaczyć, że prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające
obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli,
zastępuje to oświadczenie.
4.Forma czynności prawnych
Co do zasady czynność prawna może być dokonana w dowolnej formie (art.
60 Kc).; niekiedy ustawodawca ze względu na funkcje jakie pełni taka czynność,
wymaga jednak dochowania określonej formy, wiążąc jej brak z niekorzystnymi
skutkami: nieważnością, utrudnieniami w dowodzeniu dokonania czynności oraz
wyłączeniem niektórych zamierzonych przez działającego skutków prawnych. Z
przepisów Kodeksu cywilnego wynika, iż powyższe rygory mogą być połączone z tzw.
zwykłą formą pisemną, pismem z podpisem urzędowo poświadczonym, pismem z
datą pewną, czy też aktem notarialnym
Ustawa (art.60 Kc) przewiduje różne formy szczególne dla dokonania
czynności prawnych. Do najważniejszych, ogólnie uregulowanych w polskim prawie
cywilnym rodzajów form szczególnych należą następujące ich typy, wyróżnione ze
względu na sposób sporządzania:
11
1.
2.
3.
4.
5.
zwykła forma pisemna,
z poświadczeniem daty,
z poświadczeniem podpisu,
akt notarialny,
forma elektroniczna.
Ad.1 Do zachowania tej formy konieczne jest sporządzenie dokumentu
obejmującego treść oświadczenia woli i podpisanie go (art.78§ 1 zd. 1 Kc).
Przepisy Kc nie stanowią o tym, w jakim języku ma być wysłowione
oświadczenie woli. Jednakże ustawa z 7.10. 1999r. o języku polskim
ograniczyła tę swobodę, nakazując w szczególności użycie języka polskiego: w
obrocie konsumenckim i w innych stosunkach cywilnoprawnych, w których
występują podmioty publiczne- odpowiednie dokumenty mogą być
jednocześnie sporządzone w wersjach obcojęzycznych, chyba że strony
postanowiły inaczej.
Ad.2 Data pewna polega na stwierdzeniu wiążącym także osoby
nieuczestniczące w czynności prawnej, że czynność ta została dokonana w
określonym czasie (art. 81§ 1 Kc) Skutek ten wywołuje:
1) urzędowe poświadczenie daty dokonane przez notariusza na
okazanym mu dokumencie, w którym stwierdza on datę okazania mu
dokumentu (art. 99 PrNot),
2) stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie
urzędowym – od daty dokumentu urzędowego ( art. 81 § 2 pkt 1 Kc),
3) umieszczenie na obejmującym treść czynności prawnej dokumencie
jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ samorządu
terytorialnego albo notariusza – od daty wzmianki (art. 81§ 2pkt 2
Kc)np. wzmianka o kasacji nalepionych znaczków skarbowych.
Ad.3 Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu
polega na tym, że notariusz lub powołany do tego organ zamieszcza na
dokumencie klauzulę stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez
wskazaną w tej klauzuli osobę (art. 96 pkt 1 PrNot) np. w myśl. Art. 75¹ § 1
Kc, zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim
użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami
notarialnie poświadczonymi.
Ad.4 Forma aktu notarialnego polega na tym, że notariusz spisuje treść
podawanych mu do wiadomości oświadczeń stron, współuczestnicząc w
redagowaniu dokumentu, a następnie odczytuje go stronom i wraz z nimi
podpisuje (art. 92-94 PrNot). Oryginały aktów notarialnych pozostają w biurze
notarialnym, a strony uzyskują jedynie ich wypisy, które są dosłownym
powtórzeniem oryginałów. Wypisy podpisuje tylko notariusz i opatruje
pieczęcią urzędową. W obrocie cywilnoprawnym mają one walor dokumentów
oryginalnych (art. 95, 109-112 PrNot).
12
Ad.5 Oświadczenie woli może być także złożone w postaci
elektronicznej ( w połączeniach między komputerami), wywołując wówczas
skutki prawne określone z użyciem właściwych kodów (programów). Skutki te
mogą wystąpić dopiero wówczas, gdy da się ustalić, kto złożył oświadczenie
woli w takiej postaci. Art. 78 § 2 Kc głosi, że oświadczenie woli złożone w
postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym,
weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne
oświadczeniu woli złożonemu w formie pisemnej.
Instytucja certyfikacji_- to elektroniczne zaświadczenie służące do weryfikacji
podpisu elektronicznego i ustalenia tożsamości nadawcy określonych informacji
elektronicznych- w tym także oświadczenia woli. Zaświadczenie to przybiera postać
bezpiecznego i kwalifikowanego certyfikatu. Przez podpis elektroniczny rozumie się
dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, do których zostały
dołączone lub z którymi są logicznie powiązane, służą do identyfikacji osoby
składającej podpis elektroniczny. Podpis elektroniczny ma z kolei właściwości
bezpiecznego podpisu elektronicznego.
Niedochowanie przewidzianej formy czynności prawnej powoduje różne
konsekwencje prawne.
Z tego punktu widzenia można podzielić formy czynności prawnych na trzy
podstawowe rodzaje:
1. forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności
(niezachowanie tej formy prawnej powoduje bezwzględną nieważność
czynności prawnej, która w konsekwencji nie wywołuje skutków
prawnych – art. 73, 76 Kc).
2. forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych
skutków prawnych.
Niezachowanie tej formy nie powoduje nieważności czynności prawnej, a
jedynie pociąga za sobą niewystąpienie niektórych wskazanych w ustawie
konsekwencji prawnych, które by wystąpiły, gdyby zastrzeżona forma została
zachowana – art. 73 §2 zd.2 Kc).
5.Przedawnienie roszczeń
Roszczenie – to uprawnione żądanie. Podstawą roszczeń może być umowa
lub ustawa. Wierzyciel podnosi roszczenie wówczas, kiedy dłużnik nie wypełnia
świadczenia, oczekując jego spełnienia dobrowolnie lub pod przymusem
realizowanym przez organy państwowe.
W prawie cywilnym przedawnienie roszczeń to jedna z instytucji tzw.
dawności, czyli zdarzeń wywołujących określone skutki prawne na skutek upływu
czasu. Przedawnienie prowadzi do ograniczenia lub utraty możliwości realizacji
uprawnień przez konkretny podmiot prawa cywilnego.
13
Przedawnienie dotyczy tylko cywilnoprawnych roszczeń majątkowych;
po upływie terminów przedawnienia objęte nimi roszczenia nie wygasają, ale jeżeli
podniesiony zostanie zarzut przedawnienia, nie można ich zrealizować na drodze
przymusu prawnego. Zobowiązanie, z którego wynika roszczenie ulegające
przedawnieniu może być spełnione jedynie dobrowolnie.
Nie podlegają więc przedawnieniu roszczenia niemające
cywilnoprawnego ( np. procesowe, administracyjnoprawne).
charakteru
Ze względu na ochronę interesów słabszej strony stosunku prawnego długość
terminów przedawnienia określa ustawa normami bezwzględnie wiążącymi.
Wskazuje na to art. 119 Kc, stanowiąc, że „ terminy przedawnienia nie mogą być
skracane ani przedłużane przez czynność prawną” ( np. przez postanowienia umowy)
Nieważne są także postanowienia, które by zmierzały do obejścia tego zakazu (art.
58§ 1 Kc).
Kodeks cywilny przewiduje termin 3 lat – dla roszczeń o świadczenia
okresowe i związane z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz 10 lat –
dla pozostałych roszczeń ( art. 118 Kc). Ponadto liczne przepisy szczególne
przewidują terminy o innej długości. Początkiem biegu terminów przedawnienia jest
chwila wymagalności roszczenia tj. chwila, od której wierzyciel może skutecznie
domagać się spełnienia świadczenia. Terminy przedawnienia mogą ulegać
zawieszeniu (na skutek szczególnych okoliczności), co powoduje, iż przedłużają się
o okresy „zawieszenia” oraz przerwaniu (przerwę powoduje każda czynność
dokonana przed organem powołanym do rozpatrzenia sporu lub do egzekwowania
roszczeń danego rodzaju jak również przed sądem polubownym), co skutkuje tym, że
po „przerwaniu” biegną na nowo. Przykład: w myśl art. 677 Kc, roszczenie
wynajmującego przeciwko najemcy o naprawienie szkody z powodu uszkodzenia
rzeczy przedawnia się w ciągu roku. Jeżeli wynajmujący uzyska prawomocny wyrok
zasądzający najemcę na odszkodowanie z tego tytułu , to roszczenie to będzie
podlegało już 10-letniemu przedawnieniu.
Zgodnie z ustaloną tradycją językową, wyznaczone wspomnianymi normami
terminy do wykonywania uprawnień określa się zbiorczą nazwą terminów zawitych
lub prekluzyjnych. Terminy te charakteryzuje znaczny rygoryzm prawny,
przejawiający się głównie w tym, że wskutek bezczynności uprawnionego w ciągu
określonego ustawą terminu następuje wygaśnięcie przysługującego mu prawa.
14